Мне сніцца Койданава... Вось ідзе па вуліцы цётка Пэля. Гэта менавіта тая Пэля, што ў Рубяжэвічах, каб бліжэй да касцёла, паставіла сабе помнік на могілках. Каб жа толькі сабе. Дык і мужу свайму, Ясечку, таксама пры жыцці помнік узвяла і агароджай помнікі тыя абнесла. Ледзь не кожную нядзелю ездзіла Пэля ў Рубяжэвічы, да касцёла ды на сваёй і мужавай магіле кветкі садзіла і даглядала, каб як у людзей было. «А хто ж мне помнік паставіць, як памру? - любіла казаць цётка Пэля. - Ніхто! Сам сабе не паставіш - ніхто табе не паставіць! А чым я горшая за людзей?» Нельга было не пагадзіцца з Пэляю, бо і логіка ў яе была жалезная, як агароджа вакол помніка, і перакананні. Толькі вось з датамі на помніках выйшла недарэчнасць. З датамі нараджэння мужа і жонкі ўсё было як мае быць, а вось з датамі смерці... На мармуровых дошках выбілі ім лічбу - 196, а яны ўзялі і дажылі да 1970 года. Перарабілі ім 196 на 197, ніхто не ведаў, што Ясечка, і так на дваццаць гадоў старэйшы за сваю Пэлечку, возьме і пражыве аж 103 гады. Вось і прыйшлося цётцы Пэлі наймаць чалавека, каб на Ясевым помніку назаўсёды ўсталяваўся 1980 год. Языкатыя, а іх у Койданаве заўсёды хапала, пачалі здзекавацца: маўляў, і Пэльцы яшчэ прыйдзецца 198 на 199 перапраўляць. Толькі хай тым языкатым языкі паадсыхаюць, а калі не паадсыхаюць, дык хай з іх паганых языкоў скура аблезе! Не дажыла наша цётка Пэля да 1990 года, пайшла за сваім Ясем раней. Хай ім зямля будзе пухам. Пра мёртвых блага не гавораць. Што за чалавек быў наш Ясечка? Музыка! Ён вам і польку, і кракавяк, і вальс... І скрыпка ў Яся была свая, у дыктавым футарале. Да васьмідзесяці гадоў Ясечка на вяселлях граў, аж пакуль пальцы не перасталі слухацца. А як перастаў ён граць, дык скрыпку на гарышча занёс і ў труну схаваў. На гарышчы ў Пэлінай хаце дзве труны стаялі - адна сіняя для Ясечкі, другая барвовая для самой Пэлі. Толькі спачатку іх дзве было, а потым стала чатыры, бо першыя дзве за дзесяць гадоў шашаль з'еў. Ды каб гэтая бяда была самай вялікай у Пэлінай хаце! А то ж было яшчэ здарэнне... Пракладалі каля старых могілак новую дарогу. Частку могілак трэба было знесці, і якраз тую частку, дзе Пэліны бацькі ляжалі. Спачатку плакала цётка Пэля, а потым радавалася. «Вось і добра, я сваіх бацькоў да касцёла бліжэй пакладу, перавязу іх у Рубяжэвічы!» - казала Пэля суседзям. Заказала яна дзве труны: маці - зялёную, бацьку - зялёную; не падумайце, што яна паточаныя шашалем узяла, не той Пэля чалавек, яна любіла смерць, як іншы жыццё палюбіць не можа. Выкапалі ёй мужчыны бацькоў і ў труны паклалі. А справа была ў снежні. Толькі яны выкапалі, а тут мароз, і такі мароз, што зямля ўкамянела, ні ломам, ні сякераю тую зямлю не возьмеш, не тое што рыдлёўкаю. Карацей, ні адзін мужчына ў Рубяжэвічах не стаў яму для Пэліных бацькоў капаць, так яны ў хляве да сакавіка і прастаялі. Добра, што зіма ў той год была сапраўдная, з завірухамі, з маразамі. А цяпер у цёткі Пэлі ўсё добра: спіць яна побач са сваім Ясечкам у Рубяжэвічах непадалёк ад касцёла, спяць яны пад акуратнымі помнікамі, на якіх блішчаць аднолькавыя надпісы: «Ад сваякоў». Толькі вось блізкіх сваякоў у цёткі Пэлі і не было, калі не лічыць яе бацькоў, што спяць вечным сном на адных з Пэляй і Ясем могілках. Няма ў Койданаве Пэлі, няма той чорнай жалобнай хусткі, у якой яна хадзіла па вуліцах. А чаму ў жалобнай хустцы? Ды не было ў Койданаве пахавання, каб абышлося без цёткі Пэлі. Ніхто так не ўмеў плакаць і галасіць, як яна. Калі галасіла цётка Пэля - голас яе, плач яе стаяў ад зямлі і да самага неба.
Мне сніцца...
Сны - адзінае, што належыць мне. Астатняе не маё. Мне належыць толькі тое, што знікне разам са мной.
...Сніцца Койданава.
На адной з цёткай Пэляй вуліцы жыла пані Петухоўская, яе ўсё Койданава так і называла - пані Петухоўская. Была Петухоўская такая тоўстая, што сядзець на адным крэсле не магла, бо адно крэсла, якое б ні было, хай сабе і дубовае, не вытрымае койданаўскую пані. Калі хто запрашаў да сябе ў госці Петухоўскіх, то абавязкова ставіў для яе лаву ці крэслы звязваў вяроўкаю, каб, крый Бог, не раз'ехаліся, бо, калі грымнецца на зямлю пані, дык праломіцца зямля і невядома, што будзе. А больш такіх тоўстых у Койданаве не было. Тоўстыя былі, але, каб сядзець на двух крэслах ці займаць палову фотакарткі, на якой засталіся стаяць дзесяць чалавек, такіх тоўстых не было.
А стары Галякевіч такі худы, што праз гэтую худобу на яго казалі - паліцай. На пачатку шасцідзесятых гадоў у койданаўскіх дзяцей паліцай павінен быў быць абавязкова худы, з вусамі і ў чорным галіфэ. А Галякевіч летам і зімою насіў чорнае галіфэ, і нават у самую спёку да белай майкі на ім было галіфэ.
Унук яго - Барыс Ладаўшчук (дачка Галякевіча назло бацькам пайшла за насатага, касавокага Ладаўшчука) - быў такі ж худы, толькі што высокі, і галіфэ не насіў, а так - рыхтык стары Галякевіч. З Барысам Ладаўшчуком драма ўтварылася. Сябраваў ён з Жэнікам Попелам. Купіў Барыс матацыкл, дзед з бацькам дапамаглі, і з'явіўся на нашай вуліцы чорны «К-750» з люлькай, не матацыкл - лялька. Каталіся Барыс з Жэнікам на той ляльцы і ў лес, і на возера, і на рэчку, і на танцы... Каталіся самі і каталі койданаўскіх дзевак. Каталіся, пакуль не наехалі на тэлеграфны слуп. Жэнік у люльцы сядзеў, яму адразу смерць, а Барысу хоць бы драпіна якая, было б лягчэй, а так нічога - ні шнара, ні пералому, а люльку ў гармонік, і Жэнікава цела ледзь з таго «гармоніка» дасталі, ледзь у труне выпрасталі. Пахавалі Попела, а Ладаўшчука засудзілі, далі дзесяць гадоў. Жэнікавы бацькі прасіць хадзілі, каб не судзілі Барыса, бо жывое жывым, а сына з магілы не падымеш. Перагледзелі ў судзе справу і далі Барысу не дзесяць, а пяць гадоў турмы. Адсядзеў Барыс Ладаўшчук свой тэрмін, а ў Койданава не вярнуўся. Людзі казалі, што не мог ён сабе Жэнікаву смерць дараваць, не мог па койданаўскіх вуліцах хадзіць. А стары Галякевіч пані Петухоўскай зусім іншае гаварыў, быццам ажаніўся Барыс у Казахстане, і добра яму там, вось таму і не едзе ў Койданава. А пані Петухоўская не паверыла старому Галякевічу. Хто ж такому паверыць, што койданаўскаму хлопцу можа быць добра ў Казахстане, ды так добра, што ў Койданава ён і не паказваецца?
Былая койданаўка Ада ў Нямеччыне жыла, сапраўднае футра насіла, а штогод, летам, у Койданава прыязджала і дзецям з нашай вуліцы цацкі дарыла. У мяне і цяпер ёсць зялёны губны гармонік, што Ада падарыла.
Сніцца...
А вам сніцца іншае. Вам сніцца сваё, толькі вам належнае. Хай вам сніцца дзяцінства - ваша вёска ці мястэчка, горад ці хутар... Хай вам сніцца дзяцінства - час, калі вас любілі.
Мне сніцца Койданава, наш койданаўскі сквер.
Той сквер, дзе Шурыку Мілько, якому цётка Пэля адпісала свой дом, хлопцы перабілі ключыцу. Шурык вяртаўся з танцаў, да яго падбеглі хлопцы, адзін з іх, нічога не кажучы, перацяў Шурыка жалезным прэнтам. Шурык страціў прытомнасць, а калі ачуняў, дык нікога не было. У акрываўленай кашулі прыйшоў Шурык дамоў. У суд ён не падаваў, бо хлопцы са сквера, як даведаліся, што не таго, каго хацелі, пабілі, хадзілі да Шурыка штодня і прасілі, каб не заяўляў. Грошай у хлопцаў Шурык не ўзяў, а кашулю ўзяў, бо ягоная была парваная і ў крыві. У міліцыю ён не заявіў, бо такі ўжо чалавек Шурык Мілько - добры. Ён нават сабаку свайго, Арсіка, застрэліць не мог, калі нейкая свалата Арсіку ніжнюю пашчэнку вывернула і зубы павыбівала. Пакутаваў сабака, есці не мог, і трэба было Арсіка застрэліць. Шурык суседа Воўку Савіча прасіў, каб той застрэліў, бо сам не мог. Сусед і застрэліў Шурыкаву суку, якую клікалі Арсік, бо ўсе сабакі ў Мілько былі Арсікамі, і сукі, і кабялі, і ўсе гэтыя арсікі былі страшэнна злосныя і прызнавалі толькі Шурыка. Адзін з арсікаў хадзіў з Шурыкам на льнозавод, дзе Шурык падзарабляў у час летніх вакацый вартаўніком. Шурык яшчэ браў на завод свой ровар «Спутнік». Ён зацягваў ровар на дах высознага цэха і катаўся па краі даху, а Арсік бегаў за роварам і брахаў на ўсё Койданава.
А ў нашым двары ўсе сабакі былі або Жулікі, або Матросы. Праўда, была адна сука Тайга, але яна праз тыдзень, як яе прывезлі, уцякла. Першы Жулік, якога я помню, быў белы і кудлаты. Ён хадзіў з жанчынамі на Захар'яш, Захарава балота. Жанчыны на балоце, у цёмнай вадзе, мылі бялізну. Вада была бурштынавага колеру, а бялізна ў ёй мылася надзіва добра. Жанчыны мылі прасціны і складалі ў алюмініевыя місы, а Жулік ляжаў у траве і лавіў мух. А потым у Жуліка пайшлі лішаі.Каб дзеці не набраліся лішаёў, павялі нашага Жуліка за жыдоўскія могілкі, у канаву, там яго забілі і закапалі. Мы з Антосем Кісялём на тым месцы крыж з трэсак паставілі.
Мне сніцца Койданава.
Камяні... Камяні... Яны ідуць на груд, яны падставілі шырокія шурпатыя спіны койданаўскаму сонцу і ідуць на груд жыдоўскіх могілак. Апошнім, каго пахавалі на гэтых могілках, быў аптэкар - Эня Цыканоўскі. Эня кахаў Лёдзю, прадаўшчыцу з рамбазы. На рамбазе ў невялічкім дамку пад блакітным дахам была крама, у якой прадавалася ўсё: ад кірзавых ботаў і галёшаў да цукерак і селядцоў. Каля гэтай крамы і чакаў лысаваты Эня сваю Лёдзю. Спачатку Лёдзя быццам і пагадзілася пайсці за Эню. Ды, на бяду аптэкару, з'явіўся на рамбазе малады афіцэр. Стала прыгожая Лёдзя хадзіць па койданаўскіх вуліцах з высокім афіцэрам, а лысаваты Эня дарэмна прыходзіў на рамбазу. Не прайшоў і месяц, як загрымеў бубен на Лёдзіным вяселлі. Афіцэр за вясельным сталом сядзеў у чорным цывільным гарнітуры. А Эня Цыканоўскі тым часам выпіў у сваёй аптэцы. Эня выпіў не гарэлкі і не спірту за здароўе маладых. Эня выпіў паўлітра воцату, і яго не ўратавалі. Койданава гаварыла, што Эню Цыканоўскага панясуць хаваць у белым мяшку, а не ў труне, але пахавалі Цыканоўскага ў труне. А прадаўшчыца Лёдзя са сваім афіцэрам з'ехала ў Сібір. Людзі казалі, што афіцэр кінуў Лёдзю з двума дзецьмі, казаць казалі, але мала хто верыў.
Камяні... Камяні... Каменныя далоні на плітах, каменныя зоры... Год за годам, вясну за вясною ўрастаюць камяні ў зямлю. Танкарогія белыя козы пасвяцца на койданаўскіх жыдоўскіх могілках. Хітрыя гаспадары крадуць камяні і робяць з іх падмуркі сваіх дамкоў, але так робяць прыезджыя і прыблудныя, бо не зможа койданаўскі чалавек жыць у доме, які стаіць на жыдоўскіх помніках. Іншая справа, калі будавалі бальніцу і бурылі рэшткі замка на Кальвінскай гары, там людзі бралі і валуны на падмуркі, і цэглу. Але замак гэта замак, а могілкі - гэта зусім іншае. На Кальвінскай гары таксама пасвяцца козы.
Непадалёк ад Кальвінскай гары жыла самая прыгожая дзяўчына ў Койданаве - Валя. Колькі было размоваў, за каго пойдзе Валя, каму з хлопцаў пашанцуе. Большасць была ўпэўненая, што Валя пойдзе за самага прыгожага хлопца ў мястэчку, за Ярака Ясюкевіча, бо такога прыгожага, як Ярак, трэба яшчэ пашукаць, і невядома, ці знойдзеш. Але лёс і ў Валі, і ў Ярака быў зусім іншы, ніводная здагадка не спраўдзілася. Прыгожая Валя ўтапілася ў возеры. На вяселлі яна была за шаферку і са сваімі двума братамі пайшла з таго вяселля на возера купацца, бо гарачыня стаяла страшэнная, сонца пякло цэлы тыдзень. П'яныя браты палезлі ў крынічную ваду, і аднаму з братоў ногі скруціла сутарга, ён пачаў тануць і хапацца за другога брата. Валя кінулася ратаваць. Той, якога скруціла сутарга, адпусціў брата і ўчапіўся ў Валю. Валя з малодшым братам пайшла на дно, а старэйшы даплыў да берага, выскачыў і пабег на вяселле клікаць на помач. Так ён і прыбег на двор, дзе грымела музыка і танчыў п'яны вясёлы народ, так ён і стаў пасярод двара мокры, у адных трусах. Калі вясельнікі з вылупленымі вачыма стаялі на беразе і цяжка, засопшыся ад бегу, дыхалі, дык бачылі толькі малодшага з братоў, які ляжаў на беразе і быў без прытомнасці. Мужчыны палезлі ў ваду шукаць Валю і даволі хутка знайшлі яе цела пад прыбярэжным карчом. Спробы ўратаваць дзяўчыну былі марныя. Казалі, каб быў лекар ці каб на колькі хвілін Валю знайшлі раней, ці каб... Але казаць можна што заўгодна, а прыгожая Валя выратавала братоў, а сабе знайшла смерць у крынічнай вадзе койданаўскага возера, пад прыбярэжным карчом. Плакала ўсё Койданава. Хавалі Валю ў белым строі нявесты, і ляжала яна ў труне, як жывая. За машынаю, на якой везлі труну, ішло столькі народу, колькі не ішло ні за адной іншай труною, бо не было ў Койданаве прыгажэйшай дзяўчыны. А каб Валіна апошняя дарога была хоць крышку даўжэйшая, машына тры разы аб'ехала вакол сквера. На Валіным помніку браты напісалі: «Трагічна загінула». Так і не пашанцавала ніводнаму з койданаўскіх хлопцаў узяць сабе за жонку прыгожую Валю.
А што да Ярака Ясюкевіча, дык ён страціў сваю прыгажосць недарэчна і нечакана для ўсіх. Варыў ён бітум у жалезнай бочцы. Бітум закіпеў і плюхнуў Яраку на галаву, калі той падкладаў дровы ў агонь пад бочкаю. Выратаваць Ярака выратавалі, ён нават не аслеп, але пра нейкую прыгажосць гаварыць ужо не было ніякай падставы. Пасля бальніцы Ярак пачаў піць і хутка ператварыўся ў шэрую істоту, якія таўкуцца каля крамных дзвярэй у вечным чаканні з пякельнай смагаю ў роце. Спачатку Ясюкевіча шкадавалі, а потым няўзнак пачалі абыходзіць. Вось такі лёс быў у самых прыгожых людзей з Койданава. Лёс даў Яраку і Валі прыгажосць, а потым з д'ябальскай жорсткасцю забраў яе.
Мне сніцца... Ці, хутчэй, мною сніцца Койданава.
А вось з кошыкам у руцэ ідзе па грыбы ўдмурт Кулемін. Той самы Кулемін, які не можа жыць без грыбоў. Яго любяць дзеці з нашай вуліцы, бо Кулемін бярэ іх з сабою ў лес. Ён, як свой гарод, ведае і Рыжаўку, і Бязодніцу, і другія навакольныя лясы, куды можна зайсці пешкі, бо ровары, машыны і матацыклы Кулемін не прызнае. Ён ідзе, як заўсёды, наперадзе, а за ім з кашамі ідуць Віцька і Воўка Бакіноўскія...
Цыбаты Віцька і крываногі Воўка, яны ўдвух біліся са сваім бацькам, маленькім сухім Стасікам. Стась Бакіноўскі піў, а як напіваўся, траціў розум і хапаўся за сякеру. Воўка з Віцькам бралі калы і баранілі маці. З крыкам і лямантам бегалі Бакіноўскія па гародзе вакол сваёй хаты. Бойкі гэтыя звычайна канчаліся тым, што Стась кідаў сякеру ў гарод, садзіўся на ганак і плакаў п'янымі слязамі, побач з ім садзіліся на ганак Віцька і Воўка.
Кулемін ідзе басанож. Ён любіць хадзіць басанож і не любіць галіцца. Сівая, па-татарску рэдкая шчэць блішчыць на загарэлым твары. Толькі адзін раз бачыў я Кулемінаў твар скажоны крыўдаю і болем. Тады мы ішлі па грыбы ў Рыжаўку. Рыжаўка - лес з балотамі. Ішлі мы такім балотам. Кулемін крочыў наперадзе і наступіў на гадзюку, а тая ўкусіла яго за пяту. Кулемін сеў на мох, дастаў з каша нож і адрэзаў кавалак пяты, за які ўкусіла змяя. У мяне ад жаху сшэрхла скура. Кулемін зняў кашулю, адарваў рукаво і абвязаў пяту. На выцвілай анучы цёмнай свежасцю выступіла кроў. Вярталіся мы праз жыта. Я ніяк не мог адарваць погляд ад Кулемінавай пяты. Быў тады з намі і Кулемінаў Воўка, ён, як убачыў, што бацька нажом сабе кавалак мяса адрэзаў, пачаў ад страху рагатаць і рагатаў, пакуль бацька не выцяў яго папругаю, тады Воўка пачаў ікаць. Мы вярталіся ў Койданава праз жыта: Кулемін ішоў наперадзе, я глядзеў на пяту, а Воўка ішоў за мною і ікаў.
Другі раз Воўка Кулемін ікаў на койданаўскай плошчы каля хлебнай крамы.
Па хлеб мы ездзілі на роварах. У цемнаватай краме пахла дрэвам і кіслай вільгаццю. Боханы мы прывязвалі да багажнікаў. Ездзіць па хлеб, напэўна, самы прыемны з абавязкаў койданаўскіх дзяцей. Праўда, было і такое, што каля крамы прападалі ровары, але мой і братаў, Антося Кісяля, былі такія дабітыя, што ніводзін злодзей не спакусіўся. А вось у Воўкі Кулеміна новы дарожны ровар, які той пакінуў каля хлебнае крамы, нехта звёў. Воўка плакаў і гаварыў: «Злаўлю - заб'ю! Злаўлю, заб'ю!» Толькі нікога ён не злавіў і не забіў, акрамя гадзюкі, якую прыцёг з Бязодніцы і павесіў на яблыні ў сваім двары. А Воўкава маці, Кулемінава Нінка, спалохалася, а як даведалася, што Воўка тую змяю павесіў, лупіла яго салдацкім пасам. Воўка паса не баяўся. Ён і холаду не баяўся - хадзіў зімою па ваду басанож і не хварэў. І не плакаў Воўка Кулемін ніколі, толькі ў той раз, як ровар нейкая паскуда павяла. Ён тады сядзеў пасярод плошчы на пяску, і хлеб ягоны ляжаў на пяску, сядзеў Воўка і плакаў, аж пакуль ікаўка на яго не напала. Толькі як стаў ён ікаць, тады падняў хлеб і пайшоў з плошчы.
Сніцца Койданава.
Быў у Койданаве граф, праўда, такі ён граф, як усе астатнія хлопцы і дзяўчаты былі баронамі і баранесамі, але які быў, такі быў. Звалі яго - граф Альто. Называць сябе графам ён пачаў яшчэ са школы. Альто расказваў сваім сябрам па вялікім сакрэце, што ён зусім і не Анатоль Жыдовіч, а граф, і сапраўднае яго прозвішча - Альто, і што на гарышчы ў старым куфры ён знайшоў паперы, у якіх ясна напісана, што і бацька яго, і дзед, і прадзед - графы Альто. Папер тых сябры не бачылі, але мянушка ўсё ж прыляпілася да Анатоля, і ў Койданаве з'явіўся свой граф. Зразумела, каб быць сапраўдным графам, мянушкі мала, патрэбен капітал. Граф Альто разумеў гэтую простую ісціну і зрабіў усё, каб мець грошы да свайго самапальнага тытула. Альто скончыў сталічную вышэйшую навучальную ўстанову і да абароны дыплома звадзіў у загс унучку рэспубліканскага дзеяча культуры. Графа Альто не спыніў нават той факт, што ягоная будучая цешча за месяц да вяселля наведала койданаўскую паліклініку і за невялікі хабар (багатыя вялікі хабар не даюць) праверыла, ці няма ў будучага зяця якой шызафрэніі ці залечаных пранцаў з менінгітам. Ні менінгіту, ні пранцоў цешча не знайшла. Акрамя хрэстаматыйнай свінкі «дзюдзі», ніякія хваробы ў Анатолевым целе не вяліся.
Цешча засталася задаволеная сваім тайным наведваннем правінцыйнай паліклінікі, пра якое гаварыла ўсё Койданава. Граф Альто пераехаў у Менск і зажыў новым, хай сабе і не вельмі вольным, затое сытым жыццём. У Койданава граф прыязджаў летам, калі ехаў дамоў, як на дачу, каб паесці любімых ананасавых яблыкаў. Першыя колькі гадоў усё было ціха і спакойна, але, як высветлілася, цешча хвалявалася недарма, бо шызафрэнія, абавязковая графская хвароба (хто не ведае, як выдурваліся ранейшыя графы?!), прыйшла і да Альто. Спачатку на яе хварэў Анатолеў цесць, адзіны нашчадак рэспубліканскага дзеяча. Цесць, высокі, барадаты, інтэлігентнага выгляду - ніколі не скажаш, што хворы, - аднаго разу перапіў армянскага каньяку, узяў стрэльбу і высунуўся ў акно, каб страляць па «ворагах народа». Дзякуй Богу, «ворагаў» на вуліцы не было, бо на вуліцы наогул нікога не было, была ноч. Цешча выклікала брыгаду ў белых халатах, і стралка павезлі на адпачынак у кашулі з двухметровымі рукавамі. Сам дзеяч культуры на шызафрэнію не хварэў, ён у вольны ад працы час пісаў скалазубныя камедыі на злабадзённыя тэмы і друкаваў іх пад раслінным псеўданімам. А на асноўнай працы ён упарта і паслядоўна набліжаў беларускую мову да вялікай братняй расейскай мовы. Дзіўна, але койданаўскага графа Альто знакаміты дзеяч рэспубліканскай культуры палюбіў. Але Альто не апраўдаў шчырага даверу, бо быў няздатны браць удзел у мовазнаўчых, а тым больш у палітычных, гульнях. Наш койданаўскі граф адразу стаў, калі можна так сказаць, графам заняпаду, ён захварэў на манію падазронасці. Альто шукаў па начах, хаваючыся ад жонкі і цешчы, шукаў і не знаходзіў апаратуру для падслухоўвання. А як ты знойдзеш тую апаратуру ў прыбіральні, за ўнітазам? Нарэшце Альто скеміў, што мікрафон з магнітафонам не ў прыбіральні, а на кухні ў вентыляцыйным люку, над плітой. Граф зрабіў дыктавую заслонку і забіў вентыляцыйны люк. У Койданаве спачувалі Толікавай маці і шкадавалі Толю Жыдовіча, добрага хлопца, які так няўдала стаў графам. Як вядома, за ўсё, што набываеш, трэба плаціць. Хто ж ведаў, што за графскі тытул Анатоль Жыдовіч заплаціць розумам, што за тое, каб мець графа, наша Койданава вымушана будзе трываць вар'ята? О, каб жа ведаць наперад!
Мне сніцца Койданава...
А чаму яно сніцца мне? Шукаю адказ і не знаходжу. Прыйдзе час, і я знайду яго, а пакуль думаю, што мне сніцца Койданава, бо я там нарадзіўся і рос, пакуль не пайшоў у школу. У школе... Але гэта іншы матыў, іншая песня. Школа мне не сніцца. Сніцца Койданава, зямля, дзе закапалі мой пуп.
А пакуль я далёка ад свайго мястэчка Койданава, і яно мне сніцца.
На нашай вуліцы запланавалі пакласці асфальт. Машыны панавозілі пяску і гліны. Мы з Антосем Кісялём, хаваючыся за пясчанымі гурбамі, біліся глінянымі глыжамі і грОдамі. Я ляжаў на пяску і слухаў, калі Толік кіне груду, каб адразу ўскочыць і кінуць па ім. Ляжаў я доўга, пакуль не пачуў голас Кісяля:
- Валодзя...
Я падумаў, што гульня скончылася, і высунуўся з-за гурбы. Вялізная груда ўдарыла мяне па галаве. Да памяці я вярнуўся ад халоднай вады, якую Антось Кісель ліў на мяне.
- Я ж табе крычаў, Валодзя, не вылазь, Валодзя, не вылазь, а ты ўзяў і вылез...
Мне сніцца Койданава.
Казік вярнуўся з працы зусім хворы. У яго падскочыла тэмпература, а жывот пакрыўся гідкімі плямінкамі зудлівае высыпкі.
У хаце занепакоіліся. Пайшоў з дому здаровы чалавек, а вярнуўся ледзь жывы. І Казікава жонка Ядзя, і ягоная маці Маня, і нават дачка, школьніца Валя, без перапынку пыталіся: «Што з ім?». Казімір ляжаў, выпрастаўшыся, на канапе, і ледзь чутна адказваў. Жанчыны даведаліся, што іх муж, сын і бацька нічога кепскага не еў і не піў, што на працы пачуваўся добра, што пасля зайшоў у краму па папяросы, па дарозе з крамы адчуў нямогласць, галава пачала круціцца, у вачах заскакалі зорачкі. Як дайшоў да ўласнага падворка, не помніць. Жанчыны пакінулі хворага ў зале, перайшлі ў варэльню, каб абмеркаваць бяду дый пачаць нешта рабіць, бо ад лекара Казік адмовіўся. Яму не верылася, што ў трыццаць пяць гадоў чалавек можа без дай прычыны сканаць.
Казікаў сын Антось сядзеў на крэсле каля канапы ды спалохана зіркаў на змярцвелы вастраносы бацькаў твар, што нядобра цямнеў на белай падушцы.
- Тата, а вы не памраце, як дзед Ваця? - Антось спытаў шэптам.
Яму згадаўся дзед, што памёр увесну. Згадалася пахаванне і глыбокая яміна на каталіцкім баку могілак. У яміну струменіўся падсохлы на травеньскім сонцы светлы пясок. Шасцігадовы Антось забаяўся, што бацьку, як і дзеда, пакладуць у чорную труну, галавою на белую падушачку, а баба Маня прымусіць пацалаваць халодны, як камень у пограбе, лоб нябожчыка.
- Не бойся, Антосік, не памру. Мы яшчэ з табою на гармоні пайграем. І на трубе я цябе граць навучу. Будзем на святы ў аркестры хадзіць. Мы яшчэ з табой машыну купім і катацца будзем. Захочам у лес - селі ды паехалі. А захочам у Менск, мы і ў Менск з'ездзім, - Казік пагладзіў стрыжаную пад бокс галаву сына і падправіў чубок, што выглядаў непатрэбным над спалоханым тварыкам з заечаю губой.
Казіку раптам зрабілася крыўдна за сябе, маладога, калі ён п'яны хапануў сякеру ды кінуўся на жонку, што ўжо восьмы месяц хадзіла Антосем. Цяжарная жанчына ледзь уцякла з хаты, а раз'юшаны муж пахапаў яе сукенкі дый пасек на парозе. Антось нарадзіўся хваравіты і брыдкі з твару. На левай скроні ён насіў вялікую, як боб, чорную радзімку, з якой тырчалі сівыя валаскі. А пад носам у яго ружавеў глыбокі шнар заечай губы...
У свае васемнаццаць гадоў Антось паспрабаваў запускаць вусы, але яны раслі рэдзенькімі, светлымі і не хавалі непрыгожай адмеціны. Тады ён наляпіў сабе штучныя вусы, але і ад іх давялося адмовіцца - людзі кпілі і насміхаліся. І сын пракляў бацьку, бо паверыў, што брыдкая губа з'явілася на твары ў той самы момант, калі п'яны Казік секануў на парозе па Ядзінай сукенцы.
Ядзя гэтаксама пракляла Казіка і з'ехала ў Менск да Валі, якая паспела выйсці замуж за курсанта вайсковай вучэльні.
Адно згорбленая баба Маня дажыла доўгі век пры сыне, які ўпарта ішоў да мары свайго жыцця - легкавой машыны, уласнай, дагледжанай і любай, на якой можна і ў лес, і ў Менск, і нават у горад Парыж да сцяны камунараў, да той самай сцяны, паўз якую Казіка правялі ў калоне палонных у 1945 годзе.
Шлях да сцяны Парыжскіх камунараў пачынаўся з тае самае хаты, дзе ён ляжаў на канапе з невядомай хваробай. І пачынаўся з гульні, з дзіцячай забаўкі. Казік майстраваў з рэечак і паперы мадэль самалёта, а ягоная кузіна, лядашчае дзяўчо, схавала клей. Нястрыманы, шалёны ад прыроды Казік зазлаваў, пачаў лаяцца, разламаў ушчэнт мадэль, а калі бацька паспрабаваў супакоіць сына скураным пасам, выскачыў на сярэдзіну вуліцы і закрычаў:
- Страляць вас усіх трэба! Страляць!!! Бандзюгі, партызаны! У гэтай хаце партызаны!..
Ішоў 1942 год, і ў Койданаве было поўна немцаў і паліцыянтаў. Казікаў крык перапалохаў усю вуліцу. Людзі пахаваліся ў дамкі і з-за фіранак цікавалі, як Казікаў брат Бронік разам з бацькам Вацем звязвалі рамянямі хлопца, што з'ехаў з глузду. Звязаны Казік праляжаў у хаце на печы два дні, пакуль афармляліся ягоныя дакументы на адпраўку ў Нямеччыну. Ваця сам пайшоў у паліцыю, дзе і ўгаварыў кіраўніцтва, каб забралі сына і звезлі куды найдалей. Паліцыянты ўпарціліся, не хацелі браць дакументаў, бо Казік быў занадта малады, усяго 15 гадоў, але Ваця дамовіўся, і ў паперах змяніліся лічбы, і неслух паехаў у Германію.
Пра жыццё ў Нямеччыне Казік успамінае з прыемнасцю, ён не хаваў, як іншыя, што жылося там соладка і сытна на вялікім хутары пад Берлінам. Казік трапіў не на завод і не на шахту, а на дагледжанае поле заможнага гаспадара, якому спадабаўся белагаловы вастраносы хлопчык-беларус.
- І чаму ты не нарадзіўся немцам? - ушчуваў гаспадар. - Ты ж, Казік, рыхтык немец - арыец. І валасы ў цябе светлыя, і вочы блакітныя, і профіль германскі, можна і на манеце выбіць. Каб не ведаў, што са славянаў, дык і не паверыў бы, што ты беларус.
А ў дадатак да гэтых вартасных характарыстык за якія паўгода Казік вывучыўся гаварыць па-нямецку. І гаспадар прызначыў яго на пасаду наглядчыка. Казік сачыў, каб два дзесяткі маладых славянак мелі ўсё неабходнае і добра працавалі.
Але вось вайна скончылася. Нямеччыну падзялілі на зоны. Казік апынуўся ў французскай, і яго адправілі ў парыжскі лагер для інтэрнаваных асобаў. Калі калону славян вялі паўз сцяну камунараў, нейкі жартаўнік-афіцэр загадаў спыніцца, каб усе паглядзелі на помнік сваім «ідэйным папярэднікам».
У Парыжы Казік пражыў паўгода. Першыя тры месяцы ён чакаў дакументаў, а калі нарэшце атрымаў пашпарт, дык не змог яго зберагчы. Укралі. Можа і дагэтуль недзе жыве несапраўдны Казімір Вацлававіч Кісель - беларус і каталік. Ну, ды Бог з ім. Толькі Казіку з-за гэтага злодзея давялося прасядзець у лагеры яшчэ тры месяцы. Адно суцяшала - Парыж, як там ні кажыце, не Архангельск, а Францыя не СССР, дзе Казіку давялося адразу пасля прыезду пайсці ў войска, каб не апынуцца ў якім сібірскім ці архангельскім лагеры, хапала і таго, што ён вярнуўся ў лагер сацыялістычны.
Першае, што Казік зрабіў, як прыйшоў з войска, дык ажаніўся, узяў зусім маладзенькую сірату Ядзю. Неўзабаве нарадзілася Валя, а за ёй праз тры гады - Антось, які так баяўся за бацьку, каб той не памёр, пакуль жанчыны ў варэльні ніяк не маглі вырашыць, дзе шукаць ратунку ад невядомай хваробы. Тым разам менавіта Антось выратаваў бацьку. Той самы стрыжаны пад бокс Антось, які пазней пракляў Казіка і на ўсіх фотакартках у сямейным альбоме замазаў бацькаў твар чорным атрамантам.
Сям'я развалілася. Баба Маня памерла. Казік застаўся адзін у вялікай хаце. Ён зрабіў рамонт, адпусціў рудыя з сівізною вусы ды пачаў насіць капялюш замест шарай кепкі. А самае галоўнае: Казік нарэшце прыдбаў машыну - новую памаранчыкава-чырвоную, зіхоткую.
Неяк я праходзіў паўз Казікаў сад. Ён гукнуў мяне і пачаў прасіць, каб я пагаварыў з Антосем і сказаў, што бацька ў чалавека адзін, які ўжо ёсць, і другога не будзе, а машыну ён усё роўна аддасць сыну. Зрабілася шкада гэтага пакрыўджанага лёсам і людзьмі дзядзьку ў фетравым капелюшы з вядром ігруш лімонак у руцэ. Я паабяцаў перагаварыць з Антосем. Да той размовы я недалюбліваў Казіка, бо недзе ў душы застаўся дзіцячы сполах ад таго, што ён, убачыўшы мяне на сваёй яблыні, паабяцаў абрэзаць грабеньчыкам стручок, які хаваецца ў хлопцаў паміж ног. Але ў восеньскім садзе пад ігрушаю прыйшло на памяць, што гэта мая маці Ніна схавала клей, якім Казік мацаваў мадэль самалёта.
Антося я ўгаворваў доўга. Мы пілі гарэлку, і ён паказваў фотаальбом, дзе замест Казікавага твару чарнелі неакуратныя пляміны. Нарэшце я выцягнуў з яго абяцанне паехаць да бацькі і пагаварыць. Антось і сапраўды з'ездзіў у Койданава, а Казік паказаў яму завяшчанне, паводле якога машына пасля смерці бацькі пераходзіла да сына. Але Антось з Казікам зноў пасварыліся. Сын жа не ведаў, што праз месяц бацька памрэ ў той самай машыне.
Казік не трапіў у аварыю, ён ціха скіраваў на ўзбочча дарогі, дастаў з кішэні трубачку з нітрагліцэрынавымі таблеткамі, але сэрца раптам спынілася. Казіка пахавалі побач з маці, на каталіцкім баку могілак.
А ў сям'і пачалася новая сварка з-за спадчыны, бо Валя не захацела, каб за проста так новая машына належала брату. Бог ім суддзя. Але дзе Бог, там і людзі, якія маюць прагу да чужых радасцяў і бедаў.
Такую прагу да ўсёведання мела Казікава суседка - цётка Пэля, яна ведала ў Койданаве ўсё і пра ўсіх, а чаго не ведала Пэля, таго або зусім не было, альбо яно не ўяўляла аніякай цікавасці. І гэта пра яе ўспомніў Антось, калі зблажэлы бацька ляжаў на канапе і ніхто не мог прыдумаць, як ратаваць нябогу. Антось пабег да жанчын у варэльню і сказаў, што трэба як хутчэй паклікаць цётку Пэлю. Жанчыны ўзрадаваліся, бо і сапраўды, хто ў Койданаве, як не Пэля, мог загаварыць сполах, напрарочыць лёс, назваць хваробу? Толькі яна і магла.
Пэля прыйшла і села на край канапы, дзе ляжаў невядома чым агаломшаны Казік.
- Казічак, - пачала цётка сваім касцельна-ласкавым голасам, - а ці не пашкадаваў ты чаго сам сабе?
Нечакана для ўсіх Казік сеў на канапе, чым перапужаў прысутных, акрамя, зразумела, цёткі Пэлі, якая адно заправіла сівую пасмачку пад чорную хустку і сказала:
- А я вось зайшла, бачу, ляжыць наш Казічак ні жывы ні мёртвы і адчуваю, што пашкадаваў ён сабе нешта, моцна так пашкадаваў...
- Торт! - выгукнуў на ўсе грудзі Казік. - Торт я сабе не купіў. Зайшоў у краму па папяросы. На вітрыне торт стаіць з крэмавымі ружамі, шакаладнымі лісцікамі. І так мне захацелася таго торта, што ледзь сліну пракаўтнуў. Ледзь стрываў. А ў кішэні поўна грошай, зарплата і прэмія. Але ж усе ведаюць, на машыну трэба адкладаць. Не купіў я торт. Сцяўся і не купіў. Ядуць яго чэрці. Дый не можа такога быць, каб мяне так скруціла, а потым выпрастала з-за нейкага там торта з ружамі! Нешта вы, цётка Пэля, наблыталі...
Казік разгублена зірнуў на жонку. Ядзя адвярнулася, каб не засмяяцца.
- Можа, і блытаю. Бог яго ведае, - стоячы ў парозе, пагаджалася Пэля і падсоўвала наравістую пасмачку валасоў пад край хусткі. - Толькі ты ж сабе, а не мне пашкадаваў.
Казікаву дачку Валю выправілі ў краму, але дарма - тарты раскупілі.
Іван сядзеў на зэдліку пасярод пакоя і засяроджана пазіраў на ўласныя ногі. Белая, накрухмаленая да сінечы кашуля так напялася на Іванавым круглым жываце, што здавалася, вось-вось гузікі не вытрымаюць, пырснуць ды пакоцяцца па розных кутках. Бурачковы атласны гальштук ляжаў на сытым плячы, не раўнуючы, як сабачы язык. Загарэлую лысіну абсыпалі драбнюткія пацеркі поту. Пасястая шкарпэтка спраўна сядзела на ступаку. Іван паварушыў пальцамі другой босай нагі і ўздыхнуў так цяжка, нібыта збіраўся на пахаванне, а не на вяселле да сваякоў. - Казік Кісель выдаваў замуж дачку Валю.
- Бацька, што ты сядзіш? Мы чакаем, а ён сеў тут і ўздыхае, як той кабан у загарадцы. - Іванава жонка Міля падбегла да люстэрка і яшчэ раз, мо ўжо пяты, падфарбавала вусны.
- А ідзіце вы ўсе, ліха вашай матары. Не пайду я нікуды. - Іван забурчэў у падлогу. - Чорт з ім, з вяселлем. Абыдуся.
- Бацька, а што ж гэта на цябе найшло? - са святочнай і вясёлай Міля стала перапалоханая. - Толькі што збіраўся... Усе збіраліся ісці. Падарункі на ганку стаяць. Дык што здарылася?
- Нічога. Не пайду, і ўсё. Не хачу. Перадумаў! - Іван, сцягваючы праз галаву падобны да сабачага языка гальштук, ускудлаціў вянок сівых валасоў на патыліцы.
- А Божачка мой, звар'яцеў наш бацька!
Іван скамячыў гальштук і шпурнуў яго пад канапу.
Міля памкнулася ў сенцы і з іх закрычала да сына ў двор:
- Шурык, сынок, хадзі ў хату.
Тым часам Іван пайшоў да канапы, лёг і заклаў рукі пад галаву.
Шурык заскочыў у пакой з такім выглядам, нібыта збіраўся ўбачыць зялёнага цмока пасярод хаты, а не роднага бацьку, які заплюшчыў вочы і ўдаваў, нібыта спіць.
Іван, вядома, не спаў. Але будзе і такі выпадак, калі ён засне, сам таго не хочучы. Ён састарэе, пойдзе на пенсію са свайго маторнага завода, дзе вечарамі паціху, каб не бачылі тыя, каму не трэба, рабіў чыгунныя формы для пірагоў. У Койданаве гэта былі найлепшыя формы. І ў суботу перад Вялікаднем усё мястэчка згадвала добрым словам Івана Мілько. Але аднойчы Іван, сам таго не хочучы, заснуў.
- А дзе бацька? - спытаў тады Шурык у маці.
- Можа, на двор пайшоў, - спакойна адказала Міля.
Хата ў Івана была невялікая: калідор, кухня і тры пакоі. Гэта пазней, калі ажэніцца Шурык, зробяць прыбудову з асобным уваходам, а на той час згубіцца ў хаце было проста немагчыма. Міля з Шурыкам не на жарт спалохаліся. Быў бацька, тупаў-тупаў па хаце - і раптам не стала. Гэта ж не кот, што зашыецца за шафу, і ты шукай не шукай, а не знойдзеш, пакуль сам на малако не выйдзе. І не вавёрка, якую трымала Іванава суседка цётка Косця. Вавёрка была надзіва шкадлівая.
Аднаго разу, звечара, Косця выбрала кошык яблыкаў, каб нараніцу завезці прадаць. Яблыкі выбірала круглейшыя, сакаўныя, без чарвяточынак. А ўначы вавёрка ўзяла і параскідала іх па ўсёй хаце. І каб жа толькі параскідала, а то ж яшчэ і панадкусвала кожны яблык. Раніцай Косця збірала яблыкі і кляла сваю вавёрку. А тая, стаіўшыся за абразом, цікавала. Вавёрку Косця набіла венікам.
Але тое вавёрка... А дзе ж падзеўся Іван?
Маці з сынам абшукалі ўсю хату, пакуль Шурык не здагадаўся зазірнуць у вузкую шчыліну пад канапаю. Там ён і ўбачыў бацькавы ногі. Непаразуменне прайшло толькі тады, як выцягнулі бацьку на сярэдзіну пакоя, а за ім дасталі з-пад канапы пусты слоік, што патыхаў самагонкай. Іван любіў выпіць, а Міля не давала. Тады і была прыдумана ды абсталявана схованка. Пакуль усе глядзелі тэлевізар, Іван ішоў сабе ў залу, залазіў пад канапу і праз гумовы шланг ад пульверызатара высмоктваў са слоіка грамаў са сто. Але на той раз доза атрымалася большая, і ён сам не заўважыў, як заснуў. Дый старасць надыходзіла, сілы не тыя.
Вось у маладосці, Іван сам казаў, мог выпіць вядро. Асабліва шмат давялося выпіць, калі служыў у ахове маскоўскага Крамля. Грошай ахоўнікам амаль не давалі, але добра кармілі і налівалі, колькі захочаш. І хлопцы, маладыя, здаровыя, пілі.
Пра НКВД Іван гаварыць не любіў. А ніхто, зрэшты, тады і не цікавіўся ў Койданаве тым НКВД. Усе ж недзе служылі, недзе ваявалі...
Гэта цяпер, калі я буду праходзіць паўз Іванаў сад, а Шурык будзе закладаць падмурак пад гараж, мы загаворым пра Фелікса Дзяржынскага, у гонар якога і пераназвалі Койданава ў 1933 годзе. Зрэшты, і Койданава не першапачатковая назва мястэчка, раней яго называлі Крутагор'е. Мы загаворым пра НКВД, і Шурык скажа:
- Шкада, бацька памёр, а то паказаў бы яму газеты, дзе пра НКВД пішуць і пра Дзяржынскага. Цікава, што б ён на гэта сказаў?
Іван Мілько памёр раней, чым беларускія газеты пачалі друкаваць матэрыялы пра масавыя забойствы.
Апошні раз я сустрэў Івана каля веснічак. Ішоў паўз ягоны двор, а ён якраз выходзіў на вуліцу ў сваім чорным скураным палітоне, шыракаполым капелюшы і наваксаваных да металёвага бляску хромавых ботах. Пад пахаю ён сціскаў вялікі папяровы пакунак.
- Што гэта ў вас пад пахаю, дзядзька Ваня? - замест прывітання спытаў я.
- Каміля паслала сала прадаць.
- А ці добрае сала?
- Ты што, не бачыш? - дзядзька закрыўдаваў. - На чатыры пальцы. Калі добра прадасца, дык і бутэльку сабе куплю.
Гэта апошняе, што я пачуў ад Івана, які ўсё ж добра гульнуў на вяселлі Казікавай Валі.
Але спачатку ён ляжаў на канапе і ўдаваў, нібыта спіць. Міля і Шурык стаялі пасярод хаты і ніяк не маглі зразумець, што ж такое здарылася, пакуль сын не спытаў:
- Тата, а чаму гэта вы босы?
- Таму што шкарпэтка згубілася. - Іван адказаў, але вачэй не расплюшчыў.
- І з-за такой драбязы ўвесь гвалт? А Божачкі вы мае, ды знойдзем зараз тваю шкарпэтку. - Міля адчыніла шафу і пачала ператрасаць у шуфлядзе з панчохамі.
- Няма там, - Іван спусціў ногі з канапы. - Я ўжо два разы ўсю шафу перамацаў.
- А можа, раней дзе згубілася? Можа, маці, калі мыла, дзе на двары пакінула? - разважаў Шурык.
- Ды ў тым і рэч, што абедзве ў руках трымаў, адну я надзеў, а другую як той чорт схапіў. - Іван мо ўжо трэці раз зірнуў пад канапу, але акрамя свайго гальштука нічога не ўбачыў.
Шурык зняў валікі з канапы, але дарэмна. Міля прынесла венік ды выграбла ўвесь пыл з-пад буфета, шафы і ложка, але ўсё дарма. Шурык разабраў ложак, а калі засцілаў, мармытаў праклёны. Шукалі доўга, шукалі паўсюль, нават зазірнулі ў кубелец з салам. Сям'я Мілько ўвайшла ў пошукавы азарт: адчыняліся і зачыняліся, а потым зноў адчыняліся шафы, буфет, стол, сервант, сцягваліся і слаліся абрусы і покрывы, выварочваліся кішэні пінжакоў, жакетаў, портак і палітонаў, перастаўляўся абутак...
Раптам вялікі кутні гадзіннік з латунным цыферблатам і вялікімі, на ланцужках, гірамі заскрыгатаў і ўдарыў - вяселле пачалося.
- Бацька, ды надзеньце вы другія шкарпэткі, - Шурык прахапіўся з пошукавага азарту, нібыта са сну. - Вунь іх у шафе поўная шуфляда, выбірайце і пайшлі.
Іван выбраў пару новых, яшчэ з круглым папяровым цэтлікам шкарпэтак, сеў на зэдлік і пачаў сцягваць праклятую пасястую, з-за якой пачаўся ўвесь тарарам. Тут усе і зразумелі, дзе падзелася другая. Іван надзеў дзве шкарпэткі на адну нагу.
Смяяліся доўга. Смяяліся Міля, Шурык і Іван. Смяялася ўсё вяселле, калі госці даведаліся, з-за чаго спазніліся Мілько. Смяяўся і я. І адзінае, пра што мне хацелася ведаць, і разумею, што ніколі не даведаюся: што думаў Іван, калі надзяваў дзве шкарпэткі на адну нагу?
Стэфа шаткавала капусту. Доўгім тонкім нажом спрытна разразала крамяныя качаны напалам, а потым хутка-хутка рэзала на дробныя скрылікі. Хрумсткія храпкі кідала ў белую эмаліраваную місу, а нашаткаванае зграбала з дыктавага кружка ў выварку. Верхняе лісце Стэфа збірала ў горшае вядро, каб зварыць кабанам. Працавала яна з імпэтам, нібыта і не было на свеце лепшага занятку, як шаткаваць капусту.
Качаны ўсе як адзін невялікія, чыстыя, крэпкія. І нядзіўна. Каму як не Стэфцы выбраць сабе самыя тугія качанчыкі, бо працавала ў краме «Садавіна і гародніна»?! Яна навыбірала цэлы мех і нож з прылаўка ўзяла востры, са зручным драўляным тронкам. Можна было б і шаткарню ў суседзяў пазычыць, у Казіка ці ў цёткі Пэлі, але Стэфа не з тых, хто па суседзях лётае і пазычае. Яна нажом накрышыць танчэй, чым іншы шаткарняю. Што-што, а згатаваць і паесці Стэфа любіла. І гэтая простая любоў адбілася на ёй самым непасрэдным чынам. Чысты, румяны, што восеньскі яблык, твар. Яркія, нібыта нафарбаваныя бурачным сокам, поўныя вусны. Пастава, налітая здароўем і сілаю. Такая пастава, што ў свае трыццаць пяць Стэфа яшчэ заўважала, як мужчыны, хай сабе і праз аднаго, але ж заглядаюцца на яе.
І вось пры такой зямной прыгажосці мела яна за мужа дробненькага, ніжэйшага за сябе, хваравітага алкаголіка Волеся Радзевіча. Койданаўцы адно паціскалі плячыма, калі бачылі іх побач на нядзельным кірмашы ці на пляцы пад царквою. Але ў кожнага, як любяць казаць, свае болькі. Хочаш жыць з алкаголікам, жыві. Каму якая справа?!
Дзяцей Волесю і Стэфе Бог не даў. Можа, праз гэта Волесь і распусціўся ды пачаў піць. Спачатку ён напіваўся, як і ўсе, па вялікіх святах, але ўжо да непрытомнасці, да поўнага забыцця. І Стэфа цягнула мужа, калі такое здаралася ў гасцях, на сабе. Здымала з яго акуляры дый вяла пад руку, а то і на плечы ўскідвала, каб хутчэй, каб людзі не бачылі. Але ў Койданаве не схаваешся. Не паспееш у адным канцы паветра сапсаваць, а ў другім ужо гавораць, што ты ў порткі наклаў. За кожным вялікім святам стаіць цвярозы будзень, але для Волеся ён пачынаўся пахмелкаю. Волесь не мог жыць, калі пасля гулянкі нараніцу не выпіваў грамаў са сто гарэлкі ці шклянку моцнага віна. І, як слушна зазначыў ягоны сусед Іван, няправільная тэхніка апахмелу прыводзіла Волеся да доўгатэрміновых запояў.
Пра Волесева п'янства Стэфанія Радзевіч раскажа на судзе:
- Піў мой Волесь! Апошнія тры гады дзень у дзень «пад газам» прыходзіў, але не буяніў, не біўся, як іншыя. Бурчэць бурчэў, лаяўся, гаварыў абы-што, але не біўся. І дзе ж ён да мяне біцца палезе? Гляньце на мяне. Ды баязлівы ён! Ад п'янага, кажуць, і чорт уцякае, а я - цярпела, спадзявалася... І прасіла, і ўгаворвала, і плакала, і палохала, што ў лякарню да вар'ятаў пасаджу, а ён усё роўна кожны вечар п'яны ў хату ўвальваўся. Гультаю штодня свята, а п'янаму - тым больш. Прыйдзе, сядзе каля тэлевізара і глядзіць праз свае лупатыя акуляры, пакуль не засне. Што ён на тым экране мог бачыць? Хай бы ён і ў той вечар, калі я капусту крышыла, лепей свой тэлевізар уключыў...
Стэфа перакрышыла якраз палову мяшка і была ў самай рабоце, калі ў хату ўсунуўся п'яны Волесь.
- Ізноў набраўся, - Стэфа разваліла напалам вялікі, белаваты качан.
- Ай не дундзі. Вось, - Волесь сеў на зэдлік і ўтаропіўся на спрытныя жаночыя рукі.
У хаце вісеў густы свежа-халаднаваты пах капуснага соку.
- Што ты мне пад руку гаворыш? Ты ж ведаеш, не люблю, калі на мяне глядзяць. Я ж магу і палец сабе адрэзаць. Ідзі спі.
- Ай не дундзі. Вось, - ён заплюшчыў вочы і падцягнуў ногі ў брудных ботах пад зэдлік.
- Ты пагавары мне яшчэ тут, пагавары... Хоць бы боты скінуў, а то гразі поўную хату навалок. Я тут мыю, прыбіраю, а яму ўжо і боты зняць цяжка. Ідзі кладзіся. Чуеш? Я табе кажу, слепень у акулярах, - яна ссыпала нарэзанае ў сінюю выварку. - Ідзі спаць.
Волесь не азваўся, сядзеў, заплюшчыўшы вочы, на зэдліку і трымаўся за яго абедзвюма рукамі, каб не паваліцца.
Стэфа з трэскам рассекла яшчэ адну капусную галаву, павярнулася да мужа і ткнула яму ў грудзі нажом.
- Ідзі спаць. Апошні раз табе кажу. Што ты тут рассеўся, як у гасцях?
Волесь расплюшчыў вочы, заморгаў і спытаў:
- Нашто ты мяне зарэзала?
- Спаць ідзі, п'яны дурань. Зарэзала яго, га-га-га...
Жаночы басавіты смех мяшаўся з густым капусным духам, а муж ужо сунуўся з зэдліка на падлогу. Стэфа дарэзала качан і толькі потым зірнула на Волеся, які знерухомеў на падлозе.
- Уставай! Чуеш, каму кажу?
Мужаў твар увобмільг збялеў. Жонка абтрасла з пальцаў паналіпалае крышыва і нахілілася над Волесем...
На судзе Стэфанія Радзевіч далей пакажа так:
- А я ж і думаць не думала, што мой Волеська нежывы. Ляжыць, бачу, на падлозе і храпе, маю на ўвазе, спіць. Ён не хроп. Вось, думаю, насмактаўся атруты, што і да ложка не дайшоў. Паклала нож на стол. Рукі фартухом выцерла. Нахілілася і кажу: «Уставай! Гад ты печаны. Падымайся і боты брудныя сам скідай!» А ён ляжыць, не варушыцца, мой Волеська. Я кашулю на ім расшпіліла, падумала ж, можа, і запраўду нажом крышку падрапала. Бачу: грудзі белыя, чыстыя, ніякай крыві нідзе ні кропелькі. Адкуль жа я пра тое нутраное кровацячэнне ведаць магла?! «Ляжы, - кажу, - спі на падлозе, калі ты так накаўтаўся, што ні боты, ні акуляры зняць не можаш!» А сама ўзяла качан і шаткую.
А калі дзве поўныя вываркі, сіняя і зялёная, стаялі накрытыя ручнікамі, а ў кухні быў наведзены парадак, Стэфа паспрабавала падняць мужа. Той быў халодны і цяжкі. Стэфа прыклала сваё гарачае вуха да мужавых грудзей і, не пачуўшы сэрца, жудасна, па-воўчы завыла.
У турме Стэфанія Радзевіч прасядзела тры гады. Вярнуўшыся ў Койданава, яна прадала дом, паставіла Волесю помнік з мармуровай крошкі і ўцякла. Казалі, што яна пасялілася недзе на Ўкраіне, пад Львовам. Краму, дзе яна працавала, і дагэтуль называюць Стэфчынай. А Волесева магіла сама сабою зарасла белым бэзам.
Чэсь стаяў пад райскай яблыняю з граблямі ў руках і сачыў, як я маляваў сякеру, усаджаную ў бярозавую калоду. Я збіраўся паступіць у мастацкую вучэльню і хадзіў рыхтавацца да Чэсевага сына Толіка. Навука была простая: Толік браў і ставіў перада мною нейкую рэч, напрыклад сякеру, даваў аркуш і сыходзіў. Ну, а я сядзеў пад яблыняю дый паціху крэмзаў.
Дзядзька Чэсь стаяў басанож на невысокай мяккай траве. І мне было добра відаць, што на адной назе ў яго не хапае вялікага пальца. Я старанна вымалёўваў старое тапарышча і раптоўна адчуў, што існуе невытлумачальная сувязь паміж сякерай і адсутнасцю пальца. Рука з алоўкам спынілася, я глянуў на Чэсеў загарэлы твар, і мой позірк сустрэўся з цёмна-блакітнымі вачыма.
- Гладка малюеш, як мой Толік, - Чэсь гаварыў сур'ёзна. Ён любіў свайго сына, і таму параўнанне набывала кошт самай высокай адзнакі.
- А чаму ў вас аднаго пальца няма? - я нават сам здзівіўся нясціпласці, але пытанне прагучала.
- У партызанах згубіў.
Партызанаў у Койданаве не любілі. А мае сваякі дык асабліва. А за што іх было любіць? За тое, што адзін п'яны распуста застрэліў у вёсцы Рудзіца, пад Койданавам, другога нецвярозага дурня? Толькі першы быў партызанам, а другі служыў у паліцыі, таму немцы і спалілі вёску ды забілі дзевяць мужчын. Майго прадзеда, а Чэсевага бацьку, спалілі жыўцом.
Мае сваякі, хто ў лесе перахаваўся, перабраліся ў Койданава, на апусцелыя жыдоўскія вуліцы. Дзядзькі Чэся тады ўжо не было ні ў Рудзіцы, ні ў Койданаве. Яго яшчэ раней забралі ў савецкія партызаны. Уночы прыехалі тыя партызаны ў Рудзіцу на конях, зайшлі ў нашу хату, пэўна, нехта падказаў, бо афіцэр у парозе сказаў, што ў нас многа мужчын і таму адзін пойдзе з імі. Мужчын у хаце было чацвёра, але за тыдзень у вёску прыходзілі польскія партызаны і павялі з сабою двух Чэсевых братоў, Ладака ды Яся. Сказаць расейцам пра палякаў было б тое самае, што галавою кінуцца ў пельку. І Чэсь пайшоў за расейскім афіцэрам. А ў вялікай хаце пры дзедавай кузні застаўся адно стары гаспадар, ну і жанчыны з дзецьмі...
- Добра, што толькі палец згубіў, а не што іншае, - дзядзька засмяяўся.
- А як вы яго згубілі? - маляваць расхацелася.
- А табе ўсё цікава...
Расказваць пра сябе Чэсь не любіў. І на цвярозую галаву амаль нічога не распавядаў. Але галава ў беларускіх дзядзькоў бывае і захмялелая, тады вам і апавяданні, і смех, і байкі з показкамі, ну і слёзы.
Калі Чэсь моцна напіваўся, дык не ішоў дадому, а заварочваў да сваёй сястры, а маёй бабы - Ядзі. Ён доўга з крэктам разуваўся ў калідоры, нязграбна бразгаў клямкаю, заходзіў у хату і сядаў за стол. Казаў, што дадому ён такі п'яны не пакажацца, а пасядзіць тут, пакуль працверазее. Ядзя ведала, што да раніцы ён не паправіцца, і слала чыстыя прасціны на канапе ў зале. Але Чэсь наравіста зіркаў на сястру, упарціўся, не ішоў спаць, а сядзеў за пустым сталом і абураўся, чаму гэта ягоная прыгожая сястра пайшла за маленькага, тоўстага Броніка Кісяля, а не знайшла сабе высокага і кучаравага хлопца, як яе браты. Бронік адно пасмейваўся, бо ўсе ведалі, што і Чэсева жонка Алена ані блізка не мае той прыгажосці, якую Бог даў Ядзі. Часам Бронік садзіўся за стол, каб Чэсю было каму расказваць, каб ён выгаварыўся і яму зрабілася лягчэй. Чэсь гаварыў пра партызанаў, Маскву, немцаў, Берлін, забойствы...
У расейскіх партызанах Чэсь прабыў месяцы тры. На самалёце яго перакінулі праз фронт у Маскву, дзе ён правучыўся ў разведчыцкай школе ажно да самага канца вайны. І калі Масква адсвяткавала перамогу над Берлінам, для Чэся толькі і пачалася вайна. Яго накіравалі ў Германію, дзе Чэсь павінен быў адшукваць асуджаных завочна ваенных злачынцаў. Праца гэтая была зусім не для такіх, як ён. За два гады ў Нямеччыне Чэсь так змяніўся, высах, зблажэў, што калі вярнуўся ў Койданава, дык яго ледзь пазнавалі сваякі. Зрэшты, гэта і нядзіўна.
Прахварэў дзядзька Чэсь больш як год, і яго ўрэшце камісавалі.
- Не магу я людзей забіваць! Ядзя, чуеш? Не навучыўся, - мармытаў Чэсь, седзячы за пустым сталом. - А ці ж можна прывыкнуць забіваць па графіку? А ў нас у інтэрнаце на сцяне такі графік вісеў. Надыходзіць твой дзень, бярэш зброю, ідзеш у камеры і страляеш. Адны перад смерцю плакалі, другія маліліся, а знаходзіліся і такія, што маўчалі. А ты заходзіш у камеру і страляеш, страляеш. І ведаеш: праз тыдзень зноў твая чарга, зноў пойдзеш і застрэліш чалавека, а потым нап'ешся, як скаціна. А быў немец, якога я так і не змог забіць. Адчыніў дзверы, а ён устаў з ложка і глядзіць на мяне. Я ўзняў пісталет і стрэліў яму ў грудзі. А ён як стаяў, так і стаіць гарою. Я націснуў курок, але пацэліў толькі ў руку. Захваляваўся. А ён пайшоў на мяне, ускінуў здаровую руку з кулаком і пайшоў на мяне. Перапужаўся я, выскачыў з камеры і дзверы на ключ зачыніў. Вярнуўся да маёра і кажу, што больш людзей страляць не буду. А маёр пачаў, што гэта і не людзі зусім, яны твайго бацьку ў хляве зачынілі і хлеў той газаю аблілі і падпалілі... А я ўсё адно паўтараю - не буду болей забіваць.
Маёр загадаў мне выпіць вады і павёў у камеру, каб разам паглядзець, ці застрэліў я вялікага немца. Ён ляжаў пры самых дзвярах і, напэўна, ужо і не дыхаў, але маёр узяў мой пісталет і стрэліў немцу ў патыліцу. Мяне ўсяго закалаціла, пачало курчыць, скручваць, ванітаваць... Прахапіўся я толькі ў шпіталі. Да мяне яшчэ, дзякуй Богу, жаўтуха прыляпілася. Вось мяне і адпусцілі.
Чэсь уставаў з-за стала, казаў, што паўгадзінкі паляжыць на канапе, і спаў да раніцы. А баба Ядзя хадзіла праз гароды да Чэсевай жонкі, каб сказаць, што ён спіць у нас. Чэсева Алена прасіла перадаць, каб ён раніцай абавязкова забег дадому.
Перад працаю Чэсь заходзіў дамоў, каб пагаліцца ды выслухаць жончыны нараканні.
Не ведаю дакладна, як называлася пасада, якую займаў Чэсь Александровіч, але ў Койданаве яго называлі галоўным гандляром. Пасля войска Чэсь атрымаў мірную, як ён гаварыў, прафесію эканаміста. Маючы здольнасці ў такой даволі складанай навуцы, як местачковы гандаль, ён, у дадатак, не краў. А калі галоўны гандляр не крадзе, то і прадаўшчыцы з кладаўшчыкамі пабойваюцца многа выносіць. І таму на Чэсева пахаванне выйшла ўсё Койданава, каб правесці паважанага чалавека ў апошні шлях. Многія плакалі, многія шэптам успаміналі добрыя часы, калі ў крамах шмат чаго было, бо Александровіч не даваў красці і перапрадаваць даражэй.
Перад смерцю Чэсь доўга хварэў. Ён памёр у менскай лякарні, у палаце, дзе за тыдзень да яго адышоў на вечны спачын легендарны менскі разьбяр Кастусь Сарока. Чэсь памёр ад рака, які спачатку ўбіўся ў страўнік, а потым так засушыў дзядзьку, што я, прынёсшы перадачу, ледзь пазнаў яго. З гожага і дужага мужчыны Чэсь, не раўнуючы ваўкалак у паданнях, перакінуўся ў сухенькага дзядка. Скура на ягоных руках так зжоўкла і патанчэла, што я, паціскаючы іх, баяўся, каб прывітанне не абярнулася болем.
- Не пазнаў адразу? - дзядзька Чэсь павёў даланёю па выцвілай, шарай, як мышыная спіна, піжаме.
Не паспеў я адказаць, бо ўглядаўся ў змораны твар і згадваў густыя кудзеры, замест якіх над высокім ілбом адсвечвалі сівізною рэдкія, нібыта чужыя, валасы.
- Не пазнаў і не пазнаў. Нічога страшнага. Мяне, калі з Германіі вярнуўся, таксама не пазнавалі. Толькі тую вайну я выйграў, а гэтую прайграю.
- Тут шакалад і часопісы новыя...
- Непрыемна тут, у бараку. Хворыя людзі. Піжамы. Тапкі. Так што, ідзі на сонца. Сягоння сонца. Цёпла...
Мы развіталіся. Я вярнуўся дамоў і па памяці намаляваў партрэт чалавека, хворага на рак. Тады згадалася і сякера пад райскай яблыняю, і Чэсеў аповед пра партызанаў.
- Цэлы тыдзень я толькі рабіў, што бульбу абіраў. Да мяне прыглядаліся. Зброі не давалі. А я не рваўся, як другія, да зброі. Быў упэўнены, што дадуць. І далі, паклікалі да камандзіра і паказалі дзве вялізныя супрацьтанкавыя міны. Загад быў просты, як гэтыя граблі, - Чэсь пастукаў старымі граблямі ў зямлю, - узарваць чыгунку пад Негарэлым. Я з Наркевічам сеў на воз і паехаў, а конь трапіўся наравісты: то ён пабяжыць, а то і стане. Чорт, не конь. Нават як яго зваць, ніхто не ведаў. Прыехалі мы пад Негарэлае, каня ў лесе пакінулі, а самі папаўзлі да адхону. Я адно па баках пазіраў, а міны ставіў Наркевіч, ён быў мастак на такія спрыты. Прыпаўзлі мы назад у лес, там на воз і ўцякаць. Кіламетраў з пяць ад'ехалі і пачулі выбух. Тут Наркевіч як закрычыць на ўвесь лес: «Спрацавала! Спрацавала!» А мне і няўцям, адкуль столькі радасці. Выехалі мы з лесу на поле, а за полем вёсачка невялікая, двароў дзесяць. Едзем праз поле і бачым, як з канцавой хаты людзі выходзяць і да нас ідуць. Я адразу і не зразумеў, што гэта казакі, якіх немцы супраць партызанаў па вёсках пасялілі. Тут яны пачалі страляць па нас. Наркевіч з падводы саскочыў і напрасткі праз жыта ў лес паляцеў. Па мне страляюць, а я каня разварочваю, думаю, нельга ж дзяржаўнага каня пакідаць, ну і воз таксама. Тут конь спудзіўся. Лейцы напяліся. Стаю на возе, а конь ляціць, як шалёны. У лес ускочылі. Колы скачуць па карэннях, як не разваляцца. Я каня спыніць не магу. Заб'юся, круціцца ў галаве, далібог, храснуся аб якое дрэва. Нёс ён мяне па дарозе, пакуль тая не павярнула. Дарога ўбок завярнула, а конь проста па лесе паляцеў. Ён паміж соснаў праскочыў, а воз захрас. Ну, а я праз галаву і ў папараць. Прахапіўся, агледзеўся - ціха. Абмацаў сябе - цэлы. Толькі вялікі палец на правай назе баліць. Устаў. Распрог каня. Воз адкаціў. Паглядзеў, даедзе - думаю. Запрог чорта наравістага і павёў, кульгаючы, на дарогу. А калі прыехаў і нарэшце зняў чаравік, дык палец мой быў крывы, распухлы ды чорны. Да фельчара прычыкільгаў, а ён глянуў і кажа, што трэба адрэзаць. А я рады, што вярнуўся дый казакі не застрэлілі. «Рэж! - кажу. - Ліха яго бяры». Прывязалі мяне рамянямі да стала, далі самагону выпіць. Наркевіч трымаў, а фельчар рэзаў. А ты малюй сякеру, не сядзі склаўшы рукі, малюй.
Стась адсядзеў больш за дваццаць гадоў па розных турмах і вярнуўся ў Койданава. Адны казалі, што ён вырашыў завязаць са сваім мінулым жыццём; другія пераконвалі, што Стасю забаранілі жыць у Менску, таму ён вымушаны быў наведацца ў пахілены дамок сваіх родных сясцёр. Хутчэй за ўсё, мелі рацыю апошнія, бо здарэнне, якое скаланула Койданава праз некалькі дзён, давяло ўсім, што завязваць Стась не збіраўся.
Юзэфа ды Канстанцыя сустрэлі брата насцярожана, але бутэльку на стол паставілі і ложак паслалі.
Сёстры, пэўна, падумалі, што ўсё ад Бога і калі наканавана ім на старасці гадоў жыць з неспакойным братам, значыць, так яно трэба Ўсявышняму. Яны працавалі ў царкве: прыбіралі, гандлявалі свечкамі і абразкамі, мялі двор. Апраналіся сёстры ва ўсё чорнае, і таму койданаўскія дзеці пабойваліся і не любілі Юзэфу ды Канстанцыю. Хто іх ведае, гэтых згорбленых старых у жалобных хустках і доўгіх спадніцах?!
Стась выпіў гарэлкі, павячэраў і, падзякаваўшы сёстрам, пайшоў пад клуб.
Была летняя субота, і пры клубе ладзілі танцы. Цёплымі вечарамі койданаўская моладзь танцавала ў высокай, не пералезці, сятчастай загарадцы. Дзеці ў загарадку не ішлі, грошай на білет не было, таму заставалася адно назіраць праз сетку. Старэйшыя людзі таксама паглядалі на танцораў праз сетку. Стась пайшоў пад загарадку і стаў, склаўшы рукі на грудзях. На пляцоўцы гучаў вальс.
- Гэй, стары, можа цыгарэты маеш? - з цемры да Стася падышлі п'яныя хлопцы. Іх было трое. Адзін высокі, хударлявы, двое ніжэйшыя, вельмі падобныя, толькі апранутыя па-рознаму. На адным усё было цёмнае, а на другім - белая кашуля ды васільковыя, ажно свяціліся, нагавіцы-клёш.
- У мяне папяросы, - Стась выцягнуў з кішэні і паказаў пачак «Севера» з сінім, нібыта вытатуіраваным на пачку сонцам.
Праз два дні пра гэты пачак «Севера» загаварыла ўсё Койданава. А высокі і хударлявы Юрка Зінкевіч дрыжачым голасам апісваў тое здарэнне так:
- Лёнік пашыў сабе васільковыя клёшы. Падзея. Вырашылі замачыць нагавіцы, каб доўга насіліся. Узялі чарніла і пайшлі пад клуб, на сквер. Селі на лаўку пад помнікам Дзяржынскаму ды паціху выпілі ўтрох дзве семсотграмоўкі. Сядзім, кайф ловім. Ні з таго ні з сяго Лёніку закарцела цывільную цыгарэту закурыць. Пашыў сабе нагавіцы файныя, паўлітра віна выпіў, а яму яшчэ і цыгарэту з фільтрам падавай. У мяне «Прыма», а ў Базыля - «Беламор». Пайшлі мы пад загарадку, каб у каго стрэсці па цыгарэце. Бачым: стары дзядзька, незнаёмы, пасярод дзяцей стаіць рукі склаўшы. Каб жа хто з нас у тым старым Стася Ажгіровіча пазнаў, мы б яго за тры вуліцы абышлі. А так стаіць сабе стары і незнаёмы. Чаму ў яго не запытацца пра цыгарэты? Лёнік і папрасіў у Ажгіровіча цыгарэту, і той пачак «Севера» паказаў. Лёнік раззлаваўся так, нібыта ў старога ўсе кішэні замежнымі цыгарэтамі набітыя, а ён нам смярдзючыя папяроскі падае. «Ты мне, сівы казёл, цыгарэту дай, а не папяросу. Ці, можа, ты не дачуў? Дык зараз вушы прачышчу і рогі паабломваю!» - Лёнік вакол Ажгіровіча заскакаў, як той певень вакол курыцы. А Стась стаіць, і хоць бы хны. «За «казла» магу і зарэзаць, смаркач паганы!» - ціха так сказаў Стась, а ў мяне ажно мурашкі па спіне пад нейлонавай кашуляй пабеглі. А Лёнік на яго як кінецца, з ног збіў і давай-давай чаравікамі мясіць. Тут і Базыль дапамог. А Стась адно галаву рукамі закрыў, скурчыўся, паваліўся і як нежывы стаў, далібог. А гэтыя месяць і месяць.
Яны б'юць, а я стаю, утрупянеў, не ведаю, што рабіць, куды кінуцца. Танцы спыніліся. Усе да сеткі падбеглі, глядзяць. Дзеўкі вішчаць пачалі: «Забіваюць! Забіваюць!!!» Каб не гэтыя віскі, і сапраўды забіць маглі. Але цяпер я ўжо і не ведаю, што лепей. Можа, хай бы яны яго тады забілі. Даруй Божа.
І я закрычаў: «Шухер!»
Мы паляцелі ў сквер, абмінулі помнік Дзяржынскаму, перабеглі пляц каля царквы і схаваліся за хлебную краму. Там аддыхаліся. Выкурылі па цыгарэце і разышліся дадому. Больш Лёніка жывога я не бачыў.
Аповед Юркі Зінкевіча пра бойку я пачуў пазней, можа, праз тыдзень, а на другі дзень пасля здарэння пад клубам, у нядзелю, я стаяў каля хлебнай крамы, дзе ўночы курылі Лёнік і Базыль Даўнарыкі з Юркам. Белай вяроўкай я мацаваў на багажнік свайго старога ровара шэсць боханаў чорнага хлеба.
Пыльны пляц каля царквы выглядаў чыстым з-за ранішняе прахалоды і яшчэ не пякучага сонца. Сям-там на пляцы стаялі купкі мужчын, па двое, па чацвёра. Яны пілі бутэлечнае піва проста з рыльца. Непадалёк ад царкоўных весніц пацягвалі піва браты-блізняты Даўнарыкі. Падабенства ў іх не такое ўжо вялікае, адрозніць можна. Лёнік - драбнейшы, і можа таму дзеўкі любілі яго больш за ягонага брата. Але і агульнага ў іх было шмат: і чорныя, аж да сінечы, цыганскія валасы, і смуглявасць, і вочы з налітымі блакітам бялкамі - зірне каторы, аж холад па спіне пойдзе, і каржакаватасць, і местачковая заземленасць. Адным словам - блізняты. Каб не блыталі ці, можа, з-за характараў, апраналіся яны па-рознаму. Лёнік у светлае, а Базыль у цямнейшае, чорнае. Той раніцай на Лёніку была белая кашуля ў тонкія сінія пасачкі.
Браты пілі сваё нядзельнае піва. Колькі яшчэ закаркаваных пляшак стаяла каля ног, проста на зямлі.
Са сквера на пляц выйшаў не знаёмы мне стары ў зношаным гарнітуры і шэрай паласатай кепцы. Гэта пазней даведаюся, што на асветлены сонцам пляц выйшаў з цёмнага сквера Стась Ажгіровіч.
Стась хвіліну пастаяў на беразе шырокага пляца, прыглядаючыся да мужчын, знайшоў вачыма блізнят і няспешна накіраваўся да іх. Ні Лёнік, ні Базыль не адчувалі нават ценю небяспекі, былі ўпэўненыя ў сабе цалкам. Што можа зрабіць сухенькі, падобны да вераб'я, дзядок супраць здаровых дзецюкоў? Нічога! А можа яму падалося, што пад клубам каля танцавальнай загарадкі яго дрэнна адмясілі? Пэўна, такія пытанні круціліся ў Лёнікавай, асмужанай піўнымі парамі галаве, а што Базыль падумаў такое, ён і сам раскажа пазней.
Мужчыны, што пілі піва на пляцы, нечакана змоўклі. Шмат хто са старэйшых пазнаў Стася, і ў іх з'явіўся страх. «Нібыта халодным скразняком астудзіла патыліцу», - казаў пазней Іван Мілько.
Стась за два крокі да блізнят выняў з унутранай кішэні свайго заношанага пінжака самаробную фінку. Ён ударыў Лёніка ў сэрца. Той знямеў. Стась лёгка дастаў лязо з Лёнікавых грудзей, схаваў зброю і павольна пайшоў у бок сквера.
Закрычаў Базыль.
Я стаяў каля крамы і трымаў у руках ровар з напакаваным на багажнік хлебам, а Базылёў крык працінаў мяне нябачнымі вострымі спіцамі...
Базыль упаў на зямлю, у светлы тонкі пыл і пачаў курчыцца, нібыта гэта яму, а не Лёніку ўдарылі фінкаю ў сэрца. А Лёнік спачатку стаяў і пахістваўся. Упаў ён на спіну, роўна, як бервяно, імгненне ляжаў, а потым цела пачало біцца ў перадсмяротнай агоніі. Белая кашуля зачырванела на грудзях. З разяўленага рота пацякла ружовая пухірыстая пена. Базыль не пераставаў крычаць, поўзаў на карачках вакол брата і драў пальцамі зямлю.
Мужчыны папакідалі недапітыя пляшкі і абступілі блізнят шчыльным колам.
Трымаючы ровар, я не мог варухнуцца. Да мяне падышла цётка Пэля, нахілілася і зазірнула мне ў вочы. Яна колькі разоў паўтарала маё імя, а я ўсё не мог адказаць - мову адняло.
Але мова вяртаецца імгненна, як і знікае.
Цётка ўдарыла мяне па шчацэ, мова вярнулася, і я сказаў ёй, што Лёніка зарэзалі.
Сёстры Юзэфа ды Канстанцыя плакалі і закрывалі насы белымі хустачкамі, калі міліцыянты прыехалі па Стася. Ён не супраціўляўся, яму было ўсё роўна, дзе жыць - у турме ці ў Койданаве. Адзіная замінка ў гэтай справе выйшла з фінкаю. Калі ў Ажгіровіча спыталі, якім нажом ён забіў Леаніда Даўнарыка, дык той дастаў з шуфляды кухоннага стала звычайны хлебны нож і сказаў, што вось ім. Міліцыянты спрабавалі адшукаць фінку, але не знайшлі.
На Лёнікавым пахаванні старыя койданаўкі прадракалі Базылю хуткую смерць. Шапталі, што калі памірае адзін з блізнят, то і другому век скароціцца. Прароцтва не спраўдзілася. Базыль жыве. Ажаніўся, дзеці знайшліся, працуе на рамбазе і п'е, як усе.
А Стась Ажгіровіч памёр у турме.
Часам мне згадваецца фінка. Яна ж недзе так і ляжыць, схаваная ў Койданаве. І думаю, што Стась слушна зрабіў, калі не аддаў зброю, якой абараніў свой гонар.
Вінак вырошчваў памідоры. У Койданаве кожная сям'я нешта садзіла і нешта збірала. Памідорамі нікога не здзівіш. Але памідоры Вінака Шавуры адрозніваліся ад усіх астатніх у мястэчку, як сонца ад месяца.
Гаспадыні куплялі ў яго насенне, распытвалі, як і што рабіць, у які дзень высаджваць і калі паліваць. Толькі, як яны ні стараліся, а прыходзіў час - і самыя-самыя памідоры вырасталі ў Вінакавым гародзе.
Не скажу, што ў астатніх былі кепскія, і калі іх вывозілі на менскія рынкі, дык на прылаўках яны глядзеліся як мае быць і прадаваліся выдатна. А вось Вінаку і вывозіць не было чаго, усё Койданава прыходзіла купляць ягоныя.
Навошта купляць, калі свае пад бокам? Два крокі ад ганка ступіў, пахадзіў па градах, навыбіраў спялейшых ці, калі любіце, і цвярдзейшых, намыў, нарэзаў, накрышыў цыбулі, пасаліў, напярчыў, кропу кінуў, заправіў алеем ці, калі хочаце, смятанаю, і стаўце на стол. Бярыце, частуйцеся, госці дарагія. Усё так, але...
Як гавораць у Парыжы, «жакет ад Кардэна», так у Койданаве казалі: «памідоры ад Шавуры». І можаце не верыць. Адно скажу, што Вінак быў не такі просты, як выглядаў з твару.
Выглядаў Шавура будзённа і шэра. Сівы, загарэлы па-сялянску, у старым пінжаку, надзетым на майку. Нагавіцы ў зямлі. Галёшы на босых нагах. І ўся будзённасць і някідкасць кампенсавалася тварам. Гэта жарт, што Вінак меў просты твар. Калі каму цікава, дык можна знайсці ў Беларускай Энцыклапедыі кандыдата ў члены Палітбюро ЦК КПСС з 1968 года Шавуру. Гэта, вядома, не койданаўскі агароднік, але твар вельмі падобны. Вінак, калі б на яго надзець белую кашулю і ўзяць пад гальштук, быў бы рыхтык кандыдат, і вядома чаму - стрыечныя браты.
Раней на розныя камуністычныя святы на аскетычных фасадах урадавых пабудоў, акрамя чырвона-белых лозунгаў і сцягоў, вывешваліся манументальныя палотны з тварамі Энгельса, Леніна, Маркса і ўсіх жывых членаў і кандыдатаў у члены Палітбюро ЦК КПСС. Жывыя (усе, як адзін) былі намаляваныя ў цёмных пінжаках, белых кашулях і пад гальштукам.
Сярод вохрыстых фатаграфічна-дакументальных твараў я заўсёды адшукваў койданаўскага земляроба і з гонарам адзначаў сваю далучанасць да вельмі вялікай справы.
Сваяцтва Вінака Шавуры не магло не абрасці ў мястэчку рознымі байкамі і казкамі, як у гародзе - колькі ні паліце, ні касіце, а крапіва куток свой знойдзе. І чаго толькі не плялі доўгія языкі!
Гандлярка Стэфа з крамы «Садавіна і гародніна» казала, што яе муж Волесь на ўласныя вочы бачыў, як Вінак закопваў на сваіх градах бляшанкі з золатам, якія яму на «чайцы» прывозіў маскоўскі брат.
- Ён таму і не ходзіць нікуды са свайго двара ды поркаецца дзень і ноч на гародзе, - нашэптвала Стэфа даверлівым старым цёткам - Юзэфе з Канстанцыяй. - І памідоры садзіць, каб замаскіравацца. А сам крамлёўскае золата пільнуе.
Стэфу ўсе разумелі, бо Вінак адных памідораў прадаваў больш, чым яна ўсёй сваёй дзяржаўнай садавіны разам з гароднінай. План у Стэфчынай краме трымаўся толькі на тым, што напрыканцы месяца ёй прывозілі дзесятак скрынак з «Вермутам» па сто дваццаць дзве капейкі за рыльца. А якія ў краме памідоры, усе і так ведаюць. А вось калі цётка Пэля параўнала свае памідоры з Вінакавымі, дык у яе нарадзілася думка, што Вінакаў брат прысылае ў Койданава амерыканскае насенне, бо толькі з амерыканскіх зярнятак могуць вырастаць такія смачныя памідоры. Пэля пераканала сябе і спрабавала запэўніць іншых, што Шавура ўсім прадае адно насенне, а сам садзіць другое.
Да таго дайшло, што Казікаву Валю паслалі на пошту даведацца, ці не атрымлівае часам Вінак пакункаў з Амерыкі. Валя праз былую аднакласніцу даведалася, што ніякіх пасылак з ЗША і Канады ў Койданава за апошні год не прыходзіла, а Вінак атрымлівае толькі часопісы па садаводству і маскоўскую газету «Правда».
Цётку Пэлю такія звесткі не пераканалі:
- Ну і што? Калі не па пошце прыслаў, значыць, на машыне прывёз!
Пярэчыць было бессэнсоўна.
Доўгая чорна-бліскавічная машына разы два на год спынялася каля нефарбаванай Вінакавай брамы. З яе выскокваў, як чорцік з табакеркі, увішны шафёр з тонкімі кагэбісцкімі вусікамі. Адчыняліся другія дзверцы, і на койданаўскую запыленую прыдарожную траву ступаў цьмяна-бліскучы вузкі чаравік Шавуры-малодшага.
Кандыдат у члены Палітбюро ЦК ішоў, высока ўзняўшы паголенае падбароддзе, у братаву хату, а за ім, угінаючыся, бег, як ненавязаны цюцік, адданы шафёр.
Пра што гаварылі браты Шавуры? Ці бралі яны чарку? Ці даваў малодшы старэйшаму грошы? Койданава не ведала.
Услужлівы шафёр пакаваў у багажнік дзяржаўнай машыны скрынкі з памідорамі. Светлыя, з абгабляваных дошчачак, зграбныя, невысокія скрыні Шавура-партыец прывозіў з сабою. Койданаўцы казалі, што ён возіць памідоры ў маскоўскі Крэмль, каб частаваць Хрушчова, Брэжнева і ўсіх астатніх членаў Палітбюро ЦК КПСС. Сам ён столькі з'есці не мог, а вазіць памідоры на «чайцы», каб згнаіць і выкінуць - глупства. Так што Шавура-цэкоўскі ўсё ж некага частаваў.
Пры ўсім сваім скептычным стаўленні да ўрада, койданаўцы паважалі Шавуру-малодшага, бо разумелі - не было б яго, і не было б памідораў ад Шавуры-старэйшага. Бо хто б тады дазволіў Вінаку прадаваць свае таматы налева і направа?
Хто гэта ў канцы 60-х мог дараваць беларусу заняткі адасобленай уласніцкай эканамічнай палітыкай? Хто б дазволіў яму садзіць памідоры і толькі памідоры, калі ўсе астатнія садзяць бульбу, рэпу, капусту, моркву, буракі, агуркі і боб з гарохам? Ніхто!
А так вось былі ў Койданаве лепшыя ў Беларусі памідоры. Я, ва ўсялякім разе, смачнейшых не каштаваў.
Баба Ядзя давала мне папяровы рубель, манетку ў дваццаць капеек і чысты, не з-пад бульбы, кошык.
- Папросіш Вінака, каб ён сам табе навыбіраў, - казала яна. - Ён прапануе выбіраць, а ты скажаш, лепей вы самі навыбірайце.
У Вінакавай светлай хаце панаваў кіславата-салодкі востры памідорны водар. На вокны не вешаліся фіранкі, і сонца вялікімі ромбамі ляжала на падлозе. У Вінака амаль не было мэблі, так, самае неабходнае - ложак, стол, крэслы. І паўсюль на разасланых газетах у ромбах густога святла і ў празрыстых блакітных ценях ляжалі, свяціліся сакаўной мякаццю праз тонкую глянцавую скурку, чырванелі наспелымі бакамі, зелянелі вострымі пупавінамі пладаножак, патыхалі летнім цяплом Шавуравы памідоры.
- Выбірай, - казаў гаспадар і працягваў узважваць на шалях, што стаялі на падлозе каля дзвярэй, памідоры для дзвюх дзяўчынак. Яны былі старэйшыя за мяне, і я іх не ведаў. Пэўна, прыйшлі з другога канца Койданава ці з вёскі, з якіх-небудзь Макаўчыц ці Бакінава.
Вінак пазвоньваў дробнымі гіркамі, састаўляў іх па росту каля плінтуса.
- Чаго не выбіраеш?
- Навыбірайце самі, калі ласка. У мяне грошай на тры кілаграмы...
І ён выбіраў і складаў на алюмініевы сподак.
Падобныя да цацачных качак дзюбкі вагаў пачыналі скакаць, аж пакуль тая, дзе ляжалі памідоры, не плыла ўніз. Шавура акуратна перасыпаў памідоры ў мой кош.
Нёс я іх асцярожна, гэта ж памідоры ад Шавуры.
Пазней, ужо ў інстытуце, калі буду чытаць Басё, згадаецца Вінак. Вялікі японец па мянушцы Горкі Гарбуз сказаў вучням: «Хоку, і ніякіх іншых думак».
Так і ў Шавуры, не было іншых думак, акрамя салодкіх памідораў. Але ў Вінака была мара.
Аднойчы ён зайшоў у нашу хату па нейкую драбязу. Здаецца, дзед Бронік паабяцаў яму аддаць нашу старую спружыну на дзверы... Не памятаю. Толькі дзеда не было. Мы з бабай Ядзяй вячэралі. Вінак адмовіўся сесці за стол. Стоячы ў парозе, ён раптам сказаў, што хоча кінуць памідоры, бо думае паспрабаваць вырошчваць вінаград, але ніяк не збярэцца прадаць дом і пераехаць у Берасцейскую вобласць, бо там цяплей, чым у Койданаве. Баба не адгаворвала Вінака. Кожны чалавек павінен сам выбіраць, куды ехаць і што садзіць на сваёй зямлі.
Праз гады тры Вінак з'ехаў спачатку на Берасцейшчыну, а далей і ў Малдавію. Ці жыве ён там цяпер, у Койданаве не ведаюць.
А для койданаўскіх памідораў насталі новыя часы, часы цяпліц і парнікоў, але ці можна параўнаць тамат з-пад поліэтыленавай плёнкі з памідорам, які рос і спеў на жывым сонцы?
Тоня хварэла ўсё сваё доўгае жыццё на чыста беларускія хваробы: млявасць, агульную слабасць, нямогласць і каўтун. Хрэстаматыйны каўтун убіўся ў Тоніны валасы яшчэ ў мінулым стагоддзі і недзе на самым пачатку нашага сышоў. Але ўспаміны аб ім прайшлі праз усе Тоніны размовы з койданаўскімі лекарамі.
- Дзетачкі вы мае, - пачынала яна сваё доўгае апавяданне ў бальнічным кабінеце. - У мяне ж каўтун быў. З таго часу і баліць галава, не дакрануцца. І свет у вачах плыве, круціцца ўсё вакол, як туманам засланае. І слабкасць, і рукі дрыжаць, нічога рабіць не магу. Увесь час на сон хіліць. Так бы, здаецца, і не прачыналася зусім...
Лекараў на сваім вяку Тоня перабачыла безліч. І ні адзін з іх ніколі нават не засумняваўся ў сапраўднасці хваробаў і ў шчырасці скаргаў. А скаргі ціха плылі, як шырокая рэчка праз балота, закалыхвалі і пераконвалі... Пэўна, лекару было вельмі цікава слухаць тую сумную элегію.
Шкада, што не знайшлося ў Беларусі фалькларыстаў - аматараў пазанатоўваць жаночыя скаргі на ўласнае здароўе. Менавіта жаночыя, бо ў мужчын яны каструбаватыя, неразгорнутыя, абсечаныя:
- Во!!! Палец цыркуляркаю адхапіла.
- Курыў, а вугельчык вазьмі ды ў вока пырсні.
- Хварэю, учора перапіў.
А ў жанчын зусім інакш, у іх плаўна, з інтрыгаю, з накатам, з кульмінацыяй. Яны так па-майстэрску складаюць свае апавяданні, што лекар не заўважае, як робіцца суаўтарам і прагаворвае развязку, ставіць кропку - выдае такую патрэбную і доўгачаканую даведку на вызваленне ад працы.
У Тоніных скаргах кульмінацыямі былі раптоўныя страты прытомнасці і падзенні.
- Я ж да вас і не пайшла б ніколі, і не стала б турбаваць, але баюся... Вось учора раніцаю ўстала з ложка. Ледзь жа ўстала, ледзь прачнулася. Зрабіла два крокі і не помню, што адбылося, што са мной здарылася. Адно чую голас у цемры. Вочы расплюшчваю - Камілька стаіць перапалоханая. Схілілася нада мною, а ў вачох - жах. Добры чалавек Камілька, я ў яе цяпер жыву на кватэры. Яна дапамагла ўстаць і сказала: «Што ж гэта вы, цётачка, сябе зусім не шкадуеце, не глядзіце? Вось ужо і падаеце на падлогу без прытомнасці, а да лекара не сходзіце ніяк». Таму я і сабралася, і прыйшла сюды...
Твар у Тоні мучніста-белы, нібыта вылеплены з цеста, а зморшчынкі на ім тонкія і глыбокія. Вочы бясколерныя, вадзяністыя, з драбнюткімі, што льняныя зярняткі, зрэнкамі. І таму, калі глядзіш на Тоню, само сабою ўзнікае жаданне засунуць яе галаву ў печ, каб твар набыў цёплы чалавечы румянец, а не патыхаў халаднаватай мярцвянасцю, за якую лекары выдавалі самыя каштоўныя даведкі.
Даведак у Тоні назбіралася безліч. Яна гадзінамі перабірала, вывучала, перачытвала гэты адзіны свой сапраўдны скарб. Паперы трымаліся ў глыбокай кардоннай пушцы з-пад зефіру ў шакаладзе. У такіх ружова-залацістых, з выціснутымі кветкамі на накрыўках пушках дзяўчынкі зазвычай складаюць віншавальныя паштоўкі з ружамі, цукерачныя абгорткі і фольгу, шаўковыя стужкі і зусім маленечкіх лялек. Але ў Тоніным далёкім дзяцінстве не было гэткіх цацак, і яна на старасці гадоў гуляла ў дзявочую папяровую гульню на поўным сур'ёзе. Гуляла і выйграла аднапакаёвую кватэру на першым паверсе цаглянага дома ў самым цэнтры Койданава. У свае сто чатыры гады Тоня нарэшце перабралася з прыватнай кватэры ва ўласную. Усе казалі, што ёй пашанцавала, але я не хацеў бы сто чатыры гады пражыць у падсуседзях... А ў Тоні якраз такі лёс - жыць у людзей і нідзе не працаваць ніводнага дня, бо яшчэ на самым пачатку нашага стагоддзя высветлілася, што падымаць больш за кілаграм ёй нельга, нахіляцца няможна, хутка хадзіць, а тым больш бегаць, не варта, а займацца карыснай разумовай дзейнасцю ўвогуле забараняецца. Апошні пункт у гэтым пераліку Тоня парушыла, але парушыла несвядома, бо свае паэтычныя скаргі яна не лічыла за работу. А я дык якраз бачыў у Тоні таленавітую паэтку, якая нічым іншым, як паэзіяй, адпрацоўвала самы мінімум патрэбнага ў гэтым жыцці.
Тоніна паэзія мела яшчэ адну выразную рысу - рэлігійна-містычную. Ва ўсіх яе апавяданнях пра хваробы зіхацелі словы і выразы накшталт: даруй Божа, а Божачка ты наш, хай Бог дапаможа... А пры Тоніным ложку, дзе б яна ні жыла, заўсёды на тумбачцы, на падваконні ці проста на крэсле стаялі маленькія каталіцкія абразы. Пры бясконцых пераездах-пераходах з хаты ў хату яны складаліся ў пушку для даведак.
А пераходаў за сто чатыры гады было столькі, што і сама Тоня не палічыць.
Вось у некага са знаёмых сына забралі ў войска, вызваліўся пакой, з якога на гаспадароў пачынае павяваць халоднай проймаю страты. І яны не знаходзяць нічога лепшага, як запрасіць пажыць у іх Тоню. Ці ў каго іншага дачка выйшла замуж і з'ехала з Койданава ў Менск ці куды далей. І зноў жа месца прапаноўвалася Тоні.
Так вось пасялілася яна ў Мілі Мілько, калі Шурыка забралі служыць у Егіпце. А ў цёткі Косці Тоня жыла пасля таго, як Ада выйшла за вайскоўца і з'ехала з ім у Нямеччыну ажно на пяць гадоў. У цёткі Пэлі Тоня пражыла гадоў сем, бо даводзілася роднай сястрой Пэлінаму мужу Ясечку, які, дарэчы, быў старэйшы за Тоню і пражыў пад койданаўскім небам сто тры гады.
Я ніколі не чуў, каб Тоня скардзілася каму на лёс. Яна скардзілася толькі на хваробы. Можа, яна скардзілася і на што іншае падчас споведзі рубяжэвіцкім ксяндзам. Але пра тое ведае адзін Бог, бо старыя ксяндзы памерлі, а да новага, маладога, Тоня не ездзіць. А раней жа разы са два на год яна выбіралася да касцёла. Адкуль прывозіўся і ставіўся каля ложка новенькі яркі абразок. Звычайна - Маці Божая Дзева Марыя з белым тварам і складзенымі на грудзях рукамі, такімі ж чыстымі і белымі, бо не ведалі ні зямлі, ні пральнай дошкі, ні бруднага, завэдзганага тлушчам посуду.
Тоня жыве. І сто пяты год бачыць маціцовае койданаўскае неба.
Ма - тое самае, што і няма
(звычайна ў гутарцы дзяцей).
Як прысніцца сырое мяса - абавязкова захварэеш, вядома, калі з чацвярга на пятніцу. А калі не хочаш, каб сон спраўдзіўся, дык да абеду не расказвай ці, яшчэ лепш, раскажы вадзе. Можаш на кран гаварыць, пусціць ваду і расказаць. Я так і раблю, каб злое паплыло з вадою, хай плынь тое злое, чорнае панясе. Калі сасніш кроў - атрымаеш вестку ад крэўнага, гэта калі крыві нямнога, адна кропля; больш - чакай сваяка, пэўна ж прыйдзе ці прыедзе. Вось калі Рэня павінна была прыляцець, я ўбачыла, нібыта пабіла руку, ударыла аб востры кант і падрапала, на скуры кроў выступіла.
Не веру ва ўсе гэтыя друкаваныя соннікі, толькі ў тое, што ў нашым Койданаве казалі.
Я таксама не веру, але чытаць люблю, паэзія ёсць. Вось прыклад з сонніка, прыдбанага за рубель у падземным пераходзе: «Рэха - пісьмо здалёк». Метафара, грэгерыя на ўзроўні Рамона Гомеса дэ ла Серны. У яго: «Суфлёр - рэха яшчэ да слова». Але што тут спрачацца, зразумела: Койданава бліжэй за Мадрыд, Беларусь, а не Іспанія, маці...
А мама мяне заўсёды папярэджвае, прыходзіць у сон і папярэджвае: калі ты ці Мірак захварэеце.
Вось аднойчы: я спала, а снілася, што ляжу і чытаю. Начная лямпа на тумбачцы гарэла - паўзмрок. І ўсё цалкам рэальна: кніга, спачывальня, ложак, лямпа. Раптам адчыніліся дзверы, мама зайшла. Яна ў зялёнай кофтачцы, ты павінен помніць - яркая, зялёная. Ведаю, мамы няма, памерла. А яна зайшла і стаіць над маім ложкам. Я з пярэпалаху пачала сварыцца: «Мама, нашто вы прыйшлі?!» Памятаеш, я маму заўсёды на «вы» называла. «Мама, ідзіце адсюль, ідзіце», - рукою махаю, вось так. А яна стаіць і старэе - з маладой жанчыны ў старую кабету ператвараецца. Твар зрабіўся цёмны, земляны, пасечаны дробнымі зморшчынкамі, у жыцці такога ніколі не было. Састарэла, змеркла і растала ў паветры. Я прахапілася і паўночы не магла заснуць. Ляжала, але бацьку не будзіла. Так з кнігаю ў руках і заснула. І толькі заснула, як ізноў мама прыйшла. Прынесла ў спачывальню два вядры з вадою. Адно вядро ўпала, вада разлілася, а з другога - толькі крышку расплюхалася на падлогу. Мама сышла. Да раніцы я не змагла заснуць. А за дзень, мітусня, той сон і забыўся. А ўвечары - няшчасце, Мірак заспакаяльнага тры канвалюты прыняў. «Хуткая дапамога», бальніца. Толькі праз дзень ці нават праз два я той сон з вёдрамі згадала.
Гэтаксама і ў мяне, вада - небяспека. З дзяцінства, калі сасніў, што плыву ў моры і нясцерпна хочацца ў прыбіральню па маленькай патрэбе, а бераг далёка. Прачнуўся, а ў ложку мокра. Страх, ноч, сорам, бо ўжо ў школу хадзіў. Вось і цяпер, як ваду сасню - прахопліваюся, ад таго дзіцячага страху, напэўна.
А бываюць зусім іншыя сны. Вось цэлы год не было ў мяне добрых ботаў. Былі нейкія старыя драныя-рамантаваныя, а новыя нідзе не магла набыць. У мяне, як у мамы, пад'ём высокі. Колькі па крамах ні хадзіла - няма ботаў, ці памер не падыходзіць. Толькі пра боты думала. Бывае так, думаеш увесь час пра адно і тое ж, пра драбязу, аж сорамна робіцца, а ты ўсё не можаш адкінуць яе. Вось уключыла тэлевізар, прысела ў крэсла, а тут мама ў кватэру заходзіць і трымае ў руках новенькія боты на высокіх абцасах. «Што ж ты, Ніна, боты сабе не купіш?» -спытала, і няма. Тэлевізар ідзе. І гэта нават не сон, а так, нешта найшло. Насланнё, як кажуць. Праз дзень я ў магазіне «Чаравічкі», што каля кінатэатра «Цэнтральны» такія боты і набыла, брунатныя, з маланкаю, на высокіх абцасах.
Гэта не сны.
Як мама памерла, я ўсё плакала. Успомню - слёзы самі цякуць. Мы тады каля могілак Кальварыйскіх жылі. Бацька за сталом сядзеў, пісаў, я на ложку ляжала, вы спалі. Мама ўспомнілася, і сляза, вялікая-вялікая, па скроні пабегла. Нават цяпер адчуваю тую слязу. Тут бачу маму, яна злосна глядзіць на мяне і гаворыць: «Ніна, што вы з Бронікам крычыце ўсё і крычыце? Спакою не даяцё. Перастань крычаць!» Сказала і выйшла на гаўбец. А мне падумалася - ціха плачу і зусім не крычу. Чаму яна кажа, што з айчымам крычу? Устала з ложка і ў бацькі спытала: «Ты маю маму бачыў?» Бацька збялеў, па сардэчныя кроплі на кухню пабег. Прынёс. «Ты што, Ніна? Якая мама? Супакойся». А я: «Вось дзверы гаўбцовыя яна адчыніла». - «Скразняком дзверы адчыніла. Восьмы паверх». Мы тады на восьмым паверсе жылі. Вокны - на могілкі. Мама іх любіла. Капліцы, касцёл закінуты. Яна ж каталічка.
Як плакаў па бабе Ядзі наш дзед Бронік, я забыць не магу. Штодня, і ўвосень, і ўзімку, хадзіў на могілкі, клаўся каля Ядзінага капца і плакаў. Не мог ён без яе. Увесну інсульт. А ўлетку, якраз праз два гады, каля Ядзінага капца насыпалі Бронікаў. Зямля пухам.
Трэба ў Кальварыйскім касцёле імшу замовіць.
А самае яркае, самае рэальнае з'яўленне было ў школе. Я тады ў школьнай бібліятэцы працавала. Дзеці разышліся. Ціха. Кніжкі па палічках расставіла, сяджу за сталом. Сцямнела. Я сяджу, стамілася, устаць не магу. Спачатку крокі на калідоры, потым мама ў бібліятэцы. Падышла і так ціха-ціха ласкава шэптам: «Ніначка, сябе не глядзіш зусім. Трэба да доктара ісці, трэба сябе глядзець. Няўжо надумала дзяцей пакінуць?» Яна гаворыць. А праз яе голас - крокі на калідоры. Мама праз чытальную залю, за стэлажы, у кут, там зусім цёмна. У бібліятэку дырэктар заходзіць, святло запальвае і гучна-гучна: «Ніна Ўладзіміраўна, што з вамі?» Лямант, мітусня. Я не варушуся. Ён пабег у медпункт. Школьная доктарка яшчэ не сышла. Укол мне зрабілі, «хуткую дапамогу» выклікалі, але ў бальніцу не павезлі. Бацьку нічога не сказала, ён і так пасля адчыненых на гаўбец дзвярэй моцна перажываў.
Бываюць светлыя, радасныя з'яўленні. Вось каля крамы «Бураціна» - дзіцячае адзенне, бачу - мама насустрач ідзе. На ёй доўгая вішнёвая сукенка, а праз руку, вось так, яшчэ некалькі сукенак перакінутыя. Вецер. Валасы развяваюцца. Прыгожыя ў яе валасы былі, густыя, каштанавыя і віліся. Хустак мама не любіла. А вочы светла-блакітныя. Твар белы, чысты. Яна такая гожая, маладая, ідзе мне насустрач, смяецца і гаворыць: «Ой, Ніна, як добра, што ты мне ў дарогу вішнёвы адрэз паклала. Бачыш, якая сукенка атрымалася? Я тут самая прыгожая». Я хацела маму за руку ўзяць, а яна так мякка плячом павяла - не трэба. І пайшла. Я засталася. Схамянулася, а навокал пуста, вечар, нідзе нікога няма. А з гэтым вішнёвым адрэзам вось як было... Калі ехала на пахаванне, дык па дарозе ў краму зайшла і купіла адрэз, ведала - мама больш за ўсё вішнёвы колер любіла. Прыехала, у хату зайшла, а маму памылі ўжо і ў труну паклалі. Сукенка на ёй блакітная і труна блакітная. Дастала я з сумкі вішнёвы адрэз і кажу: «Будзем пераапранаць. Пашыем зараз вішнёвую сукню, блакітную нажніцамі разрэжам і здымем». Усе не чакалі такога і пагадзіліся. Сваячка нават адрэз на стале разаслала, каб раскраіць. Але спачатку тая ж сваячка, а потым і ўсе астатнія пачалі ўгаворваць - лета, гарачыня, не трэба... Я ў плач, у слёзы, а самой падумалася, што прывезла той адрэз маме, дык у труну ў ногі трэба пакласці. Так і зрабіла.
Вочы ў бабы Ядзі былі блакітныя. А здымак на помніку брунатны. І ў дзеда Броніка здымак брунатны. Але нават на карычневых здымках відаць, што вочы ў іх светлыя, блакітныя. А можа, гэта толькі здаецца мне.
Звычайна, як хто блізкі памірае, я ў сне бачу яго. Першы раз гэта было, калі я ў інтэрнаце жыла. Вярнулася з заняткаў, збіралася пачытаць, а ўсе дзяўчаты з нашага пакоя ў адзін голас: «Мы будзем спаць, выключай святло». Пакрыўдзілася, пайшла на калідор чытаць. Суседка-аднакурсніца да мяне: «Чаго твая маці сягоння прыязджала?» «Не сягоння, а ўчора», - кажу. А яна: «Учора гэта ўчора, а сягоння гэта сягоння. Тое і дзіўна, што два дні запар». Я ў наш пакой: «Вы спіце?» Спяць. Я грамчэй: «Вы спіце?» Тут Люда, самая старэйшая з нас, села на ложку: «Ніна, ты толькі не хвалюйся. Мы ж хацелі як лепей. У цябе баба Марыя памерла. А твая маці хацела, каб ты заўтра ўранку прыехала. Мы і маўчалі». А сон? Сон быў напярэдадні такі... Якраз у тую ноч, як баба памерла. Яна мяне ў дзяцінстве вадзіла ў касцёл. І мне снілася, што мы ўдзвюх заходзім у касцёл. Яна - высокая, прыгожая жанчына, а я - зусім маленькая дзяўчынка ў палярыне. У касцёле нікога няма, светла, урачыста. Я глянула на бабу Марыю, яна вядзе мяне да алтара і маладзее. А я наадварот - расту. Я стала такой, як была на той час у сапраўднасці. А яна - зусім маленькая дзяўчынка. І ўжо не яна мяне вядзе, а я яе. Пасярод касцёла яна раптам вырвала сваю руку з маёй, пабегла і схавалася за алтаром. Я прачнулася.
А як мама памірала, я ў дзіцячым лагеры была. Ну, правільна, мы ж разам усе былі: і ты, і Мірак. Мне ўбачылася такое: прыехала ў Койданава. Заходжу ў двор, а мама стаіць каля ганка і нешта робіць. Здаецца, бялізну мые. Так, яна бялізну мыла і пачула, як я клямкаю бразнула, азірнулася. Яна маладая, смяецца, кажа: «Ніначка, мне ўжо нічога-нічога не баліць. (А ў яе рак, жахлівыя болі.) Так добра. Я такая шчаслівая. Ніна, мне нічога не баліць». Я ўзрадавалася, іду да яе. А яна каля плота пабегла, стала маленькай, пад самай рукою маёй прабегла і - за весніцы. Клямка бразнула. Прачынаюся, а ў вушах яшчэ бразгат клямкі звініць. Устала, выйшла на вуліцу. А тут ужо наш бацька: «Я па цябе. Машыну ўзяў. Трэба ехаць. Не плач».
У тую раніцу пасля снядання я шукаў маці па ўсім лагеры. І ўбачыў яе, і пабег, а калі быў зусім блізка, схамянуўся - не мая мама, а выхавацелька. Я не спыніўся. Выхавацелька ўслед маё імя крычыць. Слёзы душаць. Я ў лес. Ляжаў, плакаў на кастрыцы і пераконваў сябе, што баба Ядзя не памерла, што гэта я сам навыдумляў немаведама чаго. А калі слёзы скончыліся і прыйшоў да выхавацелькі і яна сказала, што баба Ядзя памерла, я не плакаў.
Мама мяне заўсёды папярэджвае. Даўно нешта не прыходзіла. Што гэта я кажу? Трэба па дрэве пастукаць.
Тук-тук-тук.
І ты пастукай.
Тук-тук-тук.
А калі абутак прысніцца...
Як гэта я мог маму з выхавацелькай пераблытаць? Яны зусім не падобныя.
...усё залежыць ад таго, які абутак. Ці свой? Ці чужы? Ці новы? Ці чысты? А калі прысніцца пажар, абавязкова пасварышся. Так у Койданаве казалі: пажар - сварка.
Саву ў Койданаве не любілі. Ні тады, калі ён яшчэ стрыжаным пад нуль хлапчанём латашыў суседскія сады і гароды, ні тады, як скончыў дзесяцігодку і трос на танцах віхрастым чубам. Яго недалюблівалі яшчэ і з-за бацькі - міліцыянта, чалавека звераватага, які нікому нічога не дараваў: ні накапанага на чужым полі кошыка маладой бульбы, ні падшыпніка, вынесенага з рамонтнай базы дзецям на самакат. Бацька лупіў Саву міліцыянцкай партупеяю, але жорсткае выхаванне толькі азліла ды загартавала лядашчага хлопца. Саву абыходзілі аднагодкі яшчэ і з-за маці - крыклівай пляткаркі, якая магла без дай патрэбы ўчыніць такі гвалт і прылюдны здзек у чарзе па цукар, што сёй-той згодны быў каўтаць вар голы, абы толькі не чуць брудных слоў і праклёнаў, што выляталі з шырокага, аздобленага металам рота міліцыянціхі.
Саву ніхто не шкадаваў, калі ягоныя бацькі загінулі ў адначассе. На чыгуначным пераездзе яны, абмінуўшы караткаваты шлагбаўм, на ўсёй хуткасці загналі жоўты службовы матацыкл пад колы лакаматыва. Хавалі іх у закрытых трунах, бо рэшткі людзей так перамяшаліся з анучамі ды жалеззем, што не раздзярэш, каб і хацеў. Парабілі глыбокія труны, паскладалі так-сяк тое, што яшчэ ўчора звалася прынцыповым міліцыянтам і нястрыманай жанчынаю, і занеслі на могілкі. Сава застаўся на свеце адно з бабай Анцяй, якая з-за хворай нагі нават на магілу сына і нявесткі не пайшла глядзець.
Тым летам Сава якраз і скончыў школу. Ён бадзяўся па Койданаве цэлымі днямі - забіваў час, што заставаўся да восені, калі яго павінны былі загрэбці ў салдаты. Аднагодкі дый старэйшыя пазбягалі гэтага не па гадах дужага, шырокага ў плячах хлопца з белым чубам над заўсёды злосным гарбаносым тварам. Адно брыво Сава ўздымаў падчас гаворкі вышэй за другое, і з-пад яго, высока ўзнятага, пераламанага, глядзела на свет жоўтае, што ў рысі, вока. Адзінае, што змянілася ў Саве пасля гібелі бацькоў, гэта губа пад носам - вусы запусціў.
Прахалодны ранак. Сава сядзіць на дзёрне жыдоўскіх могілак і пачэсвае пазногцем рудаватыя рэдкія вусы. Насупраць яго на паваленым і ўрослым у зямлю помніку габлюе калоду зашмальцаваных карт дробненькі ды кірпаты Ціма, які таксама чакае позву ў войска і не можа прыдумаць лепшага занятку, як з самай раніцы гуляць «у дурня» з Савам. Карты хлёстка пляскаюць па адпаліраваным целе заваленага помніка з квадратнымі тлустымі літарамі і шасціканцовай зоркаю. Зноў пагоны! Сава акуратна выкладае на камень дзве чорныя сямёркі. Чакае цябе войска! Ён устае з дзёрну і ўскідвае рукі, як салдат, здаючыся ў палон. Знайдзі ў мяне нож! Ціма разы са тры абшуквае Саву, абляпвае, абмацвае ўсяго, але нажа так і не знаходзіць. Бо той прышыў сабе да кашулі, за каўняром, між лапатак, патаемную скураную кішэню, у якой і трымае бацькаў паляўнічы нож. Ціма здзіўляецца. Нашто было столькі шыць? А ты, Цімка, зірні на свае чобаты, брыдка глядзець, дзеўкі насы адварочваюць, як цябе ўбачаць. А ты лепшы? На тваіх спартыўных падштаніках калені, што торбы, вісяць... Не трапячыся, будуць у мяне нагавіцы і чаравікі скураныя. Ты што, Саўка, рабаваць пачнеш? Можа, і нож схаваў, каб... Дагаварыць Ціма не паспявае. Дужыя рукі сціскаюць каўнер на шыі: ні ўдыхнуць, ні выдыхнуць. Дробны тварык рудзее, моршчыцца, як антонаўка ў печы, вочкі вылупліваюцца, а з носа вылятае зялёны смаркач. Падла здохлая, зараз ты ў мяне пасмяешся. Сава выпускае каўнер, замахваецца, каб урэзаць па сцятым тварыку, але спыняецца і апускае кулак. Заўтра паедзеш са мной у Маскву! Ехаць у Маскву Ціма хоча, ні разу не быў, цікава глянуць. Толькі што за вандроўка з Савам, у якога між лапатак вісіць нож?! Пярэчыць Ціма не адважваецца ні на могілках каля паваленых помнікаў, ні на другі дзень, калі Сава на золку грукае ў шыбу, нібыта хлопцы збіраюцца на рыбу, а не ў Маскву.
Да Менска Сава з Цімам даедуць на дызелі, без квіткоў і без прыгод. Усю дарогу прагуляюць у карты з рабочымі. Ціму будуць ісці казыры, і ён выйграе колькі рублёў і страшэнна ўзрадуецца. Пакамечаныя паперкі ён аддасць мардатаму шафёру, які на новенькім, без нумароў «ЗІЛе» давязе хлопцаў да Барысава, так і не вымавіўшы ніводнага слова надзьмутымі сіняватымі губамі. Сава таксама нічога не скажа: маўляў, твае грошы - рабі што хочаш. А вось калі касавокі скуласты шафёр белага легкавіка «Ніва», што за пяць гадзін дамчыць хлопцаў з Барысава ажно да Тулы, запатрабуе разлічыцца і Ціма пакорліва палезе ў кішэню, тады Сава папярэдзіць, што хай толькі касавокі скажа яшчэ хоць слова - яму адразу адрэжуць скуластую башку. Уладар «Нівы» змаўчыць, лясне дзверцамі і так ірване легкавік з месца, што хлопцам падумаецца, што, пэўна, шафёр удзельнічае ў аўтаралі. Сава з Цімам пойдуць пешкі. Неба зацягнецца хмурнасцю. Сцямнее. Зацярушыць дробны, відаць, надоўга, дождж. Машыны не будуць спыняцца, шархацецьмуць далей, пакідаючы хлопцам смуродлівыя аблокі пырскаў. Сава з Цімам пратупаюць кіламетраў з дзесяць, праклінаючы кожную машыну, што пакажа ім крывавыя агеньчыкі стоп-сігналаў. Нарэшце шафёр вялікай фуры пашкадуе вымаклых небаракаў, ён скажа, што едзе з Менска і баіцца заснуць, таму будзе гаварыць абы-што, каб не заплюшчыліся вочы. Ён высока ўздыме даўганосы профіль з высокім, як на дваіх, кадыком і пачне крыць матам маскалёў, казацьме, што ўсе яны алкаголікі і не ўмеюць працаваць, а Масква - самы сквапны горад з усіх, дзе ён быў. Вы б, хлопцы, да Краснай плошчы дайшлі, каб мяне не было. Яны ж тут і спыніцца баяцца. Хлопцы будуць пасмейвацца, зрэдку падтакваць кадыкатаму шафёру і незаўважна даедуць да маскоўскай кальцавой дарогі. Позна, застануся начаваць на стаянцы. Тут да метро два крокі. А грошай не трэба. Газіроўкі вып'еце за маё здароўе.
Хмары разыдуцца. Па бліскавічным асфальце, прытанцоўваючы, пад зорамі Сава з Цімам рушаць на Маскву.
У паўпустым абшарпаным вагоне метро Сава згледзіць першую ахвяру: смуглявую невысокую маладзіцу з цыліндрычным футаралам для чарцяжоў. Чарнявая маладзічка хутка заўважыць нядобрыя зіркі нацятага Савы і паспрабуе ўцячы. З метро яна выйдзе на асветлены праспект, а з яго рэзка заверне ў прахадны двор. Сава дагоніць маладзіцу ў чэзлым скверыку і важкім ударам у скроню прымусіць скурчыцца на растрэсканым асфальце. Футарал адкоціцца ў пясочніцу ды ляжа там, нібыта забытая дзецьмі цацка. Сава забярэ ў маладзіцы гадзіннік, шлюбны пярсцёнак і скураную сумачку. Футарал ён пакіне ў пяску, а сумачку растрыбушыць на сметніку за тры кварталы ад месца, дзе тварылася злачынства. Ціма, агаломшаны ўбачаным, будзе ісці за Савам, як прыблудны, ужо раз прагнаны сабака. Здарэнне так перапалохае Ціму, што ён, пераляканы, ажно перастане бачыць колеры, і свет паўстане для яго ў шарым абліччы.
Першую маскоўскую ноч хлопцы пераседзяць на гарышчы вялікай будыніны, па-над станцыяй метро «Смаленская». Разаслаўшы кардонныя скрынкі з-пад садавіны, Саўка засне. Ціма будзе ўслухоўвацца ў прапыленае чарноцце. А ці ж не ідуць міліцыянты іх арыштоўваць? Ён і пабудзіць Саву, як толькі пачуе ў двары радасны брэх кватэрных сабак, якіх павыводзяць на шпацыр. Абураючыся кучкамі сабачага гною, пакінутага чатырохлапымі сябрамі гараджан, Сава прывядзе Ціму на Беларускі вакзал, дзе ў неахайнай цырульні хлопцы пастрыгуцца. Каратканогаму цырульніку ў бруднаватым расшпіленым халаце Сава загадае пагаліць свае рэдкія вусы. У трэснутую чарупіну разам з густым мыльным шумам паляціць і тое, чым яшчэ ўчора Сава намерваўся ганарыцца. Пах таннага адэкалону хлопцы панясуць у прывакзальны гастраном, дзе набяруць абаранкаў і пакетаў малака. Паснедаюць яны ў альтанцы, што ў дваровым калодзежы, прапахлым да дурноцця гастраномным начыннем. Закурыўшы пасля перакускі, Сава плюне на дашчанае дно альтанкі і скажа, што варта пашукаць новае месца начлегу, бо гарышча пыльнае, а спаць на скрынях мулка ды холадна.
Паселяцца хлопцы ў інтэрнаце, дзе камендантам будзе працаваць далёкі сваяк Савы. Гэтаму вялікагаловаму кульгаваму сваяку Сава будзе доўга тлумачыць пра свае намеры паступіць у вайсковую вучэльню і пра тое, што іспыты пачнуцца праз тыдзень, таму ў вайсковы інтэрнат не пусцілі. Камендант пашкрабе пазногцем цемя, напэўна, не паверыць ніводнаму слоўцу, але пакульгае да кладоўкі дый разам з ключом ад пакоя выдасць коўдры, падушкі, бялізну і электрачайнік з пагнутай дзюбай. Пакой будзе такі вузкі, што ў ім ледзь уціснуцца два ложкі ды тумбачка. Займеўшы жытло, Сава пакіне Ціму засцілаць ложкі, а сам злётае ў гастраном па піва і гарэлку. Пакуль хлопцы каўтацьмуць саракаградусную вадкасць і запівацьмуць яе перастаялым півам, брыдкаваты камендант раскажа пра любоўныя прыгоды са студэнткамі.
Пару дзяўчат, якім не хапіла месца ў інтэрнаце, камендант пускаў жыць у вузкі, што школьны пенал, пакойчык і замест кватэрнай платы браў з іх каханнем. Што мне тыя паперкі з Леніным? Я з цялушак натураю патрабаваў. Не мучыў шмат. Але раз на тыдзень ногі раскінь! Камендант задаволена пакрэктваў ад слодычы ўспамінаў. А каб якая адмовілася? Не было!
Выпіўшы гарэлкі з півам, Сава ляжацьме пад расчыненым акном і разоў з дзесяць паўторыць, што ім вельмі падфарціла, бо пакой на першым паверсе, і калі хто прыходзіць і выходзіць - не відаць. Праспяць Сава і Ціма да самае ночы.
У цёмную Маскву хлопцы вылезуць праз акно. Сава запрапануе пачакаць каля вайсковае часткі якога п'янага афіцэра ці прапаршчыка. Частку ён запрыкмеціў яшчэ ўдзень, калі хадзіў па пітво. Не праседзяць хлопцы і дзесяці хвілін у прыдарожных хмызах, як убачаць тоўстага, нібыта напампаванага тлушчам, маленькага афіцэра ў ссунутай на патыліцу фуражцы з аколышам колеру запечанай крыві. Афіцэр выкаціцца з кантрольна-прапускнога пункта і, хістаючыся дый падскокваючы, пойдзе да тралейбуснага прыпынку. Важкі дыпламат будзе пагойдвацца на сагнутым у крук пальцы. Афіцэр будзе такі п'яны, што здасца, ён вось-вось заскавыча на ўсю вуліцу прыпеўку. Таўстун і заспяваў бы, але Сава лясне яму цаглінаю ў патыліцу, калі афіцэр зацурболіць у бэзавых хмызах. Сытае цела шорстка асунецца ў палыновыя ды крапіўныя стамбуры. Лежачы на зямлі, непрытомны вайсковец будзе ўсё адно спраўляць патрэбу. Спрытны Сава адкіне цагліну і павыцягвае з афіцэравых кішэняў дакументы і партманетку. А перапужанага Ціму ён прымусіць валачы дыпламат.
Ціма, лежачы на ложку і гледзячы ў шарую столь, пачне ўгаворваць Саву больш не рабаваць людзей. Ён папросіць адпусціць яго назад, у Койданава, дзе ў царкве ён замоліць як свае, так і Сававы грахі. Грэшнік адно пасмяецца з Цімкавага скавытання і паабяцае, калі ныццё не супыніцца, паабдзіраць вушы дый завязаць на вузел шланг, які целяпаецца паміж ног.
Ціма сціхне.
За выцягнутае з афіцэравых кішэняў і дыпламата хлопцы справяць новыя кашулі і нагавіцы. Сава раскашэліцца і на скураныя чаравікі, а вось Ціма застанецца ў стаптаных чобатах. Яму выберуць абутак пасля рабавання прасторнай, на шэсць пакояў, кватэры. Да справы Сава будзе рыхтавацца ажно тры дні, а не тры хвіліны, як да папярэдніх. Ён выбера дом у цэнтры Масквы, той самы, над станцыяй «Смаленская», дзе хлопцы перакімарылі першую ноч. Сава абыдзе ўсе пад'езды з размаляванымі ў анёлы і вінаград ліфтамі, паторгае дзверы, аблазіць сутарэнні ды гарышчы, паходзіць па даху і пазнаёміцца з прыбіральшчыкам, барадатым, яшчэ не старым мужчынам у акулярах з трэснутым шклом на правым воку.
Прыбіральшчык будзе жыць у паўпадвале, бо калі ён вярнуўся з псіхіятрычнай клінікі, дзе спрабаваў вылекавацца ад алкагалізму, дык жонка не пусціла ў кватэру. На працу ў канструктарскае бюро не аднавілі, давялося адукаванаму чалавеку ўзяць замест цыркуля венік. Жонка выйшла замуж за журналіста і з'ехала ў Камерун, а ў шыкоўнай кватэры засталіся толькі цешча з цесцем, якіх прыбіральшчык сустракае кожную раніцу, калі тыя клэпаюць па малако. Яны не вітаюцца.
Сумнае апавяданне Сава пачуе за пляшкаю віна ў паўпадвале, дзе раскажа пра сур'ёзныя намеры паступаць вучыцца на гістарычны факультэт. П'яненькі інтэлігент расчуліцца і прапануе пажыць у яго, а не шукаць кватэру за невядома якія грошы. Ты збіраешся знайсці ў гэтым доме кватэру? Прыбіральшчык заперхае пракураным смехам. Ён не здагадаецца, што Сава не збіраецца здымаць кватэру, а намерваецца яе абрабаваць.
Сава з Цімам дачакаюцца, стаіўшыся за сеткаю ліфтавай шахты, пакуль з кватэры сыдуць гаспадары: дзядок з казлінай бародкаю ды гарбаценькая старая ў бялюткіх летуценных гольфах. Зачыненыя на два замкі дзверы Сава вынесе абцасам з трэцяга ўдару. Залацістыя стрэмкі ўпрыгожаць шлях. На ўсё - тры хвіліны, - прасіпіць Сава і кінецца ў цемнаваты, прапахлы лекамі калідор. За тры хвіліны ён паспее натаптаць у вялізную валізу розных рознасцей, ад футра да завушніц. А Ціма так і прастаіць скамянелы каля знявечаных, ашчэраных стрэмкамі дзвярэй.
Валізу з нарабаваным Сава разбірацьме ў камендантавай кладоўцы. Той будзе скрэбці цемя, не хочучы заплаціць Саву запатрабаваныя грошы. Пярэчанні Ціма падслухае праз тонкія дыктавыя дзверы, калі будзе сядзець на інтэрнацкім падваконні. Сава выйдзе радасны. Хлопцы вернуць кульгаваму каменданту падушкі, коўдры, брудную бялізну і чайнік з крывым носікам.
З інтэрната Сава з Цімам папрастуюць на Беларускі вакзал. Хлопцы стаяцьмуць у чарзе па квіткі, калі Сава заўважыць, як вуграваты хлапчук лезе ў разяўлены партфель да ўзмакрэлага, стомленага вакзальнай каламесаю дзядзькі. Сава пакіне Ціму ў чарзе, а сам пойдзе за кішэнным злодзеем. Спрацуе міліцыянцкая генетыка. Ціма сціскацьме ў кулаку пругкія кардонкі жаданых квіткоў да Менска, калі слых зловіць далёкі лямант. Вантробамі ўчуўшы нядобрае, ён подбегам памкнецца на крыкі. Праціснецца праз гудлівы натоўп цікаўных разявак і пабачыць на рудой кафлянай падлозе ў вакзальнай прыбіральні Саву. Раскінутае цела ў новенькай, толькі з крамы, вопратцы будзе ляжаць у плыткай лужыне. Над кадыком будзе чарнець эбанітавая тронка нажа. Таго самага, які не змог знайсці на жыдоўскіх могілках Ціма.
Саву не любілі ў Койданаве, не было за што. Нават баба Анця не заплакала па сваім адзіным унуку, зарэзаным у Маскве.
Злы ён быў, твой Сава. Злы, як рысь. Прашамкае старая ў расчырванелы п'яны тварык Цімы. Той не адкажа, Ціма засне, паклаўшы галаву на бедны жалобны стол.
У Ядвігі Александровіч укралі дачку...
Здарылася тое ў Магілеве, у 1940 годзе. А ў горадзе на Дняпры сям'я Александровічаў апынулася прымусова. Яе выслалі з вёскі Рудзіца, што ў Койданаўскім раёне, які з ласкі Сталіна ды Пілсудскага зрабілі польскім рэгіёнам. Выслалі з-за драбязы, хоць і наважваліся выслаць сур'ёзна, і не ў беларускі абласны цэнтр, а ў галодную Расею, за Ўрал.
Бацька Ядзі, Ян, трымаў кузню і жыў заможна. Вясковая кузня на той час, як аўтарамонтная майстэрня зараз, а можа і больш. Ну, хто такі селянін без каня? Ні ўзараць, ні пабаранаваць, ні дроў на зіму прывезці. А чаго варты непадкаваны конь? Дзяцей на падворку пакатаеш, і больш нічога з яго не возьмеш. Дык на баране ці кабане дзецям весялей пракаціцца. Хто-хто, а дачка Яна Александровіча пакаталася на конях. Ледзь не кожны дзень прыводзілі іх да кузні. Ліха іх бярэ, з гнутымі падковамі: ці адна адваліцца, ці другая пачне па зямлі ляпаць, а іх, жалязяк, на аднаго каня ажно чатыры падавай. «Добра, што не шэсць!» - жартаваў каваль Ян Александровіч. А майстра быў адмысловы, ён вам і замок можа выштукаваць, згубіш ключ - не адчыніш, і жырандолю выкаваць, і крыж з прамяністым сонцам на магіле паставіць. Нораў, праўда, меў татарскі, блісне гругановым вокам - не падлазь. Наравістасць і ўпартасць да Ядвігі перайшла; што ж тут дзіўнага, дзіця ў кузні гадавалася, бацька ёй на сняданак гусінае яйка на вуголлях у жалезнай конаўцы варыў. Але ўпартых і наравістых чамусьці паважаюць. Любілі і шанавалі каваля не толькі ў каталіцкай шляхецкай Рудзіцы, але і ў суседняй, бяднейшай, праваслаўнай вёсцы Бакінава.
Той самай вёсачцы, з якой паходзіць род слынных спадароў Шушкевічаў. Адзін з іх на школцы мемарыяльную дошку прышрубаваў, маўляў, тут вучыўся беларускі паэт Станіслаў Шушкевіч, і ўсё такое астатняе. Дошчачка, праўда, нягеглая, на фанерцы намаляваная, толькі паэт не вінаваты, ён сумленна пісаў заяву ў Саюз пісьменнікаў, каб выдзелілі грошы на бронзавую дошку. Адмовілі паэту Станіславу. А цяпер кіраўнікі таго ж Саюза пісьменнікаў пішуць просьбу паэтаваму сыну, старшыні Вярхоўнага Савета. А Станіслаў Станіслававіч Шушкевіч ім адмаўляе. І правільна робіць. Трэба ж было ў свой час павесіць бронзавую дошку ў Бакінаве. У той самай вёсцы, дзе паважалі каталікі Яна з Рудзіцы, самавітага гаспадара, які не пісаў заявы ў калгас, а жыў з кузні і невялікага надзелу зямлі. Дый колькі трэба працавітаму чалавеку, калі ў сям'і толькі трое: жонка Ганна, дачка Ядвіга і сам гаспадар? Трэба не трэба, а самы лепшы дом у Рудзіцы паставілі Александровічы. Праз добры дом і пачаліся бядоты.
«Александровічы - кулакі! Іх трэба высяляць! Каваль эксплуатуе ў кузні хлопца, Броніка Кісяля!» - думалі і казалі мясцовыя прыхільнікі камуністычнага ладу. Толькі парабаваць Александровічаў нескладана. Але хто тады коней у тым жа калгасе падкуе? Хто бароны і плугі адладзіць? Да каго пойдзеш па замок, каб замкнуць гербавую пячатку? Прыбяжыш да дзядзькі Яна і папросіш, і ў чарзе дзень-другі пачакаеш. «Усім трэба, - ухмыльнецца ён у чорныя падкручаныя вусы. - Чым ты лепшы?» Не раскулачылі бальшавікі Александровічаў, але злосць прыхавалі.
Толькі і каваль, як той казаў, у шапку не соп. Задумаў ён на сваёй зямлі замацавацца яшчэ больш трывала. План склаў просты, але па-татарску жорсткі. Недарма ж у жылах Александровічаў цякла азіяцкая кроў. У пашпартах яны як каталікі былі запісаныя палякамі, але душу мелі тутэйшую. Што той пашпарт? Кардонка размаляваная з паперкамі праштэмпеляванымі. Толькі ведаў каваль сілу паперы, да якой прыкладаліся дзяржаўныя пячаткі. Ён і хацеў выкарыстаць папяровую моц. А шлях абраў такі: выдаць белатварую рыжую прыгожую Ядзю замуж за чырвонага афіцэра-памежніка Ўладзіміра Глобуса. Памежнік месяцы са тры як пачаў заляцацца да Ядвігі. Мяжа ляжала зусім побач з Рудзіцаю, пад Негарэлым. Да заставы ад вёскі і кіламетра не было. Вось афіцэрык і панадзіўся на вячоркі прыходзіць. Сумна ў казарме, а тут гармонік, танцы і дзяўчаты. Быў спадар Глобус хоць і невысокі, але дужы і зграбны, і адукацыю цывільную паспеў займець - фінансавы тэхнікум скончыў.
Усю ноч бацька з дачкою прагаварылі, зачыніўшыся ў кузні. Не хацелася Ядзі ісці за праваслаўнага, дый у дадатак бальшавіка. Але сям'я - перш за ўсё. Дый афіцэр, што ні кажы, а не салдат. Вось і згулялі ў Рудзіцы сумнаватае вяселле.
І года не мінула пасля гулянкі, а ў Ядвігі нарадзілася дачка, Ніначка, якую і ўкралі ў Магілеве...
А пасля вяселля Ўладзімір Глобус пераехаў жыць у светлы і вялікі дом Александровічаў. Каваль жа супакоіўся, бо верыў, што ніякая паскудзіна яго з роднага дома не пагоніць. Толькі інакш лёс Александровічаў павярнуўся.
У суседзяў Кісялёў таксама мелася грымець вяселле. Бронік, які ў кузні за памочніка хадзіў, вырашыў узяць дзяўчыну з Бакінава. І браў яе старэйшы сын Кісялёў не проста, а насуперак бацькам і Ядзі, каб адпомсціць, бо адну яе, рыжую, кахаў. А вяселле, я мяркую, - справа сур'ёзная. Да яго загадзя рыхтуюцца, похапкам не зробіш, каб не асарамаціцца. А што на вяселлі галоўнае? Маладая з маладым, госці, ну, і чарка з закускаю. Чаго-чаго, а закускі ў Рудзіцы, дзякуй Богу, хапала. Варта ж толькі згадаць рудзіцкі кіндзюк, гэта калі ў свіны сікуновы пухір набіваюць каўбаснае начынне - мяса, сэрца, дробна накрышанае сала, ныркі, часнок з кменам. А потым гэты круглы, як гарбуз, выраб падсушваецца на гарышчы. Ядуць кіндзюк на вялікае свята. Александровічы на вяселлі паставілі на стол ажно тры кіндзюкі! Але колькі з'ясі, калі запіваць не будзеш? А ў суседняй беларускай Польшчы, як на грэх, наліўка і віно таннейшыя, а гарэлка з самагонкаю каштавалі больш.
Старэйшы з Кісялёў - Вацлаў - угаварыў старэйшага з Александровічаў - Яна - прагуляцца па лесе за мяжу. Намянялі дзядзькі гарэлкі ў жыдоўскай манапольцы. А калі вярталіся, дык сутыкнуліся лоб у лоб з бальшавіцкім памежнікам. Каб не Янаў зяцёк, Уладзімір Глобус, пасадзілі б дзядзькоў гадоў на пятнаццаць, тады якраз такія тэрміны любілі прызначаць зашпіленыя на ўсе гузікі пракуроры. Але ж недарма стары каваль думаў і маракаваў, калі дачку любую замуж выправіў. Выпусцілі памежнікі небаракаў кантрабандыстаў, але мясцовым уладам загадалі іх раскулачыць і выслаць.
Трэба ж было бальшавікам некага і некалі раскулачыць у Рудзіцы, калі паўсюль тое дурное коціцца. У Александровічаў забралі кузню і дом, а ў Кісялёў - хату ды сталярню. Ляснулася вяселле! Гаспадароў вывезлі ў таварным вагоне ажно ў Архангельскую вобласць, а сем'і, дзякуючы намаганням афіцэра Глобуса, пакінулі ўсё ж у Беларусі.
Ядзя ўладкавалася на магілеўскую швачную фабрыку і сказала, што Глобусавай нагі больш не будзе ў яе хаце. А Ўладзімір не паверыў і ўсімі праўдамі і няпраўдамі дамогся пераводу на службу ў магілеўскі банк. Толькі Ядвіга сапраўды не пусціла свайго мужа на парог. «Бацьку майго адправіў у архангельскі лес, а сам да мяне прывалокся. Стаіць і не пачырванее. Сораму ў цябе няма і не будзе...» - «Пра дачку падумай», - спрабаваў пярэчыць Уладзімір, але ўсе ягоныя пярэчанні скончыліся грукатам дзвярэй.
Вось таму і падумала Ядзя пра Глобуса, як прапала дачка Ніначка, і паляцела ў банк, і ўсчыніла такі лямант, што, пэўна ж, увесь Магілеў чуў. Ядвіга крычала, што ўсе вайскоўцы - нелюдзі, што Божачка іх пакарае - маланкамі спаліць і громам паб'е, а калі ёй дачку не вернуць, яна возьме сякеру і пасячэ афіцэра Ўладзіміра Глобуса на дробную драбніцу. Банкаўскія кабеткі ледзь супакоілі раз'ятраную жанчыну, ледзь угаварылі глытнуць хоць бы кроплю вады. Збляднелы Глобус бажыўся дрыжачым голасам: «Не краў я дачкі. Далібог не краў. Маці да мяне прыязджала з Жыліхава. Тыдзень пажыла... Толькі нашто ёй тваё дзіця?» - «Яна! Яна дзіця звезла!» - захлынулася здагадкаю Ядзя, узрадаваўшыся, што хоць нешта праяснілася.
Толькі на чыгуначны вакзал яна спазнілася, цягнік на Менск з гадзіну як ад'ехаў. Але ж маці за сваё дзіця ні ў якай бойцы не адступіцца. І таму ў Менску Ядзя чакала цягніка на пероне. А даехала яна ў сталіцу на спадарожных...
О, гэтыя спадарожныя машыны! Колькі разоў яны выратоўвалі нас!
А ў свой час дапамагалі яны і сем'ям Александровічаў і Кісялёў.
Увосень 1941 года, калі ўсе канчаткова зразумелі: распачатая вайна бальшавікоў з фашыстамі зацягнецца надоўга, і было зусім няясна, хто выйдзе з калатнечы ў пераможцы, ці то немцы, ці то расейцы, - вось тады каваль Ян і сталяр Вацлаў уцяклі з Архангельскай вобласці і дабраліся на спадарожных машынах да сваякоў у горад на Дняпры. Маскалі спрабавалі ўтрымаць Магілеў, але ўрэшце туды прыйшлі германцы. Фронт пасунуўся далей, а Кісель з Александровічамі знайшлі пабіты грузавічок, адрамантавалі, пакідалі ў кузаў транты і рушылі на захад. Грузавічок, што працаваў не на бензіне, а на драўляных цурках, ледзь дапыхкаў да Менскага раёна, і кацёл трэснуў, заглух назаўсёды. Дзе пешкі, дзе на падводзе, а дзе на спадарожных дабіраліся сем'і ў сваю ціхую Рудзіцу. І дабраліся на радасць аднавяскоўцам, што больш як два гады пакутавалі без каваля і сталяра.
Новыя ўладары свету вярнулі Александровічам і кузню, у якой так ніхто і не распаліў горн без гаспадара, і зямлю, і дом, дзе камсамольчыкі паспелі зладзіць клуб - знеслі перагародкі і паставілі ў покуце сцэну. Сыплючы лаянку ў доўгія падкручаныя вусы, рахманы каваль раскідаў камсамольскую сцэну, парабіў наноў перагародкі, адрамантаваў сёе-тое з мэблі, паставіў новыя замкі, і сям'я зажыла ціха-мірна і працавіта.
Яшчэ скажу, што Александровічы і Кісялі перад самай вайной паспелі парадніцца. Ядвіга, калі ганяла банкіра Глобуса, ужо мела намер пайсці за Броніка Кісяля. Вяселля не рабілі, Бронік незаўважна перайшоў жыць да Ядзі, і ў іх нарадзіўся Віцечка, толькі вось пражыло дзіця адно месяц і памерла ад запалення лёгкіх. Бронік сам зрабіў труну і занёс пад пахаю на могілкі.
А праз які тыдзень у Ядвігі ўкралі дачку. І звезла яе афіцэрава маці, бо, як тлумачыла яна на менскім пероне раз'юшанай нявестцы: «Ты ж, Ядзечка, жанчына зусім маладая. Знайшла сабе роўнага мужчыну і жыві з ім. А дзеці ў вас яшчэ знойдуцца. Жыццё наперадзе. А ўнучку я і сама выгадую. Ёй у нашым Жыліхаве лепей будзе, чым у вашым Магілеве. Яна ж толькі замінаць будзе. Аддай Ніну мне...» Не аддала Ядвіга дачкі Ніны, вярнулася з ёю ў Магілеў, а там новая бяда чакае: Броніка забралі ў бальшавіцкае войска і пагналі на Фінскі фронт.
І хай каму будзе за дзіва, але скажу, што праз сем месяцаў, ужо ў Рудзіцы, Ядвіга падаравала Ніне другога брата - Антона. З двума дзецьмі на руках Ядвіга перабралася ў Койданава, дзе на былым жыдоўскім пляцы Кісялі паставілі дом.
Жыдоў немцы выбілі, дамы абрабавалі і спалілі, і засталіся на ўскрайку мястэчка нічыйныя сады і гароды. Кісялям у якасці кампенсацыі за «жыдоўска-бальшавіцкі, як пісаў беларускі фашыст Ганько, тэрор» немцы прапанавалі абгарэлы сад разам з падмуркам, бо іхную сталярню камуністы збяёдалі, а хату разабралі і распрадалі на дровы. «Каб яны ўчадзелі з тых дроў», - казала Маня, жонка старэйшага Кісяля. Можа, яе праклёны і даляцелі з Магілева ў Койданава, бо жыдоў і камуністаў немцы пачалі страляць у першы дзень, як толькі прыйшлі.
Пэўна, жыды ведалі, як абыходзіцца немец з іхнымі суродзічамі ў Польшчы, і вось знайшоўся адзін хлопчык, вось і зняў ён са сцяны бацькаву паляўнічую стрэльбу, залез на гарышча і праз маленькае акенца пальнуў у афіцэра вялікай і непераможнай Германіі. Стрэліў, трапіў і забіў вайскоўца, які вёў у Койданава цэлы атрад узброеных шарагоўцаў. Полымя тады ўсю вуліцу і выкаціла. Хлопчыка разам з сям'ёю і суседзямі пастралялі. І засталіся на ўскрайку мястэчка чорныя пляцы, якія немцы пачалі раздаваць сялянам з навакольных вёсак.
Прыблізна тое самае здарылася і ў Рудзіцы. Польскі партызан забіў, засек шабляю койданаўскага паліцыянта, які прыйшоў да сваякоў на хрэсьбіны. Рудзіцкія сяляне, зразумеўшы, чым гэты інцыдэнт скончыцца, уцяклі: хто ў блізкі лес, хто ў Койданава да сваякоў, а хто і ў Бакінава да знаёмых. У вёсцы пазаставаліся толькі старыя. І калі нараніцу фашысты ачапілі вёску, дык па ўсіх хатах назбіралі толькі дзевяць мужчын дый кабет з дзецьмі чалавек дваццаць. Старэйшаму Александровічу, які не захацеў кінуць кузню, пашанцавала... У абозе, што прыйшоў у Рудзіцу з немцамі, знайшоўся знаёмы мужчына - каваля Яна ведалі далёка. Мужчына і рызыкнуў сказаць кавалю, каб той сеў на ягоны воз, нібыта і ён абознік. Толькі не ўседзеў Ян Александровіч на возе, калі немцы пачалі страляць у аднавяскоўцаў, ускочыў, крычаць пачаў, што няма сярод людзей польскіх партызанаў, лаяўся, нават біцца да салдат кінуўся. Збілі старога каваля, зацягнулі ў гумно, дзе на гнілой саломе ўжо ляжалі пастраляныя мужчыны, зачынілі гумно і падпалілі. Ян апрытомнеў, спрабаваў ратавацца, зашыўся пад нябожчыкаў, пад гнілую салому... Ён і не згарэў, ён задыхнуўся ў куродыме. Пахавалі яго разам з астатнімі пакутнікамі на могілках, у брацкай магіле, на беразе цёмнай ад торфу рэчкі Рудзіцы. Пасля пажару вёска адбудавалася толькі напалову, большасць сем'яў перабралася ў Койданава на жыдоўскія гароды, чаго-чаго, а іх у мястэчку яшчэ хапала.
Пахаваўшы бацьку, Ядзя два доўгія, як дарога з Магілева, гады чакала Броніка. А каб неяк пракарміць дзяцей, пачала браць замовы на шытво. Мусіць, у тыя часы яна і паліць пачала; хаваючыся, яна курыла мужчынскія папяросы, а дым выпускала ў печ. Паліла яна толькі з раніцы, дзве-тры папяросы ўзапар, пакуль гатавалася сняданне. Гэтая звычка застанецца ў яе да самае смерці. І ў свае сорак і ў пяцьдзесят Ядвіга будзе ўставаць на золку, раней за ўсіх, і нашча выпальваць пару-тройку доўгіх папярос. А Бронік, які ніколі ў жыцці не закурыць, так і не даведаецца, што ягоная Ядзя купляла кожную нядзелю пачак папярос.
Так і Ніна не даведаецца ад маці, што сталася з яе бацькам Уладзімірам Глобусам. Значна пазней, калі ўжо ў васьмідзесятых гадах Ніна Глобус, прозвішча яна так і не зменіць, нават выйшаўшы замуж, паедзе ў Жыліхава і дазнаецца, што Ўладзімір Глобус прайшоў дзве вайны, фінскую і германскую, вярнуўся ў сваё мястэчка, дзе да самай смерці - а памёр ён у 1961-м - працаваў загадчыкам пашпартнага аддзялення. Ніна і ў думках не папракне сваю маці за тое, што ніколі не расказвала пра бацьку, хоць з айчымам Бронікам адносіны складуцца ў яе несалодкія.
А тады, калі Бронік быў на фронце, а Ядвіга адна гадавала дзяцей, Ніна любіла сядзець каля швачнае машынкі і сачыць, як плыве пад іголкаю тканіна. Шыла Ядзя майстравіта, хутка і грошы брала невялікія. Праўда, што да шытва, дык у Койданаве і да германскай вайны і пасля працавала вялікая швачная фабрыка. Але замоваў у Ядвігі ўсё адно хапала. Вайна, дзе ты накупішся апранах? Вось і перакройвалі, перашывалі, пераніцоўвалі па два-тры разы адны і тыя ж рэчы.
Утульны, ціхі строкат швачнай машынкі «Зінгер» я помню, пад яго так добра засыналася на печы з дзедам Бронікам, які клаўся мяне малога прысыпаць, а сам засынаў імгненна і пасопваў, а то і хроп. А машынка фуркатала, замірала, а потым ізноў набірала абароты. Шпарка-шпарка круцілася яе срабрыстае колца.
Так, і сапраўды не сказаў...
Ядвіга - мая родная баба, а Бронік - айчым маёй маці Ніны, дачкі таго афіцэра-памежніка, які ратаваў і не выратаваў сям'ю Александровічаў ад раскулачвання і высылкі.
З бабай Ядзяй і дзедам Бронікам я гуляў у даміно і шашкі. Нашую Ядвігу навучыў гуляць у шашкі ксёндз Кастравіцкі ў прыкасцельнай школцы, якую два гады наведвала яна яшчэ дзяўчынкаю. Той самы Кастравіцкі, што даводзіўся далёкім сваяком найвялікшага паэта дваццатага стагоддзя Гіёма Апалінэра, Апалінарыя Кастравіцкага. У мяне ў альбоме захоўваецца фотакартка 20-х гадоў. Дзяўчаткі ў святочных крухмальных строях, а пасярод іх галубінага гурту ўзвышаецца спадар ксёндз у чорнай сутане з бялюткім каўнерыкам. Кастравіцкі ўсміхаецца, склаўшы рукі з маленечкім малітоўнікам на грудзях. Ён жа яшчэ не ведае пра ўласную хуткую і гвалтоўную смерць, пра тое, што ў ягоным акуратным касцёле зробяць клуб і камсамольцы па суботах будуць ладзіць танцы са скокамі, не раўнуючы, як у доме каваля Александровіча. А можа, ягоны чысты і малады твар асвяціла ўсмешка, бо спадар ксёндз здагадваецца, што клуб пераробяць у музычную школу, дзе будуць займацца ўнукі ягоных прыбраных у лепшае навучэнак? Ці ён упэўнены, што музычную школку перавядуць у іншае месца, а ў касцёле ізноў загучыць слова Божае. І там пачнуць хрысціць праўнучак ягоных дзяўчатак? Так ці інакш, толькі ксёндз Кастравіцкі ўсміхаецца... А ў маленькай Ядвігі твар сур'ёзны, засмучаны і крышачку змазаны, а таму і самы жывы на фотаздымку. Той здымак не каляровы, ён зеленкаваты і брунатны, патрэсканы, з надламанымі ражкамі, таму хто не ведае, той і не ўбачыць залацісты колер Ядвізіных хвалістых валасоў, бялюткую святлынь яе твару з васільковымі вачыма, а тым больш не заўважыць лёгкіх і такіх цнатлівых рабацінак, што прымушаюць юнакоў да бяспамяцтва кахаць дзяўчат. Зрэшты, я не веру ў праўду фотаздымкаў і не люблю апошні партрэт маёй бабы Ядзі, дзе праз яе ўсмешку відаць залаты ўстаўны зуб. Я не памятаю, каб у Ядвігі былі не свае зубы. А можа, я не хачу помніць?
Я дакладна не хачу помніць, што ў даваенным пашпарце Ядвіга, як і ўсе Александровічы, была запісаная полькаю. Так, пэўна ж, полькамі былі і ўсе дзяўчаткі ў прыкасцельнай школцы, і ўсе яны марылі стаць каралеўнамі. Яны ж не ведалі, што за бальшавікамі на Койданаўшчыну прыйдуць немцы, што ад польскага раёна не застанецца ані знаку, ані следу, а мужчыны і хлопцы паміж палякамі, немцамі і расейцамі шукацьмуць іншы шлях, свой - беларускі. Вось тады будуць спаленыя ці выкінутыя на сметнік пашпарты, у якіх беларусы былі запісаныя палякамі толькі таму, што хадзілі ў касцёл. А калі які дасціпны археолаг ці краязнаўца захоча знайсці даваенны пашпарт Ядвігі Александровіч, дык хай узброіцца рыдлёўкаю ды паедзе ў вёску Рудзіцу, а там распытае, дзе стаяў дом каваля Яна. Добрыя людзі пакажуць, дый падмурак, зарослы дзірваном, яшчэ захаваўся. Калі ж добра пакапаць за былым гародам, можна і знайсці, а можна і выкапаць камяк пракаветнага чалавечага гною, бо якраз жа там і стаяла чысценькая шпакоўня прыбіральні. Што зробіш? Правільна ў Рудзіцы казалі: «Дзе высока - там і нізка, дзе далёка - там і блізка».
Пашпарты перарабляліся не толькі за немцамі і палякамі, перапісвалі дакументы і расейскія бальшавікі. Вось і Броніку ў войску перарабілі прозвішча з Кісель на Кісялёў, бо ў тамбоўскім шпіталі тамтэйшы разумнік сказаў: «Не бывае ў рускіх такіх прозвішчаў, я напішу табе нармальнае рускае прозвішча. Браніслаў Вацлававіч Кісялёў! Гучыць? Га?». Бронік тады нічога не адказаў, яму было кепска, балела сцягно і балеў жывот. Разрыўная куля з нямецкага кулямёта трапіла ў нагу, прашыла наскрозь і разарвалася ў нізе жывата. Паўгода праляжаў Бронік на спіне ў тамбоўскім шпіталі, а калі ледзь жывы выпісваўся, яму было ўсё адно, кім памерці - Кісялём ці Кісялёвым.
Ён вярнуўся ў Койданава і яшчэ з год хварэў. Але Ядзя ўсё ж выхадзіла яго. На сняданак і на вячэру ставілася на стол талерка з кіслым малаком, і Бронікаў жывот збольшага загаіўся. Працаваць Бронік Кісялёў уладкаваўся шафёрам у пажарную каманду, жыў ён памяркоўна, даглядаў сад, бульбу на гародзе садзіў, ездзіў на матацыкле ў ягады і ў грыбы... І якая розніца, з якім прозвішчам гуляць па лесе? Але, аказваецца, розніца ёсць, бо ягонаму сыну Антону сказалі ў раённым аддзяленні міліцыі, што не выдадуць пашпарт на прозвішча Кісель, бо бацька ў яго запісаны Кісялёў, дый невядома, ці яго гэта бацька. Бронік, дзякуй Богу, быў чалавекам з гумарам, таму і не вельмі каб заперажываў. Ён распісаўся з Ядвігаю па другім разе, а свайго роднага сына ўсынавіў. «Каб жыдамі былі, дык і радаваліся б, а так - адно пасмяяліся», - сказаў Бронік замест тоста на несапраўдным вяселлі, наліваючы поўную, як вока, чарачку Ядвізе. Што да нацыянальнасці, дык яе ў Тамбове не змянілі, расейскі разумнік, як і большасць маскалёў, верыў, што рускі і беларус - тое самае.
А вось Ядзя заўсёды шкадавала свайго дзявочага прозвішча, як не падабалася ёй прозвішча афіцэра-памежніка - Глобус, так недалюблівала і звычайнага Кісель, ёй хацелася быць Александровіч, але што зробіш, калі муж Кісель. Гэтае прозвішча Антон і замовіў высекчы на сціплай мармуровай дошчачцы, што замацавалі на Ядзіным помніку ў 1969 годзе.
Мала было светлых дзён у жыцці Ядвігі, і смерць яе напаткала цяжкая, хвароба на рак ссушыла, зжаўціла яе ўсю.
Выпісалі Ядзю з бальніцы хутка, каб памірала дома, сярод сваіх, а не на казённым мулкім і рыпучым ложку. Яна пажыла ў сваім доме пасля бальніцы толькі чатыры дні. Праўда, не ляжала, хадзіла аж да апошняе хвіліны і розум мела ясны...
А вось Бронік перад смерцю пачаў адыходзіць ад памяці, не пазнаваў нікога і гаварыць зусім не мог. А пачалася ягоная хвароба на пахаванні Ядвігі. Бронік плакаў ціха і няспынна, ён і за жалобным сталом нічога сказаць не змог, устаў, пастаяў, закрыў твар кулаком з пакамечанаю змакрэлай хусткаю і сеў, так і не вымавіўшы ніводнага слова на самую доўгую дарогу сваёй любай жонцы. Смерць Ядзі змяніла Броніка да непазнавальнасці, з рахманага жартаўніка ён, нібыта ваўкалак, перакінуўся ў маркотнага нелюдзіма.
І калі я наведваўся да яго ў Койданава, рабілася горка і крыўдна за недасканалы свет, які дазваляе, каб такое рабілася з чалавекам.
«У мяне дупа лёгкая, а галава цяжкая, таму і плаваць не магу. Як зайду ў рэчку, на глыбокае месца, так дупа плыве, а галава тоне, на дно цягне», - ажно не верылася, што Бронік мог такое распавядаць, гэты самотны чалавек з няголеным, сівым, апухлым тварам і чырвонымі, не раўнуючы, як у белага труса, вачыма. Той Бронік, які любіў адкроіць добры скрыль кіндзюка ды кульнуць пад яго стограмоўку гарэлкі, а назаўтра, сёрбаючы лёгкай алюмініевай лыжкаю малако, адпусціць жарцік пра якіх фігурыстаў, што круціліся на шарым экране маленькага тэлевізара: «Яны ж, гэтыя хлопцы з дзеўкамі, не проста на лёдзе круцяцца. Яны прымерваюцца...» - «Бронік, дзеці тут», - папракала Ядзя. «А што дзеці?! Хай ведаюць. Хіба яны інакш зробленыя?»
А пасля жончынага пахавання весялосць так і не вярнулася да Броніка. Яго панеслі на могілкі праз два гады пасля Ядзі.
Але я думаю, што памерлі яны ў адзін дзень. У тую свежую ад лёгкага ветрыку ліпеньскую раніцу, калі змучаная хваробаю Ядвіга прылегла на канапу, па спінцы якой крочылі ў невядомую далеч вышнураваныя па росце мармуровыя сланы.
Крухмальная фіранка трымцела ў расчыненым акне, яна запрашала душу пакінуць стомленае цела.
«Буду чакаць цябе, Бронік...»
І ён пахаваў яе ў блакітнай труне і галубовай сукенцы.
1997