epub
 
падключыць
слоўнікі

Алесь Якімовіч

Выпрабаванне

Чорная страла
Паляванне на дзяцей
Хаціна сярод лесу
Вядзьмак, мядзведзь і татары
Бардун і Бурхан
Сустрэча з Бурханам
Бурхан даганяе
Замоўленае слова
Навальніца
Дзіўны сон
Каршун і дзікі голуб
Адчай
Прыкутыя да смалістага пня
Дзяўчына-доля і Чарнабогавы слугі
Ачышчэнне агнём
Лісіца ў пастцы
Сутрэча
Мядзведзь-пярэварацень
Сустрэча з бацькам
Раманавы загадкі і гульня ў "авечачку"
Каля каменя
Бурхан у вёсцы
Разам з бацькам
Бардун!
Што прынясе свята?
Бардун "дапамагае"
Нечаканая сустрэча
І Марыся, і дзядуля, і татары
З таго свету?
Бурхан пагражае
Нарэшце разам


Чорная страла

 

Зацягнуўшы на бераг човен, Базыль узбег на грудок, парослы зялёнаю сакавітаю травою. На грудку сям-там ляжалі трэскі,кавалкі чароту, галіны — след, які пакінула паводка, калі рака напрадвесні, выйшаўшы з берагоў, затапіла не толькі гэты грудок, але і ўскраек лесу (да яго ад ракі, як кажуць, рукой падаць). Туды, у лес, паволі ішлі дзядуля Піліп, Марыся і Раман.

Базыль азірнуўся. Павольна цячэ, шырокаю стужкаю блішчыць на сонцы рака. За ракою — родная вёсачка Нараставічы. На высокім абрывістым беразе стаяць хаты. Іх нават у самую вялікую паводку не затопіць. У Базыля, калі глянуў на вёску, зашчымела на душы, стала трывожна. Чаму ж так? Ён жа не ўпершыню ідзе ў лес, за раку. Не раз у лесе збіраў і ягады, і грыбы, і проста так бавіўся, гуляў.

Яму, Базылю, ужо чатырнаццатае лета пайшло. Брату Раману толькі дванаццатае мінула, а сястрычцы Марысі — дзесятае. Няўрымслівае, упартае дзяўчо Марыся. Сёння, калі дзядуля вырашыў надраць з ліпы кары на лыкі, каб лапці сплясці, прычапілася да яго: "Вазьмі і нас з сабою ў лес". Па пятах за ім хадзіла, прасіла, пакуль ён не згадзіўся. Дзядуля багата ведае: шмат чаго пачуў, пабачыў, калі разам з іншымі воямі хадзіў у паходы на крыжакоў. Многа даведаўся ён ад свайго дзядулі Янкі, які ў самога князя быў дружыннікам. Слаўны вой Янка не толькі ўмеў чытаць, але і сам пісаў кнігу, у якой апавядаў пра сваё жыццё. Але тая кніга згубілася, калі аднаго разу на іхні атрад напалі ворагі.

— Базы-ы-ль! — данёсся да Базыля звонкі Марысін галасок.

Напэўна, дзядуля сказаў паклікаць яго, Базыля. Стараецца Марыся дагадзіць дзядулі: мабыць, папросіць яго рассказаць якую-небудзь цікавую гісторыю. Асабліва любіць яна слухаць пра язычніцкіх ці, як іх яшчэ называюць, паганскіх багоў. Дзядуля казаў, што раней іх было шмат: Ярыла, Каляда, Дажбог, Купала, Пярун і яшчэ многа іншых.

— Базыль! — зноў пачуўся Марысін галасок.

— Бягу! — азваўся ён і памчаўся па пясчаным грудку. Дзядуля, Марыся і Раман стаялі на лясным ускрайку.

Марыся, ухапіўшыся за дзядулеў локаць, сакатала:

— Дзядуля, міленькі, а сонца з неба не ўпадзе на зямлю, не разаб'ецца на многа-многа праменьчыкаў? Га? Скажы!

— Не, — сказаў дзядуля і шпарка рушыў па вузкай, ледзь прыкметнай сцяжынцы, якая вяла ў лес.

Хутка крочыць ён, у Базыля лоб ужо мокры. Сёння сонца добра пячэ — што ж, канец мая. Базыль далонню змахнуў з ілба кропелькі поту. Чаму ж не горача дзядулю? На ім жа світа з белага даматканага сукна, а пад ёю — кашуля з адкладным каўняром, на галаве — магерка. Калі б ён, Базыль, быў так апрануты, то, напэўна, даўно спарыўся б.

Яны выйшлі на шырокую паляну, залітую сонцам. Пасярод яе стаяў векавы дуб з абгарэлай вершалінай. "Напэўна, нядаўна маланка пацэліла, падпаліла", — падумаў Базыль. Ён хацеў запытацца ў дзядулі, ці доўга яшчэ ісці, як нечакана ў паветры прамільгнула страла і ўторкнулася ў тоўсты камель дуба. Яна часта-часта дрыжала, быццам незадаволеная тым, што ёй не ўдалося навылёт прабіць векавое дрэва.

— Чорная страла! — вырвалася ў Базыля.

Так, гэтая страла была чорная. Яна, здавалася, дрыжала не пераставаючы. І губы дрыжалі, стараючыся вымавіць: "Дзядуля…"

Чорная страла, як Базыль чуў ад старэйшых, — гэта знак, які нясе бяду. Пасля яе з'яўлення на людзей з віскам і енкам наляталі татары. Яны бралі ў палон дзяцей і падлеткаў, асабліва палявалі за дзяўчынкамі, каб завезці далёка-далёка, у заморскую краіну, і прадаць там у няволю. У мінулым годзе татары ў лесе схапілі хлапчукоў з суседняй вёскі. Паранены бацька аднаго з хлапчукоў прыцемкам прыпоўз у вёску, расказаў, як уторкнулася ў дрэва чорная страла, як выскачылі татары, завыўшы па-воўчы. Затым пагалоскаю пайшло ад вёскі да вёскі, што нападаюць, сілком забіраюць дзяцей, знікаючы зданямі. Цэлую зіму людзі не чулі пра іх. І вось зноў чорная страла.

— Дзядуля… — нарэшце прамовіў Базыль. Дзядуля стаяў, азіраючыся па баках.

— Дзядуля, тут татары. Яны ў кустах хаваюцца, за намі цікуюць, — таропка прашаптаў Раман.

Базыль адступіў убок. Дзядуля, уцякайма.

— Стойце! — сказаў дзядуля.

Базыль зірнуў на чорную стралу. Сядзіць у камлі дуба, як змяінае джала. Нездарма было трывожна на душы.

— Дзядуля, мне страшна, — не стрывала, прызналася Марыся.

— І мне страшна, — сказаў Раман. Дзядуля павярнуўся да Базыля.

— Базыль, вазьмі за рукі Рамана і Марысю. Ідзіце за мною.

— А татары? Яны вось-вось…

— Ідзіце за мною. Калі я вам крыкну, каб уцякалі, то бегма бяжыце. Мяне не чакайце. Базыль, ты старэйшы. Зразумеў?

Вось яно што! Дзядуля хоча іх выратаваць. Як жа ён гэта зробіць? Замалоцяць яго тут татары.

— Не, — замахаў галавою Базыль.

— Сястрычку і брата выведзі з лесу, — прагаварыў дзядуля. — Скажаш нашым, што тут татары. Трэба, каб людзі ведалі. Ідзіце за мною!

Дзядуля накіраваўся на ўскраек паляны. Базыль, узяўшы за рукі Рамана і Марысю, вёў іх за дзядулем.

Над палянай лятаюць, кружацца матылі. Дзесьці непадалёку ў густой траве чуецца гучнае, скрыпучае: "Крэк-крэк, крэк-крэк…" Базыль ведае, што гэта драч.

Дзе ж татары? Чаго яны чакаюць? Можа, думаюць, што яшчэ хто-небудзь з'явіцца на паляне? Але ж выпусцілі чорную стралу — свой знак бяды. Дык чаго ж марудзяць?

"Крэк-крэк, крэк-крэк", — яшчэ гучней закрычаў драч. Раптам пачуўся прарэзлівы свіст, затрашчалі кусты, і на паляну з усіх бакоў вылецелі коннікі ў паласатых халатах. У кожнага на поясе крывая шабля, за спінамі — лукі.

— Дзядуля, я не хачу, я не паеду з татарамі! — усклікнула Марыся.

Базыль адчуў, як яна мацней учапілася за ягоную руку. Дзядуля, Базыль, Раман і Марыся сталі, збіўшыся ў купінку, а татары, як восы, пачалі кружыцца вакол іх. Коні з шалёнай хуткасцю насіліся адзін за адным. З-пад капытоў ляцела зямля. Яе мяккія камякі білі па нагах, здаралася, траплялі ў твар. Церпкім конскім потам давала ў нос.

Некаторыя татары трымалі ўзнятыя ўгору дзіды, на канцах якіх былі прымацаваны хвасты коней. Гэтыя хвасты развяваліся нібы дзіўныя пачварныя крылы.

Базыль адчуў, што становіцца млосна, што кружыцца галава. Каб не ўпасці, ён шырэй расставіў ногі.

Коні сталі як па камандзе. Цяпер Базыль мог добра разгледзець татараў. Усе як адзін шыракатварыя, на галовах — лісіныя шапкі. Праўда, адзін з іх у чалме. Неяк ён, Базыль, паехаў з дзядулем у горад і там убачыў мужчыну ў гэткай жа чалме. "Чаму ён ходзіць у такой дзіўнай хустцы?" — пацікавіўся тады Базыль у дзядулі. "Гэта не хустка, а чалма, — сказаў дзядуля. — Татарын ён. Так заведзена ў іх. Ён іншага роду-племені". Базыль і да гэтага чуў, што на свеце ёсць шмат народаў, сярод якіх і татары. А ў той дзень дзядуля сказаў яму, што татары даўно пасяліліся ў горадзе.

— Стары… — раптам прагаварыў татарын у чалме. Базыль ад неспадзеўкі аж уздрыгануў. Чаму татарын гаворыць па-нашаму?

— Ах ты, сабака! — адказаў дзядуля. — Прадаў нас, крымчакоў прывёў сюды!

— Я сабака? — завыў татарын. — Ты сам стары сабака! Табе трэба было новую кашулю адзець!

Цяпер Базыль здагадаўся, чаму татарын у чалме ведае нашу мову. Нездарма дзядуля сказаў, што ён прадаў нас. Гэта быў адзін з тых, хто жыў на нашай зямлі. Ён нават тутэйшыя звычаі ведае: пра новую кашулю напомніў… Здаўна сярод беларусаў заведзена: перад смерцю апранаць тое адзенне, у якім уступалі ў шлюб, тым самым у сваёй памяці звяртаючыся да самых светлых часін свайго жыцця. Не баяліся беларусы немінучага канца.

— Ты не палохай мяне. — прамовіў дзядуля. Татарын у чалме, не зводзячы вачэй з дзядулі, тыцкаў рукою, каб дастаць з ножнаў шаблю. Ягоная рука калацілася, дрыжала.

Базыль з жахам глядзеў на татарына. Зараз ён выме шаблю, узмахне ёю, і…

— Бурхан, пацакай. Ясцэ паспеес, — спыніў татарына ў чалме адзін з ягоных сябрукоў.

— Не! Я яго! Я…

— Пацакай! Каму казу?

— Пачакаю. Твая воля, Джавад.

"Татарына ў чалме зваць Бурхан, а гэтага, які не даў яму засячы дзядулю, — Джавад, — здагадаўся Базыль. — Джавад, як відаць, тут самы галоўны. Нездарма Бурхан яго паслухаўся. І Джавад крыху ведае нашу мову. Мажліва, таксама ў нас жыў. Мажліва, знарок да нас прыязджаў. Прыкідваўся сябрам, а сам прыглядаўся, вывіжоўваў, каб пасля прывесці атрад хаўруснікаў".

Бурхан, спадылба зірнуўшы на дзядулю, сказаў:

— Джавад, калі можна будзе засячы старога?

— Пацакай. Даўно я з такімі, як ён, не сустракаўся. Хочацца пагаварыць з ім.

— Няма чаго з ім гаварыць, — буркнуў Бурхан.

— Як цябе зваць? — запытаў у дзядулі Джавад.

— Піліп, — адказаў дзядуля.

— Страсна табе, Пылып?

Дзядуля маўчаў. Джавад пад'ехаў бліжэй.

— Дзяцей я вам не аддам. Ведаю, што за імі прыехалі,— нарэшце прагаварыў дзядуля.

— Не аддасі? — ашчэрыўся Бурхан. — Засяку сабаку! Джавад махнуў рукою.

— Памаўцы. Мне трэба з Пылыпам пагаварыць. Я ясцэ страху ў ягоных вацах не бацу. Мне ў ягоных вацах хоцацца страх убацыць. Пылып, не аддасі дзяцей?

Дзядуля ўзняў галаву.

— Мы здаўна прывыклі бараніць і сваё месца, і сваіх дзяцей.

Джавад зарагатаў.

— Ты іх хоцас абараніць? У цябе, стары Пылып, узо рукі трасуцца. Табе толкі курэй лавіць.

Базыль з нянавісцю глядзеў на яго. Смяецца, здзекуецца з дзядулі. Вось каб цяпер дзідай у ягоны тоўсты жывот! Ведаў бы, як чужых дзяцей красці.

— Не рагачы, паганец, — не сцярпеў дзядуля. Джавад перастаў смяяцца, прыставіў руку да вуха.

— Сто-о?

Дзядуля плюнуў пад ногі.

— Шкада, што я з табой у баі не сустрэўся. Я з табой па-іншаму пагаварыў бы.

Базыль думаў, што Джавад, як і Бурхан, узлуецца, схопіцца за шаблю, а ён усміхнуўся.

— Пылып, ты хоцас паваяваць?

— Голымі рукамі не ваююць, — адказаў дзядуля.

— Лубіну вазьмі. Паваюес.

— З табою?

Джавад тыцнуў рукою, паказаўшы на татарына, які ці не на дзве галавы ўзвышаўся над іншымі.

— Паваюй з ім, з Ак-Бугаем. Ён будзе на кані, а ты песа. Калі перамозас яго, то адпусцу і цябе, і дзяцей.

Базыль скоса глядзеў на татарына, якога Джавад назваў Ак-Бугаем. У гэтага Ак-Бугая ногі тоўстыя, што калоды, далоні такія, што на кожную па дзіцяці можна пасадзіць. Сам чырвоны, што памідор. Хіба пераможа яго дзядуля?

Джавад штосьці сказаў Ак-Бугаю на сваёй мове. Ак-Бугай усміхнуўся, кіўнуў галавою. І іншыя татары заўсміхаліся, заківалі галовамі.

— Дзядуля, не біся з ім. Ён цябе заб'е, — не сцярпеў Базыль.

— Не бойся, унучак. Станьце каля лесу. Помні, што я табе казаў.

— Стары, цаго з дзецьмі сэпцасся? — запытаў Джавад. — Няхай яны каля лесу стануць. Няхай не замінаюць мне.

Буду біцца з тваім Ак-Бугаем. Джавад кіўнуў галавою.

— Няхай.

Дзядуля падштурхнуў Базыля.

— Ідзі. Вядзі малодшых. Ратуй іх.

Базыль, моргаючы вачыма, глядзеў на дзядулю. Чаму ж ён пагадзіўся біцца з Ак-Бугаем? Пацешыць татараў? Не перамагчы яму Ак-Бугая. Сказаць, каб адумаўся? Сказаць, што Джавад усё роўна не стрымае свайго слова? Дарэмна, не пераканаеш дзядулю. Ужо не раз і не два было: калі што-небудзь вырашыў, то не адступіцца.

— Ідзіце, — паўтарыў дзядуля.

Базыль апусціў галаву і павёў Рамана і Марысю. Яны паслухмяна ішлі за ім. Пэўна, таксама зразумелі, што ні плачам, ні крыкам тут не дапаможаш.

Базыль стаў, азірнуўся. Пасярод паляны, наставіўшы дзіду, узвышаўся на кані Ак-Бугай, а насупраць, непадалёку ад яго, стаяў дзядуля. У руках ён трымаў тоўстую лясіну (мабыць, знайшоў яе тут, на паляне).

— Дзядуля! — усхліпнула Марыся.

У гэты момант Джавад нешта крыкнуў, і Ак-Бугай, наставіўшы дзіду, паімчаўся на дзядулю. Дзядуля, як і раней, стаяў, прыўзняўшы лясіну. Ён толькі крыху падаўся наперад. Ак-Бугай усё бліжэй, бліжэй. Зараз канём растопча дзядулю. "А-а-а!" — крыкнуў Ак-Бугай, замахнуўшыся дзідай. Дзядуля прыгнуўся, адскочыў убок і стукнуў лясінай каню па галаве. Конь, прарэзліва заіржаўшы, упаў на зямлю што падкошаны. Ак-Бугай, кінуўшы дзіду, стараўся выцерабіцца з-пад яго. Дзядуля аперазаў Ак-Бугая лясінай.

Джавад завішчэў, як сабака, якому перабілі нагу, і, прышпорыўшы каня, панёсся на дзядулю. За ім паімчаўся ўвесь атрад татараў.

— Уцякайце! — данёсся да Базыля дзядулеў голас.

— Бяжым! — крыкнуў Базыль і пацягнуў за сабою Рамана і Марысю.

 

Паляванне на дзяцей

 

Цяжка было бегчы па лесе. Прыходзілася прадзірацца праз кусты, пералазіць цераз вываратні, якія цягнулі ўверх свае калючыя сухія галіны. Яны, здавалася, знарок хацелі ўхапіць за нагавіцы, за кашулю, каб утрымаць, каб не пусціць. Але Базыль разумеў, што вываратні дапамогуць выратавацца, уцячы. Конным татарам тут не праехаць.

Базыль азірнуўся, каб паглядзець, дзе Раман і Марыся. Ага, бягуць за ім, спяшаюцца, не адстаюць. Што ж, не першы раз яны ў лесе, не ўпершыню ім прадзірацца праз кусты, пералазіць цераз вываратні Ён абавязкова прывядзе іх у вёску, яшчэ не раз з імі прыйдзе сюды, у лес. А вось дзядулю, відаць, не суджана вярнуцца ў вёску. Не пашкадуюць яго татары, не выпусцяць са сваіх рук, разарвуць, як галодныя ваўкі.

На вочы наплылі слёзы. Дрэвы, зямля цьмяна расплываліся перад вачыма. Базыль бег, амаль нічога не заўважаючы, амаль нічога не цямячы.

— Братка! — нібы здалёк данёсся да яго голас Рамана. Базыль стаў.

— Чаго ты? Стаміўся?

— Марыся! Марыся за мною бегла, а цяпер яе няма, — дрыготкім голасам прагаварыў Раман.

Базыль рукавом кашулі выцер слёзы. І праўда, няма сястры. Мабыць, адстала і цяпер адна ў лесе сядзіць і плача. А дзядуля ж прасіў яго, Базыля, каб вывеў Рамана і Марысю з лесу. Выходзіць, дарма ён на яго паспадзяваўся.

Трэба было наперад Марысю пусціць, каб першай бегла. Зусім не падумаў, расплакаўся. Дзядуля не плакаў, калі татары іх акружылі. Не плакаў, не разгубіўся і тады, калі Ак-Бугай на яго панёсся.

— Братка, трэба шукаць Марысю, — сказаў Раман.

— Знойдзем.

— А татары нас не зловяць? Базыль глянуў на брата.

— Раман, можа, ты тут пабудзеш? Га?

— Тут? Не! Разам пойдзем шукаць Марысю. Заблудзіцца яна ў лесе.

— Хадзем, — прамовіў Базыль.

Яны з аглядкай ішлі па лесе. З куста ўзляцела маленькая пішчуха. Села на ствол сасны і палезла ўверх, абапіраючыся на цвёрды хвост. Круціць тонкай дзюбкай, падобнай на шыла. Села на галіну і тоненька завяла: "Цсыы-цсыы…"

— Базыль, што мы будзем рабіць, калі не знойдзем Марысю? — запытаў Раман.

— Знойдзем, — няўпэўнена сказаў Базыль.

І праўда, дзе ж яна? Мусіць, зашылася ў кусты і не паказваецца. Можа, паклікаць? А калі татары непадалёку? Яны таксама пачуюць. Навастрылі вушы, прыслухоўваюцца. А можа, усё-ткі паклікаць, рызыкнуць?

— Раман, — сказаў Базыль, — давай паклічам Марысю.

— Пакліч.

Базыль паціху крыкнуў:

— Ма-арыся!

З-за куста, які рос воддаль, высунуўся Бурхан. Той самы татарын, які дзядулю хацеў засячы. За Бурханам паказаўся яшчэ адзін татарын.

— Стойце, шайтан бы вас забраў! — галёкнуў Бурхан. Базыль схапіў за руку Рамана і пабег назад. Усё-ткі падпільнавалі татары.

Базыль і Раман беглі, зноў прадзіраючыся праз кусты, пералазячы цераз вываратні.

— Ой! — усклікнуў Раман. Базыль стаў.

— Чаго ты?

— Нагу аб сук прапароў.

Ззаду і з абодвух бакоў пачуліся крыкі. "Татары нас акружаюць," — здагадаўся Базыль. Ён ледзь не сілком павалок за сабою Рамана. Паказалася балота. З самага краю балота суцэльнаю падушкаю слаўся белаваты мох, сям-там узвышаліся нізкія балотныя хвойкі, купінкі алешніку, лазы, а далей сцяною стаялі чарот, аер, асака.

— Не прабрацца нам праз балота! — усклікнуў Раман. Базыль, Як і Раман, ведаў: на такім балоце, бывае, ступіш і правалішся, нават войкнуць не паспееш. "Відаць, даўно татары ў нашым лесе аціраюцца. Падрыхтавалі сапраўдную пастку", — падумалася Базылю.

— Братка, што будзем рабіць? — заплакаў Раман. З лесу данесліся чужыя галасы.

— Можа, удасца прайсці праз балота? — прамовіў Базыль і ступіў на белаваты мох. Пад нагамі хлюпнула, мох закачаўся, што жывы.

— Утопішся! — аж прысеў Раман.

Базыль, паваліўшыся на бок, выпаўз з балота, сеў на купіну. Усё-ткі не прайсці праз балота. А ззаду татары. Дамагліся свайго, загналі ў балота. Вось каб дабрацца туды, дзе расце чарот! У чароце схаваліся б з Раманам. Там татары не знайшлі б.

— Братка, татары нас заб'юць, — захныкаў Раман. Базыль устаў і пайшоў паўз балота. Ён і сам не ведаў, куды ідзе.

— Братка, заб'юць нас татары, — паўтарыў Раман. Базыль павярнуўся да брата.

— Не зловяць яны нас. На дрэва залезем, схаваемся.

— І на дрэве знойдуць. Яны хітрыя. Яны Марысю злавілі. Выразней пачуліся чужыя галасы. Зусім блізка татары.

Сапраўды, адно застаецца: на дрэва залезці, схавацца ў гушчыні. Іншага ратунку няма.

— Братка, лісіца! — неспадзявана гукнуў Раман, Сапраўды, з лесу выбегла лісіца. Прыпыніўшыся на імгненне, яна крутнула хвастом і ўскочыла ў куст лазы, які рос на балоце.

— Лісіца ў лазе схавалася! — крыкнуў Раман.

Не, не будзе лісіца сядзець у кусце лазы. Яе ж татары з лесу выгналі. Ведае хітрыца, што хутка з'явяцца. Выходзіць, яна праз балота пабегла. Выходзіць, там, за кустом лазы, ёсць нейкая сцяжынка, якая вядзе праз балота.

— Раман, не адставай! — гукнуў Базыль і прыпусціўся да таго куста. — Ідзі за мною. Не бойся.

— Я пайду, пайду… — таропка азваўся той.

Базыль расхінуў куст і палез уперад. Раман, ціха вохкаючы, сунуўся за ім. Нарэшце яны вылезлі з куста. Так і ёсць. Ледзь прыкметная сцяжынка вядзе праз балота. Сям-там віднеюцца тонкія круглякі. Няйначай, нехта знарок іх тут паклаў, вымасціў імі сцяжынку.

Базыль асцярожна ступіў на слізкі кругляк. Узбоч заварушылася, ціха забуркатала балота. Але ж тут, на сцяжынцы, не правальваецца пад нагамі. Цяпер зразумела, куды пабегла лісіца-хітрыца. Не, не стане яна сядзець у кусце, не стане чакаць, калі прыйдуць па яе шкуру.

— Ідзі за мною, — сказаў Базыль.

 

Хаціна сярод лесу

 

Сцяжынка вывела Базыля і Рамана да возера, акружанага чаротам, асакою, касачамі, аерам. Усё возера было пакрыта густой зялёнай цінай. І што самае дзіўнае — каля берага возера стаяў човен, у якім ляжала вясло. Раман адразу ж ускочыў у човен.

— Братка, хутчэй сядай, паплывем, бо татары дагоняць.

— Не бойся. Цяпер яны нас не дагоняць, — супакоіў яго Базыль.

Хіба здагадаюцца татары, што ёсць сцяжынка, якая праз балота вядзе да возера? Калі б не лісіца, то і ён, Базыль, не ўбачыў бы гэтую сцяжынку.

— Базыль, татары нас не заўважаць? — запытаў Раман.

— Не заўважаць. Тут вунь які высокі чарот. Ён нас што сцяною затуляе.

Базыль сеў у човен, глянуў на Раманаву нагу. На ёй бруднымі пісягамі застыла кроў.

— Я зараз адарву кавалак кашулі і перавяжу нагу, — сказаў Базыль.

— Не трэба. Кроў ужо не цячэ. Зараз у вадзе нагу памыю.

Каля балота пачуліся чужыя галасы. "Татары з лесу выйшлі," — здагадаўся Базыль.

— Трэба плысці. Годзе тут сядзець, — прамовіў Раман. Базыль узяў вясло і адштурхнуўся ад берага. Човен, рассякаючы ціну, паволі крануўся, паплыў.

Высунуўшыся з вады, квакалі жабы. Яны нібы пыталіся: "Хто вы? Адкуль сюды зваліліся?" Нарэшце паказаўся бераг.

— Братка, татары нас не зловяць, калі вылезем з чоўна? — занепакоіўся Раман.

— Не. Балота далёка цягнецца. Пакуль яны яго абыдуць, мы ўцячэм адгэтуль.

Човен прыстаў да берага. Раман і Базыль выйшлі з яго і пакіравалі ў лес. Навокал ціша, паўзмрок. Сухое леташняе лісце шамаціць пад нагамі.

Пачалася змрочная, няўтульная лагчына.

— Братка, лясун нас не запыніць? — затрывожыўся Раман.

— Няма яго, — сказаў Базыль, хоць і самому стала не па сабе.

— У лесуна ногі як калоды, сам ён аброс зялёным мохам, а вочы ў яго свецяцца, як светлякі-гнілякі ўначы. Ён дужы. Ён нават дрэвы з карэннямі выварочвае. — Раман тыцнуў пальцам, паказаўшы на вываратні.— Бачыш, колькі тут вывернутых дрэў? Можа, гэта лясун пастараўся?

Базылю ўявілася, як ціха ступае па лесе на сваіх калодах-нагах страшны лясун, як падыходзіць да дрэва, як, нядобра ўсміхнуўшыся, налягае плячом на ствол. Дрэва стогне-плача, трашчаць ягоныя карані, а лясун пнецца з усёй сілы. І вось дрэва, апошні раз застагнаўшы, з гулам падае на зямлю, ломячы галіны, абдзіраючы кару. Лясун ідзе далей, прыглядаецца, думае, якое яшчэ дрэва яму зваліць.

— Братка, чаму лясун дрэвы валіць? — забег наперад Раман.

— Так яму хочацца.

— Не, не толькі таму, што проста хочацца. Ён птушак і звяроў палохае. Калі дрэва падае, то ўсе звяры разбягаюцца. Так?

Што сказаць Раману? Хіба ён, Базыль, бачыў, як лясун валіць дрэвы? З ім лепей не сустракацца, як і з татарамі. Такая сустрэча дабром не скончыцца.

— Дрэвы бурай павывальвала, — сказаў Базыль, супакойваючы брата.

— Бурай? А як ты думаеш: дзе жыве лясун?

— Думаю, што пад вываратнямі прытулак сабе знаходзіць. А можа, і ў густым ельніку, куды ніводзін звер не прабярэцца.

— Ён днём спіць у ельніку, а ноччу па лесе лазіць?

— Як прыйдзецца. Яму не загадаеш. Ён робіць тое, што яму хочацца. Ён сам сабе гаспадар.

Невядома, да чаго яшчэ дагаварыліся б хлопцы, якіх яшчэ страхаў на сябе нагналі, але, на шчасце, лагчына скончылася, і яны пачалі падымацца на пагорак, парослы хвойкамі.

— Калі паднімемся на пагорак, то залезу на самую высокую сасну і пагляджу, у якім баку наша вёска, — сказаў Базыль.

Раман, апярэдзіўшы брата, узбег на пагорак і прысеў, працягла прамовіўшы:

— Базы-ыль!

"Няўжо тут татары?" — падумаў Базыль. Ён, прыгнуўшыся, таксама ўзбег на пагорак і ўбачыў за пагоркам у нізіне невялікую хаціну, пакрытую чаротам.

— Вось дзе жыве лясун! — прагаварыў Раман.

— Прысядзь! — загадаў яму Базыль.

 

Вядзьмак, мядзведзь і татары

 

"Хто ж пабудаваў тут хаціну? — думаў Базыль. — Няўжо сапраўды лясун? Відаць, ён. Бач, колькі дрэў паблізу сваёй хаціны навыварочваў. Мабыць, звяроў палохаў. Рабіць яму не было чаго. Што ж, ён не косіць, не арэ, не сее. Мусіць, спіць цэлымі днямі ў сваёй хаціне, сілы набіраецца".

— Братка, гэта ягоны човен стаяў на возеры, — прашаптаў Раман.

— Ты пра каго? — не дайшло да Базыля.

— Пра лесуна. Ягоны човен на возеры. Ён на ім па возеры катаецца, рыбу ловіць. Яму там русалкі свае песні пяюць. Добра, што нас яны не ўбачылі. Вылезлі б з возера і…

Раман не дакончыў, але Базыль добра зразумеў, што ён хацеў сказаць. Шмат людзей русалкі перацягалі на дно рэчкі, на дно азёр. А лясун не баіцца русалак, сябруе з імі. Човен зрабіў, па возеры катаецца.

— Базыль, — зноў пачаў Раман, ды ў гэты час рыпнулі дзверы, і з хаціны вылез вялізны буры мядзведзь. За ім выйшаў стары з доўгаю сівою барадою.

— Бардун! — прамовіў Раман.

Базыль глядзеў на старога. Так, гэта быў іхні аднавясковец Бардун. Ён жыў наводшыбе. Усе міналі ягоную хату, бо кожны ведаў, што Бардун — вядзьмак. Не аднаму чалавеку ён зрабіў зло, а некаторых і са свету звёў, як, напрыклад, сірату Тараса, які з чужых краёў прыйшоў у вёску. Тарас благога не зрабіў Бардуну, а ён (пра гэта вёска гулам гудзела) штосьці накінуў на Тараса, Тарас перастаў працаваць. Цэлымі днямі на прызбе сядзеў і ўсё стагнаў, вохкаў. Гучна, працягла так: "О-ох!" Падыдуць да яго, запытаюць: "Што з табою, Тарас?" А ён вочы пад лоб падверне і застогне: "О-ох!" Пасля як пайшоў у лес, дык і не вярнуўся. Недзе згінуў там. Яшчэ аднаму чалавеку Бардун яйцо цераз хату перакінуў. У таго чалавека праз некалькі дзён здох конь, а ў дупле ліпы, якая расла на падворку, завяліся восы. Такія лютыя, што праходу людзям не давалі. Усіх без разбору джалілі. Як ні выкурвалі іх — не выкурылі з дупла. Бардун хадзіў, пасмейваўся. Прыйшлося спілаваць ліпу. Дык тады самога Бардуна стала круціць. Нават галаву набок скруціла, нібы ад ветру-скразняку. Хадзіў, крахтаў, пакуль зноў на адну маладзіцу хваробу не напусціў. Не вытрывалі людзі. Прыйшлі да Бардуна і заявілі: "Ідзі з нашай вёскі". Дзядуля Піліп дадаў: "Застанешся — хату па бярвеннях расцягну". "Піліп, я і ўнукам тваім не дарую", — сказаў Бардун. Узяў ён сякія-такія манаткі і з таго дня як прапаў. У вёсцы казалі, што на чужой старонцы жыве, а ён, выходзіць, у лесе прытулак сабе знайшоў, хаціну пабудаваў.

Бардун, патаптаўшыся каля хаціны, сеў на прызбе. Мядзведзь, нібы сабака, улёгся каля ягоных ног. Бардун пагладзіў яго па спіне. Мядзведзь закрахтаў.

— Ну што, Касмач? Сонейка свеціць, лецейка ідзе? Будзе табе мёд, будуць і маліны, — прагаварыў Бардун.

Мядзведзь павярнуўся на бок, выцягнуў лапы.

— Братка, уцякайма, — прашаптаў Раман.

Базыль глядзеў не адводзячы вачэй. Ну й Бардун! Не захацеў сябраваць з людзьмі, з мядзведзем сябруе. Гэта ж ягоны човен на возеры. Ён і сцяжынку круглякамі вымасціў. Што ж будзе, калі ўбачыць іх, Піліпавых унукаў? Ён, канешне, памятае, як дзядуля яго з вёскі выганяў. Не даруе. Напэўна, зробіць так, каб вохкалі, як бедны Тарас.

Бардун узяў мядзведзя за вуха.

— Касмач, чаго ўлёгся? Яшчэ наляжышся. Годзе ляжаць. Базыль аж рот адкрыў. Цікава: ці ўстане мядзведзь, ці паслухаецца Бардуна?

— Годзе ляжаць. Ну, годзе. Мядзведзь устаў, прысеў на заднія лапы. Бардун прагаварыў:

— Касмач, калі б ты быў чалавекам, то я цябе свайму вядзьмарству навучыў бы. Хадзілі б па свеце, вядзьмарылі. Ты сабе, а я сабе. Вечарам каля цяпельца сядзелі б, адпачывалі. Многія нас баяліся б, на многіх мы страх нагналі б. Я цябе ў сваю вёску паслаў бы. Не аднаго чалавека да маркоты давёў бы, не аднаго на той свет загнаў бы. Горкімі слязьмі мае аднавяскоўцы заплакалі б. Ну чаму ж ты не чалавек?

У Базыля мароз прабег па спіне. Вось аб чым думае Бардун! Хочацца яму мядзведзя ведзьмаком зрабіць. Крыўдуе, што аднавяскоўцы з ім кепска абышліся. Сам вінаваты. Чаму пра гэта не падумае?

Бардун нечакана абхапіў мядзведзя за шыю і праз слёзы стаў казаць:

— Прагналі мяне. Пустуе мая хата ў вёсцы. Туды і мышы не забягаюць. Спажывы ім там няма. Толькі вераб'і пад страхою начуюць. Ім што, вераб'ям? Абы было ціха, зацішна, цёпла. Мае аднавяскоўцы лічаць: ад мяне пазбавіўшыся, і ад бяды-гора пазбавіліся. Не. Яшчэ не раз яны ўбачаць чорную стралу. Яшчэ не раз чорная страла прасвішча, увап'ецца ў дрэва, як чорная балотная п'яўка ўпіваецца ў нагу. Прасвішча…

"Адкуль ён ведае пра чорную стралу? — падумаў Базыль. — Ен жа ў лесе сядзіць, у вёску не прыходзіць". Бардун устаў.

— Касмач, патанцуй. Ну, патанцуй. Мядзведзь, разявіўшы пашчу, ляніва пазяхнуў.

— Патанцуй. Каму кажу? Патанцуй!

Касмач устаў на заднія лапы і пачаў кружыцца. Бардун пляснуў рукамі па каленях.

— Ох і пацешыў ты мяне, Касмач! Ляж, адпачні, пагрэйся на сонейку. Любіш на сонейку грэцца. Ведаю.

Мядзведзь зноў лёг каля прызбы, выцягнуўшы лапы. А Бардун падняў галаву і пачаў гучна шаптаць:

— Хаджу па лясах, па кустах, па мхах, па балотах, па лыкадзёрах, па гніліцах, па чарніцах, па малінах — куды ні хаджу, ніколі не блуджу; сонца па сонцу, месяц па месяцу; пры частых зорках, пры вячэрніх зорах хаджу не блуджу, а табе, лясны гаспадар, пакорнасць аддам: ад мяне, раба божага, адшатніся, у бярозу абярніся…

Базыль быццам скамянеў, нават дыханне перахапіла. "Бардун заўважыў нас, бяду наклікае. Пра бярозу ўспамінаў. Няўжо хоча нас у бярозкі перакінуць? Будзем расці на пагорку, шумець лісцем, а ён увесну будзе прыходзіць, сок спускаць, конаўкай піць. Мажліва, калі-небудзь нашага бацьку з маці запросіць, ім соку прапануе. Будзе ўсміхацца, шчэрыцца. І чаму ж прывялі сюды нас ногі? Чаму мы ў іншы бок не пайшлі? Будуць шумець дзве бярозкі лісцямі, а Бардун будзе сядзець пад імі са сваім мядзведзем. Бярозкі яго і мядзведзя ад сонца затуляць, прахалоду дадуць…" — думаў Базыль.

— Абярніся ў бярозу, лясун! Амінь! — усклікнуў Бардун і пайшоў у хаціну.

"Дык гэтая замова ад лесуна! — здагадаўся Базыль. — Бардун хоча, каб лясун яму бяды не чыніў. Не, не заўважыў ён нас".

Базыль зірнуў на Рамана. Раман, лежачы на траве, калаціўся, Базыль абняў яго за плечы.

— Супакойся. Ну, супакойся.

— Бардун на нас свае чары напусціў. Мне блага. Мы не будзем жыць. Памрэм мы… — праз слезы прагаварыў Раман.

— Не, Раман. Ён казаў замову ад лесуна.

— Ад лесуна?

— Хіба ты не чуў, як сказаў: табе, лясны гаспадар, пакорнасць аддам? А хто лясны гаспадар? Лясун.

— Я… Я… Братка, Бардун у хаціне схаваўся, а мядзведзь каля хаціны ляжыць.

— Цішэй, — сказаў Базыль, бо ўбачыў, што мядзведзь заварушыўся, прыўзняўся і злосна забурчаў.

Базыль хацеў схапіць за руку Рамана і ўцячы, але з-за Бардуновай хаціны выехалі два татарыны. Аднаго конніка Базыль пазнаў — гэта быў Бурхан.

Мядзведзь, заўважыўшы коннікаў, усхапіўся, устаў на заднія лапы. Спуджаныя коні рвануліся ўбок. Татары, нацягнуўшы аброць, спынілі коней, імгненна знялі з-за спіны лукі. Адна, а пасля і другая страла ўпіліся ў мядзведзя. Касмач прысеў і кінуўся на татараў. Бурхан на кані паспеў адскочыць убок, а мядзведзь, наляцеўшы на ягонага сябрука, сцягнуў таго з сядла і пачаў дзерці лапамі, грызці зубамі.

Звер проста ашалеў ад злосці. Ён падняў татарына, потым кінуў на зямлю і з яшчэ большай лютасцю накінуўся на яго.

Бурхан саскочыў з каня, выхапіў шаблю, падбег да мядзведзя і секануў адзін раз, другі, трэці… Мядзведзь паваліўся на бок. Бурхан усё сек і сек яго. Ён, відаць, і сам ашалеў, раз'юшыўся, як нядаўна той мядзведзь.

— Татарын Бурхан засек Касмача, — не стрымаўся Раман.

— Бардун яму не даруе, — заўважыў Базыль. Нарэшце Бурхан зразумеў, што мядзведзь мёртвы, і адышоў убок.

 

Бардун і Бурхан

 

— Братка, уцякайма, пакуль не позна, — прагаварыў Раман.

Базыль і без яго разумеў, што трэба ўцякаць. Але яму вельмі хацелася паглядзець, што будзе далей. Бурхан, вядома, проста так не паедзе. Яму трэба праверыць, хто жыве ў хаціне. Відаць, не думаў ён, як і ягоны сябрук, якога задраў Касмач, што тут стаіць хаціна. Яны ж шукалі Рамана і яго, Базыля.

— Братка, уцякайма, — у другі раз прагаварыў Раман.

— Крыху пачакаем, — трымцячы ад хвалявання, сказаў Базыль.

Бурхан, убачылі яны, нарваў у жменю травы і, выцершы кроў з шаблі, засунуў яе ў ножны. Скрыпнулі, адчыніліся дзверы, і паказаўся Бардун. Базыль думаў, што вядзьмак залямантуе, убачыўшы забітага мядзведзя. Але ён моўчкі стаяў і гладзіў рукою сваю сівую бараду.

Бурхан пазіраў на яго.

— Прыехаў? — першым парушыў маўчанне Бардун.

— Хто ты? — усклікнуў Бурхан. А Бардун, не зважаючы, сказаў:

— Прыехаў, майго Касмача забіў. Ну, чаму ты падняў на яго руку? Не баішся, што адсохне яна?

Базыль глядзеў і ўсё болей дзівіўся. Стары, нямоглы Бардун зусім не баіцца маладога, добра ўзброенага Бурхана. Нават пагражае яму. Бурхан зараз выхапіць шаблю і засячэ Бардуна, як засек ягонага мядзведзя. Не паспее Бардун наслаць на яго сваё пракляцце.

— Хто ты? — паўтарыў Бурхан.

— Я зерне, якое калісьці ў коласе налівалася. А падзьмуў вецер — і шпурнуў мяне ў лясныя нетры. Тут коласам я не прарасту. Калі гляджу на сонца, то мае вочы слязьмі заплываюць. Калі гляджу на начныя зоркі, то сіверам-марозам маю душу праймае. Доўга я глядзеў на зоркі. Доўга… Аж пакуль мая душа не стала халоднай, аж пакуль не замарозіла яе.

Бурхан ступіў уперад.

— Кажаш, ды не даказваеш. Не магу я цябе зразумець. А таго, каго не магу зразумець, не люблю я. Душа ў цябе халодная. Глядзі, каб і сам не стаў халодным.

— Вельмі ж ты прыткі. Думаеш, што сілай мяне возьмеш? І над табою ёсць сіла.

— Якая? — усміхнуўся Бурхан.

Бардун, узмахнуўшы рукою, злавіў у жменю пчалу, паднёс яе да рота, штосьці прашаптаў і падкінуў угору. Пчала стала кружыцца над Бурханам. Бурхан, адскочыўшы, замахаў рукамі.

— Кхе-кхе-кхе… — затросся ад смеху Бардун. А ў самога вочы блішчаць, твар быццам скамянеў.

— Братка, Бардун нават пчоламі камандуе, — заварушыўся Раман.

— Маўчы, — папярэдзіў яго Базыль.

А Раману не церпіцца, не можа маўчаць.

— Ён зараз і на нас напусціць пчолаў. Казаў табе, што трэба ўцякаць. Не паслухаўся ты мяне.

— Маўчы!

Бурхан, бегаючы каля хаціны, усё махаў рукамі. Нарэшце стаў і выдыхнуў:

— Задушыў! Я яе задушыў! Ты, стары, вельмі ж хітры. Хітрасці ў цябе яшчэ болей, чым у лісіцы.

— Я ж табе казаў, што і над табою ёсць сіла. Вось гэтая маленькая пчолка магла б цябе ў нос уджаліць. А што ты рабіў бы, калі б цэлы рой табе на галаву сеў, каб пачаў джаліць? Ці дапамагла б табе твая сіла? Не, не дапамагла б. Крычаў бы, енчыў бы ты, забыўшыся пра сваю сілу.

— Ціпун табе на язык, — буркнуў Бурхан.

— Мне? — бліснуў вачыма Бардун. — А можа, табе ціпун на язык? Майго Касмача ты засек. Нядаўна выціраў кроў з шаблі. Кроў не вытраш. Яна прыстае, што ржа. Бачыў, як іржа прыстае да жалеза? Вядома, можна да бляску вычысціць іржавае жалеза. Але з цягам часу ўсё роўна жалеза заржавее і рассыплецца ў парахно. Было — і няма. І цябе з'есць кроў забітага табою Касмача, як з'ядае ржа жалеза.

Бурхан узяўся за шаблю.

— Ты мне пагражаеш? А ты ведаеш, што я табе з аднаго разу галаву знясу?

— Знясеш шабляй, на якой кроў майго Касмача? Знясі. Калі знясеш, то на месцы гэтай галавы цэлых тры вырасце.

Базыль чакаў, што зараз Бурхан выхапіць шаблю, секане ёю ведзьмаку па шыі, пасля чаго (а ён усёй душой у гэта верыў) на месцы адной ссечанай галавы вырастуць аж тры. Яму хацелася заплюшчыць вочы, каб не бачыць гэтага, але з заміраннем сэрца ён глядзеў і чакаў. Невядома, ці паверыў Бурхан, што ў старога, які выйшаў з гэтай хаціны, вырастуць тры галавы, але ён адступіўся назад і працадзіў праз зубы:

— Недзе я цябе бачыў, стары!

— Няўжо бачыў? Я не першае лета жыву ў лясных нетрах. На людзі я не выходжу, — усміхнуўся Бардун.

— Хлусіш, стары. Усё-ткі недзе я цябе бачыў.

— Дык успомні, дзе бачыў.

— Не ўспомню. Туман у галаве. У гэтым тумане твой твар расплываецца.

— Не ўспомніш, не старайся. Можа, у сне я да цябе прыходзіў? Бывае, што прысніш таго, пра каго зусім не думаеш, не гадаеш. Кхе-кхе-кхе… Напалохаць мяне задумаў! Зараз расплачуся, літасці ў цябе папрашу… А ці ведаеш ты, што дзікі кот, які вырас на волі, ніколі, калі нават вельмі галодны, есці не папросіць? Свойскі кот просіць. Занясі яго ў лес, выкінь з мяшка. Калі згаладаецца і ўбачыць людское жытло, абавязкова папросіць есці. Прыйдзе, сядзе паблізу парога і пачне жаласна мяўкаць… Дзікі ж кот не замяўкае, ніколі есці не папросіць. Запомні.

— Ды я… Ды ты… Ты з мяне здзекуешся! Я зараз! — Бурхан выхапіў з-за плячэй лук, дастаў з калчана стралу.

— Братка, у татарына чорная страла, — прашаптаў Раман.

Сапраўды, Бурхан дастаў чорную стралу, такую ж самую, якая ўторкнулася ў ствол дуба.

— Стары, стань на калені. Хутчэй. Табе мала жыць засталося, — прагаварыў Бурхан.

— Не ты мне жыццё даў — не ты яго ў мяне і адымеш.

— Я! Я адыму! — працадзіў праз зубы Бурхан. Бардун падняў рукі, уперыўся вачыма ў Бурхана і, нешта шэпчучы, пайшоў на яго. Бурхан апусціў лук. Ен, нібы дзіця, бездапаможна глядзеў на Бардуна.

— Ну, што? Дрыжыць? — запытаў у яго Бардун. Бурхан некалькі разоў стукнуў сябе кулаком у грудзі.

— Во тут усё дрыжыць! — Моцна дрыжыць?

— Нібы цапамі малоцяць.

— Добра. Няхай памалоцяць. Яшчэ крыху памалоцяць і вымалацяць тваю душу. Навошта табе душа? Душа — лішні цяжар, яна як лішні мяшок на возе. Часта людзі скардзяцца: "Цяжка ў мяне на душы". А не будзе душы — не будзе і цяжару. Дык ці патрэбна табе душа? Га?

— Не, — замахаў галавою Бурхан.

Вядзьмак тыцнуў пальцам, паказваючы на мядзведзя.

— Ты яго забіў — ты яго і еш!

Бурхан укленчыў і зубамі стаў грызці пасечанае цела мядзведзя, нібы век быў галодны. Бардун стаяў як скамянелы.

— Я не магу-у, — тоненька завёў Раман.

— Не глядзі туды. Табе не трэба туды глядзець. Прашу цябе! Не глядзі! — сказаў брату Базыль.

— Годзе! — раптам крыкнуў Бардун.

Бурхан ускочыў. Ягоныя рукі і твар былі ў мядзведжай поўсці, у крыві. Ён глядзеў на ведзьмака і ўсміхаўся. Базылю на імгненне здалося, што гэта ўсміхаецца нейкі страшны д'ябал.

— У цябе ёсць душа? — запытаў у Бурхана Бардун.

— Не.

— А бацька-маці ёсць у цябе, былі?

— Не.

— І радзімы ў цябе няма?

— Няма. Была, ды згарэла. Во, во! Гарыць яна. Бачу, як ад болю курчыцца! У крыку зайшлася, аж сківіцы звяло. Балюча ёй!

— Шкадуеш яе?

— Не. У мяне ж няма душы.

— Добра. Няхай гарыць твая радзіма сінім агнём. Няхай твой род разам з ёю згарыць. Няхай!

— Няхай! — паўтарыў Бурхан, як закляцце. Бардун пальцам тыцнуў яму ў грудзі.

— А можа, пра сяброў ты ўспомніў? Былі ж яны ў цябе. Ва ўсіх нас змалку былі сябры. Маленькімі мы вучыліся сябраваць. А сталі падрастаць — сталі развучвацца. Кхе-кхе-кхе… Бачыў, як вада праз рэшата працякае, як знікае непрыкметна, бясследна?

Бурхан махнуў галавою.

— Бачыў.

— Так і з сябрамі мы расстаёмся. Непрыкметна, адзін за адным, кропелька па кропельцы, яны ад нас адыходзяць. Быццам на вечны спакой.

— У мяне няма сяброў. Душы ў мяне няма, — прамовіў Бурхан.

— Добра, — прагаварыў Бардун. — Ты забраў у мяне маю ўцеху — майго Касмача, хоць і служыў мне, сам таго не ведаючы. Аднаго разу я да цябе ў сне падкраўся, слова запаветнае табе ўвёў у вушы. Дайшло яно да цябе, прыняла яго твая душа, ды цяпер яна не з табою, пакінула яна цябе. Кхе-кхе-кхе… Цяпер па-іншаму будзеш мне служыць. Цяпер за сваёю душою будзеш хадзіць. Куды яна паляціць, туды і ты пойдзеш. Будзеш шукаць яе, але не знойдзеш. Не дасца яна табе ў рукі. Ідзі за ёю. Пойдзеш? Будзеш шукаць?

— Буду.

Бардун пхнуў Бурхана ў грудзі.

— Ідзі!

Бурхан павярнуўся і, нібы сляпы, пасунуўся ў лес.

— Кхе-кхе-кхе… — зайшоўся ад смеху Бардун.

 

Сустрэча з Бурханам

 

Базыль і Раман пачалі адпаўзаць назад, а пасля, усхапіўшыся, панесліся з пагорка. Беглі, пакуль зусім не знемагліся. Раман сеў на гнілы пяньчук, затуліў далонямі твар і заплакаў.

— Чаго ты? — кінуўся да яго Базыль.

Раман плакаў наўзрыд, калаціўся, нібыта ў ліхаманцы. Такім яго Базыль яшчэ ні разу не бачыў. Ён схапіў брата за рукі, стараючыся адарваць іх ад твару.

— Раман, супакойся. Чаго ты?

— Ты бачыў?.. Бачыў?.. Татарын Бурхан грыз нежывога мядзведзя.

— Няхай грызе! Няхай!

— Ты бачыў? Ягоныя рукі былі ў крыві. І твар у крыві. Бачыў?

Базылю і самому хацелася заплакаць, закрычаць немым голасам, але ён стрымліваў сябе.

— Раман, не плач. Не думай пра гэта. Зусім не думай. Вось і палягчае табе.

— Мне ўжо ніколі не палягчае. Праўда, што Бардун у Бурхана душу адабраў? Праўда, што яна будзе лятаць, блукаючы?

Базыль стаяў, сцяўшы вусны. Так, болей няма душы ў Бурхана. Хоць меў і шаблю, і лук, але стаяў перад Бардуном, як малое дзіця, з усім пагаджаўся, усё-ўсё ўслед за ім паўтараў. Ну, ды халера з ім, з Бурханам. Так яму і трэба. Няхай даганяе сваю душу. Не будзе калі па лесе гойсаць, дзяцей лавіць. Рамана трэба супакоіць, бо зусім сплачацца.

— Раман, перастань плакаць. Даўся табе гэты Бурхан. Ён і сам ад сваёй душы адмовіўся.

— Бурханава душа будзе па свеце лятаць… Яна нядобрая… Яна нас задушыць…

— Дзядуля татараў не пабаяўся. А ты… Чаго ты расплакаўся?

— Душа жывога чалавека па лесе лятае. Хіба гэта не страшна?

Базыль мусіў пагадзіцца з братам. І праўда, страшна. Недзе ляціць яна, нябачная, а Бурхан сунецца за ёю, хоча рукамі яе схапіць… Ды лепей не думаць пра гэткае. Трэба Базыля супакоіць і ісці хутчэй у вёску, каб паведаміць, што татары ў лесе. Мужчыны не пабаяцца ні татараў, ні Бурханавай душы. Нешта прыдумаюць, нешта зробяць, каб і татараў разбіць, і Бурханаву душу адгэтуль прагнаць. Няхай не палохае тутэйшых людзей, няхай ляціць у тыя землі, адкуль татары прыехалі. Няхай ведаюць іхнія супляменнікі, як сваіх вояў-коннікаў за паланянкамі пасылаць.

І Базыль з Раманам, аглядваючыся, пайшлі па лесе.

— Братка… — прамовіў Раман.

— Цішэй ты, — папрасіў яго Базыль.

— Чаму? Бардун нас не пачуе.

— Хто-небудзь іншы пачуе.

— Хто? — дрыготкім голасам прагаварыў Раман. Базыль хацеў сказаць яму, каб памаўчаў, а ён зноў запытаў:

— Чарнабог нас не пачуе, не зловіць у лесе?

— Не зловіць, — чамусьці ўпэўнена адказаў Базыль. Ад дзядулі яны ведалі, што Чарнабог жыве ў лясных нетрах, а яму служаць ваўкі, чэрці, злыя духі і лясун.

— А што было б, — спытаў Раман, — калі б супраць татараў паўсталі ўсе Чарнабогавы слугі?

— Чарнабогавы слугі з татарамі доўга не ваявалі б, хутка з імі памірыліся, — прагаварыў Базыль.

— Таму памірыліся б, што гэтыя татары нам зло чыняць?

— Так, Раман.

Раптам наперадзе, за маладым ельнікам, трэснула, быццам хтосьці на сухую галіну неасцярожна нагой наступіў. Хто ж там? Няўжо Чарнабогавы слугі? А можа, сам Чарнабог з балота вылез? Калі ён, то не выпусціць з рук. З ім, як і з татарамі, лепей не сустракацца. А можа, татары ў ельніку?

— Братка, ты чуў? — прашаптаў Раман. Базыль, ледзь раскрываючы вусны, прамовіў: — Чуў.

— Там звер ці чалавек? Як думаеш? Там…

Базыль не паспеў дакончыць, бо з ельніку вылез Бурхан. Ягоны лук вісеў за спінаю, а сам ён ішоў, наставіўшы рукі, і ўсё бубнеў пад нос: "Знайду, знайду, знайду…"

Базыль быццам прырос. Ён стаяў і глядзеў на скрываўлены Бурханаў твар.

Татарын падышоў да іх і, вырачыўшы вочы, прахрыпеў:

— Знайшоў…

— Не-э! Не-э! — закалаціўся Раман.

Бурхан ступіў уперад, цягнучы рукі да Базыля. Базыль адхіснуўся.

— Не даешся? — прамовіў Бурхан.

— Ы-ы-ы… — завыў Раман.

Базыль узяў брата за руку і пачаў адступацца назад. Бурхан прагаварыў:

— Я ішоў па пнях, па карчах. Я ішоў праз балота. Я шукаў. Я знайшоў. Кхе-кхе-кхе…

Кхекае, нібы Бардун. Чаго ж яму трэба? Які ж страшны ён!

Базыль махнуў рукою:

— Згінь! Згінь!

— Кхе-кхе-кхе… — закхекаў Бурхан. — Я знайшоў. Я яе дагнаў. Яна ўцякала ад мяне, а я яе дагнаў.

Базыль, адступаючыся, прагаварыў:

— У балота ідзі. Там Чарнабог. Ён цябе чакае. З Чарнабогам сябруй.

— З Чарнабогам? — выскаліў зубы Бурхан.

— З ім, з Чарнабогам, — замахаў галавою Базыль. — У Чарнабога шмат слугаў. Ты з усімі пасябруеш. Да іх ідзі. Яны чакаюць цябе.

— Я ўсё балота прайшоў. Нідзе не бачыў ні Чарнабога, ні Чарнабогавых слугаў. Вось тут яе знайшоў! Кхе-кхе-кхе… Знайшоў…

— Уцякайма! — крыкнуў брату Базыль і прыпусціўся па лесе.

— Знайшоў! — данеслася ім услед.

 

Бурхан даганяе

 

Базыль і Раман ляцелі на злом галавы, аж пакуль не апынуліся ў бярозавым гаі. Аддыхваючыся, селі на мяккай, нагрэтай сонцам траве. Вакол стаялі белыя-бялюткія бярозкі — усе як адна стройныя, тонкія, кучаравыя.

— Братка, і ты моцна спалохаўся? — першым парушыў маўчанне Раман.

У Базыля перад вачыма, нібы жывы, паўстаў Бурхан.

— І не пытайся. У мяне ногі сталі як драўляныя. Раман дакрануўся рукою да свайго калена.

— А ў мяне і цяпер калені трасуцца. Я баяўся, што на мяне Бурханава душа наваліцца. Яна была дзесьці паблізу. Нездарма ён казаў, што знайшоў яе. Бурхан, вядома, сваю душу не бачыў. Ен нас убачыў і падышоў. Падумаў, што мы — ягоная душа. Таму і ўзрадаваўся, закрычаў: "Знайшоў!" Базыль, а ты каго болей баяўся: Бурхана ці ягонай душы?

Што сказаць? Калі ён, Базыль, убачыў скрываўленага Бурхана, калі Бурхан, наставіўшы валасатыя рукі, стаў падступацца да яго, то ён зусім забыўся, што Бардун у татарына душу адабраў. Мае рацыю Раман. Паблізу была Бурханава душа. Магла б яна на іх наваліцца, як непрыкметна навальваецца туман на балота. Здушыла б горла, не дала б дыхнуць. Чамусьці не напала, не навалілася. Мажліва, пашкадавала. А можа, чакала, пакуль Бурхан наваліцца? Хіба зразумееш, што хацела яна, ягоная беспрытульная душа? Ды лепей не думаць пра гэта, выкінуць з галавы.

— Раман, Бурхан хваліўся, што праз балота прайшоў. Як ён не праваліўся? — вырашыў перавесці гаворку на іншае Базыль.

— Можа, хлусіў?

— Мне здаецца, што праўду казаў.

— Неяк прайшоў. Можа, чэрці дапамаглі яму праз балота прайсці? — прамовіў Раман.

Базыль не пагадзіўся з братам, але прамаўчаў. Хіба чэрці дапамогуць? Такі бяздушны, як Бурхан, ім якраз і патрэбен. Калі б убачылі яго, то схапілі б за вушы і ў балота пацягнулі. Як жа ён прайшоў праз балота, чаму не праваліўся? Як відаць, ягоная душа яму дапамагла.

Нечакана пачулася песня:

 

Ой, у полі азярэчка,

Там плавала ведзярэчка,

Саснова клёпка, дубова донца,

Не цурайся, ды маё сэрца,—

 

данеслася да іх песня. Раман усхапіўся:

— Нашы дзяўчаты спяваюць!

Базыль прыслухаўся. І праўда, галасы знаёмыя. Свае, нарастаўскія, дзяўчаты спяваюць, стараюцца, выводзяць:

 

Яно плавала, плавала

Тры дзянёчкі да й з вадою.

— Выйдзі, дзяўчына, выйдзі, кахана,

— Пагаворым да мы з табою.

 

— Чуеш? Гэта ж Параска! — усклікнуў Раман.

Так, сярод іншых выдзяляецца голас Параскі, іхняй суседкі. Дый не дзіва: лепшай пявунні, чым яна, і ў суседніх вёсках не знойдзеш.

— Ох, і рада б выхадзіш,

І з табою гаварыці.

Край мяне маці палажыла спаці,

Я й баюся ды разбудзіці.

 

— Я — хлапчына маладзенькі,

У мяне конік вараненькі.

Калі не выйдзеш, дзяўчына, з двара —

Я не твой, а ты не мая.

 

Базыль прыўстаў, ловячы кожнае слова. Дзяўчаты спяваюць. Яны тут, у бярозавым гаёчку. Выходзіць, вёска непадалёку. Спяваюць… Каб толькі татары іх не пачулі.

 

Хлопец коніка сядлае,

З канём рэчы размаўляе:

— Едзем, мой косю, едзем, вараны.

Аж да цёмнага Дунаю.

 

Каля ціхага Дунаю

Стану, гляну, падумаю.

Ці мне ўтапіцца, ці з канём забіцца,

Ці дадому вараціцца?

 

Базыль устаў. Дзяўчаты, пэўна, па шчаўе прыйшлі, тут, у бярозавым гаі, будуць збіраць яго. Не ведаюць, што татары ў лесе.

 

Я ўтапіцца не ўтаплюся,

І з конікам не заб'юся.

Бывай, дзяўчына, бывай, кахана,

Больш да цябе не вярнуся,—

 

гучыць, ліецца ў бярозавым гаі песня.

— Прыгожа спяваюць дзяўчаты, — прамовіў Раман.

— Наспяваюць на сваю галаву, — сказаў Базыль. — Татары ж у лесе.

Удалечыні паказаліся дзяўчаты.

— Гэ-эй! — гукнуў Базыль.

— Базылё-ок! — заўважыла яго Параска.

Пазірае, усміхаецца, не ведае, што татары груганамі на дзядулю наляцелі і што Марысю схапілі. Не ведае, што акрываўлены Бурхан па лесе цягаецца, сваю душу шукае. Калі б ведала, то не ўсміхалася б. Як жа сказаць дзяўчатам пра гэта, каб моцна не перапалохаць?

— Параска, у лесе… У лесе… — пачаў ён. Параска, мусіць, знарок, каб падражніцца, зацягнула:

 

Ой, у полі азярэчка,

Там плавае ведзярэчка…

 

Як жа паведаміць дзяўчатам, што татары ў лесе? Мабыць, не павераць, калі і пачуюць. Весела ім.

Параска раптам перапыніла песню, крыкнула:

— Дзеўкі! Гляньце, які страхалюд!

Базыль спярша не зразумеў, пра каго яна так незычліва сказала, а пасля, зірнуўшы ўбок, убачыў Бурхана, які, наставіўшы рукі, ішоў да дзяўчат.

— Знайшоў! Усё-ткі знайшоў. Мяне ў балота пасылалі, а я балота мінуў, тут знайшоў,— гучна мармытаў ён.

— Дык гэта ж татарын! — ойкнула Параска.

Базыль увесь напяўся. Чаму ж тут Бурхан? Няўжо ён, як прывязаны, ходзіць за Раманам і за ім, Базылём? Дакуль так будзе? Можна ад страху сканаць. Няўжо ад яго няма як уратавацца?

— Дзеўкі, уцякайце! — закрычала Параска.

Дзяўчаты з піскам кінуліся ўрассыпную. А Раман, сарваўшыся з месца, чамусьці прыпусціўся назад, у лес. І Базылю нічога не заставалася, як бегчы за ім.

 

Замоўленае слова

 

У самым гушчары Базыль дагнаў Рамана, схапіў яго за плячо: — Стой! Куды ты? А Раман глядзіць невідушчымі вачыма:

— Бурхан! Уцякайма!

— Ён за дзяўчатамі пагнаўся.

— Ты бачыў?

— Бачыў.

Базыль казаў праўду. Сапраўды, ён бачыў, як Бурхан, наставіўшы рукі, пагнаўся за дзяўчатамі. Мабыць, самлее тая дзяўчына, якую ён дагоніць. А можа, не ўдасца злавіць? Вёска ж непадалёку. Калі прыбяжыць у вёску, то там мужчыны хутка яму рады дадуць.

— Вось каб была ў мяне вялікая-вялікая вяроўка! — усклікнуў Раман.

— Навошта яна табе? — здзівіўся Базыль.

— Я на гэтую вяроўку ўсіх злых людзей пананізваў бы, як рыбу на нізку. Няхай на вяроўцы віселі б. Не стала б зла на нашай зямлі. Было б толькі дабро, і людзі жылі б у радасці.

Базыль моўчкі слухаў брата. Які ж ён дзівак! Злых людзей так шмат, што не хопіць ніякай вяроўкі.

— Раман, трэба ў вёску ісці,— сказаў Базыль і палез з гушчару. Раптам за кустамі, убачыў ён, прамільгнула чалавечая постаць.

— Раман, — прашаптаў Базыль, — сядай. Раман імгненна прысеў, глянуў на Базыля.

— Чаго ты?

— Нехта за кустамі сядзіць.

— Бурхан?

Базыль прыўзняўся і ўбачыў… Бардуна. Той стаяў непадалёку і шаптаў:

— Зоры-зараніцы, красныя дзявіцы, вазьміце вы крыксы-начніцы — і бацькавы, і маткіны, і дзявоцкія, і жаласныя, і карысныя, і ўцешныя, і пасмешныя, і светавыя, і заравыя…

Базыль прысеў. Яму хацелася абхапіць рукамі галаву, упасці ніцма на зямлю. "Крыксы-начніцы…" Ні разу ў вёсцы ён не чуў такога слова. Каго ж Бардун называе крыксамі-начніцамі? Можа, крыксы-начніцы — невядомыя многім людзям пачвары, якія бясшумна лятаюць, высочваючы здабычу? Што, калі Бардун пакліча гэтых крыксаў-начніц? Пакліча… Прыляцяць сюды, чорныя, як галавешкі, схопяць іх загінастымі дзюбамі дый панясуць у самыя непралазныя нетры, у свае гнёзды, і кінуць гэткім жа чорным сваім птушанятам для наедку.

Бардун шаптаў усё хутчэй. Цяпер ягонага шэпту Базыль не мог разабраць. Ён толькі бачыў, як хутка-хутка ходзяць губы Бардуна.

— О-ой! — вырвалася ў Рамана.

Бардун перастаў шаптаць, агледзеўся, закхекаў. Усё… Цяпер можна не хавацца.

— Дык гэта вы! — прагаварыў Бардун.

— Вы нас ведаеце? — вырвалася ў Базыля. Бардун падышоў бліжэй.

— Чаму ж не ведаю. Вы Піліпавы ўнукі. Калі ён мяне з вёскі праганяў, то вы былі яшчэ зусім маленькія. Але я вас адразу пазнаў.

Бардун казаў без злосці, нават лагодна, ды Базыля да самых пят працінала нібы іголкамі.

— Нашага дзядулі ўжо няма, — усхліпнуў Раман.

— Няма? — перапытаў Бардун.

— Яго татары забілі,— праз слёзы прамовіў Раман.

— Забілі?

— Дзядулю забілі, а сястрычку Марысю схапілі.

— Вы бачылі? — зноў запытаў Бардун.

— Мы з дзядулем былі ў лесе. Татары знянацку з'явіліся, чорную стралу ў дуб пусцілі. Яны нас акружылі. Дзядуля іхняга сілача забіў лясінай. Той сілач дзядулю хацеў праткнуць дзідай, а дзядуля лясінай збіў каня з ног. Пасля і татарыну рэзнуў. Мы з Базылём уцяклі ад татараў, а Марыся адстала ад нас. Яны яе схапілі…

Раман замаўчаў. Бардун, падахвочваючы яго, прагаварыў:

— Ну, ну…

Базыль з дакорам паглядзеў на брата. Навошта ён пра ўсё расказвае Бардуну? Не ведае, што ягоны аповяд ведзьмаку ў радасць. Ён жа ненавідзіць дзядулю. Няма ў Рамана галавы на плячах! Каб хоць не расказаў, што нядаўна былі каля Бардуновай хаціны. Калі вядзьмак даведаецца, што бачылі, як ён у Бурхана душу адабраў, то жывымі з рук не выпусціць. Ведзьмакі не любяць пакідаць сведкаў свайго зладзейства.

— Ну, ну, — паўтарыў Бардун.

— Адстала ад нас Марыся, — усхліпнуў Раман. — Мы вярнуліся, шукалі яе, ды не знайшлі. Мы нават гукалі, каб адклікнулася! Відаць, татары яе злавілі.

— І гэта ўсё?

Базыль адчуў, як застукала ў скронях. "Раман, маўчы!" — ледзь не крыкнуў ён.

— Усё, — сказаў Раман.

Базыль з палёгкай уздыхнуў. Не прызнаўся брат, што былі каля хаціны. Хапіла розуму, каб прамаўчаць.

— І болей ты нічога не бачыў? — запытаў у Рамана Бардун.

Раман заматаў галавою.

— Не, не бачыў.

— Не махлюеш?

— Кажу вам, што не бачыў.

— Ідзіце за мною, — прамовіў Бардун.

 

Навальніца

 

"Куды ж вядзе нас вядзьмак? — думаў Базыль. — Няўжо на згубу? Што ж ён прыдумаў, каб нас загубіць? Можа, да дрыгвы падвядзе, у плечы пхне, каб праваліліся ў самае Чарнабогава царства?"

— Дзеду-у… — усхліпнуў Раман.

— Чаго табе? — азваўся Бардун.

— Нам хочацца ў вёску.

— А мне, вы думаеце, не хочацца? Куды мышка зерне цягне? Га?

— У свой закуток, — нясмела сказаў Раман. Бардун падняў угору руку.

— Во! Во! У свой закуток. Там яна яго зберагае. Калісьці і ў мяне быў свой закутак.

— Дык у вас і цяпер… — пачаў Базыль, ды не дакончыў.

— Што ў мяне цяпер? — запытаў Бардун.

Базыль адчуў, што на лобе выступілі кропелькі поту. Які ён недарэка! Баяўся, што Раман прагаворыцца, што пра лясную хаціну скажа, а цяпер сам ледзь не ляпнуў пра гэта. Як жа выкруціцца, каб не здагадаўся Бардун, што былі каля хаціны?

— Дык што ў мяне цяпер? — зноў запытаў вядзьмак. Базыль, ледзь стрымліваючы хваляванне, прагаварыў:

— Ёсць жа недзе ў вас сваё жытло. Недзе ж начуеце вы.

— Недзе начую. Ты гэта добра падмеціў. А вось сапраўдны закутак быў у вёсцы. У вёску нават вераб'і ляцяць, хоць, бывае, малыя са страхі выпорваюць іх вечарам. Здавалася б, чаго табе, верабейку, трэба ў вёсцы? У лесе жыві, а ў вёску толькі наведвайся. У лесе ж спакайней. Не, у вёску ляцяць. Туды іх цягне. Добра ім там.

Базыль стараўся не глядзець на Бардуна. Вёску ўспамінае. Добра яму там было. А хіба добра было тым людзям, якім зло рабіў? У іх душа смылела, слязьмі аблівалася. Чаму ж ладна з людзьмі не жыў? Яны ж дабром адплацілі б.

Толькі пра сябе думаў, толькі сабе дабра хацеў. Дык і татарам добра, калі палоннікаў наловяць, калі пасля з выгадай для сябе іх прададуць. Вось каб сказаць пра гэта! Няхай паслухаў бы. Не, трэба маўчаць, трэба трымаць язык за зубамі.

— Не любіце вы мяне, як ваш дзядуля не любіў. Што ж, яшчэ ўспомніцца яму, — прагаварыў Бардун.

— Нашага дзядулю татары забілі,— не стрываў Базыль.

— І на тым свеце яму ўспомніцца.

Яны выйшлі на сцяжынку, парослую мохам. Бардун стаў.

— Бачыце гэтую сцяжынку?

— Канешне, бачым, — адказаў Раман.

— Дык ідзіце па ёй.

— Вы нас адпускаеце? — не паверылася Базылю.

— Ідзіце. Вам будзе цяжка. Але ж не думайце ўбок зварочваць. Звернеце — век будзеце шкадаваць, век будзеце на душы цяжар насіць. Кхе-кхе-кхе…

Базыль стаяў, увагнуўшы галаву. Куды ж пасылае іх вядзьмак? Палохае, што будзе цяжка. Можа, проста страх наганяе? Не, не падобны ён на таго, хто словы на вецер кідае. Нешта задумаў.

— Чаго стаіце, раты разявіўшы? Душа ў пятках сядзіць? — нейкім рыпучым голасам прагаварыў Бардун.

Базыль не мог падняць вачэй. Бач, пра душу напамінае вядзьмак. Любіць чужыя душы адбіраць, каб распараджацца імі па-свойму. Сапраўдны злыдзень.

— Душа ў пятках сядзіць, — ужо лагодна, як і раней, калі сустрэліся з ім, прагаварыў Бардун. — Я не махлюю. Будзеце век цяжар насіць, калі не паслухаецеся мяне, калі са сцяжынкі збочыце. Ведаю: захочацца вам збочыць, наперакор мне зрабіць. Што ж, тады маё запаветнае слова вам дапаможа.

— Якое слова? — не стрываў Раман.

— Слухайце і запамінайце. Інакш папаводзіць вас гора вакол смалістага пня. Слухайце запаветнае слова! Гадзіна вадзяная, земляная, сляпні і вужы, змеі і вужакі, ярыца, пераярыца! Аддайце і вазьміце сваю жаласць і ярасць…

У Базыля, як і тады, калі былі каля хаціны, пашэрхлі валасы на галаве. Ці запамінаў ён, ці стараўся запомніць Бардуновы словы? Не, яны толькі жах наганялі. Яму хацелася аднаго: каб хутчэй адпусціў Бардун.

— Запомнілі? — бы здалёк данёсся голас Бардуна. Базыль кіўнуў галавою.

— Запомнілі.

— Усё запомнілі?

— Усё.

— Дык ідзіце і не зварочвайце са сцежкі. Вам трэба тры павароткі мінуць.

Базыль і Раман пацёпкалі па сцяжынцы. Калі адышліся крыху далей, Раман запытаў:

— Братка, куды ён нас пасылае?

— Хто яго ведае.

— Давай са сцежкі збочым і ў вёску пабяжым.

Базыль і сам пра гэта падумаў. Але ж вядзьмак папярэджваў, каб не зварочвалі са сцежкі, пакуль трэцюю паваротку не мінуць. Мажліва, сочыць з кустоў, глядзіць, як яны, Базыль і Раман, слова, дадзенае яму, трымаюць. Яшчэ пракляне ці якой-небудзь немачы напусціць, калі ўбачыць, што са сцежкі збочылі. З ім жарты кепскія.

— Не, па сцежцы пойдзем, — сказаў Базыль.

— Братка, я іду па гэтай сцежцы, а ў мяне аж падэшвы пякуць, — прызнаўся Раман. — Можа, яна чарцямі пратаптаная?

— Можа, і чарцямі,— нявесела сказаў Базыль.

— Базыль, ты запомніў тыя словы, якія казаў Бардун? — пацікавіўся Раман.

— Не. А ты?

Раман плюнуў пад ногі.

— Цьфу! Пра вужакаў, пра вужоў… Хіба гэткае будзеш запамінаць? Яшчэ прысніцца.

"Ву-ух!" — неспадзявана пачулася ўгары.

— Што гэта? — усклікнуў Раман.

Над лесам раптам з'явілася чорная хмара.

— Братка! — зноў усклікнуў Раман. — Гэта Бардунова работа. Ён навальнічную хмару наслаў. Папярэджваў, што будзе нам цяжка. Збываецца! Зараз…

Над галавою трэснула, звонкім пошчакам разляцелася па лесе. Халодная бліскавіца змяёю прабегла па небе. Вецер праляцеў па вершалінах. Яны закачаліся, загудзелі. Зноў бліснула маланка, трэснуў гром. Пасля стала ціха-ціха.

Раман абхапіў галаву:

— Ох, зараз і дасць!

"Так, будзе вялікая навальніца, — падумаў Базыль. — Нездарма ўсё замерла, заціхла".

Узбоч сцяжынкі Базыль убачыў старую кашлатую елку, каля якой стаяў высокі смалісты пень.

— Раман! — крыкнуў ён. — Пад елкай схаваемся, пераседзім навалу-навальніцу!

— Пад якой?

Базыль тыцнуў пальцам, паказваючы на старую елку.

— Вунь пад той!

Ужо трэці раз трэснула над галавою, вочы рэзнула агнём-маланкай.

"Бум-бум-бум", — забарабанілі кроплі дажджу.

Базыль і Раман хуценька залезлі пад елку. Тут было суха, утульна, як у будане. А дождж ужо сцёбаў па дрэвах, па траве, расцякаючыся па зямлі ручайкамі, лужынкамі.

Гром лупіў, бухаў, здавалася, над самаю галавою, праз густыя лапы яліны закапалі першыя важкія кроплі.

— Не ўседжу-у я ту-ут, — тоненька завёў Раман.

— Баішся? — запытаў у яго Базыль.

— Яшчэ як баюся!

Базыль і сам баяўся, міжволі ўздрыгваў, калі бліскала маланка, а адразу ж за ёю лупіў гром. Ды ён стараўся не паказваць страху.

— Базыль, навальніца не хутка скончыцца, — зноў прагаварыў Раман.

Зусім побач трэснула. Здалося, што зямля хадуном захадзіла. Маланка сляпіла вочы.

— У дрэва Пярун пацэліў! — усклікнуў Раман.

— Ляж мне на калені,— звярнуўся да яго Базыль.

Раман ніцма лёг Базылю на калені, часта-часта засоп носам. Базыль нахіліўся над ім, затуляючы яго ад кропляў-дажджынак, і неспадзявана для самога сябе ціхенька, як калісьці маці, заспяваў:

Пайдзі, коця, на вулку,

А дзіця у люльку.

На ката варкота,

А на дзіця дрымота.

На ката безгалоўе,

А на дзіця здароўе.

На ката усё ліха,

А ты, дзіця, спі ціха.

Дзіўна, але маміна даўняя калыханка супакойвала і яго, Базыля. Ён спяваў і быццам не заўважаў бліскавіц-маланак, быццам не чуў траскучых грымотаў.

А лес гудзеў, стагнаў, нібы ўсе д'яблы з ваколіцы сабраліся тут спраўляць свой жудасны баль.

Раман, скурчыўшыся, ляжаў на каленях і паціху соп носам. Калі Базыль скончыў спяваць, ён папрасіў:

— Яшчэ паспявай.

Базыль ніжэй нагнуўся над ім і зноў заспяваў:

Ходзіць каток па сяле,

Носіць дзяцей сон у кашале.

Ходзіць каток па капусце,

Носіць сон у белай лусце,

Бабы катка злапалі,

Сон для дзетак забралі.

Зноў суха трэснула, разносячыся па лесе шматгалосым рэхам. Базыль заплюшчыў вочы і, прыціснуўшыся да Рамана, непрыкметна заснуў. На кашулю, на плечы, часта капалі цёплыя кроплі дажджу.

 

Дзіўны сон

 

Базылю снілася, што ён у лесе, залітым сонцам. У мяккай шаўкавістай траве чырванеюць суніцы — вялікія, важкія, што вішні. Раптам з'явіўся дзядуля. На ягоным ілбе — рана, такая ж чырвоная, як і гэтыя суніцы. У руках у дзядулі лясіна, якой ён біўся з татарскім сілачом Ак-Бугаем. Ён, Базыль, падышоў да дзядулі, запытаў: "Дзядуля, табе ўдалося вырвацца ад татараў?" Дзядуля ўсміхаецца: "Ты мне дапамог". "Я дапамог? — дзівіцца Базыль. — Я сам уцёк ад татараў. Яны мяне ледзь не дагналі". Дзядуля моўчкі ўзнімае лясіну і, размахнуўшыся ёю, б'е па суніцах. Раз, другі, трэці… Чырвоны сок кроплямі пырскае на траву, на дзядулевы нагавіцы. на ягоную кашулю. Дзядуля ўсё лупіць па суніцах. "Гэ-эх! Гэ-эх!" — раз-пораз вырываецца з ягоных грудзей. "Дзядуля, што ты робіш? — крычыць ён, Базыль. — Хутка дзяўчаты прыйдуць збіраць суніцы". Дзядуля, апусціўшы лясіну, кажа: "Гэта не суніцы. Гэта татары. Хіба ж не бачыш?" Базыль уважліва прыглядаецца. І праўда, цяпер тут, дзе раслі суніцы, сядзяць татары. Чамусьці ва ўсіх галовы вялізныя, а ногі тоўстыя, кароценькія, крывыя. Некаторыя татары, усхапіўшыся, уцякаюць у лес. "Вось яно што! — думае Базыль. — Татары знарок перакінуліся ў суніцы. Ведалі яны, што сюды прыйдуць дзяўчаты. Схапілі б, прымусілі, каб для іх песні спявалі". "Дзядуля, як ты здагадаўся, што татары ў суніцы перакінуліся?" — пытаецца ён, Базыль. Дзядуля прыкладвае палец да вуснаў: "Тс-с… Унучак, сюды Бардун ідзе. Ён мяне шукае. Я зараз уцяку, а ты скажаш яму, што няма мяне на гэтым белым свеце. Добра?" Базыль ківае галавою: "Добра. Хутчэй уцякай". Дзядуля кідае лясіну і бяжыць у гушчар. Ён, Базыль, паварочваецца і бачыць Бардуна. Бардун стаіць, насупіўшыся. "Няма тут дзядулі. Ён на тым свеце!" — крыкнуў яму Базыль. Бардун тыцкае пальцам, паказваючы на лясіну: "А гэтая лясіна чыя? Хто яе тут пакінуў? Хіба не твой дзядуля? Хіба не ён гэтай лясінай біўся з татарамі? Ці, можа, гэта не лясіна? Можа, змяя?" "Можа, змяя," — прамовіў Базыль і ўбачыў, што на тым месцы, дзе ляжала лясіна, варушыцца доўгая тоўстая змяя. Яна, уставіўшыся, глядзіць на яго, на Базыля. Ён пачаў адступацца назад, а Бардун наставіў рукі, не пускае: "Куды ты?" Змяя падняла галаву і папаўзла на Базыля. Здаецца, што яна не паўзе па траве, а ціха, бясшумна плыве ў вадзе, высунуўшы галаву. Вось-вось накінецца на яго. Ды раптам павярнула ўбок і знікла ў лесе. "Кхе-кхе, — закхекаў Бардун. — Змяя за тваім дзядулем пагналася". "Яна ж яго дагоніць, укусіць, — з жахам падумаў Базыль і на ўсю моц галёкнуў: — Дзеду, беражыся!" Бардун усміхнуўся: "Ты ж казаў, што твой дзядуля на тым свеце. Хлусіў мне". "Пусціце мяне да дзядулі", — папрасіў Базыль. Бардун зарагатаў: "Да дзядулі? На той свет? Хіба табе надакучыла на гэтым свеце?" Бардун рагатаў, ківаючыся з боку на бок, і рэха разносіла па лесе ягоны траскучы смех. Нарэшце ён перастаў смяяцца, прагаварыў: "Ты не бядуй. Я буду тваім дзядулем. Мы будзем у лесе жыць. Непадалёку стаіць мая хаціна. Ты яшчэ ўбачыш яе. Нядаўна ў мяне жыў мядзведзь. Я яго зваў Касмачом. Калі мне станавілася сумна, я прасіў Касмача, каб патанцаваў. Ён танцаваў, а я цешыўся. Ды цяпер у мяне няма Касмача. Татарын Бурхан яго засек. Ты будзеш у мяне за Касмача. Калі я засумую, то папрашу цябе, каб патанцаваў. Ты будзеш танцаваць, а я буду цешыцца. Не бойся. Я цябе буду даглядаць, буду адным ліпавым мёдам карміць. А калі вельмі захочаш, то стану тваім дзядулем. Я і цяпер магу стаць тваім дзядулем. Хочаш?" Базыль замахаў рукамі: "Не хачу! Чаго смаліцаю прычапіліся да мяне?" "Я табе песню праспяваю. Паслухай, як хораша ў мяне выходзіць, — прагаварыў Бардун і заспяваў хрыплым голасам:

Сталі куры сакатаць,

Трэба курам чаго даць.

Ці ячменю жменю,

Ці жыта карыта,

Ці бобу каробу".

Базылю здалося, што сапраўды ў лесе сакочуць куры. Здалося, што іх процьма, што іхняе сакатанне ніколі не скончыцца. Ён скрывіўся, хацеў заплакаць, а Бардун, заўважыўшы гэта, сказаў: "Бачу, што табе не даспадобы мая песня. Можа, расказаць казку?" Базыль хацеў сказаць Бардуну, што яму трэба ісці дамоў, ды вядзьмак раптам усклікнуў: "Піліп!" Базыль азірнуўся і ўбачыў дзядулю, які выйшаў з-за кашлатай яліны. Цяпер на ягоным ілбе не было раны. "Піліп, давай прывітаемся, давай абдымемся!" — зноў усклікнуў Бардун. "Не хачу з табой вітацца, — сказаў дзядуля. — Ты на мяне змяю напусціў". Бардун прамовіў: "Якую змяю?" "Эх, Бардун! — прагаварыў дзядуля. — Усё хітруеш. Не мяняеш свайго нораву. Глянь на маю нагу. Пабачыш, дзе змяя ўкусіла". Базыль глянуў на дзядулеву нагу і жахнуўся: яна была сіняя і тоўстая, што калода. "Вось што ты нарабіў, Бардун, — сказаў дзядуля. — На сваіх людзей змяю напускаеш. Ну, крыўдуеш на нас. Але хіба можна змяю напускаць? Мы ж на адной зямлі нарадзіліся". Бардун глуха прагаварыў: "Піліп, я цябе выратаваў. Цябе татары ў палон узялі, а я вызваліў. Мне шкада цябе стала". "Зноў хлусіш. Не для таго ты мяне вызваліў. Ты майго ўнука Базыля баламуціш, самым страшным чарам хочаш навучыць. Няма каму табе сваё зладзейскае вядзьмарства перадаць. Таму і ўзяўся за Базыля. Не паддасца ён табе. Дый я за яго заступлюся. Яшчэ ёсць у мяне сіла, не ўсю змяя забрала. А чорная страла чыя? Га?" Бардун закалаціўся ад злосці: "Я цябе з таго свету вярнуў, а ты немаведама што вернеш на мяне! Мы з табою яшчэ сустрэнемся!"

Дзядуля нечакана выхапіў з-за пазухі змяю, скручаную ў колца. Гэта была тая самая чорная змяя, якая не так даўно знікла ў лесе. "Піліп, навошта ты прынёс яе?" — усклікнуў Бардун. "Вазьмі свой падаруначак!" — гукнуў дзядуля і кінуў змяю на Бардуна. "А-а-а!" — залямантаваў Базыль.

 

Каршун і дзікі голуб

 

— Братка, што з табою? — пачуў Базыль голас Рамана.

Базыль ляжаў на баку, а ўгары зелянелі лапкі яліны, праз якія прасвечвала сонца. "Дык гэта ж быў сон. Гэта толькі прыснілася мне, — здагадаўся ён. — Няўжо толькі прыснілася? Не верыцца. І дзядуля, і Бардун былі як жывыя. Размаўлялі…"

— Братка, што з табою? — дакрануўся да пляча Раман. — Я спаў, а ты як крыкнеш, як падскочыш! Разбудзіў ты мяне.

Базыль, абапершыся рукою аб зямлю, устаў. Моцна, як у хворага, баліць галава. Чамусьці аж у скроні коле. А навокал цішыня. Свеціць сонца, палошча свае праменьчыкі ў лужынах. Выходзіць, скончылася навальніца, пакуль яны спалі.

— Братка, чаго ты крычаў?

— Кепскі сон мне прысніўся.

— Які? Раскажы. Базыль махнуў рукою:

— А-а, лепей не ўспамінаць яго.

— Раскажы.

Базыль, час ад часу ўздыхаючы, мусіў расказаць, як у залітым сонцам лесе ўбачыў дзядулю, як ён спрачаўся з Бардуном.

Калі Базыль скончыў расказваць, Раман пацікавіўся ў яго:

— Марысю ў сне ты не бачыў?

— Не, — сказаў Базыль. Раман пляснуў рукою па калене.

— Братка, наш дзядуля жывы! Базыль аж вочы вылупіў:

— Ты хіба ведаеш?

— Нездарма табе прыснілася, што сустрэўся з ім. Яшчэ сустрэнемся. Вось пабачыш.

Базыль глядзеў на брата, як глядзяць на дзівака. Хіба мажліва, каб дзядуля застаўся жывы? Тыя татары яго жывым з рук не выпусцілі. Няўжо Раман думае, што дзядуля лясінай адбіўся ад іх? Калі б нават быў казачным асілкам, то ад цэлай зграі татараў не адбіўся б.

— Братка, — бліжэй прыціснуўся Раман, — ты казаў, што ў дзядулі рана на лбе. Мусіць, паранілі яго татары, цяжка яму. Але ж ён жывы. А Бардуну ты не вер. Ён хацеў паддобрыцца да цябе.

— Я не паверыў яму.

— І правільна зрабіў, што не паверыў. Гэта ён чорную змяю выпусціў. Яна цябе хацела ўкусіць?

— Хацела, — кіўнуў галавою Базыль.

Самі таго не заўважаючы, яны разважалі, пераконвалі адзін аднаго, нібыта ўсё гэта было з ім, з Базылём, не ў сне, а на яве. І Базыль быццам забыўся, што яму гэта толькі прыснілася. Яны вылезлі з-пад елкі. У паветры пахла рознымі травамі, зёлкамі, смалою. Лес, памыты дажджом, быццам памаладзеў.

— Глянь! — усклікнуў Раман, задраўшы галаву. Над самымі дрэвамі, кідаючыся з боку ў бок, ляцеў дзікі голуб. Яго даганяў вялізны чырванавата-руды каршун.

— Акыш! Акыш! — Базыль, каб напалохаць драпежніка, закрычаў на яго, як звычайна крычаць на курэй.

А каршун, не зважаючы на крык, ляціць, ужо даганяе голуба. Вось-вось схопіць. Голуб раптам каменем упаў пад ногі. Каршун бясшумна, што здань, паляцеў далей.

Базыль нагнуўся, падняў голуба, пагладзіў яго па спінцы.

— За табою, як і за намі, драпежнік палюе, — прагаварыў.

Раман дакрануўся рукою да белай плямкі, якая выдзялялася на шыі голуба.

— Базыль, чаму ты сказаў, што і за намі драпежнік палюе?

— А хіба не?

Раман крыху падумаў і згадзіўся:

— Сапраўды. Тут і татары, і Бардун, і розныя нячысцікі. Голуб нас не пабаяўся, каля нас знайшоў ратунак. А мы дзе знойдзем?

Базыль адчуваў, як пад рукою часта б'ецца маленькае сэрца голуба. Напэўна, так білася яно і ў Марысі, калі яе даганялі татары. Дзе ж яна цяпер? Мусіць, недзе ціхенька плача ў кулачок.

Базыль пагладзіў голуба па крылцах, падкінуў угору, усклікнуўшы:

— Ляці!

Голуб узмахнуў крыламі, падняўся ўверх і неўзабаве знік з вачэй.

— Куды мы цяпер? — запытаў Раман.

 

Адчай

 

Базыль стаяў, прыслухоўваючыся. Здалёк, гэта ён добра пачуў, даносілася нейкая гамонка. Хто ж яшчэ тут, у лесе? Можа, мужчыны-вяскоўцы, даведаўшыся ад дзяўчат, што нейкі татарын іх напалохаў, прыйшлі ў лес? Базыль зірнуў на Рамана.

— Чуеш гамонку?

— Чую, — кіўнуў галавою Раман.

— Хто гэта? Як ты думаеш? Не нашы мужчыны?

— Нашы! Яны нас шукаюць! Пабеглі! Сустрэнем іх! — узрадаваўся Раман.

— Пачакай, — спыніў яго Базыль.

Ен зноў стаў прыслухоўвацца. Усё гучней, усё выразней галасы. Але чамусьці ніводнага слова не разабраць. Не, не вяскоўцы ў лесе — чужая гаворка чуецца. Татары гэта.

Базыль пацягнуў Рамана за сабою. Яны ляглі за густым ядлоўцавым кустом, які рос воддаль ад сцяжынкі.

— Братка, трэба ўцякаць. Заўважаць нас татары, — не сцярпеў Раман.

— Не заўважаць.

— А калі заўважаць?

— Раман, татары, мажліва, дзядулю і Марысю з сабою вязуць. Трэба паглядзець.

Над лесам ярка свяціла сонца. На кустах блішчалі важкія дажджынкі. Птушкі спявалі на розныя галасы. Базыль адчуў, як зашчымела ў грудзях. Нясцерпна вось так, выцягнуўшыся, ляжаць і чакаць немаведама чаго. Што ж гэта дзеецца на свеце? У сваім жа лесе трэба хавацца.

Татары на сцяжынцы з'явіліся неяк нечакана. Базыль ледзь стрымаўся, каб не ўсклікнуць. Уперадзе ехаў Джавад, а за ягоным канём ішла Марыся. На яе шыі была вяроўка, якую трымаў Джавад.

— Марыся. Ма… — заварушыўся Раман. Базыль паказаў яму кулак.

— Маўчы!

Ён глядзеў на Марысю. У сястрычкі ногі, рукі ў гразі, твар схуднелы, бледны. А раней жа заўжды шчокі ў яе былі круглыя, ружовыя. "Мая вішанька", — так звычайна называў яе бацька. Бывае, падніме на руках, падкіне некалькі разоў угору, пасля апусціць на зямлю, запытаецца: "Ну, як? Высока ты ўзлятала, мая вішанька?" Марыся бліскае вачанятамі, заліваецца смехам. Счарнеў бы бацька, калі б убачыў яе цяпер з вяроўкай на шыі.

Марыся стала якраз насупраць кашлатай елкі, нагнулася, заскакаўшы на адной назе. Джавад таргануў за вяроўку.

— Цаго стала?

Марыся схапілася рукою за нагу.

— Мне ножка баліць. Застраміла.

— Не баліць твая носка. Хлусіс.

— Не хлушу. Баліць. Зараз выму стрэмку і далей пайду. Крыху пачакайце.

— Няма калі цакаць, — і Джавад мацней таргануў за вяроўку.

Марыся, узмахнуўшы рукою, упала. Татарын захіхікаў. Марыся ўзялася рукамі за вяроўку, спрабуючы скінуць яе, але Джавад закрычаў:

— Не скідай! Буду бізуном аперазаць!

— Ма… — зноў заварушыўся Раман. Базыль прыціснуў яго да зямлі:

— Ляжы і не высоўвайся!

— Дзядзечка, пусціце мяне, — папрасіла Джавада Марыся.

— Уставай! — таргануў за вяроўку Джавад.

Базыль з нянавісцю глядзеў на яго. Ён ледзь стрымліваўся, каб не ўскочыць.

— Ножка баліць, — усхліпнула Марыся.

— Не баліць твая носка. Ты махлюес. Хітрая. Усе вы тут хітрыя. Вас трэба бізуном аперазаць.

Базыль да болю сцяў кулакі. Марыся сядзела на траве, а Джавад усё торгаў за вяроўку. Базыль здагадаўся, што сястра зусім знясілела. Пэўна, нямала ёй прыйшлося прайсці, папацягалі яе татары за сабою. Нездарма ўся ў гразі. Як жа дапамагчы ёй? Накінуцца на татараў? Але што гэта дасць?

— Уставай! Бізуном буду аперазаць! — крыкнуў Джавад.

Марыся, абапершыся рукою аб зямлю, устала. "Эх, каб хоць знак ёй падаць, каб хоць паказаць, што мы тут! — падумаў Базыль. — Можа, прыўстаць, махнуць рукою? Не, нельга ўставаць. Адразу татары заўважаць. Яны ж не сляпыя".

— Цаго стаіс? Ідзі! — гукнуў Джавад. — Хутка дабяруся і да твайго бацькі, і да ўсіх тваіх сваякоў. Буду ўсіх іх бізуном аперазаць.

— Дзядзечка, адпусціце мяне, — скрывілася Марыся.

— Ідзі! — вызверыўся Джавад.

Марыся, усхліпваючы, паплялася па сцяжынцы. Атрад татараў схаваўся за павароткай, а яны, Базыль і Раман, усё ляжалі на зямлі. Базылю ніяк не верылася, што зусім нядаўна тут былі татары, што Марыся прасіла Джавада, каб адпусціў яе. Як жа змарнела яна! А сёння ж зранку, падскокваючы, бегла ў лес.

— Братка, — прысеў на траву Раман. — Чаму ты мяне ўтрымаў? Чаму не пусціў?

— Што ты зрабіў бы?

— Біў бы іх.

— Чым?

— Чым папала.

— Так яны табе і даліся б.

Базыль ляжаў на зямлі. Млявасць апанавала яго.

— Братка, — падаў голас Раман.

— Чаго? — азваўся Базыль.

— Трэба нам за татарамі бегчы. Недзе спыняцца яны.

— А Бардун?

— Бардун нам не ўказ.

— Яшчэ які ўказ. Забыўся, што казаў?

— Не забыўся, — адказаў Раман.

Базыль павярнуўся на бок. Шкада Рамана. Аж сінія кругі пад вачыма. Моцна яго праняло. Татары ўсё-ткі злавілі Марысю. А вось дзядулі ў іхнім атрадзе не было. Выходзіць, там, на паляне, яны расправіліся з ім. Раман казаў, што павінны сустрэцца з дзядулем. Не, не збудзецца сон…

Базыль убачыў муравейку, які поўз па сцябліне. Асцярожна, двума пальцамі, узяў яго, патрымаў і апусціў на зямлю. Муравейка, спрытна мінаючы травінкі, хутка-хутка папоўз. Кудысьці спяшаецца. Мабыць, у муравейнік. А можа, паўзе, каб сябра выручыць? Сваё жыццё ў мураўёў, патаемнае.

— Братка, — сказаў Раман, — а дзядулі сярод татараў не было.

І ён заўважыў, што не было дзядулі. Да гэтага не казаў, маўчаў. Пэўна, не хацеў ні сабе, ні яму, Базылю, душу квяліць. Цяпер не стрымаўся.

— Не было, — прамовіў Базыль.

— Ты думаеш, што ён загінуў? Не, дзядуля жывы. Наш дзядуля такі, такі… Яго не возьме ні татарская дзіда, ні татарская шабля. Не верыш?

Базыль, каб перапыніць гэтую гаворку, запытаў:

— Ты ведаеш, што татары задумалі зрабіць? Раман падаўся наперад:

— Што?

— Яны хочуць напасці на нашу вёску. У Рамана аж твар выцягнуўся.

— Адкуль ты ведаеш?

— Адкуль? Сам Джавад хваліўся, што і нашага бацьку, і ўсіх нашых сваякоў будзе бізуном біць. Хіба ты не чуў?

— Няхай паспрабуе. Нашы мужчыны на іх наваляцца з усіх бакоў!

— Раман, татары гэта ведаюць. Яны хітрыя. Таму на нашу вёску нападуць ноччу, калі ўсе заснуць. Знянацку нашых захопяць. Каго заб'юць, каго ў палон забяруць. Мала ім адной Марысі. Не задаволіліся яны.

— Базыль, дык трэба хутчэй у вёску бегчы. Можа, не зловіць нас Бардун. Во колькі часу прайшло, а ён усё не паказваецца.

Базыль адчуваў, што Бардун дзесьці побач, непадалёку. Ды трэба нешта ж рабіць, трэба рызыкаваць, пакуль татары яшчэ большай бяды не нарабілі.

Базыль устаў.

— Ну, Раман, паспрабуем вырвацца ад ведзьмака.

 

Прыкутыя да смалістага пня

 

Яны, асцярожна ступаючы, абмінаючы галлё, ішлі па лесе. З дупла яліны высунулася вавёрка, убачыла іх, стала пазіраць.

— Не баіцца, — прагаварыў Раман.

— А чаго ёй баяцца? — сказаў Базыль. — Яна адчувае, што мы яе не кранем.

Мінулі дуплістую яліну, пайшлі далей. Базыль уважліва ўглядаўся ўперад, прыслухоўваўся. Не, Бардуна не відаць. Няўжо затаіўся?

— Базыль, няма тут Бардуна. Дарма ты хваляваўся, — парушыў маўчанне Раман.

Базыль стаў што ўкопаны. Што гэта? Перад імі той жа самы смалісты пень, тая ж самая кашлатая яліна, пад якою ратаваліся ад навальніцы. І парослая мохам сцяжынка непадалёку. На ёй яшчэ прыкметныя сляды татарскіх коней.

Базыль працёр вочы. Не паверылася, што зноў прыйшлі на тое ж самае месца. Як жа магло такое стацца?

— Раман, ты бачыш? Той жа смалісты пень і тая ж самая яліна. Мы сядзелі пад ёю.

Раман увагнуў галаву ў плечы.

— Хадзем адгэтуль. Хутчэй хадзем.

Яны зноў пайшлі па лесе, абмінаючы сухое галлё, і неўзабаве зноў убачылі на дуплістай яліне вавёрку. Яна глядзела з дупла і быццам смяялася з іх.

Базыль, каб толькі не бачыць яе, хутчэй пакрочыў далей.

— Братка, зноў той смалісты пень, — дрыготкім голасам прамовіў Раман. — Бачыш?

Але, той жа самы пень. Нібы прыкутыя яны да яго. Чаму ж так? Штосьці тут не тое. Нейкая новая бяда на галаву звалілася.

Базыль наморшчыў лоб.

— Раман, так мы да самага вечара будзем блукаць, з лесу не выберамся.

— Бардун нас папярэджваў,— напомніў Раман.

Сапраўды, папярэджваў. Казаў, што папаводзіць гора вакол смалістага пня. Яшчэ казаў, што ягоную замову трэба запомніць. Не запомнілі. А калі б запомнілі? Бардунова слова невядома чым абярнулася б. Нездарма да смалістага пня як прыкутыя. Бардун за нос водзіць, нешта замышляе.

— Кхе-кхе, — неспадзявана пачулася добра знаёмае, і з-за кустоў выйшаў Бардун.

Базыль стаў адступацца назад. Бардун махнуў рукою.

— Стой!

Базыль адчуў, як кальнула ў каленях. Ён стаў, пазіраючы на Бардуна.

— Хацелі ўцячы ад мяне? Не ўдасца, — лагодна прагаварыў вядзьмак.

— Мы… Мы вакол с-смалістага пня ўсё ходзім, — запінаючыся, прамовіў Раман.

Бардун пагладзіў бараду.

— І тры дні вакол яго хадзілі б.

— Аж тры дні? — вырвалася ў Базыля.

— Хадзілі б, пакуль не знемагліся, пакуль не пападалі б ад знямогі. Не мяне вінавацьце. Самі вінаватыя. Я вам што казаў? Трэба было па сцяжынцы ісці, трэцюю паваротку мінуць.

— Па сцяжынцы татары ехалі. Хіба вы не ведаеце? — агрызнуўся Базыль.

— Я ўсё ведаю.

Базыль са страхам глядзеў на ведзьмака. Кажа, што ўсё ведае. Няўжо ўсё-ўсё? Калі так, то выходзіць, што знарок па сцяжынцы паслаў. Хацеў, каб у лапы татараў трапілі. Не выйшла па-ягонаму. Не, няма як яму верыць. Ягоныя словы нікому дабра не дадуць. Няхай лясным звярам у вушы іх уводзіць.

— Я ўсё ведаю, — паўтарыў Бардун. — Ведаю, што вы маіх слоў не запомнілі. А калі б запомнілі і цяпер паўтарылі, то адразу на сцяжынку выйшлі б, не хадзілі б вакол смалістага пня.

— Нам трэба сястрычку выручыць, — сказаў Базыль. Вядзьмак прыжмурыўся.

— Смельчакі! Сястрычку яны выручаць! Кхе-кхе-кхе… Прыжмураныя вочы-шчылінкі Бардуна перабягалі то на Базыля, то на Рамана, нібы прашчупвалі.

— Годзе вам бегаць. Будзеце мяне слухацца? Бу-дзе-це? Я ў вас пытаюся!

Базыль апусціў галаву.

— Не.

— Смельчакі! У свайго дзядулю, у Піліпа, удаліся. Што ж з вамі зрабіць? Можа, тут пакінуць? Ведаеце, што будзе з вамі, калі тут пакіну?

— Што? — пацікавіўся Раман.

— Будзеце хадзіць вакол смалістага пня. Будзеце як прыкутыя да яго. Здохнеце тут! Кхе-кхе-кхе… Чаго маўчыце? Заняло?

— Мы не хочам здыхаць, — неспадзявана сказаў Раман.

— Кхе-кхе-кхе, — закхекаў Бардун. — Ведаю, што не хочаце. А каму ж хочацца? Бачылі, як трава з-пад снегу вылазіць? Цяжка, душна ёй пад снегам. Жаўцее, сохне. Таму і радуецца, калі сонейка прыгрэе. Свае нітачкі-травінкі да яго цягне, зелянее, сокам наліваецца. Кожнай травінцы-былінцы хочацца жыць-квітнець. І вам таксама хочацца. Добра, што хоць прызналіся. Цяжка мне з вамі, скажу я вам. Натамілі вы мяне, душу развярэдзілі. Я вас у рукі, а вы з рук.

— Вы ж нас да гэтага смалістага пня прыкавалі,— заўважыў Базыль.

— Кхе-кхе-кхе… Прыкаваў… Бачылі, што бывае з адной-адзінюткай сняжынкай, калі яна, неразумная, на жывую чалавечую руку апусціцца? Растане непрыкметна, толькі маленькі слядок пакіне. Пасля ад таго слядка-плямінкі аніякага знаку не застанецца. Так і з вамі можа стацца. Хто вы? Адны-адзінюткія ў гэтым лесе, як неразумныя сняжынкі. Сіроты вы, можна сказаць. Ну, не палохайцеся. Ідзіце па сцяжынцы, не зварочвайце. Як раней мы дамаўляліся. Прама ідзіце. Трэцюю паваротку вы павінны мінуць.

— Чаму вы нас усё на сцяжынку пасылаеце? — не вытрываў Базыль.

Бардуновы вочы-шчылінкі забегалі, замітусіліся, пасля ўставіліся на яго, на Базыля.

— Хочаш ведаць?

Базыль ледзь чутна прамовіў:

— Хачу.

— Доля ў вас такая.

— Доля? Якая яна, наша доля?

— І гэта хочаце ведаць? Доля бывае розная. Аднаго спаліць, а другога крыху абсмаліць. Аднаго пасячэ, а другога — ссячэ на кавалкі, на капусту. Яшчэ ўбачыце вы сваю долю. Доля плача, доля скача, доля песенькі пяе. І паскачаце, і паплачаце. За ручку са сваёй доляй прывітаецеся. Кхе-кхе-кхе… Па сцяжынцы ідзіце. Ідзіце, не бойцеся. Ступайце цвёрда, як некалі Ярыла-бог ступаў. Ідзіце па сцяжынцы — там доля ваша! Ідзіце! Лялю-прыгажуню ўбачыце!

 

Дзяўчына-доля і Чарнабогавы слугі

 

Базыль пачуў, як каля самых вушэй нешта гучна трэснула. Перад вачыма ў яго паплыло, галава закружылася. Яму здалося, што ён ідзе па сцяжынцы. Паабапал — пяшчотныя кветкі лотаці, зялёныя дрэвы. Трава, незвычайна шаўкавістая, лашчыць падэшвы босых ног. "Я ж Ярыла… Але чаму я, Ярыла, босы?"

А зверху галасамі-званочкамі даносіцца: "Пацерпіш. Пацерпіш…" Ён паднімае вочы і бачыць уверсе жаваранкаў, якія, трапечучы крыльцамі, усё паўтараюць: "Пацерпіш… Пацерпіш…" Ён супакойваецца, нясецца, бы на крылах, а насустрач Ляля — багіня вясны. Усміхаюцца ружовыя губы, ільняная каса да зямлі дакранаецца, прыветна смяюцца сінія вочы. Ён, сумеўшыся, спыняецца.

— Ты ведаеш, хто я такая? — пытаецца прыгажуня.

— Багіня вясны, — упэўнена адказвае ён.

— Не, — смяецца гэтая незвычайная дзяўчына. — Я — твая доля. Ты не пазнаў мяне?

Ён стаіць, апусціўшы галаву: сорамна прызнавацца, што не пазнаў уласную долю. Дзяўчына-доля павольна ўзнімае рукі і ўзмахвае імі — ён бачыць перад сабою лес, завалены бураломам. На гнілых пнях, парослых імхом, сядзяць злосныя гадзюкі. Дзяўчына-доля другі раз узмахвае рукамі, і лес кудысьці знікае. Цяпер перад ім — шырокая рака. Яна імкліва бяжыць, віруе, нясе вывернутыя з каранямі дрэвы. За рэчкай віднеецца балота, над якім суцэльнай хмарай вісяць камары. На берагах балота сядзяць, цяжка дыхаючы, вялізныя пузатыя жабы. З-за карча высоўваецца чорная, страшэнная морда, якая агідна хіхікае. "Гэта ж чорт!" — даходзіць да Базыля. Дзяўчына-доля трэці раз узмахвае рукамі, і ён бачыць поле, спрэс усыпанае вострымі камянямі. На гэтым полі сядзіць… дзядуля Піліп. Ён рве на кавалкі белую кашулю і завязвае імі акрываўленыя ногі. Базыль было памкнуўся да яго, але тут усё знікла.

— Ты бачыў? — сказала дзяўчына-доля. — Зараз я пайду і праз лес, і праз гэтае балота, пераплыву раку, узыду на поле. Ты пойдзеш са мною?

Ён моўчкі пераступіў з нагі на нагу. Дзяўчына-доля спахмурнела. "Зараз яна пойдзе і пакіне мяне аднаго, — тахнула Базылю ў галаву. — А на полі ж дзядуля сядзіць. Ён жа, відаць, і лес, і балота, і раку прайшоў, а там, на полі, зусім абяссілеў. Яму патрэбна мая дапамога". Базыль хацеў сказаць дзяўчыне-долі, што пойдзе з ёю, а яна запытала:

— Табе здавалася, што ты Ярыла?

— Здавалася і цяпер здаецца, — прызнаўся ён.

— Ты ведаеш, што было з Ярылам пасля таго, як ён з Ляляй сустрэўся?

— Ведаю. Яму давялося з Чарнабогавымі слугамі ваяваць.

— Правільна, — прагаварыла дзяўчына-доля. — Заўжды святло з цемрай змагалася. Запомні гэта.

— І мне прыйдзецца з цемрай ваяваць? — усклікнуў ён.

— А як жа ты думаў? Рыхтуйся, усе свае сілы збірай, — сказала дзяўчына-доля.

Базыль, ашаломлены, стаяў перад ёю. "Ну і ну! — думаў ён. — Са слугамі Чарнабогавымі мне прыйдзецца ваяваць. З імі і Ярыла ваяваў, і дзядуля, але яны хітрыя: калі бачаць, што слабеюць, то хаваюцца ў цёмныя норы, у балота, пад карчы — і не выцягнеш іх адтуль".

— Чаго ж ты маўчыш? — усміхнулася дзяўчына-доля і раптам пачала памяншацца, раставаць на вачах, а на сцяжынцы з'явіліся Чарнабогавы слугі: лясун, карачун, чорт, ведзьмы, вадзянік.

— Прыйшлі? — спакойна сказаў Базыль. Чорт, задраўшы хвост, галёкнуў:

— Гэй! Падыходзьце сюды! Зараз будзем ягоную душу дзяліць! Усім па кавалачку!

Базыль адчуў, як нешта сціснулася ўсярэдзіне, зашчымела. Ён хацеў кінуцца наўцёкі, але зноў з'явілася дзяўчына-доля і махнула рукою:

— Ідзі да мяне. Ты ж абяцаў. Ідзі, не бойся. Усе твае прашчуры за мной ішлі.

— Не адолею я слуг Чарнабогавых. Мне трэба яшчэ падрасці, сілы набрацца, — з роспаччу сказаў ён.

— А яны хіба будуць чакаць, пакуль ты падрасцеш? — прамовіла дзяўчына-доля і зноў знікла.

На сцяжынцы Базыль нечакана ўбачыў Марысю. На яе шыі вісела вяроўка. Яна так паглядзела на Чарнабогавых слуг, што тыя пачалі адступацца. І Марыся чамусьці пабегла за імі, крыкнуўшы Базылю:

— Ратуйся! Цябе княжацкія дружыннікі шукаюць!

Ён нічога не зразумеў: "Якія княжацкія дружыннікі? Чаму яны тут, у нашым лесе? Чаму шукаюць мяне?" Раптам уздрыгнула, закалацілася зямля. На сцяжынку вылецелі коннікі ў паласатых татарскіх халатах і цёмнай хмарай панесліся на яго. "Зараз наваляцца, растопчуць капытамі," — прамільгнула ў галаве. Ён наставіў рукі. Коннікі спыніліся, як па загадзе невядомай сілы. Бліжэйшы з іх, падобны на Джавада, сказаў:

— Мы дружыннікі кіеўскага князя. А ты хто? Базыль глянуў яму ў вочы:

— Няпраўда. Ты Джавад. Я пазнаў цябе. Джавад падміргнуў сваім паплечнікам:

— Так, памяць у яго някепская. Я Джавад, але служу кіеўскаму князю. А ты хто?

— Я Ярыла, — сказаў Базыль. — Я нясу людзям вясну. У мяне ёсць ключы, якія адчыняюць зямлю да жыцця. Калі я еду на сваім белым кані, то пад яго капытамі расцвітаюць кветкі.

Джавад сцёбнуў траву бізуном:

— Годзе! Хто паверыць табе? Базыль не разгубіўся:

— А ты ў людзей папытай. Яны вераць у мяне, Ярылу. Яны славяць мяне, і не толькі мяне — і Перуна, і Дажбога, і Каляду.

— Не будзе больш гэтага, — прагаварыў Джавад. — Мы зробім так, што ніхто і ведаць не будзе, што ты быў на гэтай зямлі.

І Джавад, саскочыўшы з каня, стаў падкрадвацца да Базыля.

— А-а-а! — заенчыў Базыль.

 

Ачышчэнне агнём

 

Базыль сядзеў на сцяжынцы, а побач стаяў Раман.

— Братка, — прамовіў Раман. — Ты ведаеш? Ведаеш?

— Што?

— Мне ўяўлялася, што я Ярыла.

Базыль аж галавою пакруціў. Выходзіць, не толькі яму, але і Раману ўяўлялася, што ён Ярыла. Неяк не верыцца.

Няўжо яны спалі і адзін і той жа сон прыснілі? Ні разу ён, Базыль, не чуў, каб аднолькавыя сны сніліся. Можа, проста так сказаў Раман, можа, дзеля смеху?

— І што ж ты рабіў? — пацікавіўся Базыль у брата.

— Я ішоў па сцяжынцы і сустрэў багіню Лялю.

— Багіню Лялю?

— Ага. Пасля яна знікла, а з'явілася дзяўчына-доля, падобная на яе. Яна мяне за сабою клікала.

— Пасля Чарнабогавы слугі з'явіліся? — запытаў Базыль у брата.

— З'явіліся, каб ім пуста было. І лясун, і вадзянік, і чорт рагаты, і ведзьмы ў ступах. Ляталі, кружыліся, гігікалі.

— А татары не прыскакалі на конях? Не пагражалі, што ў рацэ цябе ўтопяць?

Цяпер Раман аж галавою пакруціў.

— Былі і татары. Джавад назваўся дружыннікам кіеўскага князя.

— Ён з каня саскочыў?

— Саскочыў. Ты хіба ведаеш?

— І мне такое ўяўлялася. І я быў Ярылам, па сцяжынцы ішоў.

— Праўда?

Базыль стукнуў сабе кулаком у грудзі.

— Праўда! Дальбог! Мабыць, заснулі мы. Вось і снілася нам.

— Не. Калі б заснулі, то прачнуліся б каля елкі.

— Каля якой елкі? — не зразумеў Базыль.

— Дзе ад дажджу хаваліся. Дзе смалісты пень. Базыль глянуў у адзін бок, у другі. І праўда, няма паблізу смалістага пня, са сцяжынкі не відаць яго. Выходзіць, не ляжалі, не спалі, а па сцяжынцы ішлі. Няўжо з заплюшчанымі вачыма? Мабыць, не, з расплюшчанымі. Калі так, то сапраўды сустрэлі Чарнабогавых слугаў. Вось табе і на! Усіх адразу. Такога, відаць, ні з кім не было. Бывае, што сустрэнецца чалавек з нячыстай сілай. Але ж не з усёй адразу. Ну, чорт спакусіць ці лясун напалохае. А тут нават ведзьмаў сабралася, што грыбоў у кошыку. Так, Чарнабогавых слугаў сустрэлі. І дзяўчына-доля тут была. Але чаму дружыннікі кіеўскага князя падобныя на татараў? Дый Марыся сюды прыйшла. Яна ж у палоне.

Базыль нагнуўся, зашаптаў Раману ў самае вуха:

— Зноў Бардун падстроіў. Нездарма крычаў: "Ідзіце па сцяжынцы! Ідзіце!" Памятаеш?

Раман вылупіў вочы.

— Памятаю.

— Вось мы і пайшлі,— сказаў Базыль.

— Пайшлі,— як рэха, адгукнуўся Раман. Базыль махнуў рукою.

— Ён хутка і ў нас душы забярэ, ён жа з нячыстай сілай звязаны.

— Канешне, звязаны. На тое ён і вядзьмак.

— Я не пра гэта хачу сказаць. Я пра іншае. Нячыстая сіла, відаць, і да нас прыляпілася. Трэба ад яе агнём ачысціцца. Агонь святы, ён ачышчае.

— Твая праўда, — прагаварыў Базыль. — Збірай галлё.

Яны назбіралі сухога галля, якое ляжала паабапал сцяжынкі, пасля Базыль наламаў тонкіх сухіх былінак, склаў іх стажком, укленчыў, дастаў крэсіва, паднёс яго да стажка з былінак і пачаў высякаць іскры. Неўзабаве па былінках заскакалі жоўтыя языкі полымя. Раман стаў падкладваць тонкія сухія галінкі. Агеньчыкі прагна абхоплівалі іх. Полымя ўсё разгаралася, і вось на сцяжынцы ўжо трашчала, бушавала вогнішча.

— Будзем скакаць цераз касцёр, як хлопцы і дзяўчаты на Купалле скачуць. Інакш не ачысціцца нам ад нячыстай сілы, — сказаў Базыль.

— Давай ты першы, — прапанаваў Раман.

Базыль разагнаўся і скокнуў цераз вогнішча, на імгненне адчуўшы, як яно абдало яго сваім гарачым подыхам. За ім пераскочыў Раман, потым яшчэ раз і яшчэ. Яны плячо ў плячо селі каля вогнішча, якое ўсё разгаралася, патрэсвала.

— Цяпер нячыстая сіла да нас не прычэпіцца, — прамовіў Раман. — Святы агонь не дасць. Можа, цяпер і Бардуновы чары спадуць? Як ты мяркуеш?

— Можа, і спадуць. Паспрабуем сысці са сцяжынкі. Трэба нам у вёску бегчы.

Базыль замаўчаў. Яму здалося, што нехта чужы стаіць ззаду і глядзіць проста ў патыліцу. У патыліцы аж пякло, бы ад пажарышча-полымя. Рупіла азірнуцца, але ён сядзеў прама, бо адчуваў: азірніся — і сустрэнешся з чужымі страшнымі вачыма.

"Хто ж стаіць за спінай? Хто ж глядзіць не адрываючыся? Няўжо Бардун? А можа, сам лясун, слуга Чарнабогаў? — думаў Базыль. — Сказаць Раману ці не? Што, калі той чужынец, пачуўшы, накінецца з крыкам? Раман ад аднаго страху здранцвее. Трэба непрыкметна адпаўзці ад вогнішча і даць лататы…"

Патыліцу пякло агнём. Базыль не стрываў, азірнуўся: ззаду, выскаліўшы зубы, стаяў Бурхан.

Не, Базыль не закрычаў, хоць і хацелася яму крыкнуць на ўвесь свет. Ён ускочыў, сілком падняў Рамана, прытуліў яго да сябе.

— А-а-а! — усклікнуў Раман, калі заўважыў Бурхана. Бурхан падышоў бліжэй, прагаварыў:

— Мая душа захацела каля цяпельца пагрэцца. Няхай грэецца. І я разам з ёю пагрэюся.

— Няма яе тут! Няма! У балоце яна! Там яе шукай! — залямантаваў Раман.

— Няхай грэецца. Я таксама пагрэюся. Холадна мне. Ой, як холадна! — Бурхан стаяў, калаціўся, нібы сапраўды марозам праняло яго.

Базылю здалося, што на плечы наваліўся цяжар. "Няўжо Бурханава душа на мяне насела?" — прамільгнула ў галаве.

— Братка-а… — прагаварыў Раман. Бурхан працягнуў рукі да агня.

— Не пускалі мяне. Не хацелі, каб я тут пагрэўся. А маю душу пусцілі, месца ёй далі.

— Яна сама. Сама п-прыляцела, — сказаў Базыль.

— Сама?

— Але, с-сама прыляцела.

— Прыляцела. Яна доўга ляцела. Ёй цёпла, і мне цёпла. Ці не так?

— Так, — кіўнуў галавою Раман.

— Цьфу! — раптам плюнуў у агонь Бурхан і, крыкнуўшы: "Мая душа ўцякае!", ірвануў у лес.

Базыль з палёгкай уздыхнуў.

 

Лісіца ў пастцы

 

— Братка, адпусці маю руку, — папрасіў Раман.

Толькі цяпер да Базыля дайшло, што ён усё яшчэ трымае Рамана за руку. Неспадзявана з'явіўся Бурхан. Не думалася, што прывалачэцца да вогнішча. Бач, ягонай душы захацелася пагрэцца, холадна ёй стала. І сам тросся, нібы яго голым узімку на мароз з хаты выгналі. Сонейка свеціць, прыпякае, а яго ад холаду калоціць.

Базыль адпусціў Раманаву руку.

— Пойдзем адгэтуль, пакуль Бурханава душа да вогнішча не вярнулася. І ён за ёю прыпрэцца. Пабачыш, — заморгаў вачыма Раман.

Яны пайшлі па сцяжынцы. У Базыля цяпер было адно жаданне: як мага далей адысціся ад гэтага заклятага месца, якое аблюбавала не толькі Бурханава душа, але і Чарнабогавы слугі. Ды неўзабаве яны ўбачылі такое, ад чаго зноў вочы на лоб палезлі: каля сцяжынкі нерухома стаяла лісіца і глядзела на іх.

Базылю не раз прыходзілася бачыць лісіц. І не толькі ў лесе, але і на полі, на лузе, нават каля самай вёскі. Звычайна яны ўцякалі, заўважыўшы чалавека. А гэтая стаіць, што авечка, і пазірае.

— Чаго яна ўставілася на нас? — усклікнуў Раман.

— Не ведаю, — прамовіў Базыль. Раман тупнуў нагою:

— Э-э-э!..

Лісіца нават не ўздрыганулася. Усё гэтак жа нерухома стаіць і пазірае.

Раман пакруціў галавою:

— Яна нейкая зачараваная.

"Няўжо і гэтая зачараваная?" — падумаў Базыль. Ён, хоць і калацілася сэрца, падышоў бліжэй і ўбачыў на шыі лісіцы тонкую валасяную пятлю. Яна адным канцом была прывязана да стволіка асінкі. Яму адразу ўсё стала зразумела. Бегла небарака і трапіла галавою ў пятлю.

— Э-э-э!.. — зноў гукнуў Раман. Базыль спыніў яго:

— Не галёкай. Лісіца ўсё роўна не пабяжыць.

— Чаму?

— Пятля на шыі.

— Вунь яно што! — прамовіў Раман.

— Мусіць, лісіца нядаўна ў пятлю ўлезла, — сказаў Базыль.

— Без дапамогі не вылезе, — заўважыў Раман.

— Трэба вызваліць яе, — загарэўся Базыль.

— Хочаш пятлю з шыі зняць?

— Хачу. — Базыль асцярожна, каб не напалохаць лісіцу, падышоў да яе. А яна са злосцю глянула на яго, ашчэрыла зубы.

— Асцярожней! Укусіць! — папярэдзіў Раман. Базыль засунуў руку ў кішэню, намацаў у ёй вострую жалязяку. Нядаўна ён яе знарок на камені адтачыў. Такой жалязякай можна і лук зрабіць, і стрэлы да яго.

— Раман, ідзі сюды, — паклікаў ён брата. Раман падышоў.

— Чаго?

Базыль дастаў з кішэні завостраную жалязяку, працягнуў яму.

— Бяры.

Раман узяў яе, пакруціў, разглядваючы. А Базыль падняў з-пад куста кій, на канцы якога была рагулька — дзве галіны, якія разыходзіліся ў розныя бакі.

— Базыль, што ты хочаш зрабіць? — пацікавіўся Раман.

— Будзем лісіцу з палону выручаць.

Лісіца зноў завурчэла, ашчэрыла зубы. Раман адступіў убок.

— Ну й злосная! Братка, не лезь да яе. Дабром цябе прашу. Пакалечыць руку.

Базыль, рэзка павярнуўшыся, рагулькай з сілай прыціснуў галаву лісіцы да зямлі. Лісіца ўстрапянулася, імкнучыся вызваліцца.

— Раман, рэж пятлю!

Раман падскочыў да лісіцы, узяўся за валасяную пятлю і паласнуў па ёй завостранай жалязякай. Базыль адпусціў рагульку, і лісіца кінулася ў кусты.

— Ату-у!.. — наўздагон ёй галёкнуў Раман.

Базыль зірнуў на Рамана. Гараць у яго вочы, аж пабліскваюць.

— Ну й рванула лісіца! — прамовіў ён. — Аж праз галаву кульнулася.

— Хіба ж ты бачыў, што яна праз галаву кульнулася? — усміхнуўся Базыль.

Раман пачырванеў.

— Бачыў. За кустом праз галаву кульнулася.

Базыль не стаў спрачацца з братам, не стаў даказваць, што той махлюе. Галоўнае, што лісіцу з пятлі вызвалілі, добрую справу зрабілі.

— Братка, я ведаю, хто тут пятлю прывязаў,— сказаў Раман.

— Хто?

— Бардун.

Ці мог ён, Базыль, пагадзіцца з братам? Вядома ж, не. Хіба Бардун не ведае, што цяпер, у самым канцы вясны, лісіца ліняе, што з яе футра нават шапкі не пашыеш? Відаць, хтосьці проста так, дзеля забавы, ад няма чаго рабіць пятлю прывязаў. Можа, нават татары. Убачылі, што паблізу нара, і прывязалі пятлю.

— Братка, Бардун хацеў лісіцу злавіць, — сказаў Раман. Базыль усміхнуўся краёчкамі вуснаў.

— Канешне, лісіцу, а не мядзведзя. Ды толькі не Бардун.

— Ён! У яго быў мядзведзь, а цяпер няма. Для чаго ён мядзведзя трымаў? Га?

Базыль ніяк не мог даўмецца, чаму так заўзята даказвае брат. Далася яму гэтая лісіца ў знакі. Ну, можа, нехта вырашыў злавіць яе. Ну і злавіў бы. Тут трэба глядзець, каб татары не злавілі, трэба падумаць, як з Бардуновых лапаў вырвацца.

— Дык для чаго Бардун мядзведзя трымаў? — запытаў Раман.

— Каб весяліў яго, каб танцаваў перад ім, — неахвотна сказаў Базыль.

— Во! Во! — падхапіў Раман. — Мядзведзь яго весяліў.

Цяпер няма каму яго весяліць. Ён вырашыў злавіць лісіцу, каб яна яго весяліла.

— І танцавала б перад ім, як мядзведзь?

— Перад ім, калі яму захочацца, не толькі лісіца, але і куры заскачуць. Певень першы ў танец пусціцца.

Бач, Раман лічыць, што гэта Бардунова работа. Лічыць, што Бардун хацеў, каб лісіца яму служыла. Мажліва, хацеў. Мядзведзя ж не кожны навучыць танцаваць. А Бардун змог. Як бы там ні было, а няма чаго тут стаяць. Можа, і цяпер Бардун за кустом сядзіць, цікуе за імі. Можа, бачыў, як лісіцу выпусцілі. Ну і няхай бачыць. Усё роўна не выйдзе па-ягонаму. Яны. Базыль і Раман, не паддадуцца яму.

— Думаеш, што не затанцуе перад Бардуном лісіца? — усё дапытваўся Раман.

— Гэтая не затанцуе, — сказаў Базыль.

— Гэтая не затанцуе, — пагадзіўся Раман. — Гэтая ўцякла.

Яны пайшлі па сцяжынцы. У Базыля было такое адчуванне, што ідуць на край свету. Нямала сцяжынак ён абышоў — і адзін, і са старэйшымі, і са сваімі сябрамі. Адна сцяжынка прыводзіла ў вёску, другая — на сунічную паляну, трэцяя — на луг, чацвёртая — на рэчку. А гэтая куды прывядзе? Ці дасць яна нейкую надзею? Ён ішоў як не сваімі нагамі. Здавалася, што нейкая чужая сіла вядзе яго, штурхае ў плечы, прымушае ісці па сцяжынцы. Але ж сцяжынка павінна скончыцца. Не бясконцая ж яна. Кожная сцяжынка дзесьці пачынаецца і дзесьці канчаецца. Можа, спадуць Бардуновы чары, калі яна скончыцца?

— Братка, табе не здаецца, што Бардун за намі сочыць, што вачэй з нас не спускае? — запытаў Раман.

— Не.

— Няма яго тут?

— Няма, кажу табе.

— А мне здаецца, што і цяпер ён на мяне глядзіць. Яны мінулі паваротку. "Гэта трэцяя", — падумаў Базыль

і ўбачыў чалавека, прывязанага вяроўкаю да сасны (яна расла пры самай сцяжынцы). На галаву гэтага чалавека была нацягнута белая світка, якая затуляла ягоны твар.

— Хто гэта? Каго прывязалі? — усклікнуў Раман. Базыль стаў адступацца назад, усё паўтараючы:

— Не бойся, не бойся, не бойся…

Ён зусім не адчуваў, што дрыжаць рукі, што калоцяцца плечы, нібы ў Бурхана, калі той жаліўся, што яму холадна.

— Уцякайма! — крыкнуў Раман і пабег у кусты. Базыль кінуўся за ім.

 

Сутрэча

 

Базыль дагнаў Рамана, спыніў яго.

— Куды ты?

— Братка, баюся…

— Раман, у мяне ўсе жылачкі трасуцца.

— Я ведаю, хто там прывязаны, — прамовіў Раман.

— Хто?

— Бурхан.

— Бурхан?

— Ён. Яго прывязалі Чарнабогавы слугі. Не даспадобы ім, што Бурхан бегае за сваёю душою. Яны ягоную душу ў балота завалаклі.

Базыль абапёрся спінаю аб хваіну. Раман кажа, што Чарнабогавы слугі прывязалі Бурхана, а ягоную душу сабе забралі. Што праўда, то праўда: розныя нячысцікі адзін перад адным стараюцца, да сябе цягнуць грэшную душу. Бурханава душа, як відаць, чорная ад грахоў. Яна для Чарнабогавых слугаў — добрая знаходка. Яны яшчэ паб'юцца за яе. Няўжо сапраўды Бурхан прывязаны? Але ж Бурхан у паласатым халаце, а ў таго, прывязанага да сасны, белая світка, нацягнутая на галаву. А можа, не? Можа, здалося, што світка? Трэба запытацца ў Рамана. Мажліва, ён памятае.

— Раман, — прамовіў Базыль, — у таго чалавека што на галаве: світка ці татарскі халат?

— Світка.

— Ты добра памятаеш?

— Запомніў. Світка.

— А на нагах што?

— Лапці на нагах! Дальбог лапці! Братка, гэта не Бурхан. Гэта… Гэта…

— Наш дзядуля? — дакончыў за Рамана Базыль.

— Дзядуля! Гэта дзядуля Піліп! Гэта ягоная світка! Дальбог!

У Базыля спярша сціснула, заняло ў грудзях, пасля адпусціла, разлілося гарачай хваляй. Няўжо сапраўды дзядуля да сасны прывязаны? Калі так, то, выходзіць, татары яго прывязалі. Жывы ён. Мёртвага вяроўкаю не прывязалі б. Выходзіць, схапілі тады, калі наваліліся на яго з усіх бакоў; не сталі забіваць, вырашылі пакараць па-іншаму. Спадзяваліся, што сканае, прывязаны да сасны. Не думалі, што хто-небудзь так хутка яго знойдзе.

— Братка, гэта дзядуля! Я табе казаў, што ён жывы. Трэба яго развязаць.

Базыль падышоў да сасны, паклікаў:

— Дзядуля!

Ані слова ў адказ.

— Можа, гэта не дзядуля? — прамовіў Раман. — Калі б быў дзядуля, то азваўся б.

— Дзядуля! — зноў паклікаў Базыль.

— Ён варушыцца! — тоненька піскнуў Раман.

І праўда, чалавек у белай світцы варухнуў галавою.

— Братка, варушыцца! Варушыцца!..

Базыль ступіў некалькі крокаў уперад, сцягнуў світку і ўбачыў знаёмы маршчыністы твар. У роце ў дзядулі была нейкая белая ануча. Ён стаяў, звесіўшы галаву.

— Дзядуля-а! — рвануўся да яго Раман.

Базыль адпіхнуў яго, выняў з дзядулевага рота анучу, кінуў яе на зямлю.

— Мой дзядуля! Мой! — усё, паўтараў, усё цягнуўся да дзядулі рукамі Раман.

— Унучак, — прашаптаў дзядуля. Раман абхапіў яго рукамі.

— Дзядуля! Міленькі! Цябе не замучылі? Цябе не білі? Табе не баліць? Ты будзеш з намі?

Базыль дастаў з кішэні завостраную жалязяку і асцярожна, каб не параніць дзядулю, разрэзаў вяроўку. Дзядуля асеў на зямлю, абняў Рамана. Раман лёг на ягоныя калені, абхапіўшы рукамі за шыю.

— Вы ўсё-ткі ўцяклі ад татараў? — прагаварыў дзядуля.

— Яны нас даганялі, але не дагналі. Мы цераз балота ад іх уцяклі,— сказаў Базыль.

— Мы Бардуна ў лесе сустрэлі,— паведаміў Раман. Дзядуля падняў галаву.

— Якога Бардуна?

— Нашага ведзьмака. Вы яго з вёскі прагналі, а ён у лесе хаціну пабудаваў і Жыве ў ёй, — растлумачыў Базыль.

— І мядзведзь з ім жыў,— падхапіў Раман. — Мядзведзя татарын Бурхан шабляй засек. А Бардун у Бурхана душу адабраў. Цяпер Бурхан за ёю па ўсім лесе бегае.

— Не трашчы, — перапыніў яго дзядуля. — Няхай Базыль расказвае. Дзе вы сустрэлі Бардуна?

Раман, не зважаючы, запытаў:

— Дзядулька, хто цябе прывязаў?

— Татары, каб на іх немач!

— Чаму яны на тваю галаву світку нацягнулі?

— Хацелі, каб свету белага не бачыў, каб у цемры паміраў, трасца ім у бок!

— Джавад так загадаў? Той самы галоўны татарын, які захацеў, каб ты з Ак-Бугаем біўся?

— Не балбачы, — зноў перапыніў яго дзядуля. — Базыль, дзе вы сустрэлі Бардуна? Раскажы. Мне ўсё трэба ведаць.

І Базыль пачаў расказваць. Потым дзядуля запытаў:

— Марысі з вамі не было?

Базыль са здзіўленнем паглядзеў на яго. Няўжо ж ён не бачыў Марысю? Яе ж татары ўзялі ў палон. І дзядуля быў у іхніх руках. Сам жа казаў, што яны яго прывязалі да сасны. Чаму ж пра Марысю пытаецца?

— Хіба ты не бачыў Марысю? — звярнуўся ён да дзядулі.

— Пасля таго як вы ў лес пабеглі, болей не бачыў яе.

Вось яно што! Татары асобна Марысю трымалі. Не хацелі, каб бачыў яе дзядуля. Як сказаць дзядулю, што татары Марысю злавілі? З чаго пачаць?

— Дзядуля, — падаў голас Раман, — Марысю татары ў палон узялі. Нядаўна мы з Базылём бачылі, як яе Джавад вёў на вяроўцы.

Дзядуля глянуў на Базыля, паківаў галавою.

— Не ўбярог ты Марысю. А я спадзяваўся на цябе.

На вачах у Базыля выступілі слёзы. Так, ён, Базыль, згубіў сястрычку ў лесе. Але хіба ведаў, што яна адстане? Хіба ў лесе, у гушчары, адразу заўважыш, што адстала? Яны ж з Раманам вярнуліся, шукалі яе.

— Дзядуля, я… — пачаў ён. Дзядуля не даў дакончыць:

— Не трэба. Не апраўдвайся. І не крыўдуй на мяне. З горычы цяпер у мяне вырвалася. Тут не так ты, як я вінаваты. Не заўважыў я татараў. Марысю мы як-небудзь выбавім з палону. Дзесьці тут гэтыя нячысцікі. Джавад пахваліўся мне, што на нашу вёску яны нападуць, што шмат у палон набяруць.

Раман ускочыў, замахаў рукамі.

— І мы чулі, як Джавад казаў Марысі, што татку бізуном ссячэ. Калі б у мяне была дзіда, то я яму паказаў бы!

Дзядуля ўстаў, абапёршыся рукамі аб ствол.

— Ваяка ты, бачу. З дзідай на Джавада пайшоў бы! Раман шмаргануў носам.

— Я хацеў накінуцца на яго, але Базыль мяне не пусціў.

— І правільна зрабіў, што не пусціў. Базыль, ты казаў, што Бардун загадаў, каб вы ішлі па сцяжынцы. Так?

Базыль кіўнуў галавою.

— Так. Ён сказаў, каб мы тры павароткі мінулі. За трэцяй павароткай мы цябе і ўбачылі.

— Бардун за намі сачыў,— зашаптаў Раман. — Ён на нас нейкія чары напусціў. Мы не хочучы ішлі па сцяжынцы. Ён і цяпер сочыць за намі.

— Няхай сочыць, — прамовіў дзядуля. — Я яго зусім не баюся. Я даўно вывучыў ягоныя хітрыкі. Як-ніяк, разам раслі, разам гадаваліся. Я вось пра што думаю. Нездарма ён вам загадаў, каб ішлі па гэтай сцяжынцы. Чаму ж?

— Я ведаю, — сказаў Раман.

— Ведаеш?

— Ведаю. Ён хоча ў вёску вярнуцца. Нудна яму ў лесе. Гняце яго нуда. Вось і вырашыў такім чынам табе дапамагчы. Спадзяецца, што ты заступішся за яго перад грамадой. Ён хітры.

— Хітрасці ў яго хапае. Гэтага яму не пазычаць, — сказаў дзядуля. — А ў вёску ён не думае вяртацца. Ён ужо не прыжывецца сярод людзей. Дый людзі яго не любяць. Не ўклініцца ён у нашу грамаду. Нешта іншае задумаў. Прыйдзе час — разгадаем. Само наверх выплыве. Хадзем.

— А Марысю ратаваць? — пацікавіўся Раман. Дзядуля адказаў не адразу:

— Марысю мы выратуем, а цяпер трэба ісці ў вёску за падмогай.

 

Мядзведзь-пярэварацень

 

Яны паволі ішлі па лесе. Базыль вырашыў запытацца ў дзядулі пра тое, аб чым даўно думаў. — Дзядуля, — сказаў ён, — а татары даўно жывуць на нашай зямлі?

— Многія даўно, — прагаварыў дзядуля. — Нямала летаў прайшло, як яны тут прыжыліся. Пры князі Вітаўце ў нас пасяліліся. Адны кажуць, што князь іх палоннымі прыгнаў, другія — што запрасіў іх да сябе на вайсковую службу і яны ваявалі побач з беларусамі.

— Чаму ж цяпер на нас нападаюць? Чаму цяпер сталі ворагамі? — спытаў Базыль.

— Бывае, што і нашы, беларускія князі, адзін з адным ваююць, адзін аднаму чубы трасуць.

— Чаму ж яны так?

— З-за прагнасці. На чужое багацце квапяцца. Калі свайго мала, то чужое хочацца адабраць.

— Іх Чарнабогавы слугі штурхаюць на вайну, — уставіў сваё слова Раман.

— Чарнабогавы слугі шмат людзей на вайну паслалі,— сказаў дзядуля. — Вайна людзям не нясе дабра. Ад вайны душа ледзянее, застывае, як зямля пад лёдам.

Базыль задумаўся. Неяк дзіўна выходзіць. Калісьці поплеч ваявалі і польскія, і беларускія, і татарскія воі. У згодзе жылі. Чаму ж цяпер не так? Вось гэты Бурхан… Ягоны бацька, мажліва, разам з нашымі воямі ў бой хадзіў. Што ён сказаў бы Бурхану, калі б даведаўся, што ягоны сынок на дзяцей палюе? Відаць, не пахваліў бы… І тут Раман як крыкне на ўвесь голас:

— Мядзведзь!

І праўда, з густога ельніку, які яны ўжо міналі, вылез буры калматы мядзведзь. Ён устаў на заднія лапы і пайшоў проста на дзядулю. Дзядуля, шырока расставіўшы ногі, моўчкі глядзеў на яго. У Базыля перахапіла дыханне. Чаму стаіць дзядуля? Чаго ён чакае? У яго ж з сабою нават нажа няма. Няма чым абараніцца. Разарве яго мядзведзь.

— Дзядуля, уцякай! — гукнуў Базыль. "Э-э-э!.." — зароў мядзведзь.

Дзядуля, чаго Базыль ніяк не чакаў, кінуўся на мядзведзя і, размахнуўшыся, з усёй сілы рэзнуў яму па вуху. Мядзведзь перакуліўся на зямлю, задраў лапы. Дзядуля схапіў яго, прыўзняў і кінуў на кучу ламачча. Базылю здалося, што мядзведзь застагнаў, як чалавек.

Базыль не верыў сваім вачам: дзядуля расправіўся з самым дужым лясным зверам, нібы з якім-небудзь лядашчым зайцам! Няўжо гэты мядзведзь за зіму зусім знясілеў, аслабеў?

Мядзведзь ляжаў на кучы ламачча, дрыгаючы нагамі.

— Годзе табе качацца! — крыкнуў дзядуля. — Скідай шкуру! Дзяцей ты можаш напалохаць, а мяне на мякіне не правядзеш. Я твае звычкі добра ведаю.

"Чаму ж ён на мядзведзя крычыць, як на чалавека? Быццам той яго зразумее, — ніяк не мог даўмець Базыль. — Загадвае, каб шкуру скінуў. Хіба мядзведзь можа яе скінуць?"

— Чаго ляжыш? Уставай! — зноў крыкнуў дзядуля. Мядзведзь працягла застагнаў і, перакаціўшыся, устаў. Дзядуля рвануў рукою за шкуру і сцягнуў яе з галавы.

— Бардун! — піскнуў Раман.

Сапраўды, гэта быў Бардун. Ён стаяў і часта-часта дыхаў.

— Мядзведзь-пярэварацень! — плюнуў пад ногі дзядуля. Да яго падскочыў Раман.

— Дзядуля, як ты пазнаў, што гэта Бардун?

— Пазнаў. Я ведаў, што ён нас не пакіне. Мядзведжую шкуру на сябе нацягнуў. Цьфу!

Бардун тупнуў нагою.

— Думаеш, што твая ўзяла? Я з табою даўно хацеў сустрэцца.

"Дзядуля, яшчэ раз дай яму ў вуха", — хацеў крыкнуць Базыль, але стрымаўся.

— Ну і што? Што ты мне скажаш? — прагаварыў дзядуля. Бардун, як казёл, затрос барадою.

— Скажу! Канешне, скажу! Слязьмі заплывуць твае вочы, душа крывёю абальецца, у вушах цапамі застукае, колкамі грудзі праткне…

"Колькі ж у яго злосці! Колькі нянавісці! — жахнуўся Базыль. — Каб прымеў, то дзядулю зубамі грыз бы, як Бурхан нежывога мядзведзя. Добра яму дзядуля заехаў поўху. Пачухаецца сёння".

— Што ты мне хацеў сказаць, пярэварацень? — праз зубы працадзіў дзядуля.

— Я мог бы зрабіць так, каб ты адубеў. Ды не буду. Ты і без мяне адубееш. Нябось, пацямнела ў цябе ўваччу, калі даведаўся, што ўнучка ў палоне?

Базыль да болю прыкусіў губу. Радуецца вядзьмак, што Марыся ў палоне. Відаць, чуў, калі Раман паведаміў пра гэта дзядулі. Хаваўся, у кустах стаяў. Можа, нават у мядзведжай шкуры.

Дзядуля падняў кулак, патрос ім:

— Пярэварацень, замаўчы! Бардун адступіўся назад.

— Маўчаць? Я во колькі маўчаў, жывучы ў лесе! Нарэшце выкажуся.

— Прарвала цябе? Ну, выкажыся. Паслухаю, пакуль ёсць цярпенне.

— Паслухай! Паслухай! Тваю ўнучку на вяроўцы вялі. І цяпер яна сядзіць на вяроўцы. Скуголіць…

Базыль заўважыў, як ураз пачырванеў дзядуля.

— А ты не заскуголіш?

— Я не заскуголю. Здох бы ты, калі б не я! Ведаеш, чаму я тваіх унукаў паслаў, каб цябе развязалі?

— Чаму?

— Я хацеў, каб яны… Хацеў, каб яны табе сказалі, што Марысю татары на вяроўцы трымаюць. Цяжка табе. Папа-мучышся… Як я ў лесе мучуся… Не, я не хачу, каб ты здыхаў. Хачу, каб мучыўся. Хачу, каб боль у сэрцы насіў… На вяроўцы твая ўнучка, на вяроўцы… Кхе-кхе-кхе…

Базыль думаў, што цяпер дзядуля не стрымаецца, дасць Бардуну поўху, але ён плюнуў, павярнуўся і пайшоў.

 

Сустрэча з бацькам

 

Базыля вельмі здзівіла, што дзядуля зусім не баяўся Бардуна: у злосці вядзьмак немаведама што мог зрабіць з ім. Таму Базыль не вытрываў, пацікавіўся:

— Дзядуля, ты не баішся Бардуна?

Дзядуля на хаду адламаў галінку, сцёбнуў ёю па траве.

— Бачылі, як злосць з яго перла? Раман замахаў рукамі.

— У яго галава траслася, як у індыка. І сам ён надзьмуўся, як індык. Я думаў, што яго разарве.

— Такога не разарве. Такі сам гатовы разарваць. Радуецца, што дзіця ў палоне. Няхай парадуецца. Яшчэ і сам на вяроўцы будзе сядзець. Пабачыць, як браць грэх на душу.

— Ты яго пасадзіш на вяроўку? — запытаў Раман.

— Без мяне знойдуцца дабрадзеі.

— Хто?

— Думаю, што татары. Швэндаюцца яны па ўсім нашым лесе. І на ягоную хаціну натрапяць, знойдуць яе. Думае, што пашкадуюць яго. Не. Бокам яму ўсё вылезе.

Базыль адчуў, як заказытала ў грудзях. Лепей не напамінаў бы дзядуля пра татараў. Кажа, што па ўсім лесе швэндаюцца. Што, калі зараз з кустоў выскачаць, наваляцца? Зноў дзядулю прывяжуць да сасны, а Рамана і яго, Базыля, разам з Марысяй у чужыя землі павядуць, у рабства там прададуць.

— Дзядуля, глядзі, каб на татараў не натрапіць, — папярэдзіў ен.

— Гляджу, прыглядаюся. Цяпер знянацку не захопяць. Дурань той, хто два разы аб адзін і той жа камень спатыкаецца. Тым больш што татары цяпер, як мне здаецца, схаваліся, адлежваюцца. Яны ж не двухжыльныя.

— Дзядуля, ты пра нас не думаў, калі стаяў, прывязаны да сасны? — прагаварыў Базыль.

— Чаму пытаешся?

— Там, на сцяжынцы, мне здалося, што бачу цябе. Як жывога, уявіў я цябе. Ты стаяў на полі, усыпаным вострымі камянямі. Ты не мог далей ісці, бо моцна параніў ногі.

— Я не толькі ногі, але і душу моцна параніў. Не удалося ўберагчы Марысю, — уздыхнуў дзядуля.

Уперадзе забялеў танкастволы бярэзнік. Нагадалася, як тут бег за дзяўчатамі Бурхан, як яны з віскам уцякалі. Дзе ж цяпер ён? Куды завяла яго душа?

— Зараз выберамся з лесу, — сказаў дзядуля.

— Дзядуля, чаму так шмат злыдняў на свеце? — прагаварыў паціху Раман.

— Чаму? — перапытаў дзядуля. — Паслухайце, што я вам раскажу. На Каляды, калі прыходзіць халодная зіма, нават пустэльныя балоты замярзаюць. Зюзя-зімавіца сваю ўладу ўсталёўвае, да людзей прыходзіць, завірухі, сцюжы з сабою прыносіць. Як стукне, як грукне кіем па пнях, дык такія маразы наваляцца, што і дрэвы, і платы трашчаць. Каго сустрэне ў дарозе, то стараецца дагнаць, каб замарозіць. Лютуе Зюзя, бо ведае, што прыйдзе вясна і прынясе цяпло.

— Дзядуля, чаму ты нам пра Зюзю напомніў? — запытаў Раман.

— Не здагадаешся?

— Не.

— І ты, Базыль, не скажаш чаму?

Бач, які хітры дзядуля. Сам не хоча казаць. Хоча, каб падумалі. Пра што ж раней пытаўся ў яго Раман? А-а, цікавіўся, чаму так шмат злыдняў на свеце. А дзядуля расказаў, як Зюзя-зімавіца шалела, праведаўшы, што вясна, што цяпло наступіць.

— Дык не скажаш, чаму? — напомніў Базылю дзядуля.

— Ты хацеў сказаць нам, што злыдні даўно на свеце з'явіліся?

— І гэта хацеў сказаць. Не за адзін год яны распладзіліся на нашай зямлі.

— Але ж злыдні не перамогуць добрых людзей. І наша Марыся ад іх выратуецца. Так, дзядуля?

Дзядуля не адказаў, бо яны, выйшаўшы з лесу, заўважылі коннікаў, якія імчаліся па балоце. Коннікі таксама ўбачылі іх і сталі. Ад іх аддзяліўся адзін і паімчаўся да лесу.

— Татка-а! — крыкнуў Раман. — Татка на Гнядым скача!

Ён хацеў кінуцца да бацькі, але дзядуля спыніў яго:

— Пачакай.

Бацька ўсё бліжэй, бліжэй, ужо чуваць, як нокае, паганяе каня. Нарэшце падскакаў да іх, рэзка таргануў Гнядога за вобруць.

— Татка, — усхліпнуў Раман і ўхапіўся рукою за стрэмя.

— Чаго ты? — з трывогай у голасе запытаў бацька.

— Татка-а…

— Дзе вы так доўга бавіліся? Нашы дзяўчаты казалі, што нейкі татарын цягаецца па лесе. Мы чакалі, калі вы прыйдзеце, а вас усё няма і няма. Не вытрывалі, едзем вось…

— У лесе цэлы атрад татараў,— вырвалася ў Базыля. — Яны схапілі дзядулю, прывязалі яго да хвойкі, а мы ўбачылі яго і развязалі. Мы…

Бацька, не даслухаўшы, перапыніў яго:

— Дзе Марыся?

— Бяда, сынку! — глуха прагаварыў дзядуля. — Схапілі нечысці Марысю. Не ўбярог я яе.

Бацька ўзняў угору дзіду.

— Адаб'ем!

— Сынку! — памкнуўся да яго дзядуля. — Будзьце асцярожныя. Татары, як мне здаецца, у Дуброву падаліся. Яны…

— Не выпусцім іх з лесу, — працадзіў праз зубы бацька і паімчаўся да мужчын-аднавяскоўцаў.

Дзядуля з дакорам прагаварыў:

— У гарачай вадзе купаны. Нават не даслухаў мяне. Моцна ўзяло яго за душу.

— Татка абавязкова вызваліць Марысю, — прамовіў Раман.

— На ведаю, не ведаю, — двойчы паўтарыў дзядуля. — Мусіць, мне яшчэ раз прыйдзецца сустрэцца з Джавадам.

— Чаму? — не зразумеў яго Базыль.

— Ат, рознае ў галаву лезе.

— Татка вызваліць Марысю! — усклікнуў Раман.

Па балоце птушкай слаўся Гняды, а бацька нешта крычаў, махаючы дзідай.

 

Раманавы загадкі і гульня ў "авечачку"

 

Бацька вярнуўся з лесу толькі як звечарэла. Маці ні на хвілінку не заходзіла ў хату, усё выглядала, прыслухоўвалася, часам паціху плакала, прыгаворваючы: "Ой, дзецят-ка-а!.." Нарэшце на вуліцы пачуўся тупат капыт. У паўзмроку паказаўся Гняды.

— Рыгор, ну ці знайшлі яе? — усклікнула маці. Бацька саскочыў з каня, у роспачы махнуў рукою.

— Не знайшлі. Татары як скрозь зямлю праваліліся. Базыль думаў, што маці закрычыць, загалосіць на ўсю вуліцу. Тады яе абняў бы, суцяшаў. А яна памкнулася да бацькі, працягнула рукі і адразу ж апусціла іх.

— Рыгор, ведала, што вы яе не знойдзеце. Адчувала мая душа. Ой, дзецятка-а!.. Крывіначка мая-а!..

Бацька стаяў, апусціўшы галаву. Потым сказаў:

— Я зараз зноў паеду ў лес. Мы знойдзем Марысю. Яе і цяпер шукаюць. У лесе мужчыны і з іншых вёсак. Нават князь прыслаў сваіх вояў. На ўсіх дарогах старожу паставілі. Не прарвуцца татары. Знойдзем. Зараз… Зараз паеду. Трэба паходні ўзяць. Запалім паходні…

Да бацькі падышоў дзядуля, стаў штосьці паціху яму казаць. Вядома, Базылю вельмі хацелася пачуць, што ён кажа, ды маці паклікала:

— Базыль, ідзіце з Раманам у хату. Кладзіцеся спаць.

— Мы крышку на двары пабудзем. Можна? — завёў Раман.

— Хадзем, — перапыніў яго Базыль.

Не, не след сёння прасіцца, назаляць маці. У яе і так уся душа збалела.

Яны з Раманам зайшлі ў хату, распрануліся, ляглі на палок, накрыліся радзюжкамі. Палок за печкаю, каля сцяны. Калісьці дзядуля яго рабіў, шчыльна дастасоўваючы дошку да дошкі. Дошкі былі смалістыя, і ў хаце доўга пахла смалою…

Базыль ляжаў на спіне, шырока расплюшчыўшы вочы. Што ж цяпер з Марыся й? Дзе яна?

— Братка, — заварочаўся на палку Раман.

— Чаго табе?

— Не магу заснуць, — прызнаўся Раман.

І яму не спіцца. Напэўна, таксама пра Марысю думае.

— Ляжы і ні аб чым не думай. Вось і заснеш.

— Я стараўся не думаць. Не выходзіць у мяне. Братка, ты мне загадкі пазагадвай. Калі мне дзядуля на ноч загадкі загадвае, то я хутка засынаю. Вочы самі сабою зліпаюцца. Братка, пазагадвай.

Базыль уздыхнуў. Што ж рабіць? Трэба загадваць, раз просіць. Можа, сапраўды хутка засне?

— У дзвюх матак па пяць хлапчанятак але ў кожнага сынка адно імя. Што гэта? — запытаў ён.

— Па пяць хлапчанятак? — здзівіўся Раман.

— Але, па пяць, — сказаў Базыль.

Ён лічыў, што брат не адгадае гэтую загадку, што будзе думаць, пакуль не засне, а Раман прамовіў:

— Я здагадаўся. Гэта пальцы. Цяпер я табе задам загадку. Згодны?

— Задавай, — сказаў Базыль.

— Ляцелі тры галіцы, палі-селі на мяліцы. Адна кажа: "Мне ўлетку лепей". Другая кажа: "Мне ўзімку лепей". Трэцяя кажа: "Мне ўсё роўна, што ўзімку, што ўлетку".

Часта, перарывіста дыхае Раман. Цяжкую загадку ён задаў. Напэўна, ад дзядулі яе пачуў, запомніў. Тры галіцы ляцелі. Першай улетку было лепей. Выходзіць, яна лета любіла. І Марыся вельмі любіла лета. Узімку чакала, не магла дачакацца, калі лета наступіць. Ці не штодзень пыталася: "Калі ўжо Зюзя ад нас пойдзе? Калі будзем суніцы збіраць?"

— Базыль, ты адгадаў загадку? — напомніў Раман.

— Цяжкая яна, — сказаў Базыль.

— А ты падумай. На чым летам ездзяць?

— На возе.

— Правільна. На возе. Першая галіца — гэта воз.

— Другая — сані, а трэцяя — конь? — здагадаўся Базыль.

— Так, — прамовіў Раман.

Базыль заплюшчыў вочы і непрыкметна заснуў.

На другі дзень яны з Раманам сядзелі каля хаты, на прызбе. Непадалёку Марысіны і Раманавы равеснікі гулялі ў "авечачку". Сёння ў іх за пастуха Раманаў сябар Кастусь. У Кастуся доўгі кій у руках. Вакол яго, скупіўшыся, сядзяць дзеці-авечачкі. Непадалёку яшчэ адзін Раманаў сябар — Савось. Яму сёння быць ваўком, дзяцей-авечачак забіраць.

— Раман, ідзі да нас, — паклікаў Кастусь. Раман махнуў рукою:

— Ай, не хачу.

Вядома, чаму ён не хоча. Маці ў хаце сядзіць заплаканая, вочы чырвоныя ад слёз. А бацька і іншыя мужчыны яшчэ з лесу не вярнуліся.

Пасу, пасу авечачкі

Недалёка рэчачкі.

Воўк за гарою,

А я за другою.

Ваўка не баюся —

Кіем абаранюся,—

нараспеў зацягнуў Кастусь. Дзеці-авечачкі на розныя галасы забекалі:

— Бэ-э…

— Мэ-э…

Савось, які сёння за ваўка, не зважаючы на тое, што авечачкі просяцца, мекаюць, падкрадваецца да іх, нападае і, схапіўшы, адводзіць убок.

— Бач ты! Савось усіх авечачак перацягаў,— не стрываў Раман.

Цяпер і Кастусь як бы апамятаўся, заўважыў, што няма ягоных авечачак.

— Воўчы след, барані след, воўчы след, барані след. Спаткаў ваўка: "Воўча, воўча, ці не бачыў авечачак?" — звяртаецца ён да Савося.

Савось адварочваецца:

— Не, няма ў мяне. Кастусь махае кіем:

— А хто ж там бляе? То ж, мусіць, мае авечкі. Савось круціць галавою:

— Не, не.

Кастусь падбягае да яго, пачынае адсоўваць кіем. Дзеці-авечачкі з крыкам уцякаюць ад Савося, бяруцца за кій рукою. Ён даганяе іншых дзяцей, бо нельга забіраць тую авечачку, якой удалося ўзяцца за кій.

— Братка, — звяртаецца да Базыля Раман, — зараз ад Савося ўсе авечачкі паўцякаюць.

Базыль моўчкі глядзеў на малых і думаў: "Марысі няма ў вёсцы, схапілі яе злыя татары, а тут усё ідзе па-ранейшаму. Быццам ні хлопчыкі, ні дзяўчынкі не заўважаюць, што яе няма. Ніхто не ўспамінае, што некалі Марыся з імі гуляла. Няўжо чужое гора іх зусім не кранае?"

— Цішэй! — падняў руку Кастусь. Малыя ўраз сціхлі.

— Чаго ты? — запытаў у Кастуся Савось.

— Мне здалося, што нашы мужчыны едуць.

— Можа, нашу Марысю знайшлі? — усклікнуў Савось.

— Не, мне толькі здалося, што едуць, а так нікога няма… Гульня спынілася.

— Я дамоў пайду, — паціху сказаў Савось.

— І я пайду. Нешта не хочацца сёння гуляць, — апусціў галаву Кастусь.

Малыя сталі разыходзіцца. "А яны не такія, як мне здавалася, — падумаў Базыль— Савось Марысю "нашай" назваў. Усе мы тут свае. Усім боль аддаецца".

 

Каля каменя

 

З хаты выйшла маці. У руках яна трымала вузялок.

— Мама, куды сабралася? — пацікавіўся Раман.

— Дзеткі! Трэба каменю пакланіцца. Папросім у яго, каб нашаму татку, каб нашай Марысі жыццё дараваў.

— І мы пойдзем з табой? — здагадаўся Раман.

— Хадемце. Можа, вашы малітвы ён пачуе. Можа, прыслухаецца да вашага голасу.

Базыль і Раман усталі з прызбы і пайшлі за маткай. У вёсцы зусім не відаць мужчын. Толькі старыя сядзяць на прызбах, падпершыся кіямі. "Добры дзень", — вітаюцца яны з маці і праводзяць яе вачыма.

Базыль бачыць, як маці, адказваючы на прывітанні, крадком выцірае слязінкі, якія ўсё набягаюць на яе вочы. Да каменя маці вырашыла пайсці, у яго хоча папрасіць, каб заступіўся за бацьку, за Марысю, каб дапамог ім вярнуцца ў хату. Гэты камень, падобны на вялікі слуп, адразу ж за вёскай. Каля самага нізу каменя добра прыкметны адбітак, падобны на след чалавечай нагі. Пасля дажджу гэты адбітак запаўняецца вадою. Людзі, вяскоўцы, збіраюць яе. Лічыцца, што яна цудадзейная, што нават хвораму дапамагае, калі той яе вып'е.

Здавён камень-слуп ляжыць за вёскай. Здавён людзі ідуць да яго, просяць, каб бяду адвёў. Калісьці, як кажуць старэйшыя, між дзвюх гор, у лагчыне, стаяла іхняя вёска. Аднаго дня пастух пачуў невядомы голас, які паведаміў яму, што неўзабаве пачнецца страшная навальніца, што з гор пацякуць бурлівыя ручаі, якія затопяць вёску разам з людзьмі і жывёлай. Пастух прыбег у вёску, стаў казаць аднавяскоўцам, каб уцякалі, каб самі ратаваліся і жывёлу ратавалі. Не паверылі яны яму, пачалі смяяцца. Моцна ён засмуціўся, узышоў на гару, узняў да неба рукі і ўсклікнуў: "Мне ніхто не верыць! Што мне цяпер рабіць?" З вышыні зноў данёсся той жа самы голас: "Каб паверылі, ты павінен стаць каменем". Пастух сумеўся, а той голас яшчэ раз паўтарыў: "Каб паверылі, ты павінен стаць каменем". Пастух спусціўся ўніз, сустрэў аднаго хлапчука, прывёў яго на гару і запытаў: "Ты ведаеш, што хутка пачнецца такая навальніца, якая знішчыць нашу вёску?" Хлапчук засмяўся: "Ніхто табе не паверыць". Пастух прагаварыў: "Зараз дакажу табе, што не хлушу. Зараз я стану каменем". Хлапчук толькі засмяяўся. Пастух падняў галаву і гучна крыкнуў: "Праўду кажу! Дальбог! За праўду каменем стану!" І тут жа, на вачах хлапчука, стаў пастух шэрым каменем, падобным на высокі слуп. З крыкам прыляцеў хлапчук у вёску, расказаў людзям пра незвычайны цуд. Прыйшлі яны на гару, убачылі каменны слуп, якога тут раней ніколі не было. Цяпер яны зразумелі, што не хлусіў пастух. Пабеглі ў вёску, сталі пажыткі з хатаў выносіць, жывёлу з хлявоў выганяць. Абязлюдзела вёска. А неўзабаве распачалася такая навальніца, якой нават самыя старыя не бачылі.

Панесліся з гор мутныя патокі і імгненна затапілі вёску. Дзень і ноч ліў дождж. Калі заціхла навальніца, калі сонейка ласкава засвяціла, то ўбачылі ўсе, што на месцы вёскі ўтварылася вялізнае возера. А каменны слуп застаўся на гары, яго не здолелі змыць бурлівыя патокі. Людзі пастаялі, падзівіліся, паўздыхалі і пачалі новую вёску будаваць. Аднаго дня яны ўбачылі, што каменны слуп стаіць каля іхняй новай вёскі. Ніхто не мог сказаць, якая сіла яго сюды перанесла. Старыя так растлумачылі: "Пастух хоча быць з намі. Сумна яму аднаму на гары. Цяпер будзе вечна слухаць нашу гамонку, наш смех, нашы песні. Усіх нас ён перажыве". Шмат гадоў прайшло пасля таго. Возера высахла, зарасло, стала балотам. А камень усё стаіць каля вёскі, як надзейны вартавы. Кажуць, што часам уначы, улетку, стогне ён, вымаўляе чалавечым голасам: "Я тут. Я тут…"

— Мама, праўда, што камень-слуп па начах стогне, што кажа: "Я тут. Я тут?" — запытаў Базыль.

— Гэта стогне не камень, а пастух, — апярэдзіў маці Раман.

— Але, пастух, — кіўнула галавою маці.

І маці кажа, што пастух стогне. Дык што ж выходзіць? Выходзіць, ён ажывае, зноў чалавекам становіцца? Няўжо за гэтулькі летаў зусім не пастарэў? Няўжо застаўся гэткім жа, якім і быў? Не верыцца… Але ж аднаго дня сышоў з гары, побач з вёскай апынуўся. Не, не невядомая сіла перанесла яго да вёскі. Сам сышоў. Стаў чалавекам і сышоў.

— Мама, чаму ж ён стогне? — зноў запытаў Базыль.

— Бо баліць яму.

— Чаму баліць?

— Эх, сынок! Неразумная твая галоўка! — папракнула маці.— Чаму ж яму не будзе балець! Ен жа хацеў жыць разам з людзьмі. Хіба ж яму было кепска з людзьмі? Каменем ён мусіў стаць. Цяжка яму. Нават самыя блізкія яму не паверылі.

Базыль уздыхнуў. Мае рацыю маці. Хіба добра, калі не вераць? А той пастух-юнак, пэўна, быў смелы. Ведаў, што навечна стане каменем, а не пабаяўся. Ён ахвяраваў сабою дзеля людзей, каб яны жылі, каб не загінулі. Ці мог бы ён, Базыль, так зрабіць? Каменем стаў бы, калі б вырашыў сабою ахвяраваць. Ні з кім не загаварыў бы. Толькі стагнаў бы ўначы: "Я тут. Я тут…" Прасіў бы, каб людзі да яго падышлі, каб пабылі з ім… Цяпер зразумела, чаму пастух усё паўтарае: "Я тут. Я тут…" І ён хоча, каб людзі прыйшлі да яго, каб пабылі з ім. Мабыць, яны зразумелі, чаго ён хоча. Вось і ходзяць да яго. Ён сваім аднавяскоўцам дапамагае. Ці дапаможа сёння Марысю з варожых лапаў вырваць? Не вытрывае яна, калі завязуць яе ў далёкія заморскія краіны. Напэўна, як тая дзяўчына, якая, пакінуўшы маці-бацьку, выйшла замуж за багатага заморскага купца, таксама перакінецца ў зязюлю, вясною будзе ў вёску прылятаць, а перад адлётам, восенню, будзе лугі слязьмі паліваць.

Вёска засталася ззаду. Вось і камень-слуп, абвязаны ручнікамі. Некаторыя ручнікі павыгаралі, выцвілі ад сонца, ад дажджу.

Маці адразу ўкленчыла перад каменем, прытулілася губамі да слядка-адбітка. Пасля разагнулася, зірнула на Базыля.

— Базыль, дзіцятка, і ты цалуй.

Базыль стаў на калені, таксама прытуліўся губамі да нагрэтага сонцам слядка. З вёскі данесліся жаласныя гукі жалейкі.

Як дагнаў я тыя леты

На высокім мосце:

— Вярніцеся, мае леты,

Хоць да мяне ў госці.

— Не вернемся, твае леты,

Мы да цябе ў госці:

Было табе шанаваць нас

Яшчэ з маладосці,—

спявала, камусьці скардзілася жалейка, выводзячы знаёмы напеў.

Не раз і не два ён, Базыль, чуў, як спявалі ў вёсцы гэтую песню. Ды раней яна гучала не так самотна.

— Цалуй, — пачуў Базыль шэпт маці.

Ён зразумеў, што яна звяртаецца да Рамана. Базыль краёчкам вока заўважыў, як Раман укленчыў і пацалаваў шэры слядок.

— Мама, пастух цяпер усё чуе? — запытаў Раман.

— Усё! Да слоўца! Ой, дзецятка-а! — загаласіла маці. Базыль прытуліўся да яе пляча.

— Мамачка-а!..

Яна абхапіла яго, як бы баючыся, што раптам і ён знікне.

— Ой, дзецятка-а!..

Базыль змахнуў рукою няпрошаную слязу. Яму ўспомнілася, як Джавад цягнуў на вяроўцы Марысю, як яна ўпіралася. Упершыню ён пашкадаваў, што тады стрымаўся, што не кінуўся на Джавада. "Трэба было хоць якой сукаванкай даць яму па галаве", — падумалася.

— Мамачка, не плач, — папрасіў ён.

Маці перастала галасіць, развязала ручнік. У ручніку ляжалі бохан хлеба і соль, загорнутая ў чыстую анучку.

— Зараз будзем прасіць у нашага заступніка, каб дапамог татку і вярнуў нашу Марысю, — сказала маці.

Базыль абхапіў рукамі шчокі. Яны былі гарачыя-гарачыя. Вядома, ён будзе прасіць у скамянелага юнака-пастуха, каб бацька з Марысяй жывыя-здаровыя вярнуліся з лесу. Будзе моцна-моцна прасіць. А яшчэ папросіць яго, каб спакойна жылося ў вёсцы, каб малыя, нікога не баючыся, маглі гуляць на вуліцы. І, канешне, папросіць, каб пагібеллю стаў лес для чужынцаў-ворагаў. Папрасіць, каб падабрэла Бардунова душа, каб ён не помсціў дзядулі, каб Рамана і яго, Базыля, не запыняў, каб галаву ім не тлуміў. Як шмат трэба прасіць! Не думалася пра гэта, калі ішлі сюды.

— Слухайце мяне і паўтарайце за мною, — прагаварыла маці. Яе голас Базылю здаўся нейкім дужа ўрачыстым, нават чужым.

Базыль зірнуў на маці. Вочы ў яе сухія-сухія: ні слязінкі.

Базылю стала страшна. Ён адчуў, як у грудзях мацней забілася сэрца.

Маці штосьці хутка зашаптала. Базыль як ні прыслухоўваўся, але ніяк не мог разабраць яе слоў. Ён колькі хвілін стаяў, адкрыўшы рот, а пасля, прытуліўшыся да каменя, сам хутка-хутка зашаптаў, просячы маўкліва-скамянелага пастуха, каб" пачуў, каб дапамог…

А ў вёсцы ўсё іграла, плакала жалейка.

 

Бурхан у вёсцы

 

Пасля паўдня Базыль разам з маці і Раманам пайшлі за вёску. Там, на высокім абрывістым беразе ракі, ужо сабраліся вяскоўцы. Нават самыя старыя прыклыпалі. А дзядуля Піліп дык ці не з самага ранку быў тут. Дый не дзіва: з учарашняга вечара мужчыны ў лесе, і да гэтых пор нават вестачкі не падаюць. Стаяць вяскоўцы, чакаюць, глядзяць на лясны ўскраек, паціху перамаўляючыся:

— Дзе ж нашы? Можа, б'юцца цяпер з татарамі?

— Не. Калі б біліся, то паведамілі б.

— І з суседніх вёсак мужчыны паехалі ў лес.

— Паехалі, ды не знайшлі татараў. Сорамна людзям на вочы паказвацца.

— Які ж тут сорам? Татары таксама спрытныя. Думаюць адсядзецца ў лесе.

— Не ўдасца ім адсядзецца. Знойдуць іх нашы. Вось толькі каб дзяўчынку выратаваць!

Базыль зірнуў на маці. Стаіць, сціснуўшы губы, пазірае ўдалеч. Зусім не тая стала пасля таго, як да каменя схадзіла. Раней плакала, а цяпер ні слязінкі на вачах. Маўчыць, нават не азываецца, толькі, бывае, уздыхне цяжка-цяжка.

— Ой, і напалохалася я! — распачала гаворку Параска, якую ўчора Бурхан у лесе даганяў.— Мы з дзеўкамі песню спяваем, а гэты… гэты страхалюд татарын вылез як з мяшка. Ідзе на нас, рукі наставіўшы, і бубніць пад нос: "Знайшоў. Тут я знайшоў. Мяне ў балота пасылалі, а я балота мінуў. Тут знайшоў". Ён нас шукаў. Узрадаваўся, калі ўбачыў. Думаў, што схопіць каторую. Ой і ўцякала я!

— Чаму ж ён ішоў адзін? — пацікавіўся Раманаў сябар Кастусь.

— Хто яго ведае. Можа, ад сваіх адбіўся. Ён жа нам пра гэта не расказваў.

Кастусь глядзіць на Параску, моргае вачыма, усё дапытваецца:

— Параска, хто яго ў балота пасылаў?

— І гэтага не ведаю. Я толькі чула, як бубніў пад нос… Ідзе, наставіўшы рукі… Лук за спінаю…

— Братка, — звярнуўся да Базыля Раман, — можа, расказаць ім, як Бардун у Бурхана душу адабраў?

Раман хоча расказаць пра тое, што ў лесе бачылі. Ці варта? Відаць, не след пра гэта расказваць. Вось і дзядуля маўчыць. Калі б лічыў патрэбным, то і сам расказаў бы. Навошта яшчэ болей людзей баламуціць? Калі яны пачуюць, што Бурхан, як непрытомны, па лесе бадзяецца, то зусім перапалохаюцца. Жартачкі ж сказаць! Жывы чалавек ходзіць, сваю душу шукае.

— Сказаць, як Бардун у Бурхана душу адабраў? — зноў запытаў Раман.

Базыль зірнуў спярша ў адзін бок, пасля ў другі. Можа, пачуў хто Раманаву гаворку? Не, здаецца, ніхто не пачуў. Ну, й добра, калі так.

— Раман, не распускай язык, — папярэдзіў Базыль.

— Чаму?

— Пасля скажу чаму.

— Базыль, татары на нашу вёску не нападуць? Нездарма брат задаў такое пытанне. Амаль усе воі-мужчыны ў лесе. Толькі пяцёра тут засталося. Знарок іх пакінулі. Усякае ж можа стацца. Цяпер яны разам з усімі стаяць, сваіх з лесу чакаюць.

— Не нападуць. Татары праз рэчку не пераправяцца, бо не ведаюць, дзе брод.

— Гляньце! Нехта з лесу бяжыць! — неспадзявана крыкнула Параска.

Людзі заварушыліся, мацней загаманілі:

— Бач, як ляціць!

— Можа, вестачку нясе?

— Чаму коннага з вестачкай не паслалі?

— Не наш гэта. Нехта чужы.

— Можа, з горада? І князь сваіх паслаў у лес.

— Ды не! Нейкі зусім чужы!

— Здаецца, на татарына падобны.

— Людцы! Татарын бяжыць!

— Гэта Бурхан, — звярнуўся да Базыля Раман. — Я пазнаў яго. Сам да нас ідзе ў рукі.

Цяпер і Базыль пазнаў, што гэта Бурхан. Чаму ж ён у вёску бяжыць? Няўжо не бачыць, што на беразе стаяць людзі? Няўжо спадзяецца, што прывецяць яго тут? Пэўна, ягоная душа ляціць сюды, у вёску. Вось ён і бяжыць за ёю, не адстае.

— Людцы! Гэта ж той самы татарын, які нас у лесе напалохаў! Ён да нас бяжыць! — заверашчэла Параска.

— Цішэй. Не падымай гвалту, — глянуў на яе дзядуля. Бурхан, дабегшы да берага, плюхнуўся ў раку. Базыль чакаў, што зараз каменем пойдзе на дно, што пасля выскачыць з-пад вады, каб крыкнуць: "Ратуйце!" Не, не пайшоў каменем на дно. Плыве, уздымаючы пырскі.

Наперад выйшлі мужчыны з лукамі. І ў дзядулевых руках Базыль заўважыў лук.

— Зараз пераплыве! Зараз… — прамовіла Параска і стала адступацца ў натоўп.

— Страляйце! Страляйце ў татарына! — не сцярпеў, крыкнуў Раман.

Базыль таксама крыкнуў:

— Страляйце!

Мужчыны стаяць, моўчкі пазіраюць на Бурхана. І іншыя вяскоўцы маўчаць. Толькі Параска штосьці шэпча, войкае.

"Няўжо Бурхан пераплыве цераз раку? — дзівіцца Базыль. — У гэтым месцы яшчэ ніхто не адважваўся пераплываць. Тут жа і яміны, і віры круцяць. Няўжо яму нячыстая сіла дапамагае?"

Усё-ткі пераплыў Бурхан. Крыху пастаяў, атросся.

"Куды ж цяпер паляціць ягоная душа? Каб бяды не нарабіла", — падумаў Базыль.

— Не ўцячэш. Ад мяне не ўцячэш, — прамармытаў Бурхан і стаў карабкацца на абрывісты бераг, якраз туды, дзе скупіліся людзі.

— Ён мяне шукае! Мяне! — запішчала Параска.

— Цішэй! — крыкнуў дзядуля Піліп.

Бурхан карабкаецца, сапе. Раптам пахіснуўся і кулём паляцеў уніз.

Людзі закрычалі:

— Увесь бераг носам узараў!

— Ну й страшны! Твар у крыві!

— Недзе ўжо гваздануўся.

— Сам сабе скруціць галаву.

І Базыль падумаў, што нарэшце Бурхан скруціць сабе галаву. Не, абышлося. Зваліўся каля самай вады, паляжаў, адсопваючыся, пасля ўстаў і прабубніў: "Ад мяне не ўцячэш. Не ўцячэш". Зноў лезе, карабкаецца. Ужо на самы бераг узбіраецца.

Раман замахнуўся нагою.

— У-у, паганы! Зараз як рэзну!

— Не трэба, — спыніў яго дзядуля. Дамогся свайго Бурхан, узабраўся на бераг.

— Дзе ты? Дзе-э? — наставіў рукі.

І тут на яго накінуліся дзеўкі, маладзіцы, старэйшыя жанкі. Пхаюць, шчыплюць татарына Бурхана, злосна крычаць:

— Да нас прыйшоў?

— Нашых дзетак цягаць?

— Адальюцца табе нашы слёзы!

Відаць, канец быў бы Бурхану, калі б не дзядуля Піліп. Ён адштурхнуў жанчын, дзевак і гукнуў:

— Людзі! Што вы робіце?!

Дзеўкі, жанчыны сціхлі, пасталі, насупіўшыся. Бурхан спадылба пазіраў на іх і калаціўся.

— Людзі, што робіце? — цішэй сказаў дзядуля. Базыль пачуў, як закрычала маці:

— А куды ж ён нашу Марысю падзеў?

— Бачыце? — узняла чорную стралу Параска. — Я яе ў яго забрала. Ён чорныя стрэлы пускаў. Ен з іхняй хеўры. Ён чорнымі стрэламі знак падаваў, каб гэткія ж, як ён, на нашых людзей нападалі.

— Дзядуля, душагуба шкадуеш? — закрычаў Раман. — Ён цябе хіба шкадаваў? Забыўся ты?

— Га? — усклікнуў Бурхан і прабубніў пад нос: — Знайду. Усё роўна знайду. Ад мяне не ўцячэш. Знайду-у…

 

Разам з бацькам

 

Базыль убачыў, што дзеўкі, жанчыны зноў пачалі наступаць на Бурхана. "Ну, цяпер і дзядуля не ўратуе татарына", — падумаў ён, але памыліўся. Дзядуля падняў руку:

— Стойце!

Дзеўкі, жанчыны сталі. Дзядуля крыкнуў:

— Людзі вы ці не людзі? Я ў вас пытаюся. З усіх бакоў пачулася:

— Людзі мы! І ў нас ёсць душа! Ды гарыць яна, агнём яе пячэ!

— Ён жа нашых дзетак лавіў!

— Можа, цяпер нашых гэткія ж забіваюць у лесе!

— Хіба ён з хлебам-соллю да нас прыйшоў?

— У яго лук і чорныя стрэлы!

Дзядуля павольна прагаварыў, як бы ўзважваючы кожнае слова:

— І мне душу пячэ агнём. Думаеце, што ў мяне яна каменная? Мая ўнучка недзе ў лесе. Мой сын Рыгор таксама там. Але ж мы людзі. Няможна вось так, як вы, самасудам. Навошта грэх на душу браць? Ці вы хочаце быць на іх падобныя? Будзем яго судзіць, калі мужчыны вернуцца з лесу.

— А цяпер куды яго падзець? — усклікнула Параска.

— Цяпер пасадзім у яму. Ногі звяжам. Не ўцячэ.

Базыль з гонарам глядзеў на дзядулю. Вось які ён! Слухаюцца яго ў вёсцы. Сказаў свае слова — і супакоіліся. Яма адразу ж за іхнім агародам, на пагорку. Правільна сказаў дзядуля. Там самы раз Бурхану сядзець. Толькі ці пагодзяцца з дзядулем дзеўкі і жанчыны, ці адпусцяць Бурхана? Хоць і супакоіліся яны, але нядобра глядзяць на яго. Во, і Параска наперад лезе. Карціць ёй нешта сказаць.

— Дзед Піліп, і мы яго будзем судзіць? — запытала Параска.

— А як жа. Усёй вёскай будзем судзіць.

— Знайду. Усё роўна знайду, — наставіў рукі Бурхан, наступаючы на Параску.

— Ой! — піскнула яна і шуснула ў натоўп.

— Ён яшчэ і палохае нас! — з пагрозай крыкнуў хтосьці. Дзядуля схапіў Бурхана за плячо.

— Хіба не бачыце, што ён не ў сабе? Бярыце! Біце яго! На кавалкі рвіце!

Базыль убачыў, што наперад выйшла маці.

І праўда, ён не ў сабе, — усклікнула яна. — Нездарма сам сюды заявіўся. Вядзіце яго адгэтуль. Вочы б мае на яго не глядзелі.

Дзядуля кіўнуў галавою. Да Бурхана падышлі двое мужчын, узялі яго пад рукі і павялі. Дзядуля адышоўся ўбок.

— Ведаеш, чаму Бурхан сюды так пёрся? — запытаў у дзядулі Раман.

— Чаму?

— Ягоная душа сюды ляцела, і ён за ёю бег. У яго ж Бардун душу адабраў. Цяпер яна лятае, як ёй задумаецца. Яна можа напасці на нашых вояў. Задушыць іх.

— Не бойся. Не задушыць.

— Яна паляціць у іншае месца?

— Разам з Бурханам у яме будзе сядзець. Раман усміхнуўся, задаволены.

— Так, дзядуля. Пад зямлёю ёй месца.

Базыль стаяў і моўчкі разважаў. У Бурхана чорныя стрэлы. Ён у дуб пацэліў. Як відаць, заўжды па-ягонаму знаку нападаюць татары. Ён і дзядулю ў лесе гатовы быў жыўцом з'есці. Цяпер жа дзядуля заступіўся за яго. Чаму ж ён не помсціць татарыну?

— Дзядуля, — прагаварыў Базыль, — чаму ты пашкадаваў Бурхана? Чаму не адпомсціў яму?

Дзядуля некалькі хвілін маўчаў, а пасля нечакана прагаварыў:

— Мы, унучак, беларусы.

— Ну і што? — здзівіўся Базыль.

— Трэба ведаць наш характар, унучак.

— А што, у нас, у беларусаў, характар не такі, як у іншых народаў?

— Не такі, унучак. Адны народы па натуры гарачыя, другія зацятыя, некаторыя помслівыя. А мы помсту доўга не носім у сэрцы. Мы часта даруем сваім крыўдзіцелям.

— Кажаш, што даруем. Вось гэтыя прыблуды тут. Па-твойму, і ім трэба дараваць? Чаму яны на нашай зямлі зло чыняць?

— Твая праўда, Базылёк. Не з дабром яны прыехалі. Таму нашым людзям прыходзіцца ваяваць, каб родную зямельку абараніць. Беларус здаўна лічыцца добрым воем. У баі ён нікому не саступіць — адважны, зацяты. Нездарма так хутка ворагі з нашай зямлі вымятаюцца. Быў у нас князь Міндоўг. У горадзе Навагрудку ён правіў. Аднаго разу татары, якія ўжо шмат чужых земляў захапілі, вырашылі на нашу зямлю ісці. Князь Міндоўг праведаў пра гэта, сабраў свае дружыны і сустрэў чужынцаў пад крэпасцю Крутагор'е. Ушчэнт іх там разбіў. Загінуў і сам хан Кайдан, які кіраваў гэтым паходам. З таго часу Крутагор'е сталі зваць Кайданавым пабоішчам — як напамінак ворагу, каб больш не лез сюды.

— Базыль! — неспадзявана каля самага вуха прарэзліва гукнуў Раман.

Базыль ад неспадзеўкі здрыгануўся, падняў галаву і ўбачыў, што з лесу выязджаюць коннікі. Уперадзе на сваім Гнядым скакаў бацька. У натоўпе зноў, як і тады, калі Бурхан залез на абрывісты бераг, загудзелі:

— Нашы! Нашы!

— Едуць!

— Можа, разбілі татараў?

— А ці хоць жывыя ўсе?

— Нашы!

Базыль углядваўся да болю ў вачах. Ці сядзіць на бацькавым кані Марыся? Здаецца, няма яе. Але, няма! Чаму ж няма? Няўжо татары паспелі ўцячы з лесу?

Коннікі імчалі да броду, які быў непадалёку адгэтуль, крыху вышэй. Бацькаў конь першым з разгону ўляцеў у раку. Нагнуў галаву, каб папіць вады, а бацька, як відаць, з усёй сілы тузануў за вобруць, бо конь падняў галаву і незадаволена замахаў ею.

Людзі сарваліся з месца і пабеглі насустрач коннікам. Базыль таксама пабег разам з усімі, стараючыся трымацца каля маці. Вяскоўцы беглі, штосьці крычалі. І Базыль крычаў разам з усімі, сам добра таго не ўсведамляючы, пакуль не ўбачыў бацьку. Маці, не дабегшы да бацькі колькі крокаў, працягнула рукі.

— Рыгор, дзе Марыся?

Акрамя бацькі і маці, Базыль нічога і нікога не бачыў. Ён глядзеў на іх, стараўся не прапусціць аніводнага слова.

— Рыгор, дзе Марыся?

Твар у бацькі стомлены, увесь у пырсках вады. На імгненне Базылю здалося, што гэта не пырскі, а слёзы.

— Не знайшлі мы Марысю.

— Чаму вы яе не знайшлі?

Бацька затуліў далонню твар і нічога не адказаў.

— Рыгор, — звярнуўся да яго дзядуля, — няўжо татары ў лесе сваіх слядоў не пакінулі?

— Не знайшлі мы ніякіх слядоў.

— Можа, гэтыя нечысці ўцяклі з нашага лесу?

— Не выпусцім.

— Рыгор, — прагаварыў дзядуля, — адзін нядаўна сам прыйшоў у нашы рукі.

— Хто?

— Татарын.

— Прыйшоў? Чаму?

— Ён не ў сабе. Мы яго ў яму пасадзілі.

— Я яго дапытаю! Усё раскажа! Я яго!.. — бацька тузануў каня за вобруць і паскакаў.

— Рыго-ор! — гукнуў наўздагон дзядуля. — Ён не ў сабе. Помні!

Людзі плакалі, галасілі. Базыль стаяў як аглушаны.

 

Бардун!

 

— Наробіць Рыгор бяды, — уздыхнуў дзядуля.

Маці глянула на яго і сказала:

— Не хачу я, каб ён грэх на сваю душу браў.

Дзядуля павярнуўся і хутка пайшоў у вёску. Маці павольна, як бы не хочучы, паплялася за ім. Базыль, ідучы ззаду, бачыў, як час ад часу ўздрыгваюць яе плечы.

— Божухна! А я спадзявалася! — вырвалася ў яе. Вядома, на што яна спадзявалася. Думала, што з лесу бацька вернецца з Марысяй. Ды не знайшоў ён ні яе, ні татараў.

— Ой, дзецятка-а! — зноў вырвалася ў маці.

— Мамачка, не бядуй, — прагаварыў Раман. — Татка абавязкова знойдзе, выратуе Марысю.

— Што ты разумееш? — толькі і сказала маці.

Вось і хата. На падворку стаіць Гняды. Галаву апусціў. Няўжо і ён сумуе? Можа, і так. Кажуць жа людзі, што коні добра адчуваюць, які настрой у гаспадара.

— Я каня ў хлеў завяду, — звярнулася маці да дзядулі.

— Вядзі,— сказаў ён. — Зараз гляну, што каля ямы робіцца.

— Дзядуля, і мы з табою пойдзем, — пачаў прасіцца Раман.

— Яшчэ вас там не хапала, — незычліва сказаў дзядуля і пайшоў праз агарод да ямы.

Базыль глядзеў яму ўслед. Дзядуля прайшоў цераз агарод, наблізіўся да купінкі хвайнячку. Хвайнячок густа расце перад самай ямай, затуляе пагорак. Калі б не гэтыя дрэвы, то і з падворка можна было б убачыць, што робіцца там.

— Братка, — паклікаў Раман. Базыль павярнуўся да яго.

— Чаго?

— Братка, наш татка не растрасе Бурхана?

Базыль прысеў на прызбу. Побач прымасціўся Раман.

— Дык не растрасе?

— Не ведаю, — шчыра прызнаўся Базыль.

— Усё роўна Бурхан яму не скажа, дзе знаходзіцца Марыся. Ён жа не ў сабе. А татка будзе трасці яго, пакуль… — Раман не дагаварыў, заморгаў вачыма.

— Ты хацеў сказаць, што наш татка будзе трасці Бурхана, пакуль з яго душу не вытрасе? — здагадаўся Базыль.

— Хацеў. Але ж у Бурхана няма душы. Братка, як ты думаеш: Бурханава душа не накінецца на татку?

Базыль не паспеў адказаць, бо на агародзе пачуліся знаёмыя галасы, і неўзабаве з-за хлява паказаліся дзядуля і бацька. Базыль з Раманам усхапіліся і падбеглі да іх.

— Татка, ты Бурхана не дапытваў? — адразу ж пацікавіўся Раман.

Бацька развёў рукамі.

— Хацеў дапытаць, ды што з яго возьмеш? І праўда, ён не ў сабе.

— Яго цяпер мужчыны вартуюць?

— Вартавалі, але я ім сказаў, каб дамоў ішлі. Са звязанымі рукамі ён з ямы не вылезе.

Раман хацеў яшчэ аб нечым запытацца, але дзядуля яго апярэдзіў:

— Не назаляй бацьку, не лезь з роспытамі.

Базыль моўчкі пагадзіўся з ім. Праўду кажа дзядуля. Навошта роспытамі дакучаць бацьку? Яму цяпер не да таго. Яму трэба хоць крыху супакоіцца, адпачыць. Праўда, невядома, ці ён супакоіцца. Усё роўна будзе грызці яго нуда. Калі б Марыся была дома, то, канешне, адразу супакоіўся б. Радаваліся б яны з маці. І Марыся бегала б па падворку, весела шчабятала. Бегала б… А ці весялілася б сястрычка? Яна ж такога страху набралася! Мусіць, не хутка засмяецца, калі і ўдасца бацьку яе выратаваць.

— Годзе стаяць на двары. Хадземце ў хату, — паклікала маці.

— Дзядуля, — падаў голас Раман, — ты казаў татку, што Бардун у Бурхана душу адабраў?

— Усё сказаў,— коратка адказаў дзядуля.

— Цяпер Бурхан што робіць?

— Сядзіць у яме і балбоча.

— Што балбоча?

— Што сліна да губ прынясе.

— Ягоная душа разам з ім сядзіць? Ці зноў у яго ўсялілася?

— Трасца яго ведае! — з горыччу прамовіў дзядуля. — Не па-людску ён жыў, не па-людску і скончыць. Шмат грахоў у яго назбіралася — як і ў Бардуна. А здараецца, што і адзін грэх цягне чалавека камнем на дно.

— Дзядуля, — запытаўся Базыль, — чаму на Бардуна няма пакарання?

Дзядуля глянуў на Базыля:

— Ён, унучак, пакараны. Раней жыў у вёсцы, з людзьмі, а цяпер у лесе сядзіць. Адзін, як воўк. Хіба гэта малое пакаранне?

"І праўда, гэта немалое пакаранне", — падумаў Базыль.

У гэты дзень Раман і ён, Базыль, ляглі спаць раней, чым звычайна, а назаўтра прачнуліся рана-раненька. Ды ў хаце ўжо не было ні маці, ні бацькі, ні дзядулі.

Паснедаўшы, Раман неспадзявана прапанаваў:

— Братка, давай да ямы сходзім, на Бурхана паглядзім.

— Навошта ён табе спатрэбіўся? — здзівіўся Базыль.

— Проста паглядзім, і ўсё.

— Раман, а калі Бурханава душа на цябе накінецца?

— Не накінецца. Яна ж разам з ім сядзіць у яме. Учора дзядуля казаў, што і яна там. На бацьку яна не накінулася.

— На бацьку не накінулася, а на цябе накінецца.

— А можа, Бурхана ўжо выцягнулі з ямы? Мне здаецца, што татка з дзядулем таксама да ямы пайшлі. Пабеглі, праверым.

Зразумела, чаму Раман пасмялеў. Думае, што мужчыны Бурхана з ямы выцягнулі, кудысьці ў іншае месца павядуць. Магчыма, выцягнулі, павядуць. Можа, бацька з дзядулем якраз там?

— Добра. Праверым, — пагадзіўся Базыль.

Яны выйшлі з хаты і паімчаліся праз агарод па вільготнай ад расы разоры. Вось і хвойнічак на ўзмежку. Мінуўшы яго, яны ўбачылі… Бардуна.

— Ляж! — скамандаваў брату Базыль і, выцягнуўшыся, лёг на зямлю.

"Чаму ж тут ходзіць вядзьмак? — думаў ён. — Што яму спатрэбілася ў вёсцы? Няўжо зноў нас з Раманам хоча злавіць?"

Бардун, убачылі яны, падышоў да ямы, стаў на карачкі, узіраючыся ў дзірку, пасля ўсхапіўся, узяў лесвіцу, якая ляжала непадалёку, паставіў яе ў яму і палез.

— Братка, а чаго вядзьмак у яму палез? — прашаптаў Раман.

— Хоча Бурхана вызваліць, — здагадаўся Базыль.

— Што ж нам рабіць?

Базыль ужо ведаў, што будзе рабіць. Трэба бацьку знайсці. Ён мужчын пакліча. Няхай і Бардуна звяжуць. Няхай у яме разам з Бурханам сядзіць.

— Пабеглі,— звярнуўся Базыль да брата. — Бацьку скажам.

Яны ўсхапіліся, прабеглі цераз агарод, выскачылі на вуліцу і штосілы прыпусціліся да ракі. Там, ведаў Базыль, абавязкова павінны быць аднавяскоўцы. Бацька казаў, што ўсе мужчыны вярнуліся з лесу. Канешне, аднавяскоўцы, стоячы на беразе, чакаюць іх.

Да ракі яны так і не дабеглі. Насустрач ішоў дзядуля.

— Дзядуля! — яшчэ здалёку крыкнуў Раман.

— Што? Што зноў нарабілася? — запытаў дзядуля, калі яны падбеглі да яго.

— У нас… Там… — пачаў Раман.

— Дзядуля, Бардун у вёсцы, — паведаміў Базыль. У дзядулі аж твар перасмыкнуўся.

— Бардун? Вы яго бачылі?

— Нядаўна бачылі. Ён у яму палез. Хоча татарына вызваліць, — сказаў Базыль.

 

Што прынясе свята?

 

— Вы не абазналіся? — запытаў дзядуля.

— Дзядуля, гэта Бардун. Ён лесвіцу ў яму паставіў і палез! — усклікнуў Раман.

— Бач, што выходзіць, — прагаварыў дзядуля. — Хоча татарына вызваліць.

— Трэба мужчын паклікаць, — сказаў Базыль.

— Уцячэ, пакуль іх паклічам, — не пагадзіўся з ім дзядуля.

Хоць яны, дзядуля, Раман і Базыль, вельмі спяшаліся, але калі прыйшлі да ямы, то ўбачылі, што ні Бардуна, ні Бурхана ў яме не было — толькі лесвіца стаяла. Дзядуля, патаптаўшыся каля ямы, сказаў:

— Усё-ткі паспелі ўцячы.

Базыль міжволі сцяў кулакі. Вось як выйшла. Можна сказаць, усіх аднавяскоўцаў перахітрыў Бардун. Яны пайшлі на рэчку, а ён Бурхану рукі развязаў, дапамог з ямы вылезці.

Высачыў ён, дзе сядзіць Бурхан. Прыцягнуўся ў вёску. Не сядзіцца яму ў лесе.

— Дзядуля, чаму Бардун Бурхана вызваліў? — запытаў Раман.

— Я і сам пра гэта думаю. Відаць, на злосць нам. Душа ў яго такая. Ён аж зубамі скрыгоча, калі зла людзям не зробіць.

Дзядуля замаўчаў. Стаіць, пазірае кудысьці ўдалеч. Вочы сумныя-сумныя. Аб чым жа ён думае?

— Базыль! Мама ідзе! — усклікнуў Раман.

Базыль азірнуўся і ўбачыў, што на пагорак паднімаецца маці.

— Усю вёску абабегла, шукаю вас. А вы вунь дзе, — падышоўшы, прамовіла яна.

— Мама, татарын з ямы ўцёк, — паведаміў Раман.

— Як уцёк?

— Бардун яму рукі развязаў, дапамог вылезці з ямы.

— Які Бардун?

— Вядзьмак. Ён раней у нашай вёсцы жыў.

— Вядзьмак нас… — пачаў Базыль.

Ён хацеў расказаць, як Бардун сустрэў іх у лесе, як настрашыў, але дзядуля гучна хмыкнуў. Базыль зірнуў на яго. Насупіў бровы дзядуля. "Не хоча, каб маці ведала, што Бардун нас у лесе запыніў", — здагадаўся Базыль.

— Базылёк, што ты хацеў сказаць пра Бардуна? — запытала маці.

— Мы з Раманам бачылі, як ён у яму залез. Вызваліў татарына.

— Ну і няхай уцякае, — махнула рукою маці.— Не па сабе мне было, калі думала, што ён тут, у яме, сядзіць. Сама не ведаю, чаму так.

Базыль не чакаў гэткага. Яму думалася, што маці ўзбурыцца, разявамі мужчын-аднавяскоўцаў назаве, калі даведаецца, што ўцёк Бурхан. Учора ж хацела яму вочы павыдзіраць.

— Анюта, — звярнуўся да маці дзядуля, — я ў лес пайду. Базыль убачыў, як у маці задрыжалі губы.

— Не хадзіце! Мужчыны ў лесе. Хіба вы ім дапаможаце?

— Не магу я. Не сядзіцца мне тут. Пайду. Маці ражком хусцінкі выцерла слёзы.

— Татары вас схопяць. Не хадзіце.

— Анюта, не ўтрымаеш ты мяне. Я вінаваты, што Марысю схапілі. Я! — глуха прагаварыў дзядуля.

— Не вы-ы. Татары вінаватыя-а… — заплакала маці. Дзядуля махнуў рукою і пайшоў.

— І ён пайшоў,— паціху прамовіла маці.— Хутка Сёмуха, а ў нас… У нас… Хіба я думала, што перад Сёмухай вочы выплачу?

Базыль добра памятае, як весела штогод праходзіць у вёсцы Сёмуха, ці, па-іншаму, Троіца. У час свята шмат гульняў, дзяўчаты плятуць вянкі, спяваюць песні, ходзяць з "кустом" (у лесе наломяць кляновых галінак, звяжуць іх — і куст гатовы). На яго чапляюць другі, крыху меншы, а на галаву абранай дзяўчыны надзяваюць вянок з розных кветак-красак. Дзяўчына, рассунуўшы рукамі ў кусце галіны, улазіць у яго, каб ён усю яе закрываў. Ходзіць "куст" па вёсцы ў гурце дзяўчат, за імі дзеці бегаюць. Радасць, весялосць.

— Мамка, дзядуля знойдзе Марысю. Ён наш лес ведае як свае пяць пальцаў,— вырашыў суцешыць маці Базыль.

— Вядома, ведае. Але хіба тыя злыдні будуць сядзець склаўшы рукі? Ну, я на берег схаджу, пагляджу. Можа, хто-небудзь з лесу пакажацца. А вы ад хаты не адыходзьцеся. Каб пасля зноў вас не шукала.

— Добра. Будзем каля хаты, — паабяцаў Раман. Маці пайшла праз агарод, і яны папляліся за ёю.

— Базыль, нашы Марысю знойдуць, выратуюць? — запытаў Раман.

Што сказаць брату? Раней ён, Базыль, як гаворыцца, цвёрда верыў, што нашы воі адаб'юць Марысю. Цяпер жа няма ранейшай веры. Ужо другі дзень мужчыны-воі ў лесе, а не могуць знайсці татараў. Вось і дзядуля адправіўся ў лес. Як відаць, і ён не верыць, што знойдуць той варожы атрад. Дзе ж падзеліся татары? Можа, на якім-небудзь астраўку сярод балота сядзяць, затаіліся? А можа, яны на тым возеры, па якім ён, Базыль, разам з Раманам плыў на чаўне? Можа, татары таксама адшукалі сцяжынку, якая вядзе праз балота? Але яна такая вузенькая — па ёй толькі пехатою можна прайсці, а яны на конях. Зразумела, чаму дзядуля хацеў адшукаць тых татараў. Таму і маўчаў, пазіраў кудысьці ўдалеч. Ён думаў, як Марысю выратаваць. Не паслухаўся маці, па-свойму зрабіў: пайшоў у лес. У вёсцы стала ціха і сумна. Людзі як бы забыліся, што вось-вось наступіць свята. Якім жа яно будзе?

 

Бардун "дапамагае"

 

Базыль памятаў, што маці наказала яму і Раману: быць каля хаты. Ды хіба ўседзіш, калі амаль усе аднавяскоўцы каля ракі? Ён, Базыль, хацеў сказаць Раману, што трэба ісці туды, да аднавяскоўцаў, але Раман, схапіўшыся за шчаку, гучна ойкнуў.

Базыль зірнуў на яго:

— Чаго ты?

Раман махнуў рукою і зноў:

— Ой!

— Зуб баліць? — нарэшце здагадаўся Базыль.

— Яшчэ як баліць! Хоць на сцяну лезь. Ён яшчэ ўчора крыху балеў. А цяпер знячэўку як тузане! Балі-іць! Ой! Ой!..

— Пацярпі,— прагаварыў Базыль. — Перастане.

Але зуб не пераставаў. Напэўна, яшчэ болей разбалеўся, бо Раман пачаў бегаць па падворку. Бегае, топчацца, нідзе месца сабе не знойдзе, ойкае не сціхаючы.

Базыль сам скрывіўся, як ад зубнога болю. Што ж рабіць з братам? Зубны боль, як вядома, цяжка перанесці. Ад гэтага, кажуць, нават сабакі шалеюць.

— Раман, пацярпі,— папрасіў Базыль. — Зараз і мне стане кепска.

— Паглядзеў бы я, як ты цярпеў бы, калі б табе так зуб забалеў,— адказаў Раман.

Базыль толькі галавою паківаў. Дык што ж рабіць? А калі… Калі вырваць балючы зуб? Так, трэба яго вырваць. Вырасце новы, здаровы. Чым жа вырваць Раману зуб? Лёскай ад вуды? Лёска моцная, валасяная. Нядаўна з ім, з Раманам, ссукалі яе з конскага хваста.

— Раман, давай я табе зуб вырву, — прапанаваў Базыль. Раман адразу перастаў войкаць, вытрашчыў вочы:

— Як вырвеш?

— Вельмі проста. Прывяжу лёску да зуба, ірвану і…

— Не, не, не, — не даў дакончыць Раман. — Здаецца, зуб перастае балець.

Базыль аж усцешыўся.

— Сам перастае! Тады добра.

Раман крыху пастаяў, трымаючыся за шчаку, а пасля яшчэ мацней завойкаў.

Нават куры перапалохаліся, закудахталі.

Базыль развёў рукамі. Няма рады. Раман войкае, вішчыць, бы парася ў плоце. І не прыкрыкнеш на яго. Зуб яму баліць.

— Раман, ты казаў, што зуб перастае балець. Раман угукнуў.

— Дык чаго ты так выеш?

— Тады пераставаў, а цяпер зноў разбалеўся. Ой! Ой!

— Трэба рваць, — цвёрда сказаў Базыль.

— Не, не, — занекаў Раман.

— Я ведаю замову ад зубнога болю, — здагадаўся Базыль, як вылечыць Раманаў зуб. — Мяне мама навучыла. Пашапчу, пашапчу, і боль як рукою здыме.

— Не хлусіш? — не паверыў Раман.

— Хіба я табе хлусіў калі-небудзь?

— Скажы, як пачынаецца замова.

— Маладзік малады, у цябе рог залаты; у моры купаўся, нам спаказаўся, — прагаварыў Базыль. — Цяпер верыш?

— Можа, ты пачатак замовы ведаеш, а канец забыўся? Базыль плюнуў пад ногі. Каменнае цярпенне трэба мець, каб яму даказаць. Забыўся, забыўся… Не аднаму чалавеку ў вёсцы дапамагла замова ад зубнога болю. А ён выбрыквае. Напэўна, не верыць, што ён, Базыль, хоча замовай яму зуб вылечыць. Думае, што абманвае, што лёскай будзе рваць.

— У мяне памяць не курыная, — сказаў Базыль. — Слухай далей. Пытаў малады ў старога…

— Хопіць, хопіць, — перапыніў Раман. — Веру. Хутчэй шапчы мне замову на вуха, бо на сцяну палезу.

Базыль прыгнуўся і зашаптаў Раману ў самае вуха:

— Маладзік малады, у цябе рог залаты; у моры купаўся, нам спаказаўся. Пытаў малады ў старога: "Ці баляць зубы ў нежывога? Як у нежывога зубы не баляць, так і ў Рамана каб не балелі".

Базыль скончыў шаптаць, стаў глядзець на Рамана. Што ж будзе? Няўжо не дапаможа замова? Чаму ён маўчыць, як вады ў рот набраўшы? Няўжо не дапамагло?

— Перастаў? — не вытрываў, запытаў Базыль.

— Ой! Ой! Балі-іць!..

Вось табе і на! Раману нават замова не дапамагла. Іншым дапамагае, а яму не дапамагла. Нейкі не такі ён, як усе. Базыль крануў брата за плячо.

— Трэба рваць зуб.

— Чым?

— Лёскай.

— Лёскай?

— Трэба, бо на сцяну палезеш. Раман працадзіў праз зубы:

— Рві.

Крутнуўшыся на адной назе (што, калі Раман перадумае, адмовіцца рваць зуб?), Базыль ускочыў у хату, схапіў валасяную лёску, якая ляжала за печчу, і як мага назад. Сядзіць Раман на кукішках, войкае.

— Прынёс? — пытаецца.

— Прынёс. Адкрый рот, — сказаў Базыль.

— Страшна, — прызнаўся Раман. Базыль узяў яго за плячо.

— Адкрый рот!

Раман разявіў рот, высунуў язык.

— Язык схавай, бо прывяжу лёскай і адарву, — узлаваўся Базыль.

Раман хуценька схаваў язык, шырэй разявіў рот. А Базыль, каб было зручней, стаў на калені і зірнуў яму ў рот. Уверсе балючы зуб. Пачарнеў увесь.

— Бачыш, дзе той зуб? — запытаў Раман.

— Бачу. — Базыль зрабіў на канцы лёскі пяцельку, накінуў яе на балючы Раманаў зуб, зацягнуў.

— Не магу-у!.. Ой! Ой! — завойкаў Раман.

— Цярпі. Гэта толькі пачатак, — папярэдзіў яго Базыль.

— Не магу цярпець. Не магу-у…

Базыль, не зважаючы на крыкі брата, устаў, адну нагу паставіў наперад, упёрся ў зямлю.

— Раман, трымайся. Буду рваць. Раман ухапіўся рукамі за лёску.

— Не, не, не…

У Базыля і рукі апусціліся. Не дае брат рваць балючы зуб. Мабыць, да самай ночы будзе енчыць. Можа, пакаціць яго, звязаць і сілком вырваць той пракляты зуб?

— Раман, што мне з табою зрабіць? — у роспачы прагаварыў Базыль.

— Прывяжы мяне ву-унь за тую ліпку, — Раман тыцнуў пальцам, паказаўшы на маладую ліпку, якая расла пры вуліцы. — Я сам ірвануся, і зуб выскачыць. Так будзе лепей.

— Добра, — узрадаваўся Базыль.

Ён узяў лёску і павёў брата, нібы цяля на павадку. Раман, выцягнуўшы па-гусінаму шыю, дэбаў за ім, ні на крок не адставаў, нават перастаў войкаць. Базыль падвёў яго да ліпкі, абкруціў лёску вакол стволіка, завязаў яе на некалькі вузельчыкаў, паспрабаваў, ці моцна трымаецца.

— Давай. Бяжы, — сказаў брату.

— Бегчы? — прагаварыў Раман. А сам стаіць, угнуўшы галаву ў плечы, пальцам босай нагі пясок калупае.

— Бяжы.

— Можа, не трэба?

— Баішся? Ты ж мужчына, — стаў сароміць Рамана Базыль.

— Я яшчэ маленькі. А можа, сам сабою перастане? Базыля па-сапраўднаму разабрала злосць. Што ж гэта дзеецца? Нядаўна сам прасіў, каб прывязаў яго да ліпкі, а цяпер дурня строіць.

— Зараз перастане, — сказаў Базыль і, вырваўшы крапіву-пякучку, падышоў да Рамана. А Раман як заенчыць:

— Не бі! Не трэба-а!..

— Пабяжыш ці не пабяжыш?

— Не ведаю. Братка, не ведаю!

— Не ведаеш? — Базыль замахнуўся крапівою, хацеў Раману па пятах сцебануць, а ён як падскочыць!

— Ой-ё-ёй!

— Пабяжыш ці не пабяжыш?

— Ну і ну! — неспадзявана пачулася ззаду.

— Вядзьмак! — на ўсю сілу крыкнуў Раман.

Так, на агародзе стаяў Бардун і пазіраў на іх. Краёчкам вока Базыль паспеў заўважыць, як, ірвануўшыся, даў лататы Раман. Ці вырваў ён зуб, не ўбачыў.

Амаль нічога не цямячы, Базыль схапіў камень і шпурнуў яго ў Бардуна. Бардун, павярнуўшыся, пабег да ямы. Базыль стаяў і часта-часта дыхаў.

— Братка, я ўсё-ткі вырваў зуб, — тузануў яго за рукаў Раман. — Глянь, які чорны.

Сапраўды, зуб вісеў на валасянай лёсцы, прывязанай да стволіка ліпкі. Базыль не ведаў, радавацца яму ці бедаваць. Вырваў Раман балючы зуб, болей не будзе ойкаць, але няма радасці: Бардун усё яшчэ ў вёсцы. Нядаўна Бурхана з ямы вызваліў, а цяпер на іхні падворак ішоў. Чаго ж ён тут круціцца?

— Братка, — зноў прамовіў Раман, — Бардун дапамог мне вырваць балючы зуб. Калі б не ён, то танцаваў бы я каля ліпкі.

 

Нечаканая сустрэча

 

Базылю ўсё не верылася, што Бардун спалохаўся, уцёк. Не думаў ён кідаць у яго каменем. Неяк само па сабе выйшла. Ці не таму, што ратаваўся як мог? Цікава: дзе ж цяпер вядзьмак? Пэўна, у лес пабег. Няма як яму заставацца ў вёсцы. У лес пабег… У лес… Як відаць, ён ведае, дзе татары знаходзяцца. Ад яго ім не схавацца…

— Раман, — звярнуўся Базыль да брата, — ты дома пабудзь, а я ў лес пайду.

— Чаго цябе туды панясе?

— Я думаю, што Бардун у лес пабег. Ён пабаіцца заставацца ў вёсцы. Ведае, што мы мужчынам пра яго раскажам. Яны яму не даруюць за тое, што Бурхана вызваліў. Ён яшчэ не паспеў пераправіцца праз раку. Я даганю яго і назіркам за ім пайду. Бардун ведае, дзе знаходзяцца татары.

— Ну і што?

— Ён адразу пабяжыць туды, дзе яны хаваюцца. Яму захочацца праверыць, ці там яны. І я праведаю, дзе гэты атрад. Прывядзе ён мяне туды.

— Праведаеш і паведаміш нашым мужчынам-воям? — здагадаўся Раман.

— Вядома, паведамлю.

Раман нейкі час стаяў, адкрыўшы рот, а пасля ўсклікнуў:

— І я з табою пайду!

Такога Базыль ад яго не чакаў. Хоча разам у лес пайсці. Няўжо забыўся, як ад татараў уцякалі, як Бардун запыніў?

— Раман, калі зноў трапім у рукі Бардуна, то на гэты раз ён нас не выпусціць. Не спадзявайся.

— Не заўважыць ён нас. Мы пачакаем, пакуль цераз рэчку пераправіцца. А ў лесе… У лесе ад кусціка да кусціка будзем перабягаць. Ён нават не падумае, што мы за ім сочым.

Базыль тупнуў нагою:

— Дома заставайся! Раман апусціў галаву.

— І дзядуля ў лесе, і татка ў лесе. І ты пойдзеш у лес. Я без цябе тут сабе месца не знайду.

Базыль уздыхнуў. Не, не пераканаеш яго, нічога яму не дакажаш. Болей няма як марудзіць. Бардун зараз праз раку пераправіцца, схаваецца ў лесе. Там яго не знойдзеш.

Базыль махнуў рукою.

— Ну, як хочаш. Толькі каб пасля не наракаў на мяне.

Мінуўшы хвайнячок, яны ўзышлі на пагорак. За пагоркам — балота, парослае аерам. Аер тут густы, высокі. Ёсць такія купіны, што дарослы з галавою схаваецца. Адразу за балотам — рака, дзе звычайна стаяць чаўны. Гэтае месца — чорны тарфяны бераг — у вёсцы называюць Перагноем.

Базыль, захіліўшыся рукою ад сонца, пачаў углядацца ўперад і ледзь стрымаўся, каб не ўсклікнуць: па балоце прабіраўся да ракі Бардун.

— Вунь ён! Вунь! Бачыш? — тыцнуў пальцам Раман.

— У лес ідзе, — сказаў Базыль. — А ты мне не верыў. Яны збеглі з пагорка і, расхінаючы рукамі аер, пайшлі па балоце. На ўскрайку балота Базыль стаў, пачаў уважліва аглядацца. Ні душы.

— Няма Бардуна? — падаў голас Раман.

— Няма.

— Братка, ён на той бераг пераплыў. Ён да лесу па лазе прабіраецца.

Так, на тым беразе лазняк, які выводзіць у самы лес. Правільна разважае Раман. Па лазняку прабіраецца Бардун да лесу. Не хоча, каб з вёскі яго заўважылі. Што ж, няхай прабіраецца па лазняку. Усё роўна яго можна апярэдзіць. У лазняку шмат сцяжынак пратаптана. Ён, Базыль, ведае, якая з іх хутчэй прывядзе да лесу.

— Базыль, мы знойдзем Бардуна? — прагаварыў Раман. Базыль павярнуўся да яго.

— Ідзі дамоў. Яшчэ не позна.

— Не. Я з табою.

— Не адставай, калі са мною, — прамовіў Базыль і выбег на бераг.

Яны ўскочылі ў човен, які стаяў з краю. Базыль узяў у рукі вясло, адштурхнуўся. Човен паплыў, разразаючы носам ваду.

— Братка, дзе той човен, у якім Бардун пераплыў? — запытаў Раман.

Базыль, вяслуючы, глядзеў на бераг, парослы асакой. Там цяжка схаваць човен. А непадалёку, калі падняцца па рацэ ўверх, ёсць старыца — даўняе рэчышча ракі. Старыца зарасла не толькі асакой, але і чаротам. У чароце, пад навіслай над вадою лазой, можна не адзін гэткі човен схаваць. Можа, Бардун дзесьці там затаіўся, пазірае на іх? Во ўзрадуецца, калі зловіць у кустах!

Човен уткнуўся носам у бераг. Базыль, трымаючы напагатове вясло (гэтым ён вырашыў бараніцца), стаяў, прыслухоўваючыся.

— Няма Бардуна. Ён у лес прабіраецца, — падаў голас Раман. — Калі б быў тут, то выскачыў бы.

— Няма. Прабіраецца, — з палёгкай уздыхнуў Базыль. Яны вылезлі з чоўна і па знаёмай сцяжынцы неўзабаве выйшлі на лясны ўскраек.

— Што цяпер будзем рабіць? — запытаў Раман.

— Хавайся за куст. Зараз Бардун з лазы вылезе. Я думаю, што мы яго апярэдзілі,— сказаў Базыль.

Яны схаваліся за куст, прыселі. А Бардуна ўсё няма і няма, не паказваецца з лазы.

— Братка, дзе ж Бардун? — запытаў Раман.

Базыль устаў. Так, цяпер вядома, дзе вядзьмак. Ужо ў лесе ён. Не ўдалося яго апярэдзіць. У лесе яго не знойдзеш. Лягчэй іголку ў стозе сена знайсці.

— Братка, пойдзем дамоў? — прамовіў Раман.

Назад… Дамоў… Уцёк вядзьмак. Пойдзе туды, дзе хаваюцца татары. Туды пойдзе… А пасля? Пасля ён вернецца ў сваю хаціну. У хаціну… Яна ж знаходзіцца непадалёку ад таго возера, па якім яны на чоўне ехалі, ратуючыся ад татараў. Ёсць выйсце. Не так шмат азёраў у лесе. Бардунову хаціну будзе няцяжка знайсці, калі ад возера да яе кіравацца.

— Базыль, чаго стаіш? Пойдзем дамоў? — напомніў Раман.

— Не. Нам трэба нашых вояў убачыць. Мы дапаможам ім знайсці Бардунову Хаціну. Яны запытаюць у яго, дзе знаходзяцца татары.

— Так ён ім і скажа.

— Скажа, калі прыціснуць. Бацька з ім не будзе тары-бары разводзіць. Яму трэба Марысю выратаваць.

— Ты ведаеш, дзе нашы мужчыны-воі? Як мы іх убачым?

— Убачым. Думаю, што яны па ўсім лесе рассыпаліся.

— То давай пагукаем. Пачуюць — самі сюды прыскачуць.

— А калі Бардун пачуе? Ён адразу пазнае, што мы гукаем. З ім, сам ведаеш, жартачкі кепскія.

— Кепскія, — кіўнуў галавою Раман.

— Хадзем, — сказаў Базыль. — Павінна ж нам пашчасціць.

Яны пацягнуліся ў глыб лесу.

— Базыль, вось каб цяпер знянацку выскачыў Бардун у мядзведжай шкуры, што б ты зрабіў? — парушыў маўчанне Раман.

Базыль зірнуў на яго. Адно з двух было б, калі б такое здарылася: альбо са страху здранцвелі, альбо наўцёкі прыпусціліся.

— Базыль, дзядуля нам казаў, што прародзічам беларусаў быў мядзведзь. Памятаеш? — зноў прагаварыў Раман.

— Чаму ж не, — азваўся Базыль. — Мне дзядуля расказваў, як мядзведзь аднаго мужчыну ад смерці выратаваў, калі той вечарам на рэчцы рыбу лавіў.

— Раскажы.

— Пасля раскажу.

— Цяпер раскажы.

— Ну, слухай. Сядзеў адзін мужчына на беразе, рыбу лавіў. Чамусьці ў той вечар не вельмі добра клявала. Ён прылёг на бок і заснуў. Раптам праз сон чуе, што быццам песні спяваюць. Расплюшчыў вочы і бачыць: вакол яго дзяўчаты, адна адной прыгажэй, карагод водзяць.

— Гэта былі русалкі? — не стрываў, перапыніў брата Раман.

— Русалкі. Той мужчына таксама змікіціў, што гэта за дзяўчаты. Зразумеў, што бяда побач. Падхапіўся, каб уцячы, а яны шчыльным колам стаяць, не пускаюць, песню пяюць. Ды так, што аж за сэрца бярэ. Заслухаўся мужчына, стаіць, рот разявіўшы. Русалкі зайшлі ў ваду, за сабою яго клічуць.

— Няўжо ён пайшоў за імі? — усклікнуў Раман.

— Пайшоў, як мы з табою ішлі па Бардуновым загадзе. Зачаравалі яны яго. Усё далей, далей ідуць у раку. І ён за імі брыдзе. Яны ўсміхаюцца яму, спяваюць. Вада ўжо да плячэй даходзіць. Ён не заўважае, вось-вось з галавою схаваецца. Раптам аднекуль вылез мядзведзь ды як зараве! Русалкі перапалохаліся, з піскам зніклі пад вадой, а мужчына, апамятаўшыся, вылез на бераг і пабег дамоў. Каб не мядзведзь, то ўтапіўся б, зацягнулі б яго русалкі пад ваду. Выратаваў мядзведзь таго мужчыну, пашкадаваў.

— Цікава, — сказаў Раман.

— Мядз… — пачаў Базыль, ды замоўк, як язык праглынуў: ён пачуў, як уперадзе, за густым арэшнікам, нешта трэснула, быццам хтосьці неасцярожна наступіў на сухую галінку.

 

І Марыся, і дзядуля, і татары

 

Базыль стаяў наструніўшыся.

— Чуў, як трэснула? — прамовіў Раман. — Тут Бардун. Ён на галіну наступіў. Уцякайма. Базыль хацеў павярнуцца і кінуцца наўцёкі, ды з-за кустоў выйшла… Марыся.

Базыль стаяў і вачам сваім не верыў. Адкуль яна з'явілася? Няўжо адпусцілі яе татары?

— Базыль! — крыкнула Марыся і кінулася да яго. Базыль абняў яе, прытуліў да сябе.

— Базыль! Базыль! — уголас заплакала сястрычка.

— Цішэй ты, — папрасіў яе Базыль. — Татары пачуюць. Марыся адразу перастала плакаць. Неяк зусім па-даросламу глянула на яго.

— Думаеш, што пачуюць?

— Пачуюць. Не трэба плакаць.

Раман, узяўшы Марысю за руку, пагладзіў.

— Марыся! Ты-ы? Яна зноў у слёзы.

— Раман! Раман!

— Марыся, мы цябе бачылі. Цябе Джавад вёў на вяроўцы, — сказаў Раман.

— Як жа ты адстала ад нас? — усклікнуў Базыль.

— Я… Я бегла за вамі і ўпала. Татары мяне злавілі,— усхліпнула Марыся.

Базыль падвёў яе да вываратня, пасадзіў.

— Цябе татка шукае. З ім нашы мужчыны. Дзядуля таксама пайшоў у лес.

— Дзядуля мяне нядаўна вызваліў,— паціху прамовіла Марыся.

— Як? — вырвалася ў Базыля. А Марыся запытала:

— Дзе мама?

— Яна за вёскай, на беразе стаіць. Зачакалася цябе. Вось узрадуецца, калі ўбачыць! — усклікнуў Раман.

Марыся апусціла галаву.

— Я да яе хачу.

Базыль пераступіў з нагі на нагу. Вядома, Марыся рвецца дамоў. Ды няхай крыху адпачне. Натамілася, бедная. Маці, калі яе ўбачыць, канешне, будзе на сёмым небе ад радасці. Нарэшце ўсміхнецца. А ці ўсміхнецца? Бацька ж у лесе. І дзядулі няма. Марыся казала, што дзядуля яе вызваліў. Дзе ж ён? Можа, загінуў у бойцы з татарамі?

Базыль прысеў на кукішкі насупраць сястры.

— Марыся, цябе дзядуля вызваліў?

— Дзядуля… Татары ехалі на конях… Джавад мяне вёў на вяроўцы… Дзядуля зверху, з хваіны, як скочыць на Джавада! Джавад зваліўся з каня, кінуў вяроўку. Дзядуля крыкнуў мне, каб уцякала. Я і шмыгнула ў ельнічак. Я бегла… Я ішла… Думала, што дамоў не траплю…

Дык вось яно што! Усё-ткі падпільнаваў дзядуля татараў. На Джавада скочыў. Мабыць, пацямнела ў Джавада ўваччу. А што ж з дзядулем? Няўжо забілі яго татары?

Базыль адчуў, што да горла падступіў даўкі камяк. Вось-вось слёзы пырснуць з вачэй.

— Марыся, хадзем дамоў,— сказаў ён. Марыся хуценька ўсхапілася.

— Хадзем.

Цяпер Базыль не адпускаў Марысю, трымаў за руку. Яму здавалася: адпусці яе руку — і згіне яна, растворыцца, нібы ў тумане.

— Братка, — падаў голас Раман, — а наш дзядуля жывы? Як ты думаеш?

Базыль ледзь чутна прагаварыў:

— Думаю, што жывы.

— Яго татары ў палон узялі?

— У палон.

— Яны яго зноў прывяжуць да дрэва?

— Не, ён уцячэ ад іх.

Калі шчыра сказаць, то ён, Базыль, не верыў, што дзядулю ўдасца ўцячы ад татараў. Чаму сказаў Раману, што ўцячэ? Трэба ж нешта казаць, раз пытаецца брат. А вось Марыся нават голасу не падае. Відаць, страх яе гняце. Малайчына, што не разгубілася, калі дзядуля ёй крыкнуў, каб уцякала. На Джавада дзядуля скочыў. Што ж падумаў Джавад, калі дайшоў да сябе? Па ягоным загадзе дзядулю прывязалі да хваіны. Думалі, што загіне. А дзядуля жывы. Джаваду, мусіць, здалося, што з таго свету ён з'явіўся. Надоўга яму гэтыя дзянькі запомняцца.

Яны моўчкі ішлі па лёсе. Раптам здалёк данесліся прыглушаныя галасы.

Базыль стаў.

— Чуеце? — звярнуўся ён да Рамана і Марысі.

— Нехта сюды прабіраецца, — прамовіў Раман.

— Гэта татары, — прагаварыла Марыся.

— Хавайцеся, — сказаў Базыль і лёг за куст.

— Едуць нечысці,— не вытрываў Раман.

— Ляжы і носа не высоўвай, — папярэдзіў яго Базыль. Ён глянуў на Марысю. Ляжыць, не варушыцца, нібы застыла. Што ж, бядою навучаная.

— Братка, трэба ўцякаць, — заварушыўся Раман, Вядома, лепей было б уцячы. Але ж трэба праверыць, куды накіроўваюцца татары. Пасля можна следам за імі пайсці. Зараз яны з'явяцца. Зараз… Напэўна, Джавад пакажацца першым.

Базыль на гэты раз не адгадаў. З гушчару выехаў… Бурхан. У сядле сядзіць, як уліты. За спінаю вісіць лук, збоку — калчан са стрэламі. "Ён зноў з татарамі, зноў да іх прыбіўся, — здагадаўся Базыль. — Няўжо Бардун злітаваўся над ім, свой нагавор з яго зняў, душу яму вярнуў?"

Бурхан махнуў рукою. Неўзабаве паказаўся Джавад. За канём, на якім ён сядзеў, ішоў дзядуля. Рукі ў яго былі звязаныя. За дзядулем ехалі іншыя татары.

Базыль глядзеў на дзядулю. Жывы ён. Жывы… Можна выратаваць яго, калі пайсці за татарамі. Недзе ж спыняцца яны на ноч. Калі заснуць, то можна падкрасціся да дзядулі і развязаць яму рукі.

Джавад, азірнуўшыся, звярнуўся да дзядулі:

— Ідзеш?

— Іду. Чаго яшчэ табе трэба? — агрызнуўся дзядуля.

— Нам трэба сайтана знайсці. Сайтан нас з лесу выведзе.

— Канешне, выведзе, — заківаў галавою Бурхан. — Усе патаемныя сцежкі яму вядомыя. Ён сапраўдны шайтан. Душу ў мяне адабраў… З-за яго мяне ў яму пасадзілі.

— І ён жа дапамог табе з ямы вылезці,— сказаў дзядуля.

— Ён. Я спярша не хацеў вылазіць, спярша ўпарціўся. Душа ў яме заставалася. Дык ён мне душу вярнуў. Хацеў, каб я яму служыў. Дурня сабе знайшоў! Уцёк я ад яго. Хутка сустрэнемся з ім. У яго вочы страшныя. Мы яму вочы завяжам, каб…

— Воцы? — перапыніў яго Джавад. — Воцы не будзем завязваць. Мы яму язык адрэзам. Каб свае ліхія словы не саптаў. Няхай будуць у яго воцы. Без вацэй ён не выведзе нас адгэтуль.

Базыль уважліва прыслухоўваўся да гаворкі. Цяпер зразумела, куды едуць татары. Спадзяюцца, што Бардун дапаможа ім выратавацца, вырвацца з лесу.

Атрад татараў схаваўся ў лесе.

— Жывы наш дзядуля! — прагаварыла Марыся. Базыль глянуў на брата.

— Без мяне дамоў дабярэцеся?

— Вядома, дабярэмся. Адгэтуль не так далёка да вёскі. А ты куды пойдзеш?

— Я за імі пайду.

— І мы з Марысяй пойдзем з табою.

— Не. Марысю вядзі дамоў. Калі ўбачыце нашых мужчын, то ўсё ім раскажаце.

— Мужчыны татараў дзесьці ў глыбіні лесу шукаюць, а яны з самага краёчку хаваюцца, — усклікнуў Раман.

— І пра гэта скажаш. Зразумела?

— Братка, не хадзі за імі. Схопяць яны цябе. Пабачыш, — завёў Раман.

Базыль павярнуўся і пабег. Татараў ён дагнаў праз некалькі хвілін. Яны ехалі павольна. Часта станавіліся, прыслухоўваліся. Тады і Базыль падаў на зямлю, ляжаў, выцягнуўшыся, затаіўшы дыханне.

Нарэшце ён убачыў знаёмы хвойнік, за якім была Бардунова хаціна. Татары сталі. Да Джавада пад'ехаў Бурхан, нешта залапатаў на татарскай мове. Джавад, выслухаўшы яго, кіўнуў галавою.

Базыль думаў, што татары спешацца, абкружаць хаціну, каб не выпусціць з рук Бардуна. А яны паскакалі, не хаваючыся. Джавад гнаў перад сабою дзядулю.

Базыль крыху пачакаў і, калі яны схаваліся, узбег на пагорак. Конны атрад ужо стаяў каля хаціны. На прызбе сядзеў Бардун і, прыжмурыўшыся, пазіраў на сваіх госцейкаў.

 

З таго свету?

 

Татары пазлазілі з коней, абступілі Бардуна. Бардун звярнуўся да дзядулі, нібы не заўважаючы, што вакол яго татары:

— Ну, што? Дачакаўся?

— Чаго ж я дачакаўся? — запытаў дзядуля. Бардун усміхнуўся:

— Зараз цябе, як і ўнучку, на вяроўку пасадзяць.

— Мая ўнучка ўцякла ад іх. Не ведаеш?

— Ведаю, — адказаў Бардун.

"Як ён праведаў, што Марыся ўцякла? — падумаў Базыль. — Напэўна, сачыў за татарамі, бачыў, як дзядуля з яліны на Джавада скочыў. А татараў зусім не баіцца. Відаць, спадзяецца, што Бурхан заступіцца за яго".

— Бардун, ты радуешся? — сказаў дзядуля. Бардун устаў з прызбы:

— А ты як думаеш? Дзядуля з дакорам прагаварыў:

— Эх, ты! Думаеш, што прыяцеляў сустрэў? Яшчэ невядома, што ты сёння ад іх пачуеш.

Бардун, сцяўшы кулакі, падступіў да дзядулі.

— Я… Я іх на вёску напушчу! Я пакажу ім, дзе брод! Яны даўно збіраюцца напасці на вёску, на Нараставічы!

Базыль ледзь стрымаўся, каб не ўсклікнуць. Вось чаго дамагаецца вядзьмак! Калі татары ноччу нападуць на вёску, то быць бядзе. Амаль усе воі-мужчыны ў лесе. Хто ж абароніць старых, жанчын, дзяцей? Загінуць яны. Добра ведае гэта Бардун. Усё ён вынюхаў у вёсцы. І Бурхана нездарма выпусціў з ямы. Мабыць, хацеў, каб той звёў яго з татарамі. Таму і душу яму вярнуў. Ды Бурхан уцёк ад яго.

— Бардун, — зноў сказаў дзядуля, — лютая злосць твае вочы засціць. Самы страшны грэх бярэш на сваю душу. Людзі цябе навек праклянуць, а багі пакараюць, як пакаралі таго, хто каля нашых паселішчаў у выглядзе бусла ходзіць.

Базыль адразу успомніў, як старэйшыя расказвалі, што калісьці бусел быў чалавекам, які парушыў законы супольнага жыцця. Нялюдскі быў ён. Гультай несусветны. Аднавяскоўцы ідуць талакой касіць сена — ён у кусты схаваецца, у цяньку вылежваецца. Пасля з чужых борцяў стаў мёд красці. Не раз яго лавілі, ушчувалі, пагражалі. З яго ж як з гусі вада. А аднаго дня, раскапаўшы курган, які даўным-даўно, з незапамятных часоў, нашы родзічы насыпалі, са старажытных пахаванняў выграб посуд, зброю і забраў сабе. Узбурыліся людзі, выгналі яго з паселішча. Адправіўся ён у чужыя землі, туды, дзе жылі заклятыя ворагі беларусаў. Падгаварыў, прывёў іх на родную зямлю, у роднае паселішча. Шмат народу ворагі пабілі, коньмі патапталі. І даўніх язычніцкіх бажкоў яны не шкадавалі, на кавалкі секлі. Той мужчына таксама здзекаваўся з бажкоў: сек, разбіваў, паліў іх. Людзі, якія ўцалелі, схаваўшыся ў лясах, у балотах, звярнуліся з просьбай-заклінаннем да багоў: "Пакарайце яго". Паслухаліся багі людзей, пакаралі яго, перавярнуўшы ў бусла, на варце хатаў паставілі, каб паселішчы людскія пільнаваў. З таго часу дбайна пільнуе, клякоча, просіць, каб даравалі яму.

— Я не баюся праклёнаў,— ашчэрыўся Бардун. — Я і сам каго хочаш пракляну. Дый не я павяду іх у вёску.

— Хто ж павядзе? — запытаў дзядуля. Бардун пальцам паказаў на Бурхана.

— Ён павядзе. Я раней у яго душу адабраў. Ён за сваёю душою аж у Нараставічы зайшоў. Я яго з ямы выцягнуў, я яму скажу, дзе брод. Я адразу хацеў сказаць, а ён пабег, уцёк ад мяне. Я ведаў, што ён знойдзе сваіх. Ведаў, што яны сюды прыедуць. Я іх чакаў. Яны ў мяне нічога не возьмуць. У голага нават кашулі не возьмеш. А ў вёсцы ім будзе чым пажывіцца.

— Нам не трэба ў вёску, — прамовіў Джавад.

— Куды ж вам трэба? — запытаў у яго Бардун.

— Нам трэба вырвацца з гэтага лесу, — выступіў наперад Бурхан. — Ты ж нас на пагібель пасылаеш.

— Дурні! — неспадзявана вылаяўся Бардун.

— Шайтан! — прамовіў Бурхан.

— Я ў цябе душу адабраў, а пасля аддаў. Зараз зноў забяру. Ніколі яна да цябе не вернецца, — з пагрозай прагаварыў Бардун.

— У-у-у, шайтан! — агрызнуўся Бурхан і ступіў убок.

— Мы сайтана зараз бізуном спаласуем, — крыкнуў Джавад.

Базыль заўважыў, што Бурхан зайшоў ззаду, стаў за спінаю Бардуна.

— Мяне хочаце бізуном спаласаваць? Я вам дабра зычу. Дабра! Не даходзіць да вас? — звярнуўся вядзьмак да Джавада.

Базыль аблізнуў перасмяглыя губы. Бач ты! Пра дабро Бардун загаварыў. І як толькі язык у яго паварочваецца?

— Сайтан! — крыкнуў Джавад, прыўстаўшы ў сядле. Бардун хутка-хутка зашаптаў:

— Устану я ранюсенька, я ўмыюся бялюсенька, уватруся я гарачым сонейкам, падпаяшуся ясным месяцам. І вазьму я трыдзевяць замкоў, трыдзевяць ключоў і трыдзевяць падзамкоў, і пайду я на сход міру. Кругом усе сходкі абыду, усе сэрцы іх ліхія пазамкну…

Джавад застыў, адкрыўшы рот, а Бурхан, сціснуўшы кулакі, штосілы стукнуў Бардуну па галаве. Вядзьмак, охнуўшы, упаў на зямлю.

Джавад нейкую хвіліну глядзеў, лыпаючы вачыма, а пасля звярнуўся да дзядулі:

— Стары! Дабі яго!

— Не, — прамовіў дзядуля.

— Дабі! Ён твой вораг!

— Не буду.

Джавад штосьці крыкнуў па-свойму. Два татарыны схапілі Бардуна, падвалаклі яго да дзвярэй, кінулі ў хаціну, а дзверы падперлі калом.

— Што вы задумалі? — усклікнуў дзядуля.

— Шайтана спалім, — зарагатаў Бурхан.

— Спаліце?

— Спалім! Ты нас выведзеш з лесу!

Базыль убачыў, як полымя з усіх бакоў абхапіла Бардунову хаціну. Татары з гікам паімчаліся ў лес. Полымя прагна лізала сухія бярвенні. Угору ўзляталі чырвоныя іскры. Раптам з трэскам абвалілася страха.

— Усё! — міжволі вырвалася з грудзей Базыля.

— Дык гэта ты тут? — неспадзявана пачулася ззаду. Базыль азірнуўся і зніякавеў. Непадалёку ад яго стаяў…

Бардун.

— Базыль, ідзі сюды, — паклікаў вядзьмак.

Няўжо ж гэта сапраўды Бардун? Ён жа быў у палаючай хаціне. Не мог ён адтуль вылезці… Хаціна на вачах згарэла. Дый дзверы былі калом надпертыя. Мабыць, Бардун з'явіўся з таго свету, не інакш.

— Ідзі сюды, — зноў паклікаў Бардун.

— А-а-а… — тоненька зацягнуў Базыль.

— Ты мяне не бойся, — прагаварыў Бардун. Базыль стаў адступацца назад, усё паўтараючы:

— Не падыходзьце да мяне… Не падыходзьце да мяне…

— Базыль, не бойся, не уцякай, — прамовіў Бардун. Базыль з жахам глядзеў на яго. Просіць, каб не ўцякаў.

Мусіць, хоча забраць з сабою на той свет. Бардун ступіў крок наперад.

— Базыль, не бойся мяне.

— Не падыходзьце. — Базыль усё адступаўся назад, пакуль спінаю не ўпёрся ў сасну. Да яго спярша не дайшло, што ў сасну ўпёрся. Яму здалося, што нейкая невядомая сіла яго схапіла, трымае. Ён, напэўна, на ўсё горла закрычыў бы, калі б Бардун не сказаў:

— Базыль, не бойся. Я табе благога не зраблю. Базыль на імгненне зірнуў на хаціну. Гарыць, дагарае, курыцца яна, угары іскры скачуць, нібы ў шалёным танцы.

— Не зраблю табе благога, — паўтарыў Бардун. Базыль скокнуў убок і панёсся.

 

Бурхан пагражае

 

Базыль перавёў дух, стаў толькі тады, калі ўбачыў перад сабою вялізнае балота. Частка яго была пакрыта вадою. Сям-там у вадзе стаяла чорная вольха. Карані вольхі разрасліся, утварыўшы каля маленькіх стволікаў астраукі, парослыя асакою, касачамі, аерам, травою, рознымі балотнымі кветкамі.

Базыль моўчкі глядзеў на балота. Куды ж цяпер ісці? Цераз такое балота, ведаў ён, не пройдзеш, тут можна праваліцца, згінуць бясследна. Назад вярнуцца? А калі там Бардун па лесе блукае, шукае яго? Не жадае ён адзін адпраўляцца на той свет… Не верыцца, што клікаў, прасіў, каб не ўцякаў. Згарэў разам са сваёй хацінай, а ўсё роўна ходзіць, бы жывы. Клікаў, прасіў… Скура шэрхне, як успомніш. І за што ж такое пакаранне наслалі на яго, на Базыля? Можа, за тое, што маці не паслухаўся? Яна ж казала, каб быў каля хаты. Неслухам заўжды прыходзіцца кепска.

— Што ж мне цяпер рабіць? — Базыль ў роспачы ўсклікнуў, павярнуўся і ўбачыў Бурхана.

— Ты… Ты сваю душу шукаеш? — ні з таго ні з сяго вырвалася ў Базыля. Ён зусім забыўся, што Бардун вярнуў татарыну душу. Бурхан грукнуў сабе кулаком у грудзі.

— Мая душа тут! Тут яна! Аддаў яе мне ваш лясны шайтан, а я яго агню аддаў! Твой дзядуля… Твой стары не захацеў яго дабіць.

— Гэта ты на паляне пусціў чорную стралу? — спытаў Базыль.

— Я!

— Па тваім знаку на нас напалі?

— Па маім. Чорная страла страх наганяе. А ведаеш, што яшчэ яна нясе?

— Ведаю.

— Што?

— Пагібель.

Базыль стаяў бы ў тумане. Словы быццам самі сабою зляталі з ягонага языка.

— Правільна ты сказаў. Пагібель нясе чорная страла, — усміхнуўся Бурхан. — Усім вам, усяму вашаму роду нясе пагібель. Мяне паслалі, каб праверыў, дзе знаходзяцца вашы. Ты не ведаеш, дзе яны?

— Не ведаю.

— Не хочаш казаць? Што ж мне рабіць з табою? З сабою забраць? Не, будзеш нам замінаць. Цягай цябе за сабою па лесе… Вашы нам на пяты наступаюць.

На вачах у Базыля выступілі слёзы. Ён зразумеў, што татарын задумаў нядобрае. Бурхан стаў на край балота, тупнуў нагою.

— Не хочаш галавою ў балота? Мяне ў яму пасадзілі, радаваліся… Ты тут застанешся. Тут!

"Ён жа хоча мяне ў балоце ўтапіць, — дайшло да яго, да Базыля. — Утопіць… Не здрыганецца ягоная рука. Хіба яму шкада мяне?" Базыля быццам нейкая невядомая сіла падштурхнула. Ён прыгнуўся і з разгону стукнуў Бурхану галавою ў жывот. Татарын узмахнуў рукамі і пляснуўся ў ваду. Вада ўраз скаламуцілася, пачарнела, і дрыгва праглынула Бурхана. Толькі чорныя бурбалкі пабеглі па паверхні мутнай вады.

Базыля затрасло. Ён не стрываў і заплакаў. Неспадзявана нечая рука лягла на ягонае плячо. Ён ірвануўся. Што за ліха? Бардун стаіць каля яго. Усё-ткі знайшоў, дагнаў, на той свет за сабою пацягне.

— Патануў татарын? — прагаварыў Бардун.

— Патануў. А вас татары ў хаціне спалілі! Чаму вы тут? — праз плач прамовіў Базыль.

— Не, мяне не спалілі. Я жывы. Я ўцёк з хаціны. Кхе-кхе-кхе…

— Як уцяклі?

— З маёй хаціны ў лес вядзе падземны ход. Праз падземны ход я і вылез. Я цябе клікаў. Ты баяўся мяне?

Бардун кажа, што жывы. Кажа, што з хаціны выбраўся праз падземны ход. Няўжо гэта праўда?

— Жывы я. Жывы. Пакратай мяне, калі не верыш, — прагаварыў Бардун.

Базыль адхіснуўся.

— Вы… Вы мяне ненавідзіце… Вы майго дзядулю ненавідзіце.

— Маўчы! Не ўспамінай пра гэта, — спахмурнеў Бардун.

— Чаму?

— Не квялі маю душу. Ты бачыў, як мяне татары ў хаціну кінулі?

Свідруе вачыма вядзьмак. Як жа ўцячы ад яго? Не, не ўцячэш. Можа, адразу галавою ў балота, каб доўга не глуміўся?

— Дык бачыў ты?

— Бачыў.

— Холадна мне, — нечакана сказаў вядзьмак.

— Чаму? — шчыра здзівіўся Базыль.

— Холадна, бо адзінока. Холадна бывае не толькі тады, калі мароз прыціскае. Ты не ведаеш, як ад адзіноцтва вее холадам. Не ведаеш, дык запомні гэта. Запомніш?

— Запомню, — сказаў Базыль, каб толькі не маўчаць. Чаго ж дамагаецца ад яго вядзьмак? Чаму даганяў, чаму клікаў? Каб пагаварыць, каб скінуць з душы набалелае? Не адгадаеш, што ён задумаў.

— Кажаш, што запомніш?

— Запомню, — прамармытаў Базыль.

— Не бойся. Ты мяне не бойся, — два разы паўтарыў Бардун. — Я хацеў сказаць пра тых, хто ад людзей адарваўся. Цяжка ім. Калісьці і я адарваўся ад людзей, а сёння ледзь не загінуў.

— Вы можаце вярнуцца да людзей. Яшчэ не позна. Зло з душы выкіньце.

Базыль са страхам глядзеў на Бардуна і чакаў, што ён затупаціць нагамі, закрычыць, плюючыся, а вядзьмак неспадзявана сказаў:

— Вы з братам ехалі на маім чоўне?

— На якім? — не зразумеў Базыль.

— На тым, які на лясным возеры. Ну, можаш не казаць. Я і без цябе ведаю, што вы яго ўзялі. Ад татараў ратаваліся? Так?

— Так, — кіўнуў галавою Базыль.

— Мой човен вас выратаваў. Выходзіць, я вас выратаваў. Кхе-кхе-кхе… Ніколі не думаў, што Піліпавых унукаў буду ратаваць. Раіш мне да людзей вярнуцца. Ужо позна. Не змагу я вярнуцца да людзей. Ад сваёй зямлі я адарваўся.

— Чаго ж вы ад мяне хочаце?

— Хачу твайго дзядулю выратаваць. Хачу, каб ты пабачыў, як я яго выратую.

— Вы ж яго ненавідзіце! — усклікнуў Базыль. Бардун махнуў рукою, як бы паказваючы, што яму надакучыла весці такую гаворку.

— Татары мяне жывым хацелі спаліць. Я ведаю, дзе яны. Зараз паклічу вашых вояў-мужчын. Яны тут, непадалёку. Яны, вядома, убачылі, што нешта гарыць, і прымчаліся сюды. Татары таксама не лыкам шытыя. Ведалі, што вашы воі прыскачуць, што тут ці не ўсе збяруцца. А самі ў гэты час паспрабуюць з кола вырвацца. Ты не верыш, што я задумаў твайго дзядулю выратаваць?

Базыль адвёў вочы ўбок.

 

Нарэшце разам

 

Бардун прыклаў далоні да рота трубкай і закрычаў:

— О-го-го!.. "Го-о-о… о-о-о…" — панеслася па лесе рэха. А ў адказ ні слова. Базыль не паверыў Бардуну. Хіба Бардун пашкадуе дзядулю? Базыль добра помніў, як аднаго разу дзядуля казаў: "Унучак, ніколі не вер ведзьмакам. Яны, як і чэрці, стараюцца добрага чалавека абмануць, у грэх увесці". Бардун стаіць, прыслухоўваецца. Базыль не сцярпеў, запытаў у Бардуна:

— Дзе ж нашы воі? Вы казалі, што яны блізка, тут.

— Зараз з'явяцца, — прагаварыў Бардун і зноў крыкнуў: — 0-го-го-о!..

Базыль падаўся ўперад, прыслухоўваючыся. Здаецца, тупат капытоў даносіцца. Няўжо коннікі скачуць? Можа, не коннікі, а чэрці? Лупяць па зямлі капытамі, спяшаючыся сюды. Звяла ж дарога з ведзьмаком…

Дарма Базыль хваляваўся, дарма наракаў на сваю долю.

На гэты раз Бардун не абмануў. З лесу вынесліся коннікі. Сярод іх быў і бацька.

— Татка! — крыкнуў Базыль і кінуўся да яго. Бацька саскочыў з каня.

— Базылёк, як ты сюды трапіў?

— Ён татарына ў балоце ўтапіў,— падаў голас Бардун. Бацька, нібы толькі што яго ўбачыўшы, здзіўлена прагаварыў:

— Бардун? Ты?

— Я! — з выклікам прамовіў вядзьмак.

— Гэта ты гукаў, нас клікаў? Анічога я не разумею. Базыль здагадаўся, чаму разгубіўся бацька. Ведае ён, што Бардун ненавідзіць іх усіх. І раптам так выйшла, што ён, Базыль, разам з Бардуном бацьку чакае.

— Зараз усё зразумееш, — ледзь прыкметна ўсміхнуўся Бардун. — Твой сын нядаўна татарына ўтапіў. Я казаў табе пра гэта, а ты між вушэй прапусціў.

— Якога татарына? — усклікнуў бацька. Базыль вызваліўся з ягоных абдымкаў, сказаў:

— Бурхана.

У бацькі бровы прыўзняліся ўгору.

— Дык ён у яме сядзіць.

— Сядзеў,— прамовіў Бардун.

— Але, сядзеў,— пацвердзіў Базыль. — Цяпер яго там няма.

— Няўжо ён вылез з ямы?

Бардун з нейкім асаблівым гонарам сказаў:

— Я яго адтуль вызваліў.

Базыль заўважыў, як у бацькі сціснуліся кулакі. Ён з нянавісцю зірнуў на Бардуна:

— Каму ж ты служыш?

Бардун махнуў рукою, паказваючы на лес:

— Гэтаму лесу.

— Ад тваёй службы лес на корані засохне.

— Татка, не трэба сварыцца, — папрасіў Базыль. Бацька павярнуўся да яго.

— Сынок, як ты сюды трапіў?

Базылю не хацелася ўспамінаць нядаўняе, перажытае, ды мусіў расказаць бацьку, як яны з Раманам убачылі каля ямы Бардуна, як дзядуля пайшоў у лес, як яны з Раманам адправіліся за ім, як сустрэлі Марысю, як сказаў ён Раману, каб завёў яе дамоў. Пачуўшы гэта, бацька аж з твару перамяніўся.

— Базылёк!.. Ты не махлюеш?

— Сыну не верыш? — уставіў сваё слова Бардун. Бацька пляснуў рукою па назе.

— Базыль! Нам трэба ехаць дамоў! Пакуль Марысю на свае вочы не ўбачу, датуль не супакоюся!

— Ты вельмі не спяшайся. Да канца паслухай сына. Калі ўсё пачуеш, то невядома, ці захочацца табе дамоў,— усміхнуўся Бардун.

— Што ты хочаш мне сказаць? — незычліва прамовіў бацька.

— Свайго сына выслухай. Няхай сын скажа. Родны сын! Бацька скрыгатнуў зубамі.

— Ну й яду ў табе! Не даводзь мяне! Бардун развёў рукамі.

— Я магу пайсці. Мне дарога не заказана.

— Ну і ідзі. Вольнаму воля.

Базыль глядзеў то на бацьку, то на Бардуна. Вядома, бацьку няма за што любіць ведзьмака. Але ж чаму ён такі нястрыманы, чаму да канца не хоча паслухаць? Гэтая сварка дабром не скончыцца. Зараз бацька скажа Бардуну што-небудзь крыўднае, і пойдзе вядзьмак у лес. А дзядуля ў татараў застанецца. Як жа падступіцца да бацькі, як папрасіць яго, каб памаўчаў, каб усё да канца выслухаў? З чаго ж пачаць?

Бардун калупнуў нагою мох, зрабіўшы круглую ямінку.

— То мне ісці?

— І…— пачаў бацька.

— Татка! — перапыніў Базыль, — Я табе яшчэ не ўсё сказаў.

І расказаў, як яны з Раманам даведаліся ад Марысі, што дзядулю схапілі татары, што яны хацелі спаліць Бардуна. Расказаў і пра тое, што адбылося каля дрыгвы.

— Рыгор, то мне ісці? — зноў запытаў Бардун у бацькі.

— Сам ведаеш, што табе рабіць. Бардун пагладзіў бараду.

— Твая праўда, Рыгор. Ведаю, нада мною няма пана. Э-э, ды што табе казаць! Выручу з бяды Піліпа. Няхай трое мужчын спешацца. Яны пойдуць з намі. А іншыя пасля прыйдуць. Я галінкі на кустах буду абломваць. Знойдуць, дзе мы. І твой сын няхай ідзе з намі.

— Базылю там няма чаго рабіць, — паспрабаваў запярэчыць бацька.

— Не. Няхай і ён ідзе. Няхай пабачыць, як ягонага дзядулю выратую. Можа, пасля пакаецца.

— Ён жа цябе не выганяў з вёскі. За што яму каяцца? Ягоная душа…

— Чыстая? — не даў дакончыць бацьку Бардун.

— Незамутнёная, — сказаў бацька.

— А слязьмі хіба незамутнёная?

— І слёзы ягоныя чыстыя, што божая раса. А ты…

— Маўчы, — перапыніў бацьку Бардун. — Ты хочаш сказаць, што я сам сябе выгнаў з вёскі? Ну, не будзем. Хопіць пра гэта. З намі пойдзе Базыль. Можа, я перад ім пакаюся. А ён няхай помніць, што быў такі Бардун. Калісьці раскажа пра мяне. Бачыў, як іншы раз зорачка з неба падае і знікае? І я некалі ўпаду. Ды я не хачу згінуць. Хадзем.

— Няхай будзе па-твойму. — Бацька, як відаць, зразумеў, што не пераканаць яму Бардуна.

Невялікі атрад, які вёў Бардун, накіраваўся ў лес. За Бардуном ішлі Базыль і бацька, а ззаду — трое мужчын, якія па бацькавым загадзе спешыліся, злезлі з коней. Базылю здавалася, што вельмі павольна яны ідуць, што не паспеюць дапамагчы дзядулі.

— Вунь яны! — данёсся да Базыля Бардуноў голас.

Базыль, забыўшыся пра ўсё на свеце, ступіў убок і ўбачыў дзядулю, прывязанага да сасны. У ствале, над галавою дзядулі, тырчала чорная страла. А насупраць яго стаялі тры татарыны, трымаючы ў руках нажы. Вось адзін з іх падняў нож, замахнуўся ім і кінуў. Нож засеў над дзядулевай галавой, побач з чорнаю стралою. Татары радасна закрычалі. Базыль спалохаўся: "Яны ж заб'юць дзядулю! У некага раптам рука здрыганецца! Чаго бацька стаіць? Чаго марудзіць, не ратуе дзядулю?"

Базыль таргануў бацьку за рукаў, і ў гэты момант у паветры прасвісталі тры стралы, пушчаныя мужчынамі-воямі. Татары снапамі ўпалі на зямлю.

Да дзядулі падбег бацька, развязаў яго. Дзядуля тыцнуў пальцам, паказваючы на татараў.

— Джавад загадаў нажы кідаць, хацеў мяне настрашыць. Думалі, што спалохаюся, з лесу іх выведу… Добра, што вы прыйшлі.

— Нас Бардун прывёў. Татары ягоную хаціну падпалілі, а ён праз падземны ход вылез, — сказаў Базыль.

Дзядуля памкнуўся наперад, хацеў нешта сказаць, ды Бардун апярэдзіў яго:

— Не трэба, Піліп. Пасварымся мы з табою. Ты гэта добра ведаеш.

— Ведаю, — прагаварыў дзядуля. — Толькі аднаго не ўцямлю: хто даў Бурхану чорныя стрэлы? Сам ён не даўмеўся б іх пускаць.

— Хто? Я. Я яго ў горадзе ў ціхім месцы сустрэў. Я яму на вуха нашаптаў, каб чужы атрад прывёў, каб чорныя стрэлы пускаў. Гэтага ён зусім не памятае. Я хацеў, каб вас калаціла ад страху.

— Ах ты!.. — усклікнуў бацька. Бардун павярнуўся і пайшоў.

— Куды ён? — запытаў у дзядулі бацька. Дзядуля выцер успацелы лоб.

— Няхай ідзе. У яго свае дарогі. Бацька не пагадзіўся з ім:

— У нас адны дарогі. Па адных мы ходзім.

— Не, — сказаў дзядуля. — Дарогі ў нас розныя, ды бывае, што сыходзяцца, як і цяпер, але тады ягонае зло да яго ж і вяртаецца.

З гушчару данёсся прарэзлівы свіст. Быцька страпянуўся.

— Чуеце? Нашы татараў знайшлі! Нам паведамляюць. Трэба ісці.

— Ідзіце, — сказаў дзядуля. Бацька і воі-мужчыны пабеглі ў лес.

"Татка, я буду чакаць цябе", — хацеў крыкнуць Базыль, ды чамусьці стрымаўся. Ён падышоў да сасны, з сілай пацягнуў за стралу. Яна трэснула і паламалася, пакінуўшы ў ствале свой наканечнік-джала.


1990-2001?

Тэкст падаецца паводле выдання: Якімовіч, Алесь Мікалаевіч. Залатая дзіда : Аповесці,апавяданні: [Для дзяцей сярэд.шк.узросту] / Алесь Якімовіч. - Мн. : Юнацтва, 2001. - 268с. - ( Бібліятэка прыгод і фантастыкі).
Крыніца: http://lib.rus.ec/b/321021/read