epub
 
падключыць
слоўнікі

Алесь Асташонак

Фарбы душы

Жаль
Калісьці
Журба


Ноч. Перад вачыма — на бялюткіх аркушах словы. Непаслухмянымі і непадобнымі, як авалодаць імі?

Як да зімовай пустэчы паперы данесці — іх лясны і палёвы водар і смак?

Як захаваць у іх подых зямлі і шолах лісця?

Углядаюся ў іх прыгажосць, разгадваю іх таямніцу.

Часам вецер штосьці ласкава шапоча ў двары — ці не тыя ж сугуччы роднае мовы?

Можа, варта прыслухацца, як вымаўляе іх вольны бадзяга?

— Што ў іх углядацца? Што да іх прыслухоўвацца? Чым яны розняцца, гэтыя словы? — чуваць абыякавы голас.

А камусьці яны пададуцца бляклымі і невыразнымі:

— Якія ж яны прыгожыя? Які вы ў іх знойдзеце смак? Няма ў іх ніякага смаку, ні водару, ні аздобы — адно мармытанне, ды ўсё...

— Словы — знакі, а мова — сродак,— скажа разважлівы кніжнік.

Роспач агорне душу — і мільгане раптам думка, а ці ж не лепей было б кінуць усё яшчэ адвячоркам і не сядзець да гэтае цемры?..

А што, калі марна праседзеў ты за сталом і гэтыя вечар, і ноч і ўвогуле страціў гады — бо вызнаваў недарэчнае штосьці?..

Колькі ты хат не паставіў, калодзежаў выкапаць колькі не змог, колькі дрэў не паспеў пасадзіць, прыгажэйшых за ўсе твае словы,— і ўжо не паспееш, мусіць, ніколі...

Колькі людзей не прыкмеціў, у горы іх не суцешыў і радасці не падзяліў — прызнанні дабра і любові ў радках друкаваных хаваў.

І каго зацікавіць цяпер, ці крычаў ты тады, як пісаў, ці шаптаў — цябе ж ніхто не пачуў, нікога ты не сагрэў, ні з кім ты не быў ласкавы...

А што, калі ты застаўся ў дзяцінстве з гэтымі гульнямі ў словы?.. Уяўляеш, наіўны, складаючы кубікі, быццам будуеш дамы...

Нашто і завошта жывеш ты тады ў гэтым свеце? Што ты зрабіў і колькі ты вінен — за тое, што ходзіш па гэтай зямлі?

Але ж не, яшчэ не знявечана вера, мусіць мацнець надзея.

Зноў і зноў углядаюся ў словы, узважваю іх на слых і на зрок, мераю іх глыбіню, дыхаю іх чысцінёю, імкнуся дайсці да іх спрадвечнага сэнсу...

Адкуль іх загадкавы водар, патаемны іх смак і подых глыбокі, гарачы?

Адкуль — іх заўсёдная сіла?

Цяжка спасцігнуць іх таямніцу — мяне ахінае жаль...

 

Жаль

А вось паспрабуйце яго «расказаць» — гэтае слова «жаль». Упэўнены — будзе вам цяжка.

Бо ў ім — штосьці зусім невыразнае, схаванае недзе ў куточку вашай душы... Тое, што шэптам сваім пяшчотным і жорсткім балюча і ціха адпавядае і суму вашае памяці, і неспакою вашага заўтра, якое яшчэ не настала, але ўжо не толькі коціць у мроях на хвалях надзеі, адно ж і сціскае грудзі самотай тужлівага ўчора...

Жаль... Быццам нечым вас працінае — імкліва і непрыкметна. Дождж, здаецца, у сэрцы, і бліскавіца мільгае ў нервах разгубленай вашай душы, у заўсёды свежых драпінах памяці, што не загояцца ўжо ніколі, бо не лекар ім і сам час — адно заціхае ў іх боль на якую хвіліну, што падаруе нам лёс...

Жаль... І калыша ён іх і непакоіць — і сэрца, і душу, і нават розум — такі непадступны, такі неадольны і такі ж, як і тыя, безабаронны...

Жаль... Ён як напамінак заўсёдны пра наша жыццё-імгненне, жыццё-супярэчнасць...

І ці ж дараваная нам тая хвіліна — без жалю?

А можа, яна ад нас адабраная, бо тоіцца ў гэтым пачуцці тое галоўнае, чым непадобныя мы да ўсіх іншых — з тых незнаёмых зорных сусветаў, да якіх мы, на жаль, у нашым жыцці ўжо не дойдзем.

І зноў-такі — жаль...

А чаму? Чаму мы не здольныя рушыць свабодна ў часах і абсягах, чаму мы не можам прайсці па сцяжынах гісторыі роду ці хоць зазірнуць у працяг, які мы рыхтуем? Альбо перажыць і тое сваё, што адбылося з намі калісьці...

 

Калісьці

Якое ж цудоўнае гэтае слова — «калісьці»... Чароўнае нейкае, лёгкае і празрыстае — нават прыходзіць жаданне паважыць яго на далоні,— нібы яго і няма, як няма і таго ўжо, што яно вызначае.

Сумнае слова. Журботнае і тужлівае, непараўнальна самотнае. Непараўнальна таму, што, мусіць, няма на свеце нічога больш горкага і салодкага, чым тое, што адбылося з намі калісьці...

Ніводнаму майстру непадуладны гадзіннік, схаваны на кончыку гэтай хвіліны, што адыходзіць ад нас назаўжды...

Чуеце вы, як за акном шапоча лістота?

Шапоча яна і ў памяці — на дворыку даўняга нашага, дарагога такога маленства...

Калісьці ты быў хлапчуком...

Лётаў босы па тых асаблівых лужах, якія бываюць толькі ў дзяцінстве: у іх быў не бруд — была чысціня... Бо чысты быў сам і бачыў у лужах сяброўства зямлі і неба: у іх адбівалася сонца, што ззяла скрозь дожджык падарункам неспадзяваным... Рэху дзівіўся, якое ніяк не мог адшукаць, дзівіўся вясёлцы, што разам з табою смех рассыпала па наваколлі — і нічога, здаецца, ты больш не хацеў...

Бо ты быў багатыр — у цябе было ўсё.

Былі бацька і маці, лепшыя ў вёсцы, і певень, што кукарэкаў першы на вашым канцы, сланечнікі на гародзе, якія штогод давалі табе пачастунак,— чаго ж толькі ты не меў...

Не было хіба што цацак прыгожых, як у суседскіх, што прыехалі ўлетку з горада, не было, бо не забаўкі, а хлеб прадавалі ў маленькай вясковай краме — дый не заўсёды яго там ляжала багата...

Не было хіба што таго эскімо, што не прывезла з гэтага ж горада маці — баялася, што растане, дый купіла тады абаранкаў...

А потым цябе ўпершыню падманулі — не па-дзіцячы ўжо, па-даросламу...

Можа, прывёз ты тады гуркі на базар — у сям’і не ставала грошай, колькі ж было вас — братоў і сясцёр... Ты добра лічыў, але быў яшчэ слабы — і грошай, якія так жорстка, у твар смеючыся, не дадаў табе злы чалавек, не мог адабраць... Ты схапіў яго за рукаў, але ён, адштурхнуўшы цябе, людзям сказаў, што ты — ашуканец...

Які ж быў ён лёгкі, кош той з гуркамі, як нёс ты яго на базар,— думаў, што выйдзе яшчэ на цукеркі,— які ж быў цяжкі ён, калі ты вяртаўся дадому амаль што ні з чым... Якая ж балючая была тая крыўда, якія пякучыя — слёзы... Ты іх расціраў слабымі рукамі па запэцканым твары, а бруд, у які цябе ткнулі душою, чарнатою сыходзіў на сэрца...

А можа, пазней ты сам ужо ўлез у які-небудзь бруд — і не прыкмеціў, што выбраў не тую сцяжынку, і не падумаў, што здрадзіў сабе, як не заўважыў пасля, што сцяжынка дарогаю стала...

Тады заклаўся падмурак ці не самае горкае страты жыцця — смерці заўчаснае мар і надзей, якія ніколі не здзейсняцца і застануцца жывыя хіба ў летуценнях таго, што мроіў калісьці...

Калісьці ты марыў, ты верыў, ты проста ўпэўнены быў, што ўсё ў цябе будзе не так, як у іншых, а без памылак, без страт, і тое, што ты аднойчы задумаў, абавязкова збудзецца — бо гэта быў ты, а не хто-небудзь іншы.

Але ж вось нахапіўся дзень — і атрымалася штосьці зусім адваротнае. І колькі ж было іх пасля — гэткіх дзён...

Ды ці трэба таго шкадаваць, што нічога ўжо не паправіш?

Лёгка было б з машынкаю часу ў кішэні.

Але як жыць, калі ўсё можна перакруціць,— нібыта стужку ў кіно?

Як надаць сэнс таму, у што верыш, калі так мала каштуе памылка — толькі горыч хвіліны, толькі крок насуперак плыні... А гэта ж пустэча ў чыім-небудзь сэрцы, бездань забойства надзеі, непапраўнасць знішчэння веры...

Як жыць, калі ўсё так проста?

І нешта не хочацца гэтага лёгкага шчасця.

Лепш ужо роспач балючых страт, смутак трызнення марных надзей, бясконцасць горкай журбы...

 

Журба

Чуецца ў гэтым балюча прыгожым слове роспачны шэпт спелых журавінак...

Снегам прыкрытыя ягады ўзімку... На знямелых балотных абсягах вачыма няўцешнай журбы — чырвоныя кроплі цяпла і пяшчоты, маленькія сонцы ў бязлітаснай сцюжы...

Мусіць, слязьмі журавін плача балюча нябожчыца-восень, тая, што ўчора яшчэ была ў шапаценні лісця,— а гаспадыня-зіма кідаецца белымі гурбамі, спраўляе на могілках года хаўтуры сваёй папярэдніцы...

Перад вачыма — словы...

Простыя і звычайныя, свецяцца фарбамі нашай душы...

Цяжка спасцігнуць іх таямніцу...


1985?

Тэкст падаецца паводле выдання: Асташонак А. Фарбы душы: Апавяданні, настроі, аповесць. - Мінск: Мастацкая літаратура, 1989. - с. 112-117