Недзе ў краі трыдзевятым,
Дзесьці ў царстве трыдзесятым
Жыў быў слаўны цар Дадон.
Змоладу быў грозны ён,
І суседзяў то, бывала,
Крыўдзіў войнамі нямала,
А пад старасць пажадаў
Адпачыць ад ратных спраў
Ды пажыць сабе спакойна;
Тут суседзі на Дадона
Сталі смела нападаць,
Яго царства разбураць.
Каб дзяржаву і уладу
Бараніць ад тых нападаў,
Ён павінен быў трымаць
Войск нязлічаную раць.
Ваяводы не драмалі,
Ды ніяк не паспявалі:
Сочыш там, а вораг — тут, —
Не дагледзіш кожны кут.
Выб’юць тут — ліхія госці
Валяць з мора — і ад злосці
Часам плакаў цар Дадон,
Часам траціў нават сон.
Што й жыццё ў такой трывозе!
І вось з просьбай аб падмозе
Цар хутчэй да мудраца —
Зоразнаўца і скапца —
Шле ганца свайго з паклонам.
Вось мудрэц перад Дадонам
Стаў, і выняў ён з мяшка
Залатога певунка.
“Пасадзі яго на спіцы, —
Кажа ён, — супроць святліцы,
І пабачыш, пеўнік мой
Будзе верны стораж твой:
Як нідзе не будзе войнаў,
Будзе ён сядзець спакойна;
А як толькі дзе-нібудзь
Твае ворагі пачнуць
Пагражаць табе вайною
Ці яшчэ якой бядою, —
Дык мой пеўнік залаты
Ўміг павернецца туды,
Зварухнецца, страпянецца,
На трывогу адгукнецца”.
Рады цар быў бесканца,
Шчыра дзякуе скапца:
“За такую вось паслугу, —
Кажа цар яму, як другу, —
Волю выканаць тваю
Я гатоў, як і сваю”.
Певунок з высокай спіцы
Вартаваць пачаў граніцы —
Ледзь задумаў хто вайну,
Верны стораж як са сну
Страпянецца над сталіцай,
У той бок глядзіць са спіцы
І крычыць: “кіры-ку-ку!
Царствуй, лёгшы на баку!”
І суседзі тут, вядома,
Выступаць супроць Дадона
Перасталі з гэтых пор, —
Даў усім Дадон адпор.
Год, другі жывуць без войнаў,
Певунок сядзіць спакойна;
Вось аднойчы цар Дадон
Чуе крык і шум праз сон:
“Цар ты наш! Айцец народа! —
Ледзь не плача ваявода, —
Ой, прачніся, цар, устань!”
Хто такі ў такую рань? —
Цар устаў і пазяхае: —
Га? Хто там? бяда якая?”
Ваявода адказаў:
“Зноў наш пеўнік закрычаў,
Страх і шум ва ўсёй сталіцы”.
Цар к акенцу — аж на спіцы,
Бачыць, слаўны певунок,
Адвярнуўшыся у бок
Да усходу, раскрычаўся.
Цар Дадон расхваляваўся
І гукае: “Гэй, народ,
У паход жывей на ўсход!”
І сабраўшыся ў хвіліну,
У варожую краіну
Яго войска дружна йдзе,
Сын старэйшы раць вядзе.
Певунок угаманіўся,
Шум заціх, і цар забыўся.
Вось праходзіць восем дзён,
І не ведае Дадон,
Што там з войскам за здарэнне,
Бо няма паведамлення.
Пеўнік зноў пачаў крычаць,
Кліча цар другую раць,
І ў варожую краіну
Пасылае з меншым сынам.
Пеўнік тут-жа і заціх.
Вестак зноў няма ад іх.
Восем дзён ізноў праходзіць;
Людзі ў страху дні праводзяць;
Пеўнік зноў пачаў крычаць,
Цар склікае трэццю раць
І вядзе яе паходам
Сам к далёкаму усходу.
Войска крочыць дзень за днём.
Аглядаецца кругом —
Ні пабоішча, ні стана,
Ні магільнага кургана
Не знаходзіць цар Дадон.
“Што за дзіва?” кажа ён.
Восьмы дзень ужо праходзіць,
Войска ў горы цар прыводзіць,
І паміж высокіх гор
Бачыць шоўкавы шацёр.
Цішыня стаіць навокал,
А ў цясніне нешырокай
Раць пабітая ляжыць.
Цар Дадон к шатру бяжыць.
Раптам крыкнуў ён ад жаху:
Перад ім сыны, як плахі,
Без шаломаў і без лат
На зямлі ляжаць у рад,
Меч уткнуўшы друг у друга.
Бродзяць коні іх між лугу,
Па утоптанай траве,
Па крывавай мураве.
Цар завыў: “Ах, дзеці, дзеці!
Гора мне без вас на свеце!
Хто-ж вас звёў на гэткі бой?
Хто-ж быў гэтаму віной?”
Ўсе завылі за Дадонам,
Застагнала цяжкім стогнам
Глыб далін і сэрца гор.
Раптам бачыць ён — шацёр
Адчыніўся й маладзіца,
Шамаханская царыца,
У адзенні дарагім
Ціха стала перад ім.
Як прад сонцам птушка ночы,
Цар замоўк. З любоўю ў вочы
Ёй глядзіць, і ў гэты міг
Пра сыноў забыў сваіх.
А яна перад Дадонам
Усміхнулася, з паклонам
За руку яго ўзяла
І ў шацёр свой павяла.
Там за стол яго саджала,
Рознай стравай частавала,
Ды паклала яго спаць —
Мірным сном адпачываць.
А пасля так тыдзень роўна
Ў паслушэнстве безумоўным
Баляваў там цар Дадон,
Ні аб чым не думаў ён.
Ды нарэшце ўсё-ж, вядома,
Ён адправіўся дадому
З сілай ратнаю сваёй
І царыцай маладой.
Перад ім на ўсю краіну
Разбягаліся навіны.
Пад сталіцай ля варот
З шумам стрэў яго народ.
Ўсе бягуць за калясніцай,
За Дадонам і царыцай.
Іх вітае цар Дадон.
Раптам збоку, бачыць ён,
Ў сарачынскай шапцы белай,
Нібы лебедзь, пасівелы,
Друг стаіць яго скапец.
“А! здаровенек, айцец!
Як сябе ты адчуваеш?
Што мне, дружа, загадаеш ?”
“Цар, — мудрэц яму сказаў,
Разлічыцца я-б жадаў.
Памятаеш? за паслугу
Абяцаў калісь, як другу.
Волю першую маю
Ты выконваць, як сваю.
Прыгажуню-маладзіцу,
Шамаханскую царыцу,
Ты аддай мне, як свой дар...”
“Што ты? што ты? — кажа цар, —
Ты напраўду, ці жартуеш?
Ну, адказвай-жа мне, чуеш?
Што ты ў голаву набраў?
Я, бясспрэчна, абяцаў,
Ды ўсяму-ж вось ёсць граніца.
І нашто табе царыца?
Маеш розум ты, ці не?
Папрасі ты у мяне
Хоць казну, хоць чын баярскі,
Хоць каня са стайні царскай,
Хоць поўцарствам адплачу”.
“Не, нічога не хачу.
Падаруй мне маладзіцу,
Шамаханскую царыцу”, —
Адказаў яму мудрэц.
“Дык-жа знай, стары скапец,
Што не дам табе нічога!
Не грашы ты лепей богу!
Выбірайся мігам вон!” —
Крыкнуў грозна цар Дадон.
Тут скапец пачаў спрачацца,
Ды з царамі лепш не знацца,
Цар па лбу яго жазлом
Стукнуў: той упаў кулём.
Ды сканаў. — Уся сталіца
Задрыжала, — а царыца
Калі стала рагатаць...
Грэх не страшны ёй, відаць.
Цар, хоць вельмі хваляваўся
Ёй пакорна усміхаўся.
Вось у горад едзе ён...
Раптам чуе лёгкі звон,
І ў вачах усёй сталіцы
Пеўнік пырх! — зляцеў са спіцы,
К калясніцы паляцеў
І цару на цемя сеў,
Дзеўбануў па цемі раз
І ўзляцеў... і ў той-жа час
З калясніцы ўпаў Дадон, —
Толькі ахнуў — і дух вон, —
А царыца з воч прапала,
Нібы ў воду яна ўпала.
Казка лжэ, ды ў ёй намёк!
Шмат каму яна урок.