epub
 
падключыць
слоўнікі

Аляксандар Купрын

Гранатавы бранзалет

I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
Х
XI
XII
XIII


L. Van Beethoven. 2 Son. (op. 2, № 2).

Largo Appassionato

I

 

У сярэдзіне жніўня, перад нараджэннем маладзіка, раптам надышлі паганыя дні, якія гэтак уласцівы паўночнаму ўзбярэжжу Чорнага мора. То па цэлых сутках важка ляжаў над зямлёю і морам густы туман, і тады вялізная сірэна на маяку раўла ўдзень і ўночы, нібы ашалелы бык. То з раніцы да раніцы імжыў, не перастаючы, драбнюткі, быццам вадзяны пыл, дожджычак, які ператвараў глейкія дарогі і сцежкі ў суцэльную густую гразь, у якой надоўга ўгрузалі вазы і экіпажы. То пачынаў дзьмуць з паўночнага захаду, з боку стэпу, люты ўраган; ад яго верхавіны дрэў гойдаліся, прыгінаючыся, нібы хвалі ў буру, грукацелі па начах жалезныя дахі дач, і здавалася, што хтосьці гойсае па іх у падкаваных ботах; уздрыгвалі аконныя рамы, бразгалі дзверы, і дзіка завывала ў комінах. Некалькі рыбацкіх баркасаў заблудзілі ў моры, а два і зусім не вярнуліся: толькі праз тыдзень павыкідала трупы рыбакоў у розных мясцінах берага.

Насельнікі прыгараднага марскога курорта - большаю часткаю грэкі і жыды, жыццярадасныя і недаверлівыя, як і ўсе жыхары поўдня, - паспешліва перабіраліся ў горад. Па размяклай шашы бясконца цягнуліся ламавыя дрогі, перагружаныя ўсялякімі хатнімі рэчамі: матрацамі, канапамі, куфрамі, крэсламі, рукамыйнікамі, самаварамі. Балюча, і сумна, і агідна было глядзець праз мутную заслону дажджу на гэтыя ўбогія пажыткі, якія здаваліся такімі старымі, бруднымі і жабрацкімі; на пакаёвак і кухарак, якія сядзелі на калёсах на мокрым брызенце з нейкімі прасамі, бляшанкамі і кошыкамі ў руках, на запацелых, знясіленых коней, якія раз-пораз прыпыняліся і цяжка дыхалі, калоцячыся каленьмі, на сіпатую лаянку драгалёў, захутаных ад дажджу ў рагожыны. А яшчэ больш сумна было глядзець на пакінутыя дачы з іх нечаканым прасторам, пустэчаю і аголенасцю, са згаджанымі клумбамі, разбітымі шыбамі, пакінутымі сабакамі і розным дачным смеццем з акуркаў, паперак, чарапкоў, скрыначак і аптэкарскіх бутэлечак.

Але к пачатку верасня надвор'е раптам рэзка і зусім нечакана змянілася. Адразу насталі ціхія бязвоблачныя дні, такія ясныя, сонечныя і цёплыя, якіх не было нават у ліпені. На абсохлых, зжатых палях, на іх калючым жоўтым шчацінні заблішчала слюдзяным бляскам асенняе павуцінне. Супакоеныя дрэвы ціха і пакорліва ранялі жоўтае лісце.

Княгіня Вера Мікалаеўна Шэіна, жонка прадвадзіцеля дваранства, не магла пакінуць дачы, таму што ў іх гарадскім доме яшчэ не скончылі з рамонтам. І цяпер яна дужа радавалася цудоўным дням, цішыні, адзіноце, чыстаму паветру, шчабятанню на тэлеграфных правадах ластавак, якія рыхтаваліся ў вырай, і ласкаваму ветрыку, што плыў з мора.

 

II

 

Апрача таго, сёння быў дзень яе імянін - семнаццатага верасня. Па мілых, далёкіх успамінах маленства яна заўсёды любіла гэты дзень і заўсёды чакала ад яго нечага шчасліва-прыгожага. Муж, ад'язджаючы раніцай па неадкладных справах у горад, паклаў ёй на начны столік футаральчык з цудоўнымі жамчужнымі завушніцамі, і гэты падарунак яшчэ болей весяліў яе.

Яна была адна ва ўсім доме. Яе нежанаты брат Мікалай, таварыш пракурора, які звычайна жыў разам з імі, таксама паехаў у горад, у суд. К абеду муж абяцаў прывезці некаторых і толькі самых блізкіх знаёмых. Атрымлівалася добра, што імяніны супалі з дачным часам. У горадзе трэба было б рыхтавацца да вялікага параднага абеду, магчыма, нават да балю, а тут, на дачы, можна абысціся самымі невялікімі выдаткамі. Князь Шэін, нягледзячы на сваё віднае месца ў грамадстве, а можа, і дзякуючы яму, ледзьве зводзіў канцы з канцамі. Вялікі радавы маёнтак быў даведзены яго продкамі амаль да поўнага розруху, а жыць даводзілася не па сродках: наладжваць прыёмы, займацца дабрачыннасцю, прыгожа апранацца, трымаць коней і г. д. Княгіня Вера, у якой ранейшае палкае каханне да мужа ўжо даўно перайшло ў пачуццё моцнай, сапраўднай і шчырай дружбы, з усяе сілы старалася дапамагчы князю пазбегнуць поўнага разарэння. Яна шмат у чым, незаўважна для яго, адмаўляла сабе і, наколькі магчыма, эканоміла ў хатняй гаспадарцы.

Цяпер яна хадзіла па садзе і асцярожна зразала нажніцамі кветкі к абедзеннаму сталу. Клумбы апусцелі і мелі бязладны выгляд. Дацвіталі рознакаляровыя махровыя гваздзікі, а таксама мацыёлы - напалову ў квецені, а напалову ў тонкіх зялёных струках, якія пахлі капустай, ружавыя кусты яшчэ давалі - трэці раз за гэтае лета - бутоны і ружы, але ўжо здрабнелыя, рэдкія, быццам бы звыраднелыя. Затое пышна цвілі сваёй халоднай, ганарыстай красой вяргіні, астры і півоні, распаўсюджваючы ў чуйным паветры асенні, травяністы, самотны пах. Астатнія кветкі пасля свайго раскошнага кахання і празмерна багатага летняга мацярынства ціха асыпалі на зямлю бясконцую колькасць насення будучага жыцця.

Блізка на шашы пачуліся знаёмыя гукі аўтамабільнага трохтоннага ражка. Гэта пад'язджала сястра княгіні Веры - Ганна Мікалаеўна Фрыесэ, якая раніцай абяцала па тэлефоне прыехаць памагчы сястры прымаць гасцей і па гаспадарцы.

Чуйнае вуха не ашукала Веру. Яна пайшла насустрач. Праз некалькі хвілін ля дачных варот крута спыніўся элегантны аўтамабіль-карэта, і шафёр, спрытна саскочыўшы з сядзення, адчыніў дзверцу.

Сёстры радасна пацалаваліся. Яны з самага маленства былі моцна звязаны цёплай і клапатлівай дружбай. Знешне яны наўздзіў не былі падобны адна да аднае. Старэйшая, Вера, пайшла ў маці, прыгажуню-ангельку, сваім высокім гнуткім станам, пяшчотным, але халодным і гордым тварам, цудоўнымі, хоць і даволі вялікімі рукамі і той чароўнай пакатасцю плячэй, якую можна бачыць на старадаўніх мініяцюрах. Малодшая - Ганна, - наадварот, атрымала ў спадчыну мангольскую кроў бацькі, татарскага князя, дзед якога хрысціўся толькі ў пачатку XIX стагоддзя і старажытны род якога ўзыходзіў да самага Тамерлана, ці Ланг-Тэміра, як з гонарам называў яе бацька, па-татарску, гэтага вялікага крывасмока. Яна была на паўгалавы ніжэй за сястру, крыху шырокая ў плячах, вясёлая і легкадумная, жартаўніца. Твар яе з рэзкімі мангольскімі рысамі, даволі прыкметнымі скуламі, з вузенькімі вачмі, якія яна, з прычыны блізарукасці, яшчэ прыжмурвала, з ганарыстым выразам на маленькім, пажадлівым роце, асабліва на поўнай ніжняй губе, якая крыху выступала наперад, - твар гэты, аднак, зачароўваў нейкай няўлоўнай і незразумелай пекнатой, якая заключалася, магчыма, ва ўсмешцы, магчыма, у незвычайнай жаноцкасці ўсіх рысаў, магчыма, у пікантнай, какетлівай міміцы. Яе грацыёзная непрыгожасць узбуджала і прыцягвала ўвагу мужчын значна часцей і мацней, чым арыстакратычная прыгажосць яе сястры.

Яна была замужам за вельмі багатым і вельмі дурным чалавекам, які рашуча нічога не рабіў, але лічыўся за нейкай дабрачыннай установай і меў званне камер-юнкера. Мужа яна цярпець не магла, але нарадзіла ад яго дваіх дзяцей - хлопчыка і дзяўчынку; болей яна вырашыла не мець дзяцей і не мела. Што тычыцца Веры - дык тая дужа хацела мець дзяцей, і нават ёй здавалася, чым больш, тым лепш, але чамусьці яны ў яе не нараджаліся, і яна хваравіта і горача любіла мілых малакроўных дзяцей малодшай сястры, заўсёды ціхіх і паслухмяных, з бледнымі мучністымі тварамі і льнянымі валасамі, як у лялек.

Ганна ўся была поўна вясёлай бязладнасці і мілых, іншы раз дзіўных супярэчнасцей. Яна ахвотна ішла на самы рызыкоўны флірт ва ўсіх сталіцах і на ўсіх курортах Эўропы, але ніколі не здраджвала мужу, якога, аднак, пагардліва высмейвала і ў вочы і за вочы; была марнатраўцам, страшэнна любіла азартныя гульні, танцы, моцныя ўражанні, вострыя відовішчы, наведвала за мяжою падазроныя кавярні, але ў той жа час вызначалася шчодрай дабрынёй і глыбокай, шчырай набожнасцю, якая вымусіла яе нават патаемна прыняць каталіцтва. У яе былі рэдкай прыгажосці спіна, грудзі і плечы. Ад'язджаючы на вялікія балі, яна агалялася значна больш, чым дазваляла прыстойнасць і мода, але казалі, што пад нізкім дэкальтэ ў яе заўсёды была надзета валасяніца.

Вера ж была строга простая, з усімі халодная і крыху пагардліва ветлівая, незалежная і велічна спакойная.

 

III

 

- Божа мой, як у вас тут хораша! Як хораша! - гаварыла Ганна, ідучы па дарожцы хуткім і дробным крокам побач з сястрою. - Калі можна, пасядзім крышку на лавачцы над кручаю. Я так даўно не бачыла мора. І якое цудоўнае паветра: дыхаеш - і сэрца радуецца. У Крыме, у Місхоры, летась я зрабіла незвычайнае адкрыццё. Ведаеш, чым пахне марская вада ў часе прыбою? Уяві сабе - рэзедою.

Вера ласкава ўсміхнулася:

- Ты фантазёрка.

- Не, не. Я памятаю, як аднойчы з мяне ўсе смяяліся, калі я сказала, што ў месячным святле ёсць нейкае ружовае адценне. А надоечы мастак Барыцкі - вось той, што піша мой партрэт, - згадзіўся, што я праўду сказала і што мастакі пра гэта даўно ведаюць.

- Мастак - тваё новае захапленне?

- Ты заўсёды прыдумаеш! - засмяялася Ганна і, падышоўшы да самага краю кручы, якая стромкаю сцяною падала глыбока ў мора, зірнула ўніз і раптам ускрыкнула з жахам і адхіснулася назад з пабялелым тварам.

- У, як высока! - вымавіла яна аслабелым і дрыготкім голасам. - Калі я гляджу з такой вышыні, у мяне заўсёды неяк соладка і непрыемна казыча ў грудзях... і пальцы на нагах ныюць... і ўсё ж цягне, цягне...

Яна хацела яшчэ раз схіліцца над кручаю, але сястра затрымала яе.

- Ганна, дарагая мая, прашу цябе! У мяне ў самой галава круціцца, калі ты гэтак робіш. Прашу цябе, сядзь.

- Ну добра, добра, села... Але ты толькі паглядзі, якая прыгажосць, якая радасць - проста вока не нагледзіцца. Каб ты ведала, як я ўдзячна богу за ўсе цуды, якія ён для нас зрабіў!

Абедзве на хвіліну задумаліся. Глыбока-глыбока пад імі спачывала мора. З лавачкі не было відаць берага, і таму адчуванне бязмежнасці і велічы марской прасторы яшчэ больш павялічвалася. Вада была ласкава-спакойная і весела-сіняя, яна святлела толькі касымі гладкімі палосамі ў месцах цячэння і пераходзіла ў густа-сіні глыбокі колер на небасхіле.

Лодкі рыбакоў, якія з цяжкасцю магло ўгледзець вока - такімі маленечкімі яны выглядалі, - нерухома адпачывалі на марской роўнядзі, непадалёку ад берага. А далей нібы вісела ў паветры, не пасоўваючыся наперад, трохмачтавае судна, усё зверху данізу апранутае ў аднастайныя, напятыя ветрам белыя зграбныя парусы.

- Я цябе разумею, - задуменна сказала старэйшая сястра, - але ў мяне неяк не так, як у цябе. Калі я ў першы раз бачу мора пасля вялікага часу, яно мяне і хвалюе, і радуе, і здзіўляе. Як быццам я ўпершыню бачу агромністае, урачыстае цуда. Але потым, калі я прывыкну да яго, яно пачынае мяне гнясці сваёй плоскай пустатой... Я сумую, пазіраючы на яго, і ўжо стараюся больш не глядзець. Надакучае.

Ганна ўсміхнулася.

- Чаго ты? - спытала сястра.

- Мінулым летам, - сказала Ганна з хітрынкаю, - мы з Ялты паехалі вялікай кавалькадай верхам на Уч-Кош. Гэта там, за лясніцтвам, вышэй вадаспада. Трапілі спачатку ў воблака, было дужа сыра і дрэнна відаць, а мы ўсё падымаліся ўгору па крутой сцежцы паміж хвоямі. І раптам неяк адразу скончыўся лес, і мы выйшлі з туману. Уяві сабе: вузенькая пляцоўка на скале і пад нагамі ў нас цясніна. Вёскі ўнізе здаюцца не больш за карабок запалак, лясы і сады - як дробная траўка. Уся мясцовасць спускаецца да мора, нібы геаграфічная карта. А там далей - мора! Вёрст на пяцьдзесят, на сто наперад. Мне здавалася - я павісла ў паветры і вось-вось палячу. Такое хараство, такая лёгкасць! Я паварочваюся назад і кажу правадніку ў захапленні: «Што? Хораша, Сеід-аглы?» А ён толькі языком пацмокаў: «Эх, паня, як міне ўсё гэта надакучыць. Кож-ны дзень бачым».

- Дзякую за параўнанне, - засмяялася Вера, - не, я толькі думаю, што нам, жыхарам поўначы, ніколі не зразумець красы мора. Я люблю лес. Памятаеш лес у нас у Ягораўскім?.. Хіба ён можа калі надакучыць? Хвоі!.. А які мох!.. А мухаморы! Быццам з чырвонага атласу і вышыты белым бісерам. Цішыня такая... халадок.

- Мне ўсё роўна, я ўсё люблю, - адказала Ганна. - А больш за ўсё я люблю маю сястрычку, маю разважную Верачку. Мы ж толькі ўдзвюх на свеце.

Яна абняла старэйшую сястру і прытулілася да яе, шчака да шчакі. І раптам спахапілася.

- Не, якая ж я дурная! Мы з табою, акурат як у рамане, сядзім і гаворым аб прыродзе, а я зусім забылася на мой падарунак. Вось паглядзі. Я баюся толькі, ці спадабаецца?

Яна дастала са свайго ручнога мяшэчка маленькі нататнічак у дзівоснай вокладцы: на старым, пацёртым і пашарэлым ад часу сінім аксаміце віўся цьмяна-залаты філігранны ўзор рэдкай складанасці і прыгажосці - напэўна, з любасцю выкананы ўмелымі рукамі цярплівага мастака. Кніжачка была прымацавана да тоненькага, як нітка, залатога ланцужка, лісточкі ўсярэдзіне былі заменены таблеткамі са слановай косці.

- Якая цудоўная рэч! Краса! - сказала Вера і пацалавала сястру. - Дзякую табе. Дзе ты ўзяла такі скарб?

- У адной антыкварнай крамцы. Ты ж ведаеш маю слабасць капацца ў старым хламе. Вось я і наткнулася на гэты малітвеннік. Паглядзі, бачыш, як арнамент утварае тут фігуру крыжа. Праўда, я знайшла толькі адну вокладку, астатняе ўсё трэба было прыдумваць - лісточкі, засцежкі, аловак. Але Малінэ зусім не хацеў мяне зразумець, як я ні старалася растлумачыць. Засцежкі павінны былі быць у такім самым стылі, як і ўвесь узор, матавыя, старога золата, тонкай разьбы, а ён бог ведае што зрабіў. Затое ланцужок сапраўдны, венецыянскі, старажытны.

Вера ласкава пагладзіла цудоўную вокладку.

- Якая глыбокая даўніна... Колькі можа быць гэтай кніжачцы? - спытала яна.

- Я баюся сказаць дакладна. Прыблізна канец семнаццатага стагоддзя, сярэдзіна васемнаццатага.

- Як дзіўна, - сказала Вера з задуменнай усмешкай. - Вось я трымаю ў сваіх руках рэч, да якой, можа, дакраналіся рукі маркізы Пампадур або самой каралевы Антуанеты... Але ведаеш, Ганна, гэта толькі табе магла прыйсці ў галаву думка перарабіць малітвеннік у дамскі carnet*. Аднак пойдзем паглядзім, што ў нас там робіцца.

* Нататнік (франц.).

Яны прайшлі ў дом цераз вялікую каменную тэрасу, з усіх бакоў закрытую густымі шпалерамі вінаграду ізабела. Чорныя пышныя гронкі, ад якіх струменіўся ледзь улоўны пах клубніц, цяжка звісалі паміж цёмнай, там-сям пазалочанай сонцам зеляніны. Па ўсёй тэрасе разлівалася зялёнае паўсвятло, ад якога жаночыя твары адразу пабялелі.

- Ты загадаеш тут накрываць? - спытала Ганна.

- Але, я сама так думала спачатку. Праўда, цяпер вечары такія халодныя. Ужо лепей у сталовай. А мужчыны няхай сюды ідуць паліць.

- Будзе хто-небудзь цікавы?

- Я яшчэ не ведаю. Ведаю толькі, што будзе наш дзядуля.

- Ах, дзядуля мілы! Вось дык радасць! - усклікнула Ганна і пляснула рукамі. - Я яго, здаецца, сто гадоў не бачыла.

- Будзе Васева сястра і, здаецца, прафесар Спешнікаў. Я ўчора, Ганначка, проста разгубілася. Ты ведаеш, што яны абодва любяць добра паесці - і дзядуля і прафесар. Але ні тут, ні ў горадзе - нічога не купіць ні за якія грошы. Лука знайшоў дзесьці перапёлак - заказаў знаёмаму паляўнічаму - і нешта мудруе над імі. Ростбіф дасталі параўнальна нядрэнны - але эх! - непазбежны ростбіф. Вельмі добрыя ракі.

- Ну што зробіш, не так ужо і блага. Ты не хвалюйся. А калі гаварыць шчыра, у цябе ў самой ёсць слабасць смачна паесці.

- Але будзе і тое-сёе з рэдкага. Сёння раніцою рыбак прынёс марскога пеўня. Я сама бачыла. Проста нейкая пачвара. Нават страшна.

Ганна, дужа цікавая да ўсяго, што яе тычылася і што не тычылася, адразу патрабавала, каб ёй прынеслі паказаць марскога пеўня.

Прыйшоў высокі, паголены, жаўтатвары кухар Лука з вялікай прадаўгаватай белай міскай, якую ён з намаганнем і асцярожна трымаў за вушкі, баючыся расплюхаць ваду на паркет.

- Дванаццаць з паловаю фунтаў, ваша сіяцельства, - сказаў ён з асобым кухарскім гонарам. - Мы надоечы ўзважвалі.

Рыба была задужа вялікая для міскі і ляжала на дне, закруціўшы хвост. Яе луска зіхацела золатам, плаўнікі былі ярка-чырвонага колеру, а ад вялізнай драпежлівай пысы адыходзілі ў бакі два светла-блакітныя, у складках, як веер, доўгія крылы. Марскі певень быў яшчэ жывы і ўзмоцнена працаваў шчэлепамі.

Малодшая сястра асцярожна дакранулася мезенцам да галавы рыбы. Але певень нечакана ўсплёснуў хвастом, і Ганна з віскам адхапіла руку.

- Не варта турбавацца, ваша сіяцельства, усё зробім найлепшым чынам, - сказаў кухар, які, відаць, разумеў трывогу Ганны. - Зараз балгарын прынёс дзве дыні. Ананасныя. Нешта накшталт канталупы, але толькі пах куды больш духмяны. І яшчэ асмелюся запытацца ў вашага сіяцельства, якую падліву загадаеце падаваць к пеўню: тартар або польскую, а то можна проста сухары ў масле?

- Рабі, як хочаш. Ідзі! - загадала княгіня.

 

IV

 

Пасля пяці гадзін пачалі з'язджацца госці. Князь Васіль Львовіч прывёз з сабою ўдовую сястру Людмілу Львоўну, па мужу Дурасаву, тоўстую, дабрадушную і незвычайна маўклівую жанчыну; свецкага маладога багатага шалапута і гуляку Васючка, якога ўвесь горад ведаў пад гэтым фамільярным імем, вельмі прыемнага ў кампаніі тым, што ён умеў спяваць і дэкламаваць, а таксама наладжваць жывыя карціны, спектаклі і дабрачынныя кірмашы; славутую піяністку Жэні Рэйтар, сяброўку княгіні Веры па Смольным інстытуце, а таксама свайго швагра Мікалая Мікалаевіча. За імі прыехаў на аўтамабілі муж Ганны з паголеным тоўстым, пачварна агромністым прафесарам Спешнікавым і з мясцовым віцэ-губернатарам фон Зэкам. Пазней за іншых прыехаў генерал Аносаў, у добрым наёмным ландо, у суправаджэнні двух афіцэраў: штабнога палкоўніка Панамарова, раней часу састарэлага, хударлявага, зласлівага чалавека, знясіленага цяжкай канцылярскай працай, і гвардзейскага гусарскага паручніка Бахцінскага, які быў вядомы ў Пецярбурзе як лепшы танцор і непараўнаны распарадчык на балях.

Генерал Аносаў, грузны, высокі, сярэбраны старац, з цяжкасцю злазіў з падножкі, трымаючыся адною рукою за поручні козлаў, а другою - за задок экіпажа. У левай руцэ ён трымаў слухавы ражок, а ў правай - палку з гумовым наканечнікам.

У яго быў вялікі, грубы, чырвоны твар з мясістым носам і з тым дабрадушна-велічным, крышку пагардлівым выразам у прыжмураных вачах, размешчаных іскрыстымі, прыпухлымі паўкругамі, які ўласцівы мужчынам і простым людзям, што часта і блізка бачылі перад сваімі вачмі небяспеку і смерць. Абедзве сястры, якія здалёку пазналі яго, своечасова падбеглі да каляскі, каб паўжартам, напаўсур'ёзна падтрымаць яго з абодвух бакоў пад рукі.

- Нібыта... архірэя! - сказаў генерал ласкавым хрыплаватым басам.

- Дзядуля, міленькі, дарагі! - гаварыла Вера тонам лёгкага папроку. - Кожны дзень вас чакаем, а вы хоць бы вочы паказалі.

- Дзядуля ў нас на поўдні ўсякае сумленне страціў, - засмяялася Ганна. - Можна было б, здаецца, успомніць пра хросную дачку. А вы паводзіце сябе як донжуан, сараматнік, і зусім забыліся на наша існаванне...

Генерал зняў шапку са сваёй велічнай галавы і пачаргова цалаваў рукі ў абедзвюх сясцёр, потым цалаваў іх у шчокі і зноў у рукі.

- Дзяўчаткі... пачакайце... не лайце, - гаварыў ён, перасыпаючы кожнае слова ўздыхамі, прычынай якіх была даўнейшая задышка. - Слова гонару... дактарышкі няшчасныя... усё лета купалі мае раўматызмы... у нейкім брудным... кісялі... страшэнна пахне... І не выпускалі... Вы першыя... да каго прыехаў... Дужа рады... вас бачыць... Як скачаце?.. Ты, Верачка, зусім лэдзі... стала вельмі падобная... да нябожчыцы маці... Калі хрысціць пазавеш?

- Ой, баюся, дзядуля, што ніколі...

- Не траць надзеі... усё наперадзе... Маліся богу... А ты, Ганна, зусім не змянілася... Ты і ў шэсцьдзесят год... будзеш гэткая ж страказа-непаседа. Пачакайце. Давайце я пазнаёмлю вас з панамі афіцэрамі.

- Я ўжо даўно меў гэты гонар! - сказаў палкоўнік Панамароў, кланяючыся.

- Мяне пазнаёмілі з княгіняю ў Пецярбурзе, - падхапіў гусар.

- Ну, дык знаёмлю цябе, Ганна, з паручнікам Бахцінскім. Танцор і буян, але добры кавалерыст. Вазьмі, дружа Бахцінскі, там у калясцы... Пойдзем, дзяўчаткі... Чым, Верачка, будзеш карміць? У мяне... пасля ліманнага рэжыму... апетыт, як у выпускнога... прапаршчыка.

Генерал Аносаў быў баявым таварышам і адданым сябрам нябожчыка князя Мірзы-Булат-Туганоўскага. Усю гарачую дружбу і любоў ён пасля смерці князя перанёс на яго дачок. Ён ведаў іх яшчэ зусім маленькімі, а малодшую Ганну нават хрысціў. У той час - як і да гэтае пары - ён быў камендантам вялікай, але амаль ліквідаванай крэпасці ў г. К. і штодзённа наведваў дом Туганоўскіх. Дзеці вельмі любілі яго за свавольства, за падарункі, за ложы ў цырк і тэатр і за тое, што ніхто з такім захапленнем не ўмеў гуляць з імі, як Аносаў. Але больш за ўсё іх зачароўвалі і мацней за ўсё адбіліся ў памяці яго расказы пра ваенныя паходы, бітвы і стаянкі на бівуаках, пра перамогі і адступленні, пра смерць, раны і лютыя маразы, - эпічна-спакойныя, шчырыя гісторыі, якія расказваліся паміж вячэрняй гарбатай і тым сумным часам, калі дзяцей пазавуць спаць.

Па цяперашніх звычаях гэты ашкепак даўніны ўяўляўся гіганцкай і незвычайна каларытнай фігурай. У ім сумяшчаліся менавіта тыя простыя, але чуллівыя і глыбокія рысы, якія нават і ў яго пару значна часцей сустракаліся ў радавых, чым у афіцэраў, тыя чыста расейскія, мужыцкія рысы, што ў спалучэнні даюць узнёслы вобраз, які рабіў часам нашага салдата не толькі непераможным, але і вялікім пакутнікам, амаль святым, - рысы, якія складаліся з бясхітраснай наіўнай веры, светлага, дабрадушна-вясёлага погляду на жыццё, халоднай і дзелавой адвагі, пакорлівасці перад тварам смерці, жаласлівасці да пераможанага, бясконцай цярплівасці і здзіўляючай фізічнай і духоўнай вынослівасці.

Аносаў, пачынаючы з польскай вайны, удзельнічаў ва ўсіх кампаніях, апрача японскай. Ён і на гэтую вайну пайшоў бы не вагаючыся, але яго не пазвалі, а ў яго заўсёды было вялікае па сціпласці правіла: «Не лезь на смерць, пакуль цябе не пазавуць». За ўсю сваю службу ён не толькі ніколі не высцебаў, але нават не ўдарыў ніводнага салдата. У часе польскага мяцяжу ён адмовіўся аднойчы расстрэльваць палонных, нягледзячы на асабісты загад палкавога камандзіра. «Шпіёна я не толькі расстраляю, - сказаў ён, - але, калі загадаеце, асабіста заб'ю. А гэта палонныя, і я не магу». І сказаў ён гэта так проста, пачціва, без ценю выкліку і рысоўкі, пазіраючы проста ў вочы начальніка сваімі яснымі, цвёрдымі вачмі, што яго, замест таго каб самога расстраляць, пакінулі ў спакоі.

У вайну 1877-1879 гадоў ён вельмі хутка даслужыўся да чына палкоўніка, нягледзячы на тое, што быў мала адукаваны, або, як ён сам казаў, скончыў толькі «мядзведжую акадэмію». Ён прымаў удзел у пераправе цераз Дунай, пераходзіў Балканы, адседжваўся на Шыпцы, быў пры апошнім штурме Плеўны; паранілі яго адзін раз цяжка, чатыры - лёгка, і, апрача таго, ён атрымаў асколкам гранаты страшэнную кантузію ў галаву. Радзецкі і Скобелеў ведалі яго асабіста і ставіліся да яго з выключнаю павагаю. Менавіта пра яго і сказаў аднойчы Скобелеў: «Я ведаю аднаго афіцэра, храбрэйшага за мяне, - гэта маёр Аносаў».

З вайны ён вярнуўся амаль глухі дзякуючы асколку гранаты, з хвораю нагою, на якой былі ампутаваны тры адмарожаныя ў часе балканскага пераходу пальцы, са страшэнным раматусам, нажытым на Шыпцы. Яго хацелі былі пасля сканчэння двухгадовай мірнай службы ўпячы ў адстаўку, але Аносаў упарціўся. Тут яму вельмі дарэчы дапамог сваім уплывам начальнік краю, жывы сведка яго спакойнай мужнасці пры пераправе цераз Дунай. У Пецярбурзе вырашылі не засмучаць заслужанага палкоўніка і далі яму пажыццёвае месца каменданта ў г. К. - пасаду больш ганаровую, чым патрэбную ў мэтах дзяржаўнай абароны.

У горадзе яго пагалоўна ўсе ведалі і прастадушна пасмейваліся з яго слабасцей, прывычак і манеры апранацца. Ён заўсёды хадзіў без зброі, у старасвецкім сурдуце, у шапцы з шырокімі палямі і вялізным роўным брылём, з палкаю ў правай руцэ, са слухавым ражком у левай і абавязкова ў суправаджэнні двух адкормленых, лянівых, ахрыплых мопсаў, у якіх заўсёды кончык языка быў высунуты вонкі і прыкусаны. Калі яму ў часе звычайнай ранішняй прагулкі выпадала сустракацца са знаёмымі, дык прахожыя за некалькі кварталаў чулі, як крычыць камендант і як дружна ўслед за ім гаўкаюць яго мопсы.

Як і многія глухія, ён быў страсны аматар оперы, і іншым разам, у часе якога-небудзь млявага дуэту, раптам на ўвесь тэатр чуўся яго рашучы бас: «Глядзі ты, як чыста ўзяў до, ліха на яго! Быццам бы арэх разгрыз». Па тэатры пралятаў стрыманы смех, але генерал нават і не падазраваў гэтага: па сваёй наіўнасці ён думаў, што шэптам перакінуўся са сваім суседам свежым уражаннем.

Па абавязку каменданта ён досыць часта, разам са сваімі ахрыплымі мопсамі, наведваў галоўную гаўптвахту, дзе вельмі прыемна за вінтам, гарбатай і анекдотамі адпачывалі ад цяжару вайсковай службы арыштаваныя афіцэры. Ён уважліва распытваў кожнага: «Як прозвішча? Кім пасаджаны? На колькі? За што?» Іншы раз зусім нечакана хваліў афіцэра за маладзецкі, хоць і незаконны ўчынак, іншы раз пачынаў так даваць чосу, што яго было чуваць на вуліцы. Але, накрычаўшыся ўволю, ён без усякіх пераходаў і паўз цікавіўся, адкуль афіцэру носяць абед і колькі ён за яго плаціць. Здаралася, што які-небудзь заблудны падпаручнік, якога прыслалі для доўгачасовай адседкі з такой глухамані, дзе нават не было сваёй гаўптвахты, прызнаваўся, што ён, з прычыны безграшоўя, забяспечваецца з салдацкага катла. Аносаў неадкладна распараджаўся, каб небараку насілі абед з каменданцкага дома, ад якога да гаўптвахты было не больш двухсот крокаў.

У г. К. ён і зблізіўся з сям'ёю Туганоўскіх і так моцна прывязаўся да дзяцей, што для яго стала духоўнаю патрэбаю бачыць іх кожны вечар. Калі выпадала, што паненкі выязджалі куды-небудзь або служба затрымлівала самаго генерала, дык ён шчыра сумаваў і не знаходзіў сабе месца ў вялікіх пакоях каменданцкага дома. Кожнае лета ён браў адпачынак і праводзіў цэлы месяц у маёнтку Туганоўскіх - Ягораўскім, які знаходзіўся ад К. за пяцьдзесят вёрст.

Ён усю сваю прыхаваную пяшчотнасць душы і патрэбу ў сардэчнай любві перанёс на гэтую дзятву, асабліва на дзяўчынак. Сам ён быў калісьці жанаты, але так даўно, што нават забыў пра гэта. Яшчэ да вайны жонка збегла ад яго з праезджым акцёрам, зачараваная яго аксамітавай курткай і карункавымі манжэтамі. Генерал пасылаў ёй пенсію да самай яе смерці, але ў дом да сябе не пусціў, нягледзячы на сцэны раскаяння і слёзныя пісьмы. Дзяцей у іх не было.

 

V

 

Проці ўсякіх спадзяванняў вечар быў такі ціхі і цёплы, што свечы на тэрасе і ў сталовай гарэлі нерухомымі агеньчыкамі. За абедам усіх весяліў князь Васіль Львовіч. У яго была незвычайная і вельмі своеасаблівая здольнасць расказваць. Ён браў за аснову апавядання сапраўдны эпізод, дзе галоўнай дзеючай асобай быў хто-небудзь з прысутных або агульных знаёмых, але так згушчаў фарбы і, апрача таго, гаварыў з такім сур'ёзным выглядам і такім дзелавым тонам, што слухачы надрываліся ад смеху. Сёння ён расказваў пра няўдалую жаніцьбу Мікалая Мікалаевіча з адной багатай і прыгожай дамай. У аснове было толькі тое, што муж дамы не хацеў даваць ёй разводу. Але ў князя праўда цудоўна перапляталася з выдумкаю. Сур'ёзнага, заўсёды крыху чапурыстага Мікалая ён прымусіў уночы бегчы па вуліцы ў адных панчохах, з чаравікамі пад пахаю. Дзесьці на рагу маладога чалавека затрымаў гарадавы, і толькі пасля доўгага і бурнага тлумачэння Мікалаю ўдалося давесці, што ён таварыш пракурора, а не начны рабаўнік. Вяселле, па словах расказчыка, ледзь было не згулялі, але ў самую крытычную хвіліну шалёная зграя лжэсведак, якія прымалі ўдзел у справе, раптам забаставала, патрабуючы надбаўкі да заработнай платы. Мікалай праз скупасць (ён і на самай справе быў даволі скупы), а таксама будучы прынцыповым праціўнікам стачак і забастовак, катэгарычна адмовіўся плаціць лішняе, спасылаючыся на канкрэтны артыкул закона, пацверджаны думкаю касацыйнага дэпартамента. Тады раззлаваныя лжэсведкі на вядомае пытанне: «Ці не ведае хто з прысутных прычын, якія перашкаджаюць афармленню шлюбу?» - хорам адказалі: «Так, ведаем. Усё, што мы гаварылі ў судзе пад прысягаю - суцэльная мана, да якой нас вымусіў пагрозамі і гвалтам пан пракурор. А пра мужа гэтай дамы мы, як дасведчаныя асобы, можам сказаць толькі, што гэта самы паважаны чалавек на свеце, нявінны, як Іосіф, і ангельскай дабрыні».

Натрапіўшы на ніць шлюбных гісторый, князь Васіль не пашкадаваў Густава Іванавіча Фрыесэ, мужа Ганны, і расказаў, што ён на другі дзень пасля вяселля з'явіўся патрабаваць пры дапамозе паліцыі высялення маладой з бацькоўскага дома, бо яна не мела асобнага пашпарта, і пасялення яе на месца пражывання законнага мужа. Дакладнае ў гэтым анекдоце было толькі тое, што ў першыя дні замужжа Ганна павінна была неадлучна знаходзіцца каля хворай маці, бо Вера спешна паехала к сабе на поўдзень, а бедны Густаў Іванавіч увесь час сумаваў і маркоціўся.

Усе смяяліся. Усміхалася і Ганна сваімі прыжмуранымі вачмі. Густаў Іванавіч рагатаў гучна і з захапленнем, і яго хударлявы, гладка абцягнуты скураю твар, з прылізанымі рэдкімі светлымі валасамі, з запалымі вачмі, нагадваў чэрап, які выскаляў агідныя зубы. Ён да гэтага часу любіў Ганну, як і ў першы дзень жаніцьбы, заўсёды стараўся сесці каля яе, непрыкметна дакрануцца да яе і дагаджаў ёй з такім замілаваннем і самаздаволенасцю, што часта рабілася за яго няёмка.

Перад тым як устаць з-за стала, Вера Мікалаеўна міжвольна пералічыла гасцей. Аказалася - трынаццаць. Яна верыла ў забабоны і падумала сама сабе: «Вось гэта нядобра! Як мне раней не прыйшло ў галаву палічыць? І Вася вінаваты - нічога не сказаў па тэлефоне».

Калі ў Шэіных ці ў Фрыесэ збіраліся блізкія знаёмыя, дык пасля абеду звычайна гулялі ў покер, таму што абедзве сястры да смешнага любілі азартныя гульні. У абодвух дамах нават выпрацаваліся з гэтае прычыны свае правілы: усім ігракам раздаваліся пароўну касцяныя жэтончыкі адпаведнай цаны, і гульня працягвалася да таго часу, пакуль усе касцяшкі не пераходзілі ў адны рукі - тады гульня на гэты вечар заканчвалася, як партнёры ні настойвалі гуляць далей. Браць з касы ў другі раз жэтоны строга забаранялася. Такія суровыя законы былі выведзены з практыкі, для ўціхамірвання княгіні Веры і Ганны Мікалаеўны, якія ў азарце не ведалі ніякага ўпынку. Агульны пройгрыш рэдка дасягаў ста - двухсот рублёў.

Селі за покер і на гэты раз. Вера, якая не прымала ўдзелу ў гульні, хацела выйсці на тэрасу, дзе накрывалі да гарбаты, але раптам яе з нейкім таямнічым выглядам выклікала з гасцінай пакаёўка.

- Чаго ты, Даша? - нездаволена спытала княгіня Вера, праходзячы ў свой маленькі кабінет, побач са спальняю. - Што ў вас за недарэчны выгляд? І што гэта вы круціце ў руках?

Даша паклала на стол невялічкую квадратную рэч, акуратна загорнутую ў белую паперу і старанна перавязаную ружовай стужкай.

- Я, дальбог, не вінавата, ваша сіяцельства, - залапатала яна, загарэўшыся румянцам ад крыўды. - Ён прыйшоў і сказаў...

- Хто такі - ён?

- Чырвоная шапка, ваша сіяцельства... пасыльны.

- Ну і што?

- Прыйшоў на кухню і паклаў вось гэта на стол. «Перадайце, кажа, вашай пані. Але толькі, кажа, у іхнія ўласныя рукі». Я пытаю: ад каго? А ён кажа: «Тут усё пазначана». І з тымі словамі пабег.

- Ідзіце даганіце яго.

- Ніяк не дагоніш, ваша сіяцельства. Ён прыходзіў у сярэдзіне абеду, я толькі вас не адважылася патурбаваць, ваша сіяцельства. Паўгадзіны часу будзе.

- Ну добра, ідзіце.

Яна разрэзала нажніцамі стужку і кінула ў кошык разам з папераю, на якой быў напісаны яе адрас. Пад папераю аказаўся невялічкі ювелірны футарал з чырвонага плюшу, відаць, толькі што з крамы. Вера падняла вечка, падшытае светла-блакітным шоўкам, і ўбачыла ўціснуты ў чорны аксаміт авальны залаты бранзалет, а ў сярэдзіне яго акуратна складзеную прыгожым васьмікутнікам запіску. Яна хуценька разгарнула паперку.

Почырк здаўся ёй знаёмы, але, як сапраўдная жанчына, яна адразу адклала запіску ўбок, каб паглядзець на бранзалет.

Ён быў залаты, нізкапробны, вельмі тоўсты, але дзьмуты і са знешняга боку ўвесь як ёсць пакрыты невялічкімі старадаўнімі, дрэнна адшліфаванымі гранатамі. Але затое пасярэдзіне бранзалета ўзвышаліся, акружаючы нейкі дзіўны маленькі зялёны каменьчык, пяць цудоўных гранатаў-кабашонаў, кожны велічынёю з гарошыну. Калі Вера выпадковым рухам удала павярнула бранзалет перад агнём электрычнай лямпачкі, дык у іх, глыбока пад гладкай яйкападобнай паверхняй, раптам загарэліся чароўныя густа-чырвоныя жывыя агеньчыкі.

«Нібы кроў!» - падумала з нечаканай трывогай Вера.

Потым яна ўспомніла пра пісьмо і разгарнула яго. Яна прачытала наступныя радкі, напісаныя дробна, прыгожым каліграфічным почыркам:

«Ваша Сіяцельства,

Глыбокапаважаная Княгіня

Вера Мікалаеўна!

Пачціва віншуючы Вас са светлым і радасным днём Вашага Анёла, я асмельваюся паслаць Вам мой сціплы вернападданы падарунак».

«Ах, гэта - той!» - нездаволена падумала Вера. Але дачытала пісьмо...

«Я ніколі не дазволіў бы сабе паднесці Вам што-небудзь, выбранае мною асабіста: для гэтага ў мяне няма ні права, ні тонкага густу і - прызнаюся - ні грошай. Зрэшты, думаю, што і на ўсім свеце не знайсці скарбу, які быў бы варты таго, каб упрыгожыць Вас.

Але гэты бранзалет належаў яшчэ маёй прабабцы, а апошняя, па часе, яго насіла мая нябожчыца матуля. Сярод вялікіх каменняў Вы ўбачыце адзін зялёны. Гэта надзвычай рэдкі гатунак гранату - зялёны гранат. Па старым паданні, якое захавалася ў нашай сям'і, ён мае ўласцівасць надзяляць дарам прадбачання жанчын, якія яго носяць, і адганяе ад іх цяжкія думкі, мужчын жа ахоўвае ад гвалтоўнай смерці.

Усе камяні з дакладнасцю перанесены сюды са старога сярэбранага бранзалета, і вы можаце быць упэўнены, што да вас ніхто яшчэ гэтага бранзалета не насіў.

Вы можаце зараз жа выкінуць гэтую смешную цацку або падарыць яе каму-небудзь, але я буду шчаслівы і тым, што да яе дакраналіся Вашы рукі.

Малю Вас не гневацца на мяне. Я чырванею, калі ўспамінаю пра маю дзёрзкасць сем гадоў таму назад, калі Вам, паненцы, я асмельваўся пісаць недарэчныя і дзікія пісьмы і нават чакаць адказу на іх. Цяпер у мяне асталася толькі глыбокая пашана, вечнае пакланенне і рабская адданасць. Я ўмею цяпер толькі штохвілінна жадаць Вам шчасця і радавацца, калі Вы шчаслівыя. Я ў думках схіляюся да зямлі перад мэбляю, на якой Вы сядзіце, паркету, па якім вы ходзіце, дрэвам, да якіх Вы мімаходзь дакранаецеся, чэлядзі, з якою Вы размаўляеце. У мяне няма нават зайздрасці ні к людзям, ні к рэчам.

Яшчэ раз прашу прабачэння, што патрывожыў Вас доўгім, непатрэбным пісьмом.

Ваш да смерці і пасля смерці пакорны слуга

Г.С.Ж.».

«Паказаць Васю ці не паказаць? І калі паказаць - дык калі? Цяпер ці пасля гасцей? Не, ужо лепей пасля - зараз не толькі гэты няшчасны будзе смешным, але і я разам з ім».

Гэтак разважала княгіня Вера і не магла адвесці вачэй ад пяці пунсовых крывавых агеньчыкаў, якія дрыжалі ў сярэдзіне пяці гранатаў.

 

VI

 

Палкоўніка Панамарова ледзьве ўдалося прымусіць сесці гуляць у покер. Ён гаварыў, што не ведае гэтай гульні, што наогул не прызнае азарту нават жартам, што любіць і параўнальна добра гуляе толькі ў вінт. Аднак ён не ўтрымаўся перад просьбамі і ўрэшце згадзіўся.

Спачатку яго даводзілася вучыць і папраўляць, але ён даволі хутка засвоіў правілы покера, і вось не прайшло і паўгадзіны, як усе фішкі апынуліся перад ім.

- Так нельга! - сказала з камічнаю крыўдаю Ганна. - Хоць бы крыху далі пахвалявацца.

Трое з гасцей - Спешнікаў, палкоўнік і віцэ-губернатар, тупаваты, прыстойны і нудны немец, былі такога роду людзі, што Вера рашуча не ведала, як іх займаць і што з імі рабіць. Яна саставіла для іх вінт, запрасіўшы чацвертым Густава Іванавіча. Ганна зводдаля, у знак падзякі, прыкрыла вочы павекамі, і сястра адразу зразумела яе. Усе ведалі, што калі не пасадзіць Густава Іванавіча за карты, дык ён увесь вечар будзе хадзіць ля жонкі, як прышыты, паказваючы свае гнілыя зубы на твары чэрапа і псуючы жонцы настрой духу.

Цяпер вечар пайшоў роўна, без прымусу, весела. Васючок спяваў упаўголаса пад акампанемент Жэні Рэйтар італьянскія народныя канцанеты і рубінштэйнаўскія ўсходнія песні. Галасок у яго быў маленькі, але прыемнага тэмбру, паслухмяны і правільны. Жэні Рэйтар, надзвычай патрабавальная музыкантка, заўсёды ахвотна яму акампаніравала. Між іншым, казалі, што Васючок да яе заляцаецца.

У кутку на канапе Ганна заўзята какетнічала з гусарам. Вера падышла і з усмешкаю прыслухалася.

- Не, не, вы, калі ласка, не смейцеся, - весела казала Ганна, жмурачы на афіцэра свае мілыя, жвавыя татарскія вочы. - Вы, вядома, лічыце за клопат ляцець стрымгалоў наперадзе эскадрона і браць бар'еры на скачках. Але паглядзіце на нашу працу. Мы вось толькі скончылі з латарэяй-алегры. Вы думаеце, гэта было лёгка? Фэ! Натоўп, накурана, нейкія дворнікі, рамізнікі, я не ведаю, як іх там завуць... І ўсе чапляюцца са скаргамі, з нейкімі крыўдамі... І цэлы, цэлы дзень на нагах. А наперадзе яшчэ канцэрт на карысць недастатных інтэлігентных працаўніц, а там яшчэ белы баль...

- На якім, асмельваюся спадзявацца, вы не адмовіце мне ў мазурцы? - уставіў Бахцінскі і, крыху нахіліўшыся, шчоўкнуў пад крэслам шпорамі.

- Дзякую... Аднак самае, самае маё балючае месца - гэта наш прытулак. Разумееце, прытулак для распусных дзяцей...

- О, я добра разумею. Гэта, мусіць, нешта дужа смешнае?

- Перастаньце, як вам не сорамна смяяцца з гэтага. Але вы разумееце, у чым наша няшчасце? Мы хочам прытуліць гэтых няшчасных дзяцей, у якіх душы поўны спадчынных заганаў і благіх прыкладаў, хочам сагрэць іх, суцешыць...

- Гм!..

- ...узняць іх маральны дух, абудзіць у іх душах паняцце абавязку... Вы мяне разумееце? І вось да нас штодзённа прыводзяць дзяцей сотнямі, тысячамі, але сярод іх - ніводнага з заганамі! Калі спытаеш у бацькоў, ці добрае дзіця, - дык можаце ўявіць, - яны нават крыўдзяцца! І вось прытулак адчынены, асвячоны, усё гатова - і ніводнага выхаванца, ніводнай выхаванкі! Хоць прэмію прапануй за кожнае прыведзенае дзіця з заганамі.

- Ганна Мікалаеўна, - сур'ёзна і лісліва перапыніў яе гусар. - Навошта прэмію? Вазьміце мяне бясплатна. Слова гонару, больш распуснага дзіцяці вы не знойдзеце.

- Перастаньце! З вамі нельга гаварыць сур'ёзна, - зарагатала яна, адкідваючыся на спінку канапы і бліскаючы вачмі.

Князь Васіль Львовіч, седзячы за вялікім круглым сталом, паказваў сваёй сястры, Аносаву і швагру дамашні гумарыстычны альбом з уласнаручнымі малюнкамі. Усе разам смяяліся ад душы, і гэта пакрысе перацягнула сюды гасцей, якія не былі заняты картамі.

Альбом быў як дапаўненне, ілюстрацыя да сатырычных расказаў князя Васіля. Са сваім непахісным спакоем ён паказваў, напрыклад: «Гісторыю любоўных прыгод храбрага генерала Аносава ў Турцыі, Балгарыі і іншых краінах»; «Прыгоды петыметра князя Міколя Булат-Туганоўскага ў Монтэ-Карла» і гэтак далей.

- Зараз убачыце, паны, кароткі жыццяпіс нашай любай сястры Людмілы Львоўны, - гаварыў ён, кідаючы хуткі смяшлівы позірк на сястру. - Частка першая - маленства. «Дзіця расло, яго назвалі Ліма».

На старонцы альбома красавалася наўмысна па-дзіцячаму намаляваная постаць дзяўчынкі, з тварам у профіль, але з двума вокамі, з ламанымі рыскамі, якія тарчалі замест ног з-пад спадніцы, з растапыранымі пальцамі разведзеных рук.

- Ніколі мяне ніхто не называў Лімай, - засмяялася Людміла Львоўна.

- Частка другая. Першае каханне. Кавалерыйскі юнкер падносіць дзяўчыне Ліме на каленях верш уласнага вырабу. Там сапраўды ёсць незвычайнай прыгажосці радкі:

 

          Твая прыгожая нага -

          Кахання незямнога з'ява!

 

А вось і малюнак нагі.

А тут юнкер падбівае наіўную Ліму ўцячы з бацькоўскага дому. Тут паказаны ўцёкі. А гэта вось - крытычнае становішча: разгневаны бацька даганяе ўцекачоў. Юнкер маладушна звальвае ўсю бяду на рахманую Ліму.

 

          Ты пудрылася там, а вораг не вароніў,

          І вось за намі ўслед страшэнная пагоня...

          Як хочаш ад яе ратуйся ты,

          А я бягу ў кусты.

 

Пасля гісторыі дзяўчыны Лімы ішоў новы расказ: «Княгіня Вера і закаханы тэлеграфіст».

- Гэта жаласлівая тэма ілюстравана ўсяго толькі пяром і каляровымі алоўкамі, - сур'ёзна тлумачыў Васіль Львовіч. - Тэкст яшчэ рыхтуецца.

- Гэта штосьці новае, - заўважыў Аносаў, - я яшчэ такога не бачыў.

- Самы апошні выпуск. Свежая навіна кніжнага рынку.

Вера ціха дакранулася да яго пляча.

- Лепш не трэба, - сказала яна.

Але Васіль Львовіч або не пачуў яе слоў, або не надаў ім патрэбнага значэння.

- Пачатак ідзе з часоў дагістарычных. У адзін цудоўны травеньскі дзень адна дзяўчына, якую звалі Вера, атрымлівае па пошце пісьмо з замілаванымі галубкамі. Вось пісьмо, а вось і галубы.

Пісьмо змяшчае ў сабе палкае прызнанне ў каханні, напісанае насуперак усім правілам арфаграфіі. Пачынаецца яно так: «Цудоўная Бландына, ты, якая... бурнае мора агню, якое кіпіць у маіх грудзях. Твой позірк, нібы атрутная змяя, упіўся ў маю змучаную душу» і гэтак далей. У канцы сціплы подпіс: «Па роду зброі я бедны тэлеграфіст, але пачуцці мае варты мілорда Георга. Не магу адкрываць свайго поўнага прозвішча - яно вельмі непрыстойнае. Падпісваюся толькі пачатковымі літарамі: П.П.Ж. Прашу адказваць мне на паштамт, постэ рэстантэ»*. Тут вы, панове, можаце бачыць і партрэт самога тэлеграфіста, вельмі ўдала выкананы каляровымі алоўкамі.

* Да запатрабавання (скажон. франц.).

Сэрца ў Веры прабіта (вось сэрца, вось страла). Але як прыстойная і добра выхаваная дзяўчына, яна паказвае пісьмо паважаным бацькам, а таксама свайму сябру маленства і жаніху, прыгожаму маладому чалавеку Васю Шэіну. Вось і ілюстрацыя. Вядома, з цягам часу тут будуць вершаваныя тлумачэнні да малюнкаў.

Вася Шэін, рыдаючы, вяртае Веры заручальны пярсцёнак. «Я не маю права перашкаджаць твайму шчасцю, - піша ён, - але малю цябе, не рабі адразу рашучага кроку. Падумай, паразважай, правер і сябе і яго. Ты, як малое, не ведаеш жыцця і ляціш, быццам матыль на зыркае святло. А я - не! - я ведаю халоднае і фальшывае святло. Знай, што тэлеграфісты прывабныя, але здрадлівыя. Яны адчуваюць невыказную асалоду, калі могуць ашукаць сваёй гордай прыгажосцю і крывадушнымі пачуццямі нявопытную ахвяру і жорстка пасмяяцца з яе».

Мінае паўгода. У віхры жыццёвага вальсу Вера забывае пра свайго паклонніка і ідзе замуж за прыгожага маладога Васю, але тэлеграфіст не забывае пра яе. Вось ён пераапранаецца ў камінара і, вымазаўшыся ў сажу, прабіраецца ў будуар княгіні Веры. Сляды пяці пальцаў і дзвюх губ засталіся, як бачыце, усюды: на дыванах, на падушках, на шпалерах і нават на паркеце.

Вось ён у вопратцы вясковай жанчыны ідзе працаваць на нашу кухню звычайнай пасудніцай. Аднак залішняя прыхільнасць кухара Лукі прымушае яго ратавацца ўцёкамі.

Вось ён у доме вар'ятаў. А вось пастрыгся ў манахі. Але кожны дзень абавязкова пасылае ён Веры страсныя пісьмы. І там, дзе асыпаюцца на паперу яго слёзы, там чарніла расплываецца кляксамі.

Нарэшце ён памірае, але перад смерцю завяшчае перадаць Веры два тэлеграфныя гузікі і флакон з-пад духоў - напоўнены яго слязьмі...

- Панове, хто хоча гарбаты? - спытала Вера Мікалаеўна.

 

VII

 

Доўгі асенні захад сонца дагараў. Пагасла апошняя барвовая, вузенькая, як шчыліна, палоска, што пунсавела на самым краі небасхілу, паміж шызай хмаркай і зямлёй. Ужо не стала відаць ні зямлі, ні дрэў, ні неба. Толькі над галавой вялікія зоркі дрыжалі сваімі вейкамі сярод чорнай ночы ды блакітны прамень ад маяка падымаўся ўгору тонкім слупом і нібы разбіваўся там аб нябесны купал вадкім, туманным, светлым кругам. Начныя матылі біліся аб шкляныя каўпакі свечак. Зорчатыя кветкі белага тытуню запахлі ў садзе яшчэ вастрэй з цемры і халадку.

Спешнікаў, віцэ-губернатар і палкоўнік Панамароў ужо даўно паехалі, паабяцаўшы са станцыі трамвая прыслаць коней назад па каменданта. Госці, якія асталіся, сядзелі на тэрасе. Генерала Аносава, нягледзячы на яго пратэсты, сёстры прымусілі надзець паліто і ўхуталі яго ногі цёплым пледам. Перад ім стаяла бутэлька яго любімага чырвонага віна Pommard, побач з ім па абодва бакі сядзелі Вера і Ганна. Яны ахвотна слугавалі генералу, напаўнялі цяжкім, густым віном ягоную тонкую шклянку, падсоўвалі бліжэй запалкі, наразалі сыр і гэтак далей. Стары камендант жмурыўся ад шчасця.

- Та-ак... Восень, восень, восень, - гаварыў стары, пазіраючы на агонь свечкі і задумліва ківаючы галавой. - Восень. Вось і мне пара ўжо збірацца. Ах, шкада як! Толькі насталі пагодныя дзянёчкі. Тут бы жыць ды жыць на беразе мора, у цішыні, спакойна...

- І няхай бы пажылі ў нас, дзядуля, - сказала Вера.

- Нельга, любая, нельга. Служба... Адпачынак скончыўся... А што і казаць, добра было б! Ты паглядзі толькі, як ружы пахнуць... Адсюль чую. А ўлетку, у спёку, ні адна кветка не пахла, толькі белая акацыя... ды і тая цукеркамі.

Вера выняла з вазачкі дзве маленькія ружы, ружовую і кармінавую, і прасунула ў пятліцу генеральскага паліто.

- Дзякуй, Верачка. - Аносаў нагнуў галаву да шыняля, панюхаў кветкі і раптам усміхнуўся цёплай старэчай усмешкай.

- Прыйшлі мы, памятаю я, у Букарэст і размясціліся па кватэрах. Вось неяк іду я па вуліцы. Раптам павеяла на мяне моцным ружовым пахам, я спыніўся і ўбачыў, што паміж двух салдат стаіць шыкоўны крыштальны флакон з ружавым маслам. Яны змазалі ўжо ім боты, а таксама замкі ў стрэльбах. «Што гэта ў вас?» - пытаю. «Нейкае масла, ваша высокаблагароддзе, клалі яго ў кашу, але нікуды не вартае, так і дзярэ ў роце, а пахне яно добра». Я даў ім рубель, і яны ахвотна аддалі мне яго. Масла ўжо заставалася не больш паловы, але, мяркуючы па кошце, яго было яшчэ не меней як на дваццаць чырвонцаў. Салдаты, здаволена ўсміхнуўшыся, дадалі: «Ды вось яшчэ, ваша высокаблагароддзе, нейкі турэцкі гарох, колькі яго ні гатавалі, а ўсё не паддаецца, пракляты». Гэта была кава; я сказаў ім: «Гэта любяць толькі туркі, а салдатам не ідзе». На шчасце, опіуму яны не наеліся. У некаторых мясцінах я бачыў яго таблеткі, затаптаныя ў гразі.

- Дзядуля, скажыце шчыра, - папрасіла Ганна, - скажыце, перажывалі вы страх у часе бітваў? Баяліся?

- Гэта неяк дзіўна, Ганначка, баяўся - не баяўся. Вядомая справа - баяўся. Ты, калі ласка, не давай веры таму, хто табе скажа, што не баяўся і што посвіст куль для яго самая салодкая музыка. Гэта або псіх, або самахвал. Усе аднолькава баяцца. Толькі адзін увесь ад страху раскісне, а другі трымае сябе ў руках. І бачыш: страх заўсёды адзін і той жа, а ўменне трымаць сябе прыходзіць з практыкай: адсюль і героі і смелыя. Вось яно як. Але адзін раз я ледзь не памёр ад страху.

- Раскажыце, дзядуля, - папрасілі ў адзін голас сёстры.

Яны да гэтае пары слухалі Аносава з тым жа самым захапленнем, як і ў гады свайго маленства. Ганна нават міжвольна, зусім па-дзіцячаму, расставіла локці на стале і паклала падбародак на складзеныя пяткі далоняў. Была нейкая ўтульная чароўнасць у яго павольным і наіўным расказе. І самі моўныя звароты, пры дапамозе якіх ён перадаваў свае ваенныя ўспаміны, набывалі ў яго якісьці дзіўны, няўклюдны, крыху кніжны характар. Быццам ён расказваў па нейкім мілым старасвецкім стэрэатыпе.

- Расказ вельмі кароткі, - сказаў Аносаў. - Гэта было на Шыпцы, узімку, пасля таго як мяне ўжо кантузілі ў галаву. Жылі мы ў зямлянцы, учатырох. Вось тут і здарылася са мною страшэнная прыгода. Аднойчы раніцаю, калі я ўстаў з пасцелі, мне ўявілася, што я не Якаў, а Мікалай, і ніяк я не мог пераканаць сябе ў адваротным. Я адчуў, што пачынаю вар'яцець, і закрычаў, каб мне далі вады, намачыў галаву, і да мяне зноў вярнуўся розум.

- Уяўляю, Якаў Міхайлавіч, колькі вы там перамог атрымалі над жанчынамі, - сказала піяністка Жэні Рэйтар. - Вы, мусіць, у маладосці вельмі прыгожыя былі.

- О, наш дзядуля і цяпер прыгажун! - усклікнула Ганна.

- Прыгажуном не быў, - спакойна ўсміхаючыся, зазначыў Аносаў. - Але і мной не грэбавалі. Вось у тым самым Букарэсце быў вельмі зварушлівы выпадак. Калі мы ў яго ўступілі, дык жыхары сустрэлі нас на гарадской плошчы гарматнаю стралянінаю, ад чаго пацярпела нямала шыбаў; тыя ж вокны, на якіх была пастаўлена ў шклянках вада, - засталіся цэлыя. А як я пра гэта даведаўся? А вось як. Калі я прыйшоў на адведзеную мне кватэру, дык убачыў нізенькую клетку, якая стаяла на акне, на клетцы была вялікіх памераў крыштальная бутэлька з празрыстаю вадою, у якой плавалі залатыя рыбкі, і паміж імі сядзела на жэрдачцы канарэйка. Канарэйка ў вадзе! - гэта мяне здзівіла, але, прыгледзеўшыся, я ўбачыў, што ў бутэльцы дно шырокае і ўціснута яно глыбока ўсярэдзіну, таму канарэйка лёгка магла залятаць туды і сядзець. Пасля гэтага прызнаўся сам сабе, што я вельмі нездагадлівы.

Зайшоў я ў дом і бачу надзвычай прыгожую балгарачку. Я паказаў ёй квітанцыю на пастой і ўжо дарэчы спытаў, чаму ў іх цэлыя шыбы пасля кананады, і яна мне растлумачыла, што гэта ад вады. А таксама растлумачыла і пра канарэйку: які ж я быў нездагадлівы!.. І вось у часе размовы позіркі нашы сустрэліся, паміж намі прабегла іскра, падобная да электрычнай, і я адчуў, што закахаўся адразу - горача і беспаваротна.

Стары змоўк і асцярожна пацягнуў губамі чорнае віно.

- Ну, а пазней вы хоць прызналіся ёй у каханні? - спытала піяністка.

- Гм... вядома, прызналіся... Але толькі без слоў. Гэта было так...

- Дзядуля, я спадзяюся, што вы не прымусіце нас чырванець? - заўважыла Ганна, хітра ўсміхнуўшыся.

- Не, не, - раман быў самы прыстойны. Бачыце, усюды, дзе мы спыняліся на пастой, гарадскія жыхары паводзілі сябе па-рознаму, але ў Букарэсце яны абыходзіліся з намі так проста, што калі аднойчы я пачаў іграць на скрыпцы, дык дзяўчаты хуценька апрануліся па-святочнаму і прыйшлі танцаваць, і гэтак павялося кожны дзень.

Аднойчы ў часе танцаў, увечары, пры святле месяца, я зайшоў у сенцы, куды схавалася і мая балгарачка. Угледзеўшы мяне, яна стала прыкідвацца, што перабірае сухія пялёсткі ружаў, якія, дарэчы, тамашнія жыхары збіраюць цэлымі мяхамі. Але я абняў яе, прытуліў да свайго сэрца і колькі разоў пацалаваў.

З тае пары, кожны раз, калі паяўляўся на небе месяц з зорамі, я спяшаўся да маёй каханай і разам з ёю забываў пра ўсе дзённыя клопаты. Калі ж прыйшоў час пакідаць тыя мясціны, мы пакляліся вечна кахаць адно аднаго і развіталіся назаўсёды.

- І ўсё? - расчаравана спытала Людміла Львоўна.

- А чаго ж вам яшчэ? - запярэчыў камендант.

- Не, Якаў Міхайлавіч, вы мне прабачце - гэта не каханне, а проста бівачныя прыгоды армейскага афіцэра.

- Не ведаю, мілая мая, далібог, не ведаю - каханне гэта было ці, можа, якое іншае пачуццё...

- Ды не... скажыце... няўжо на самай справе вы ніколі не кахалі сапраўдным каханнем? Ведаеце, такім каханнем, якое... ну, якое... адным словам... святым, чыстым, вечным каханнем... Няўжо не кахалі?

- Далібог, я не змагу вам адказаць, - сумеўся стары, падымаючыся з крэсла. - Мусіць, не кахаў. Спачатку ўсё не было калі: маладосць, папойкі, карты, вайна... Здавалася, канца не будзе жыццю, юнацтву і здароўю. А пасля азірнуўся - і бачу, што я ўжо немач... Ну, а цяпер, Верачка, не трымай мяне больш. Я развітваюся... Гусар, - звярнуўся ён да Бахцінскага, - ноч цёплая, пойдзем насустрач нашаму экіпажу.

- І я пайду з вамі, дзядуля, - сказала Вера.

- І я, - падхапіла Ганна.

Перад тым як ісці, Вера падышла да мужа і сказала яму ціха:

- Ідзі паглядзі... там у мяне на стале, у шуфлядцы, ляжыць чырвоны футарал, а ў ім пісьмо. Прачытай яго.

 

VIII

 

Ганна з Бахцінскім ішлі паперадзе, а ззаду іх, крокаў за дваццаць, камендант пад руку з Верай. Ноч была такая чорная, што ў першыя хвіліны, пакуль вочы не прывыклі пасля святла да цемрыва, прыходзілася вобмацкам нагамі шукаць дарогі. Аносаў, які, нягледзячы на гады, захаваў выключную зоркасць, павінен быў памагаць сваёй спадарожніцы. Час ад часу ён ласкава гладзіў сваёй вялікай халоднай рукой руку Веры, якая лёгка ляжала на згібе яго рукава.

- Смешная гэта Людміла Львоўна, - раптам загаварыў генерал, нібы працягваючы ўголас бег сваіх думак. - Колькі разоў я ў жыцці назіраў: як толькі стукне даме пад пяцьдзесят, і асабліва калі яна ўдава або старая дзеўка, дык ёй і карціць каля чужога кахання пакруціцца. Або шпіёніць, злараднічае і пляткарыць, або лезе наладжваць чужое шчасце, або разводзіць слоўны гуміарабік наконт узвышанага кахання. А я хачу сказаць, што людзі ў наш час развучыліся кахаць. Не бачу сапраўднага кахання. Ды і ў мой час не бачыў!

- Ну як жа гэта так, дзядуля? - запярэчыла Вера, паціскаючы злёгку ягоную руку. - Навошта ўзводзіць паклёп? Вы ж самі былі жанатыя. Выходзіць, усё ж кахалі?

- Гэта нічога не значыць, дарагая Верачка. Ведаеш, як жаніўся? Бачу, сядзіць каля мяне свежае дзяўчо. Дыхае - грудзі так і ходзяць пад кофтачкай. Апусціць вейкі, доўгія-доўгія такія, і ўся раптам загарыцца. І скура на шчоках далікатная, шыйка белая такая, нявінная, і рукі мяккія, цёплыя. Вось чорт! А тут тата-мама ходзяць вакол, за дзвярамі падслухоўваюць, пазіраюць на цябе такімі сумнымі, сабачымі, адданымі вачамі. А калі ідзеш дахаты - за дзвярамі такія таропкія пацалуначкі... За гарбатай ножка цябе пад сталом быццам выпадкова кране... Ну і гатова. «Дарагі Мікіта Антонавіч, я прыйшоў да вас прасіць рукі вашай дачкі. Паверце, што гэта святая істота...» А ў таты ўжо і вочы мокрыя, і ўжо цалавацца лезе... «Мілы! Я даўно здагадваўся... Ну хай дасць вам бог... Глядзі толькі, беражы гэтае шчасце...» І вось праз тры месяцы святое шчасце ходзіць у забрынданым капоце, туфлі на босую нагу, валасы рэдкія, нячэсаныя, у папільётках, з дзеншчыкамі сабачыцца, як кухарка, з маладымі афіцэрамі крыўляецца, сюсюкае, вішчыць, закочвае вочы. Мужа чамусьці на людзях называе Жакам. Ведаеш, гэтак у нос, з расцяжкаю, млява: «Ж-а-а-ак». Марнатраўка, актрыса, няхлюйка, прагная. І вочы заўсёды хлуслівыя-хлуслівыя... Цяпер усё прамінулася, уляглося, утрэслася. Я нават у душы ўдзячны гэтаму акцёрыку... Дзякуй богу, што дзяцей не было...

- Вы даравалі ім, дзядуля?

- Дараваў - гэта не тое слова, Верачка. Першы час быў як ашалелы. Калі б тады ўбачыў іх, безумоўна, забіў бы абаіх. А пасля пакрысе адышло і адышло, і нічога не асталося, апроч пагарды. І добра. Ратаваў бог ад лішняга кровапраліцця. І апрача таго, я пазбегнуў агульнага лёсу большасці мужоў. Кім бы я быў, каб не гэты агідны выпадак? Уючны вярблюд, ганебны патуральнік, укрывальнік, дойная карова, шырма, нейкая хатняя неабходная рэч... Не! Усё да лепшага, Верачка.

- Не, не, дзядуля, вы ўсё ж, прабачце мне, выказваеце ранейшую крыўду... І свой няшчасны вопыт пераносіце на ўсё чалавецтва. Вазьміце хоць бы нас з Васем. Хіба можна назваць наш шлюб нешчаслівым?

Аносаў даволі доўга маўчаў. Потым вымавіў з неахвотаю:

- Ну, добра... хай сабе будзе - выключэнне... Але чаму ў большасці выпадкаў людзі жэняцца? Возьмем жанчыну. Сорамна заставацца дзеўкаю, асабліва калі сяброўкі павыходзілі ўсе замуж. Цяжка быць лішнім ротам у сям'і. Жаданне быць гаспадыняю, галавою ў доме, дамаю, самастойнаю... Апрача таго, патрэба, проста фізічная патрэба ў мацярынстве, і каб пачаць віць сваё гняздо. А ў мужчын іншыя матывы. Па-першае, стомленасць ад халастога жыцця, ад беспарадку ў пакоях, ад абедаў у шынках, ад гразі, акуркаў, падранай і разрозненай бялізны, ад даўгоў, ад нахабных таварышаў і гэтак далей і гэтак далей. Па-другое, адчуваеш, што жыць сям'ёю здаравей, больш выгадна і эканомна. Па-трэцяе, думаеш: вось пойдуць дзеці, - я памру, а часцінка мая ўсё ж астанецца на свеце... нешта накшталт ілюзіі бяссмерця. Па-чацвертае, спакуса нявіннасці, як і ў маім выпадку. Апрача таго, бываюць іншы раз і думкі аб пасагу. А дзе ж тады каханне? Каханне бескарыслівае, самаахвярнае, якое не чакае ўзнагароды? Тое, пра якое гавораць - «моцнае, як смерць»? Разумееш, такое каханне, для якога зрабіць які хочаш подзвіг, аддаць жыццё, пайсці на пакуты - зусім не цяжка, а адна радасць. Чакай, чакай, Вера, ты мне зараз ізноў хочаш пра твайго Васю? Далібог, я яго люблю, ён добры хлопец. Хто яго ведае, магчыма, будучае і пакажа яго каханне ў святле вялікай прыгажосці. Але ты зразумей, пра якое каханне я кажу. Каханне павінна быць трагедыяй. Найвялікшай таямніцай у свеце! Ніякія жыццёвыя выгоды, разлікі і кампрамісы не павінны яго кранацца.

- Вы бачылі калі-небудзь такое каханне, дзядуля? - ціха спытала Вера.

- Не, - адказаў стары рашуча. - Я, праўда, ведаю два выпадкі падобныя. Але адзін быў прадыктаваны дурнотаю, а другі... так... нейкая кіслата... адзін жаль... Калі хочаш, я раскажу. Гэта нядоўга.

- Калі ласка, дзядуля.

- Ну, вось. У адным палку нашай дывізіі (толькі не ў нашым) была жонка палкавога камандзіра. Морда, я табе скажу, Верачка, неверагодная. Кастлявая, рыжая, доўгая, ратастая... Тынкоўка з яе так і сыпалася, як са старой маскоўскай будыніны. Але, разумееш, гэткая палкавая Месаліна: тэмперамент, уладнасць, пагарда да людзей, цяга да разнастайнасці. У дадатак - марфіністка.

І вось аднойчы, увосень, прысылаюць да нас у полк новаспечанага прапаршчыка, зусім жаўтаротага вераб'я, толькі што з ваеннага вучылішча. Праз месяц гэтая старая кабыліца цалкам авалодала ім. Ён паж, ён слуга, ён нявольнік, ён вечны кавалер яе на танцах, носіць яе веер і хустку, у адным мундзірчыку выбягае на мароз клікаць яе коней. Жахлівая гэта штука, калі свежы і чысты хлапец пакладзе сваё першае каханне да ног старой, вопытнай і ўладнай распусніцы. Калі ён цяпер выскачыў цэлы - усё роўна ў далейшым лічы яго загінуўшым. Гэта - штамп на ўсё жыццё.

К калядам ён ужо ёй надакучыў. Яна вярнулася да адной са сваіх ранейшых пасій. А ён не мог. Ходзіць за ёй, як прывід. Змучыўся ўвесь, схуднеў, учарнеў. Гаворачы высокім стылем - «смерць ужо ляжала на яго высокім чале». Раўнаваў ён яе страшэнна. Кажуць, цэлыя ночы прастойваў у яе пад вокнамі.

І вось аднойчы ўвесну наладзілі яны ў палку нейкую маёўку ці пікнік. Я і яе і яго ведаў асабіста, але пры гэтым здарэнні не быў. Як і заўсёды ў такіх выпадках, было шмат выпіта. Назад вярталіся ўночы пехатой па палатне чыгункі. Раптам насустрач ім ідзе таварны цягнік. Ідзе вельлі марудна ўгору, па даволі крутым пад'ёме. Дае свісткі. І вось, толькі паравозныя агні параўняліся з кампаніяй, яна раптам шэпча на вуха прапаршчыку: «Вы ўсё гаворыце, што кахаеце мяне. А вось калі я вам загадаю, вы, напэўна, пад цягнік не кінецеся». А ён, ні слова ў адказ, бегма - і пад цягнік. Ён, кажуць, дакладна разлічыў, акурат паміж пярэднімі і заднімі коламі: так бы яго роўна напалам і перарэзала. Але нейкі ідыёт надумаўся яго ўтрымліваць і адштурхоўваць. Ды не здолеў. Прапаршчык як учапіўся рукамі за рэйкі, дык яму абедзве кісці і адцяла.

- Ах, які жах! - усклікнула Вера.

- Давялося прапаршчыку пакінуць службу. Таварышы сабралі яму такія-сякія грошы на ад'езд. Заставацца ж у горадзе яму не было як: жывы дакор перад вачамі і ёй і ўсяму палку. І загінуў чалавек... самым ганебным чынам... зрабіўся жабраком... замёрз недзе на прыстані ў Пецярбурзе...

А другі выпадак быў яшчэ больш жаласны. І такая самая жанчына была, як і першая, толькі маладая і прыгожая. І вельмі ж яна сябе блага паводзіла. На што ўжо мы лёгка глядзелі на гэтыя дамашнія раманы, але нават і нас абурала. А муж - нічога. Усё ведаў, усё бачыў і маўчаў. Сябры намякалі яму, а ён толькі рукамі махаў: «Пакіньце, пакіньце... Не мая справа, не мая справа... Няхай толькі Леначка будзе шчаслівая!..» Такі ёлупень!

Пад канец яна моцна-моцна сышлася з паручнікам Вішняковым, субалтэрнам з іхняй роты. Так утраіх і жылі ў двухмужным шлюбе - нібыта гэта самы законны від сямейнага жыцця. А тут наш полк паслалі на вайну. Нашы дамы праводзілі нас, праводзіла і яна, і, далібог, нават глядзець было сорамна: хоць бы для выгляду зірнула раз на мужа, - не, павісла на сваім паручніку, як чорт на сухой вярбе, і не адыходзіць. На развітанне, калі мы ўжо селі ў вагоны і цягнік крануўся, дык яна яшчэ мужу ўслед, бессаромная, крыкнула: «Памятай жа, беражы Валодзю! Калі што-небудзь з ім здарыцца - пакіну дом і ніколі не вярнуся. І дзяцей забяру».

- Ты, можа, думаеш, што гэты капітан быў якая-небудзь ануча? цюхцяй? страказіная душа? Зусім не. Ён быў храбры салдат. Пад Зялёнымі гарамі ён шэсць разоў вадзіў сваю роту на турэцкі рэдут, і ў яго з двухсот чалавек засталося чатырнаццаць. Двойчы паранены - ён адмовіўся ісці на перавязачны пункт. Вось які ён быў. Салдаты за яго богу маліліся.

Але яна загадала... Яго Леначка яму загадала! І ён аберагаў гэтага баязліўца і лайдака Вішнякова, даглядаў гэтага трутня безмядовага, - як нянька, як маці. На начлегах пад дажджом, у гразі, ён укрываў яго сваім шынялём. Хадзіў замест яго на сапёрныя работы, а той вылежваўся ў зямлянцы або гуляў у штос. Па начах правяраў за яго вартавыя пасты. А гэта, заўваж, Верачка, было ў той час, калі башыбузукі выразалі нашы пікеты гэтак жа проста, як яраслаўская баба на гародзе зразае капусныя качаны. Далібог, хоць і грэх успамінаць, але ўсе ўзрадаваліся, калі паведамілі, што Вішнякоў сканаў у шпіталі ад тыфусу...

- Ну, а жанчын, дзядуля, жанчын вы сустракалі, якія кахалі?

- О, вядома, Верачка. Я нават болей скажу: я ўпэўнены, што амаль кожная закаханая жанчына здольная ў каханні на самы высокі гераізм. Зразумей, яна цалуе, абдымае, аддаецца - і яна ўжо маці. Для яе, калі яна кахае, каханне змяшчае ўвесь сэнс жыцця - увесь сусвет! Але зусім не яна вінавата ў тым, што каханне ў людзей набыло такія агідныя формы і проста саступіла месца нейкім жыццёвым выгодам, маленькім уцехам. Вінаваты мужчыны, якія ў дваццаць год ужо ўсім нацешыліся, мужчыны з куранячымі целамі і заечымі душамі, няздатныя да моцных жаданняў, да гераічных учынкаў, да пяшчоты і сапраўднага кахання. Кажуць, што раней усё гэта было. А калі і не было, дык хіба не марылі і не тужылі аб гэтым лепшыя галовы і душы чалавецтва - паэты, раманісты, музыканты, мастакі? Я днямі чытаў гісторыю Машанькі Ляско і кавалера дэ Грые... Паверыш, слязьмі заліваўся... Ну скажы, мая любая, па шчырасці, хіба кожная жанчына ў глыбіні свайго сэрца не марыць аб такім каханні - адзіным, на ўсё гатовым, сціплым і самаахвярным?

- О, вядома, вядома, дзядуля...

- А калі яго няма, жанчыны помсцяць. Пройдзе яшчэ год трыццаць... я не пабачу, а ты, можа, пабачыш, Верачка. Успомніш маё слова, што год праз трыццаць жанчыны будуць мець нечуваную ўладу ў свеце. Яны будуць апранацца, як індыйскія ідалы. Яны будуць зневажаць нас, мужчын, як нікчэмных, баязлівых рабоў. Іх шалёныя дзівацтвы і капрызы стануць для нас пакутлівымі законамі. І ўсё таму, што мы цэлымі пакаленнямі не ўмелі схіляцца перад каханнем і шанаваць яго. Гэта будзе помста. Ведаеш закон: сіла дзеяння роўна сіле процідзеяння.

Крыху счакаўшы, ён раптам спытаў:

- Скажы мне, Верачка, калі толькі табе не цяжка, што гэта за гісторыя з тэлеграфістам, пра якога расказваў сёння князь Васіль? Што тут праўда і што выдумка па яго звычаі?

- Хіба вам гэта цікава, дзядуля?

- Як хочаш, як хочаш, Вера. Калі табе непрыемна...

- Ды зусім не. Я з ахвотаю раскажу.

І яна расказала каменданту з усімі падрабязнасцямі пра нейкага дзівака, які пачаў даймаць яе сваім каханнем яшчэ за два гады да яе замужжа.

Яна ні разу не бачыла яго і не ведае яго прозвішча. Ён толькі пісаў ёй і ў пісьмах падпісваўся Г.С.Ж. Аднойчы ён абмовіўся, што служыць у нейкай казённай установе маленькім чыноўнікам, - пра тэлеграф ён не ўспамінаў ні слова. Мусіць, ён увесь час сачыў за ёю, таму што ў сваіх пісьмах вельмі дакладна адзначаў, дзе яна была на вечарах, у чыім таварыстве і як была апранута. Спачатку пісьмы яго насілі вульгарны і да смешнага палкі характар, хоць і былі зусім нявінныя. Але аднойчы Вера пісьмова (дарэчы, не гаварыце, дзядуля, пра гэта нашым: ніхто з іх не ведае) папрасіла яго не турбаваць яе больш выяўленнем сваіх пачуццяў. З таго часу ён перастаў пісаць пра каханне і напамінаў аб сабе толькі зрэдку: на вялікдзень, на Новы год і ў дзень яе імянін. Княгіня Вера расказала таксама і пра сённяшнюю пасылку і амаль даслоўна перадала дзіўнае пісьмо свайго таямнічага паклонніка...

- Та-ак, - працягнуў нарэшце генерал. - Магчыма, гэта проста ненармальны хлапчына, маньяк, а магчыма, - адкуль нам ведаць? - твой жыццёвы шлях, Верачка, перасекла менавіта такое каханне, пра якое мараць жанчыны і на якое больш не здольны мужчыны. Чакай, чакай. Бачыш, вунь наперадзе ліхтары? Мусіць, мой экіпаж.

У тую ж хвіліну ззаду пачуўся зычны гудок аўтамабіля, і дарога, раз'езджаная коламі, заззяла белым ацэтыленавым святлом. Пад'ехаў Густаў Іванавіч.

- Ганначка, я ўзяў твае рэчы. Сядай, - сказаў ён. - Ваша правасхадзіцельства, ці не дазволіце давезці вас?

- Не ўжо, дзякуй, мой мілы, - адказаў генерал. - Не люблю я гэтай машыны. Толькі трымціць і смуродзіць, а радасці аніякай. Ну, да пабачэння, Верачка. Цяпер я буду часта прыязджаць, - гаварыў ён, цалуючы Верыны рукі і лоб.

Усе развіталіся. Фрыесэ давёз Веру Мікалаеўну да варот яе дачы і, хуценька зрабіўшы круг, знік сярод цемры са сваім грымотным і куродымным аўтамабілем.

 

IX

 

Княгіня Вера з непрыемным пачуццём паднялася на тэрасу і зайшла ў дом. Яна яшчэ здалёку пачула гучны голас брата Мікалая і ўгледзела яго высокую, сухую постаць, якая хутка снавала з кута ў кут. Васіль Львовіч сядзеў каля ломбернага стала і, нізка схіліўшы сваю вялікую стрыжаную бялявую галаву, вадзіў мелам па зялёным сукне.

- Я даўно настойваў! - гаварыў Мікалай з абурэннем і рабіў праваю рукою такі жэст, нібы ён кідаў на зямлю нейкі нябачны цяжар. - Я даўно настойваў, каб спыніць гэтыя бязглуздыя пісьмы. Яшчэ Вера за цябе замуж не ішла, калі я пераконваў, што ты і Вера пацяшаецеся з іх, як дзеці, і бачыце ў іх толькі смешнае... Вось, дарэчы, і сама Вера... Мы, Верачка, гаварылі зараз з Васілём Львовічам пра гэтага твайго вар'ята, пра твайго Пэ Пэ Жэ. Я лічу гэтую перапіску дзёрзкай і пошлай.

- Перапіскі зусім не было, - холадна спыніў яго Шэін. - Пісаў толькі ён адзін...

Вера зачырванелася пры гэтых словах і села на канапу ў цень вялікай латаніі.

- Я прашу прабачыць за гэтыя словы, - сказаў Мікалай Мікалаевіч і зірнуў на зямлю, нібы адарваўшы ад грудзей нябачную цяжкую рэч.

- А я не разумею, чаго ты называеш яго маім, - уставіла Вера, узрадаваная мужавай падтрымкай. - Ён такі мой, як і твой...

- Добра, яшчэ раз прашу прабачыць. Адным словам, я хачу толькі сказаць, што яго глупству трэба пакласці канец. Справа, на маю думку, выходзіць за тыя межы, дзе можна смяяцца і выводзіць забаўныя малюначкі... Паверце, калі я тут аб чым-небудзь клапачуся і аб чым-небудзь хвалююся, - дык гэта толькі аб гонары Веры і тваім, Васіль Львовіч.

- Ну, гэта ты, здаецца, хапіў ужо цераз край, Мікола, - запярэчыў Шэін.

- Магчыма, магчыма... Але вы лёгка рызыкуеце трапіць у смешнае становішча.

- Не бачу, якім чынам, - сказаў князь.

- Уяві сабе, што гэты ідыёцкі бранзалет, - Мікалай прыўзняў чырвоны футарал над сталом і адразу ж агідліва кінуў яго на месца... - што гэтая дзікая папоўская штучка застанецца ў нас, або мы яе выкінем, або падорым Дашы. Тады, па-першае, Пэ Пэ Жэ можа выхваляцца перад сваім знаёмым або таварышам, што княгіня Вера Мікалаеўна Шэіна прымае ад яго падарункі, а, па-другое, першы ж выпадак заахвоціць яго да новых подзвігаў. Заўтра ён прышле пярсцёнак з брыльянтамі, паслязаўтра жамчужнае калье, а там - глядзіш - сядзе на лаву падсудных за растрату або падлог, а князі Шэіны будуць выкліканы ў якасці сведкаў... Нішто сабе становішча!

- Не, не, бранзалет трэба абавязкова адаслаць назад! - усклікнуў Васіль Львовіч.

- Я гэтак жа думаю, - згадзілася Вера, - і як мага хутчэй. Але як гэта зрабіць? Мы ж не ведаем ні імя, ні прозвішча, ні адраса.

- О, гэта зусім дробязная справа! - запярэчыў пагардліва Мікалай Мікалаевіч. - Нам вядомы ініцыялы гэтага Пэ Пэ Жэ... Як яго, Вера?

- Гэ Эс Жэ.

- Вось і цудоўна. Апрача таго, нам вядома, што ён дзесьці служыць. Гэтага зусім даволі. Заўтра ж я бяру гарадскі ўказальнік і знаходжу чыноўніка або служачага з такімі ініцыяламі. Калі я па якой-небудзь прычыне яго не знайду, дык проста пазаву паліцэйскага вышукнога агента і загадаю адшукаць. На горшы выпадак у мяне будзе ў руках вось гэтая паперка з яго почыркам. Адным словам, заўтра да дзвюх гадзін дня я буду дакладна ведаць адрас і прозвішча гэтага малойчыка і нават гадзіны, у якія ён бывае дома. А калі я гэта буду ведаць, дык мы не толькі ж заўтра вернем яму ягоны скарб, а і прымем захады, каб ён ужо больш ніколі не напамінаў нам аб сваім існаванні.

- Што ты наважыў зрабіць? - спытаў князь Васіль.

- Што? Паеду да губернатара і папрашу...

- Не, толькі не да губернатара. Ты ведаеш, якія нашы ўзаемаадносіны... Тут яўная небяспека апынуцца ў смешным становішчы.

- Усё роўна. Паеду да жандарскага палкоўніка. Ён мне сябра па клубе. Няхай ён пакліча да сябе гэтага Рамэо і памахае пальцам у яго пад носам. Ведаеш, як ён гэта робіць? Прыставіць палец к самаму носу чалавека і рукою зусім не кратае, а толькі адзін палец у яго ківаецца, і крычыць: «Я, васпан, гэтага не пацярплю-ю-ю!»

- Фэ! Праз жандараў! - зморшчылася Вера.

- І сапраўды, Вера, - падхапіў князь. - Лепей ужо ў гэтую справу нікога з пабочных не ўцягваць. Пойдуць чуткі, плёткі. Мы ўсе даволі добра ведаем наш горад. Усе жывуць, быццам бы ў шкляных слоіках... Лепей ужо я сам пайду да гэтага... юнака... хоць, бог яго ведае, магчыма, яму шэсцьдзесят год?.. Вярну яму бранзалет і прачытаю яму добрую, строгую натацыю...

- Тады і я з табою, - хутка перапыніў яго Мікалай Мікалаевіч. - Ты дужа мяккі. Дай мне з ім пагаварыць... А цяпер, сябры мае, - ён выняў кішанёвы гадзіннік і паглядзеў на яго, - вы прабачце мне, калі я пайду на хвілінку к сабе. Ледзьве на нагах трымаюся, а мне трэба праглядзець дзве справы.

- Мне чамусьці стала шкада гэтага няшчаснага, - нерашуча сказала Вера.

- Шкадаваць яго няма чаго! - рэзка кінуў Мікалай, павярнуўшыся ў дзвярах. - Каб такую выхадку з бранзалетам і пісьмом дазволіў сабе чалавек нашага кола, дык князь Васіль паслаў бы яму выклік. А каб ён гэтага не зрабіў, - дык зрабіў бы я. А ў былыя часы я проста загадаў бы адвесці яго на канюшню і ўсыпаць яму як след. Заўтра, Васіль Львовіч, ты пачакай мяне ў сваёй канцылярыі, я паведамлю табе па тэлефоне.

 

Х

 

Запляваная лесвіца патыхала мышамі, катамі, газаю і бялізнаю. Перад шостым паверхам князь Васіль Львовіч прыпыніўся.

- Пачакай крышку, - сказаў ён швагру. - Дай мне аддыхацца. Ах, Мікола, не трэба было гэтага рабіць...

Яны падняліся яшчэ на два маршы. На лесвічнай пляцоўцы было так цёмна, што Мікалай Мікалаевіч быў вымушаны два разы паліць запалкі, пакуль не разгледзеў нумара кватэры.

На яго званок адчыніла дзверы поўная, сівая, шэравокая жанчына ў акулярах, з крыху сагнутым наперад, мусіць, ад нейкай хваробы, тулавам.

- Пан Жаўткоў дома? - спытаў Мікалай Мікалаевіч.

Жанчына кінула трывожны позірк спачатку на аднаго мужчыну, потым на другога. Прыстойная знешнасць абодвух, відаць, супакоіла яе.

- Дома, прашу, - сказала яна, адчыняючы дзверы. - Першыя дзверы налева.

Булат-Туганоўскі пастукаў тры разы коратка і рашуча. За сцяною пачулася нейкае шурхаценне. Ён яшчэ раз пастукаў.

- Заходзьце, - азваўся слабы голас.

Пакой быў вельмі нізкі, але вельмі шырокі і доўгі, амаль квадратнай формы. Два круглыя акны, дужа падобныя да параходных ілюмінатараў, ледзь-ледзь яго асвятлялі. Ды і ўвесь ён нагадваў кают-кампанію грузавога парахода. Уздоўж адной сцяны стаяў вузенькі ложак, уздоўж другой вялікая і шырокая канапа, засланая старым цудоўным тэкінскім дываном, пасярэдзіне - стол, накрыты каляровым маларасейскім абрусам.

Твару гаспадара спачатку не было відаць: ён стаяў спіною к святлу і разгублена паціраў рукі. Ён быў высокага росту, хударлявы, з доўгімі пушыстымі, мяккімі валасамі.

- Калі не памыляюся, пан Жаўт-коў? - спытаў пагардліва Мікалай Мікалаевіч.

- Жаўткоў. Вельмі прыемна. Дазвольце пазнаёміцца.

Ён зрабіў у напрамку да Туганоўскага два крокі з працягнутаю рукою. Але ў тую ж хвіліну, быццам бы не заўважаючы яго прывітання, Мікалай Мікалаевіч павярнуўся ўсім целам да Шэіна.

- Я табе казаў, што мы не памыліліся.

Худыя, нервовыя пальцы Жаўткова забегалі па борце карычневага кароткага пінжачка, зашпільваючы і расшпільваючы гузікі. Нарэшце ён з цяжкасцю вымавіў, паказваючы на канапу і нязграбна кланяючыся:

- Прашу пакорліва. Сядайце.

Цяпер яго можна было ўсяго бачыць: вельмі бледны, з далікатным дзявочым тварам, з блакітнымі вачмі і ўпартым дзіцячым падбародкам з ямачкай пасярэдзіне; год яму, мусіць, было каля трыццаці, трыццаці пяці.

- Дзякую вам, - проста сказаў князь Шэін, які разглядаў яго вельмі ўважліва.

- Merci, - коратка адказаў Мікалай Мікалаввіч. І абодва засталіся стаяць. - Мы да вас усяго толькі на некалькі хвілін. Гэта - князь Васіль Львовіч Шэін, губернскі прадвадзіцель дваранства. Маё прозвішча - Мірза-Булат-Туганоўскі. Я - таварыш пракурора. Справа, пра якую мы будзем мець гонар гаварыць з вамі, аднолькава тычыцца і князя і мяне ці, дакладней кажучы, князевай жонкі, а маёй сястры.

Жаўткоў, зусім разгубіўшыся, апусціўся раптам на канапу і прамармытаў змярцвелымі губамі: «Прашу паноў садзіцца». Але, відаць, успомніў, што ўжо безвынікова прапанаваў тое ж самае раней, усхапіўся, падбег да акна, цярэбячы валасы, і вярнуўся назад на ранейшае месца. І зноў яго дрыготкія рукі без патрэбы пачалі бегаць, перабіраючы гузікі, пашчыпваючы светлыя рудаватыя вусы, без патрэбы дакранаючыся да твару.

- Я да вашых паслуг, ваша сіяцельства, - вымавіў ён глуха, пазіраючы на Васіля Львовіча ўмольнымі вачамі.

Але Шэін прамаўчаў. Загаварыў Мікалай Мікалаевіч.

- Па-першае, дазвольце вярнуць вам вашу рэч, - сказаў ён, выцягнуў з кішэні чырвоны футарал і акуратна паклаў яго на стол. - Яна, вядома, робіць гонар вашаму густу, але мы вельмі прасілі б вас, каб такія сюрпрызы больш не паўтараліся.

- Прабачце... Я сам ведаю, што дужа вінаваты, - прашаптаў Жаўткоў, пазіраючы ўніз, на падлогу, і чырванеючы. - Можа, дазволіце шкляначку гарбаты?

- Бачыце, пан Жаўткоў, - гаварыў далей Мікалай Мікалаевіч, нібы ён яе пачуў апошніх слоў Жаўткова. - Я вельмі рады, што знайшоў у вашай асобе прыстойнага чалавека, джэнтльмена, які можа разумець з паўслова. І я лічу, што мы дамовімся адразу. Як вядома, калі я не памыляюся, вы дакучаеце княгіні Веры Мікалаеўне ўжо каля сямі-васьмі год?

- Так, - ціха адказаў Жаўткоў і з глыбокай пашанай апусціў вочы.

- І мы да гэтага часу не прымалі супроць вас ніякіх захадаў, хоць - згадзіцеся - гэта не толькі можна было, а і трэба было б зрабіць. Праўду я кажу?

- Так.

- Так. Але апошнім сваім учынкам, менавіта тым, што вы прыслалі вось гэты самы гранатавы бранзалет, вы пераступілі тыя межы, дзе канчаецца наша цярплівасць. Разумееце? - канчаецца. Я ад вас не ўтаю, што першай нашай думкай было звярнуцца да ўлад па дапамогу, але мы не зрабілі гэтага, і я вельмі рады, што не зрабілі, таму што - паўтараю - я адразу ўбачыў у вашай асобе прыстойнага чалавека.

- Прабачце. Як вы сказалі? - спытаў раптам Жаўткоў і засмяяўся. - Вы хацелі звярнуцца да ўлад?.. Здаецца, так вы сказалі?

Ён засунуў рукі ў кішэні, зручна сеў у кут канапы, дастаў партабак і запалкі і запаліў.

- Значыць, вы сказалі, што вы хацелі звярнуцца па дапамогу да ўлад?.. Вы мне прабачце, князь, што я сяджу? - сказаў ён Шэіну. - Ну, а далей?

Князь падсунуў крэсла да стала і сеў. Ён, не адрываючыся, пазіраў са здзіўленнем і прагнай, сур'ёзнай цікаўнасцю ў твар гэтага дзівотнага чалавека.

- Бачыце, мілы мой, гэтая мера ад вас ніколі не ўцячэ, - з лёгкай нахабнасцю гаварыў далей Мікалай Мікалаевіч. - Урывацца ў чужую сям'ю...

- Выбачайце, я вас перапыню...

- Не, выбачайце, цяпер ужо я вас перапыню... - амаль закрычаў пракурор.

- Як сабе хочаце. Гаварыце. Я слухаю. Але ў мяне ёсць некалькі слоў да князя Васіля Львовіча.

І, не звяртаючы больш увагі на Туганоўскага, ён сказаў:

- Зараз настала самая цяжкая хвіліна ў маім жыцці. І я павінен, князь, гаварыць з вамі без усякіх умоўнасцей... Вы мяне выслухаеце?

- Слухаю, - сказаў Шэін. - Ах, Мікола, ды памаўчы ты, - кінуў ён нецярпліва, перахапіўшы гнеўны жэст Туганоўскага. - Гаварыце.

Жаўткоў на нейкі момант лавіў ротам паветра, быццам у яго перахапіла дыханне, і раптам пакаціўся, як з гары. Гаварыў ён аднымі сківіцамі, губы ў яго былі белыя і не варушыліся, нібы ў мерцвяка.

- Цяжка вымавіць такую... фразу... што я кахаю вашу жонку. Але сем год безнадзейнага і ветлівага кахання даюць мне права на гэта. Я згаджаюся, што спачатку, калі Вера Мікалаеўна была яшчэ паненка, я пісаў ёй бязглуздыя пісьмы і нават чакаў на іх адказу. Я згаджаюся з тым, што мой апошні ўчынак, а менавіта пасылка бранзалета, быў яшчэ большае глупства. Але... вось я вам проста ў вочы гляджу і адчуваю, што вы мяне разумееце. Я ведаю, што не знайду ў сабе сілы, каб разлюбіць яе калі-небудзь... Скажыце, князь... палічым, што вам гэта непрыемна... скажыце, - што вы зрабілі б для таго, каб абарваць гэтае пачуццё? Выслаць мяне ў другі горад, як сказаў Мікалай Мікалаевіч? Усё роўна і там я буду гэтак жа кахаць Веру Мікалаеўну, як тут. Пасадзіць у астрог? Але я і там знайду спосаб паведаміць ёй аб маім існаванні. Застаецца толькі адно - смерць... Вы хочаце, я прыму яе ў любой форме.

- Мы замест справы разводзім нейкую меладэкламацыю, - сказаў Мікалай Мікалаевіч, насоўваючы капялюш. - Пытанне вельмі кароткае: вам прапануюць адно з двух: або вы адмаўляецеся ў далейшым назаляць княгіні Веры Мікалаеўне, або, калі на гэта вы не дасце згоды, мы прымем захады, якія нам дазволяць наша становішча, знаёмства і гэтак далей.

Але Жаўткоў нават не паглядзеў на яго, хоць і чуў яго словы. Ён звярнуўся да князя Васіля Львовіча і спытаў:

- Вы дазваляеце мне пакінуць вас на дзесяць хвілін? Я ад вас не ўтаю, што пайду гаварыць па тэлефоне з княгіняй Верай Мікалаеўнай. Даю слова гонару, усё, што можна будзе вам перадаць, я перадам.

- Ідзіце, - сказаў Шэін.

Калі Васіль Львовіч і Туганоўскі засталіся ўдвух, дык Мікалай Мікалаевіч адразу накінуўся на свайго швагра.

- Так нельга, - крычаў ён, робячы выгляд, што кідае праваю рукою ад грудзей на зямлю нейкую нябачную рэч. - Так рашуча нельга. Я цябе папярэджваў, што ўсю дзелавую частку размовы я бяру на сябе. А ты раскіснуў і дазволіў яму расказваць нам пра свае пачуцці. Я зрабіў бы гэта ў двух словах.

- Пачакай, - сказаў князь Васіль Львовіч, - зараз усё стане на сваё месца. Галоўнае, гэта тое, што я бачу яго твар, і я адчуваю, што гэты чалавек не можа хлусіць і ашукваць заведама. І сапраўды, падумай, Мікола, хіба ён вінаваты, хіба можна справіцца з такім пачуццём, як каханне, - пачуццём, якое да гэтага часу яшчэ не знайшло сабе тлумача. - Счакаўшы хвіліну, князь сказаў: - Мне шкада гэтага чалавека. І мне не толькі шкада, я вось адчуваю, што прысутнічаю пры нейкай вялікай трагедыі душы, і я не магу тут крыўляцца.

- Гэта дэкадэнцтва, - сказаў Мікалай Мікалаевіч.

Праз дзесяць хвілін Жаўткоў вярнуўся. Вочы ў яго гарэлі і былі глыбокія, нібы поўныя непралітых слёз. І відаць было, што ён зусім забыў пра свецкую прыстойнасць, пра тое, каму і дзе трэба сядзець, і перастаў трымаць сябе па-джэнтльменску. І зноў з хваравітай, нервовай чуласцю гэта зразумеў князь Шэін.

- Я гатовы, - сказаў ён, - і заўтра вы пра мяне нічога не пачуеце. Я нібыта памёр для вас. Але адна ўмова, - гэта я вам кажу, князь Васіль Львовіч, - бачыце, я растраціў казённыя грошы, і мне ўсё роўна трэба з гэтага горада ўцякаць. Вы дазволіце мне напісаць яшчэ апошняе пісьмо княгіні Веры Мікалаеўне?

- Не. Калі скончыў, дык скончыў. Ніякіх пісем, - закрычаў Мікалай Мікалаевіч.

- Добра, пішыце, - сказаў Шэін.

- Вось і ўсё, - вымавіў Жаўткоў, ганарліва ўсміхаючыся. - Вы пра мяне больш не пачуеце і, вядома, больш ніколі мяне не ўбачыце. Княгіня Вера Мікалаеўна зусім не хацела са мною гаварыць. Калі я ў яе спытаў, ці можна мне застацца ў горадзе, каб хоць зрэдку яе бачыць, вядома, не паказваючыся ёй на вочы, яна адказала: «Ах, каб вы ведалі, як мне абрыдла ўся гэтая гісторыя. Калі ласка, спыніце яе як мага хутчэй». І вось я спыняю ўсю гэту гісторыю. Здаецца, я зрабіў усё, што мог?

Увечары Васіль Львовіч прыехаў на дачу і перадаў жонцы вельмі дакладна ўсе падрабязнасці спаткання з Жаўтковым.

Ён быццам бы адчуваў сябе абавязаным зрабіць гэта.

Вера хоць і была ўстрывожана, але не здзівілася і не збянтэжылася. Уночы, калі муж прыйшоў да яе ў пасцель, яна раптам сказала яму, павярнуўшыся да сцяны:

- Пакінь мяне, - я ведаю, што гэты чалавек заб'е сябе.

 

XI

 

Княгіня Вера Мікалаеўна ніколі не чытала газет, таму што, па-першае, яны ёй пэцкалі рукі, а па-другое, яна ніколі не магла разабрацца ў той мове, на якой цяпер пішуць.

Аднак лёс прымусіў яе разгарнуць якраз тую старонку і наткнуцца на той слупок, дзе было надрукавана:

«Загадкавая смерць. Учора ўвечары, каля сямі гадзін, скончыў жыццё самагубствам чыноўнік кантрольнай палаты Г.С.Жаўткоў. Мяркуючы па дадзеных следства, смерць нябожчыка здарылася з прычыны растраты казённых грошай. Так, ва ўсякім разе, самагубец піша ў сваім пісьме. У сувязі з тым, што паказаннямі сведак устаноўлена ў гэтым акце яго асабістая воля, вырашана не адпраўляць труп у анатамічны тэатр».

Вера разважала сама з сабою:

«Чаму я гэта прадчувала? Менавіта гэты трагічны зыход? І што гэта было: каханне або вар'яцтва?»

Увесь дзень яна хадзіла па кветніку і па садзе. Неспакой, які з хвіліны на хвіліну апаноўваў яе ўсё больш, здавалася, не даваў ёй сядзець на месцы. І ўсе яе думкі былі прыкаваны да таго невядомага чалавека, якога яна ніколі не бачыла і наўрад ці калі-небудзь убачыць, да гэтага смешнага Пэ Пэ Жэ.

«Хто яго ведае, магчыма, твой жыццёвы шлях перасекла сапраўднае самаахвярнае, шчырае каханне», - успомніліся ёй словы Аносава.

У шэсць гадзін прыйшоў паштальён. На гэты раз Вера Мікалаеўна пазнала почырк Жаўткова і з пяшчотаю, якой яна ад сябе не чакала, разгарнула пісьмо.

Жаўткоў пісаў так:

«Я не вінаваты, Вера Мікалаеўна, што богу пажадана было паслаць мне, як вялізнае шчасце, каханне да Вас. Здарылася так, што мяне не цікавіць у жыцці нічога: ні палітыка, ні навука, ні філасофія, ні клопаты пра будучае шчасце людзей, для мяне ўсё жыццё - гэта толькі Вы. Я цяпер адчуваю, што нейкім непрыемным клінам урэзаўся ў Ваша жыццё. Калі можаце, даруйце мне за гэта. Сёння я ад'язджаю і ніколі не вярнуся, і нішто Вам не нагадае пра мяне.

Я бясконца ўдзячны Вам толькі за тое, што Вы існуеце. Я правяраў сябе - гэта не хвароба, не маніякальная ідэя - гэта каханне, якім богу было пажадана за нешта мяне ўзнагародзіць.

Няхай я быў смешны ў Вашых вачах і ў вачах Вашага брата, Мікалая Мікалаевіча. Адыходзячы, я ў захапленні кажу: «Ды свяціцца імя Тваё».

Восем год назад я ўбачыў вас у цырку ў ложы, і тады ж у першую хвіліну я сказаў сабе: я яе кахаю таму, што на свеце няма нічога падобнага да яе, няма нічога лепшага, няма ні звера, ні расліны, ні зоркі, ні чалавека больш цудоўнага і пяшчотнага за Вас. У Вашай асобе як быццам сабрана ўся краса зямлі...

Падумайце, што мне трэба было рабіць? Уцячы ў другі горад? Усё роўна сэрца заўсёды было ля Вас, ля Вашых ног, кожнае імгненне дня запоўнена Вамі, думкаю пра Вас... салодкім сном. Я вельмі саромлюся і ў думках чырванею за мой бязглузды бранзалет, - ну, але што зробіш? - памылка. Уяўляю, якое ён уражанне зрабіў на Вашых гасцей.

Праз дзесяць хвілін я паеду, я паспею толькі наклеіць марку і апусціць пісьмо ў паштовую скрыню, каб не даручаць гэтага нікому іншаму. Вы гэтае пісьмо спаліце. Я вось зараз распаліў у грубцы і кідаю туды ўсё самае дарагое, што было ў мяне ў жыцці: Вашу хустачку, якую я, мушу прызнацца, сцягнуў. Вы яе забылі на крэсле ў часе балю ў Шляхетным сходзе. Вашу запіску, - о, як я яе цалаваў, - ёю Вы забаранілі мне пісаць Вам. Праграму мастацкай выстаўкі, якую Вы аднойчы трымалі ў руках і потым забылі на крэсле, калі выходзілі... Скончана. Я ўсё адрэзаў, але ўсё ж думаю і нават упэўнены, што Вы пра мяне ўспомніце. Калі Вы пра мяне ўспомніце, дык... я ведаю, што Вы вельмі музыкальная, я Вас бачыў часцей за ўсё на бетховенскіх квартэтах, - дык вось, калі Вы пра мяне ўспомніце, дык сыграйце або загадайце сыграць санату D-Dur № 2, op. 2.

Я не ведаю, як мне скончыць пісьмо. Ад усёй душы дзякую Вам за тое, што Вы былі маёй адзінай радасцю ў жыцці, адзінай уцехай, адзінай думкай. Няхай дасць Вам бог шчасця, і няхай нішто часовае і звычайнае не трывожыць Вашай цудоўнай душы. Цалую Вашы рукі

Г.С.Ж.».

Яна прыйшла да мужа з чырвонымі ад слёз вачамі і прыпухлымі губамі, паказала яму пісьмо і сказала:

- Я нічога ад цябе не хачу ўтойваць, але я адчуваю, што ў наша жыццё ўмяшалася штосьці жахлівае. Мусіць, вы з Мікалаем Мікалаевічам зрабілі што-небудзь не так, як трэба.

Князь Шэін уважліва прачытаў пісьмо, акуратна склаў яго і пасля доўгага маўчання сказаў:

- Я не сумняваюся ў шчырасці гэтага чалавека і нават больш, я не маю права разбірацца ў яго пачуццях да цябе.

- Ён памёр? - спытала Вера.

- Так, памёр. Я скажу, што ён кахаў цябе і зусім не быў вар'ятам. Я не зводзіў з яго вачэй і бачыў кожны яго рух, кожную змену на яго твары. І для яго не існавала жыцця без цябе. Мне здавалася, што я прысутнічаю пры велізарнай пакуце, ад якой людзі паміраюць, і я нават амаль зразумеў, што перада мною мёртвы чалавек. Разумееш, Вера, я не ведаў, як сябе паводзіць, што мне рабіць...

- Вось што, Васенька, - перапыніла яго Вера Мікалаеўна, - табе не будзе балюча, калі я паеду ў горад і пагляджу на яго?

- Не, не, Вера, калі ласка, прашу цябе. Я сам паехаў бы, але Мікалай сапсаваў мне ўсю справу. Я баюся, што буду адчуваць сябе змушаным.

 

XII

 

Вера Мікалаеўна пакінула свой экіпаж за дзве вуліцы да Лютэранскай. Яна без асаблівай цяжкасці знайшла кватэру Жаўткова. Насустрач ёй выйшла старая жанчына з шэрымі вачамі, вельмі поўная, у сярэбраных акулярах і гэтак жа, як учора, спытала:

- Вы да каго?

- Да пана Жаўткова, - сказала княгіня.

Мусіць, яе касцюм, капялюшык, пальчаткі і крыху ўладны тон зрабілі на гаспадыню кватэры вялікае ўражанне. Яна разгаварылася.

- Калі ласка, калі ласка, вось першыя дзверы налева, а там... зараз... Ён так хутка пакінуў нас. Ну, хай сабе растрата. Сказаў бы мне пра гэта. Вы ведаеце, якія нашы капіталы, калі аддаеш кватэры ў наймы халасцякам. Але якіх-небудзь шэсцьсот - семсот рублёў я магла б сабраць і ўнесці за яго. Каб вы ведалі, што гэта быў за цудоўны чалавек, пані. Восем год я яго трымала на кватэры, і мне здавалася, што гэта не кватарант, а родны сын.

Тут жа ў пярэднім пакоі стаяла крэсла, і Вера села.

- Я друг вашага нябожчыка кватаранта, - сказала яна, падбіраючы кожнае слова к слову. - Раскажыце мне што-небудзь пра апошнія хвіліны яго жыцця, пра тое, што ён рабіў і што казаў.

- Пані, да нас прыйшлі два паны і вельмі доўга гаварылі. Потым ён сказаў, што яму прапанавалі месца кіраўніка ў эканоміі. Потым пан Ежы пабег да тэлефона і вярнуўся такі вясёлы. Затым гэтыя два паны пайшлі, а ён сеў і стаў пісаць пісьмо. Потым пайшоў і апусціў пісьмо ў скрыню, а потым мы чуем, нібы з дзіцячага пісталета стрэлілі. Мы ніякай увагі не звярнулі. У сем гадзін ён заўсёды піў гарбату. Лукер'я - служанка - прыходзіць і стукае, ён не адказвае, потым яшчэ раз, яшчэ раз. І вось вымушаны былі ўзламаць дзверы, а ён ужо мёртвы.

- Раскажыце мне што-небудзь пра бранзалет, - загадала Вера Мікалаеўна.

- Ах, ах, ах, бранзалет - я і забылася. Адкуль вы ведаеце? Ён перад тым, як напісаць пісьмо, прыйшоў да мяне і сказаў: «Вы каталічка?» Я кажу: «Каталічка». Тады ён кажа: «У вас ёсць цудоўны звычай - так ён і сказаў: цудоўны звычай - чапляць на абраз маці боскай пярсцёнкі, каралі, падарункі. Дык вось зрабіце мне ласку: вы можаце гэты бранзалет павесіць на абраз?» Я яму паабяцала гэта зрабіць.

- Вы мне яго пакажаце? - спытала Вера.

- Прошу, прошу, пані. Вось яго першыя дзверы налева. Яго хацелі сёння адвезці ў анатамічны тэатр, але ў яго ёсць брат, дык ён упрасіў, каб яго пахаваць па-хрысціянску. Прошу, прошу.

Вера сабралася з сілаю і адчыніла дзверы. У пакоі пахла ладанам і гарэлі тры васковыя свечкі. Наўскос пакоя спачываў на стале Жаўткоў. Галава яго ляжала вельмі нізка, быццам знарок яму, трупу, для якога ўсё роўна, падсунулі маленькую мяккую падушку. Глыбокая самавітасць была ў яго заплюшчаных вачах, і губы ўсміхаліся спакойна і шчасліва, нібы ён перад расстаннем з жыццём даведаўся пра нейкую глыбокую і салодкую таямніцу, якая прадвызначыла ўсё яго чалавечае жыццё. Яна ўспомніла, што гэткі ж самы супакоены выраз яна бачыла на масках вялікіх пакутнікаў - Пушкіна і Напалеона.

- Калі загадаеце, пані, я пайду? - спытала старая жанчына, і ў яе голасе пачулася штосьці надзвычай інтымнае.

- Добра, я вас потым пазаву, - сказала Вера і адразу ж дастала з маленькай бакавой кішэні кофтачкі вялікую чырвоную ружу, падняла крышку вышэй левай рукой галаву трупа, а правай рукой паклала яму пад шыю кветку. У гэты момант яна зразумела, што тое каханне, аб якім марыць кожная жанчына, абмінула яе. Яна прыгадала словы генерала Аносава аб вечным выключным каханні - амаль прароцкія словы. І, рассунуўшы ў абодва бакі валасы на лбе ў нябожчыка, яна моцна сціснула рукамі яго скроні і пацалавала яго ў халодны, мокры лоб доўгім сяброўскім пацалункам.

Калі яна ўжо выходзіла, дык гаспадыня кватэры звярнулася да яе ліслівым польскім тонам:

- Пані, я бачу, што вы не як усе іншыя, не з цікаўнасці толькі. Нябожчык пан Жаўткоў перад смерцю сказаў мне: «Калі здарыцца, што я памру і прыйдзе паглядзець на мяне якая-небудзь дама, дык скажыце ёй, што ў Бетховена самы лепшы твор...», - ён нават знарок запісаў мне гэта. Вось зірніце...

- Пакажыце, - сказала Вера Мікалаеўна і раптам заплакала. - Прабачце мне, гэта ўражанне ад смерці такое цяжкае, што я не магу стрымацца.

І яна прачытала словы, напісаныя знаёмым почыркам:

«L. Van Beethoven. Son. 2, op. 2 Largo Appassionato».

 

XIII

 

Вера Мікалаеўна вярнулася дахаты позна ўвечары і была рада, што не застала дома ні мужа, ні брата.

Затое яе чакалі піяністка Жэні Рэйтар, і, усхваляваная тым, што яна бачыла і чула, Вера кінулася да яе і, цалуючы яе цудоўныя вялікія рукі, закрычала:

- Жэні, любая, прашу цябе, сыграй для мяне што-небудзь, - і адразу ж выйшла з пакоя ў кветнік і села на лавачцы.

Яна маль ні на хвіліну не сумнявалася ў тым, што Жэні сыграе тое самае месца з другой санаты, аб якім прасіў гэты мярцвяк са смешным прозвішчам Жаўткоў.

Так яно і было. Яна з першых жа акордаў пазнала гэты выключны, адзіны па глыбіні твор. І душа ў яе быццам бы раздвоілася. Яна ў адзін і той жа час думала аб тым, што паўз яе прайшло вялікае каханне, якое паўтараецца адзін раз за тысячу год. Прыгадала словы генерала Аносава і спытала ў сябе, чаму гэты чалавек прымусіў яе слухаць менавіта гэты Бетховенаў твор ды яшчэ супраць яе жадання? І ў галаве ў яе складаліся словы. Яны нібы куплеты, якія заканчваліся словамі: «Ды свяціцца імя Тваё».

«Вось зараз я вам пакажу ў пяшчотных руках жыццё, якое пакорліва і радасна асуджала сябе на пакуты, мучэнні і смерць. Ні скаргі, ні папроку, ні болю самалюбства я не ведаў. Я перад табою - адна малітва: «Ды свяціцца імя Тваё».

Так, я прадбачу пакуты, кроў і смерць. І думаю, што цяжка расстацца целу з душой, але, Цудоўная, хвала табе, страсная хвала і ціхае каханне. «Ды свяціцца імя Тваё».

Успамінаю кожны твой крок, усмешку, позірк, гук тваёй хады. Салодкім смуткам, ціхім, цудоўным смуткам ахутаны мае апошнія ўспаміны. Але я не прынясу табе гора. Я адыходжу адзін, моўчкі, так пажадана было богу і лёсу. «Ды свяціцца імя Тваё».

У перадсмяротны сумны час я малюся толькі табе. Жыццё магло б быць цудоўнае і для мяне. Не наракай, беднае сэрца, не наракай. У душы я заклікаю смерць, у ў сэрцы повен хвалы табе: «Ды свяціцца імя Тваё».

Ты, ты і людзі, якія акружалі цябе, усе вы не ведаеце, якая ты была цудоўная. Б'е гадзіннік. Час. І, паміраючы, я ў тужлікую хвіліну расстання з жыццём усё ж спяваю - слава Табе.

Вось ідзе яна, смерць, якая ўсё ўціхамірвае, а я кажу - слава Табе!..»

Княгіня Вера абняла ствол акацыі, прытулілася да яго і плакала. Дрэва мякка дрыжала. Наляцеў лёгкі ветрык і, нібы спачуваючы ёй, зашурхацеў у лістоце. Вастрэй запахлі тытунёвыя зоркі... І ў гэты час дзівосная музыка, нібыта падначальваючыся яе гору, працягвала:

«Супакойся, любая, супакойся, супакойся. Ты пра мяне памятаеш? Памятаеш? Ты ж маё адзінае і апошняе каханне. Супакойся, я з табою. Падумай пра мяне, і я буду з табою, таму што мы з табою кахалі адно аднаго толькі адно імгненне, але навекі. Ты пра мяне памятаеш? Памятаеш? Памятаеш? Вось я адчуваю твае слёзы. Супакойся. Мне спаць так соладка, соладка, соладка».

Жэні Рэйтар, скончыўшы іграць, выйшла з пакоя і ўбачыла княгіню Веру, якая сядзела на лавачцы ўся ў слязах.

- Што з табой? - спытала піяністка.

Вера, з вачамі, бліскотнымі ад слёз, неспакойна, усхвалявана пачала цалаваць яе твар, губы, вочы і гаварыла:

- Не, не, - ён мне дараваў цяпер. Усё добра.



Пераклад: Леў Салавей