БЕЛАРУСКАЯ ПАЛІЧКА

Алесь Камароўскі

Заварожаны мяч

Стадыён выбухнуў, падхоплены адзіным парывам, узняты маланкавым выстралам мяча, увінчанага ў “дзевятку”. Узляталі ў руках парасоны, крылялі над галовамі плашчы, плашч-накідкі, газеты... Нельга было знайсці падобную сілу, якая гэтак жа спружынна, імгненна ўскінула б тысячы прагных да гола балельшчыкаў, зліла крык, гаману і свіст у адну моц.

Варатар, распластаўшыся на зямлі, здаецца, усё яшчэ сіліўся выцягнутай рукой адбіць мяч. Хоць спіной адчуваў, што мяч там, у варотах, ды і па выбуху стадыёна зразумеў, што на гэты раз не абярог, не засланіў сваю святыню...

Не ўставаў і цэнтральны абаронца сапернікаў пасля адчайнага, але запозненага падкату ў штрафной. Доўгая брудная паласа пасля падзення на разбітае поле чарнела на рукаве яго белай футболкі. Чорны нумар на спіне, здавалася, наліўся нейкім цяжарам, і ці то ён, ці то скразны свіст ціснуў абаронцу к долу.

— Го-о-о-л! — у адзін голас роў стадыён...

Другі абаронца, закрыўшы рукамі вочы, стаяў як укопаны. Суддзя бег да цэнтра поля, упэўнена паказваў на белы круг розыгрышу мяча. Арбітру спрабаваў нешта даказаць, забягаючы наперад, высокі нападаючы гасцей. Але суддзя быў няўмольны.

На электрычным табло ўспыхнулі яркія літары: “Галы забілі...” Але прозвішча аўтара гола не з’яўлялася. Відаць, аператар чакаў, пакуль аб’явіць па радыё дыктар. Нарэшце дынамікі, прарваўшы магутны гул стадыёна, абвясцілі: “Гол забіў...”

— Го-о-о-л! — не сціхалі балельшчыкі, махаючы ўзнятымі транспарантамі і сцягамі...

* * *

Ён любіў гэтую пару года — восень. Калі вясна, сплавіўшы ў раку набрынялыя снягі, неяк неўпрыкмет зелянілася і пераходзіла ў тлумнае і задышнае лета, то восень увачавідкі, размашыста і багата разгортвала сваё стракатае цыганскае ўбранне, прываблівала непаўторнымі барвамі, зачароўвала, клікала ў лес, каб прыадкрыць там штосьці таямнічае.

Асмужаны небакрай, чакаючы пазалоты вечаровага сонца, ясна блізіўся, ахопліваючы душу шырынёй і вольнасцю, зваў наперад, каб увабраць гэтую красу, што множылася ў няўлоўных танах.

Вадзік любіў хадзіць адзін па восеньскіх лясных верасоўях і выжарынах, любіў спяваць, не саромеючыся, што нехта знянацку падслухае, і шукаў у лясных сховах каралеўскія грыбы — баравікі. Наспех прыхоплены скрылік усохлай паляндвіцы з акрайцам хлеба здаваўся тут асабліва смачным, і заўсёды ўспаміналася маленства, калі бацька прыходзіў надвячоркам з працы, асцярожна разгортваў паперыну і частаваў “зайцавым” хлебам.

Лес прыглушваў у душы затоены боль, прыцішваў перажыванне часовага паражэння. Магутны і ўпэўнены ў сваім пошуме, ён ахоўваў чалавека ад унутранага надрыву і, здаецца, пераліваў у цела сваю векавую моц і былінную сілу. Нетаропка ідучы між парасніку, можна было ўяўленнем вярнуць і ацаніць перажытае, зробленае, зірнуць на сябе як бы збоку, нібы на іншага чалавека, убачыць свае памылкі.

Дрэвы скідалі лісце, выпрамлялі разволенае голле. У выносных ствалах, падспудна чулася, затаіліся сокі як спаконная сіла жыцця, каб выбухнуць маладой радасцю ў новую вясну.

* * *

— Ты думаеш, мы прайгралі толькі таму, што гулялі слабей за сапернікаў?

— А хіба не? — Вадзік з прыжмурам, з непрытоенай злосцю зыркнуў вачыма на Юрку Красецкага, быццам хацеў угадаць яго затоеныя думкі.

— А ты глыбей глядзі... Чаму б, скажам, пасля двух перамог не падкінуць хлопцам прэмію ці матэрыяльную дапамогу? Не падмажаш — не паедзеш. А Ван Ваныч мог прабіць начальства...

— Ды ты што, за грошы гуляеш? — кадык у Вадзіка суха перасмыкнуўся, прыжмур вачэй яшчэ больш звузіўся, скулы на твары, здаецца, пабялелі... — А выйгрыш — гэта не прэмія? “Не падмажаш — не паедзеш!” Нас трэба мазаць, толькі не грашыма, а так, каб сёмы пот цуркам ліўся, а то прывыклі: “Ван Ваныч праб’е...”, “Ван Ваныч дамовіцца...” А дзе сумленне тваё, гонар? — Вадзік сціскаўся, як спружына, якая вось-вось гатова імгненна выстраліць і збіць перад сабой усё, што не дае ёй разгону і руху. Толькі Вадзікаў твар не распаляўся, а бляднеў, быццам уся кроў адхлынвала ў сэрца, каб з яго раптам рынуцца зноў і заліць збялелы твар жывой чырванню.

— Ціха ты, ціха, стары... Я ж пажартаваў... Можа, я цябе хацеў праверыць... А ты — як чайнік: закіпеў, зашыпеў, — Юрка адступіў на крок, відаць, спалохаўся нечаканага выбуху гэтага парывістага хлопца, глянуў больш уважліва на яго.

Стройны, з русявай “канадкай” валасоў, з аскетычнай худзізной шчок, прамым, можа, трошкі задоўгім носам, ад якога прыгожа разбягаліся выразы вачэй, з бялёсымі брывамі Вадзік нагадваў казачнага Алёшу Паповіча. Ён здаравеў на вачах, убіраўся ў сілу. Шырокі разлёт каўняра блакітнай сарочкі хораша клаўся на яго сівы, грубай вязкі світэр.

— У кожным жарце — доля праўды... — Вадзік памалу адыходзіў, шчокі пачыналі пунсавець. І гэтая ружовасць роўна разлівалася па твары.

Юрка зноў пайшоў поруч з Вадзікам і, быццам звязваючы перарваную нітку, пачаў даводзіць тую самую думку, але ўжо іначай:

— Эх, стары, жыцця ты яшчэ не ведаеш... Бразільскія клубы мільёны плацяць, каб добрага іграка ўзяць. Вось і гуляе ён, гуляе да канца, выкладваецца што ёсць сілы... Бо ведае, за што гуляе. А мы?..

— А я не хачу такога жыцця, разумееш, не хачу! — Вадзік перабіў Юрку. — А за каго і за што гуляю, я ведаю, — сказаў ён цвёрда, і па яго ўпэўненасці было відаць, што ён сапраўды ведае, за каго і за што гуляе. — Ну, будзь! Мне — на аўтобус...

Не, Вадзік не забыў нічога, і цяпер па нязначных фразах Красецкага, па яго адносінах да хлопцаў, нават па яго гульні, як з драбніц, з разбітых асколкаў клеіў люстэрка, каб убачыць сапраўдны воблік свайго капітана. І, як быццам гэта было ўчора, ён добра помніў тую гульню...

Гэта быў яго першы выхад на поле ў асноўным саставе. Каманда прайгравала: нуль — адзін. Недзе ўсярэдзіне першага тайма правы абаронца гасцей прайшоў цэнтр поля, ірвануўся па краі, праскочыў між двух ігракоў сярэдняй лініі і з вугла штрафной падаў мяч на дальнюю штангу. Правы абаронца Саша Сакалоўскі высока скокнуў, адвёў корпус тулава назад, каб галавой выбіць мяч са штрафной... І ў гэты момант на перахват мяча рвануўся Жэня Макевіч... Рука варатара на міг апярэдзіла галаву абаронцы, але дацягнулася да мяча ледзь-ледзь, чучкамі кулака, і — усё ж такі Сакалоўскі перашкодзіў — не змагла і на паўсілы адбіць мяч. Ён злёгку слізгануў з-пад рукі і ўпаў метры за тры, пакаціўся паралельна варатарскай лініі... Цэнтральны нападаючы гасцей не праспаў: лёгка качнуў мяч “шчочкай” нагі ў пустыя вароты... Нуль — адзін...

Хлопцы моўчкі сядзелі ў раздзявалцы. Хто перашнуроўваў буцы, хто, заплюшчыўшы вочы, адкінуўся на мяккую спінку крэсла і адпачываў...

Вадзік бачыў, як Іван Іванавіч нервова прайшоўся ўперад-назад па раздзявалцы, спыніўся:

— Ну, што скіслі? Яшчэ — сорак мінут гульні наперадзе. А вы насы павесілі... Можна яшчэ зраўняць лік і выйграць! Ясінскі выйдзе заміж Гракава на левы край... Ты, Дудко, адцягніся трошкі назад, памажы праваму краю, а Сакалоўскі бліжай да цэнтра стане...

“Ясінскі выйдзе заміж Гракава...” Вадзік аж не паверыў: яго — на замену! Звычайна запасных, такіх, як ён, неабстраляных, выпускаюць тады, калі каманда выйграе два-тры мячы... А тут — нуль — адзін.

Хлопцы пачалі ўставаць. Іван Іванавіч падышоў да Вадзіка, паляпаў па плячы:

— Давай-давай, пабегай...

Вадзік хуценька зняў шарсцяное трыко, падцягнуў гетры, увабраў футболку, пачаў размінацца...

З суседняга пакоя рэзка прагучаў свісток: перапынак закончыўся. Хлопцы адзін за адным выйшлі з раздзявалкі, пратупалі па калідоры і вынырнулі з-пад трыбун каля цэнтральнага выхада.

Вадзік трапіў як пад абвал. Шматтысячная, рознакаляровая грамада балельшчыкаў ракатала, як расхваляванае возера з зялёным астраўком пасярэдзіне, — футбольным полем, — якое, здаецца, магло выплеснуцца ўніз і затапіць гэтую зялёную прастору. Калі першы ігрок у сіняй футболцы аказаўся навідавоку, трыбуны засвіталі працяжна і зняважліва. Вадзік панурыў голаў, быццам у тым, што каманда прайграе, была і яго віна. Хваляванне ўзнялося нейкімі ўнутранымі дрыжыкамі, сутаргава перайшло ў ногі. Вадзік ведаў: дакранецца ён да мяча і хваляванне знікне, быццам гэты чорна-белы лапісты шар разварожыць і здыме нейкія чары, дасць вольнасць і ўпэўненасць целу і рухам...

Суддзя зірнуў на секундамер і даў свісток. Пачаўся другі тайм.

* * *

Іван Іванавіч, здаецца, ніколі не спыняўся: то спяшаўся ў выканкам, каб выбіць без чаргі кватэру для прыезджага майстра спорту, то бег у федэрацыю, каб не зяўнуць пераходы ігракоў, завербаваць каго-небудзь з іх у сваю каманду, то мітусіўся на базе, падбіраў — як ён любіў казаць — “экіпіроўку сваім бэйбусам”, то снаваў па футбольным полі, каб паказаць, дзе якія выбоіны прысыпаць і ўкатаць, дзе загрэбці і засеяць травой. Яго магутная фігура, ацяжараная гадамі, быццам наплывала па фісполавай дарожцы, як невялікая хмара без грому і злосці, спынялася на ўскрайку зялёнага газона. Іван Іванавіч не вельмі пільна сачыў за трэніроўкамі футбалістаў, нават не паварочваў галаву, аднымі вачыма. Са спіны магло здацца, што ён, старшы трэнер каманды, глядзіць нават не на поле, а туды, на сярэднія рады цэнтральнай трыбуны, каб выхапіць зрокам з рэдкіх, цікаўных балельшчыкаў некага знаёмага... Праз дзве-тры хвіліны, лагодна буркнуўшы ці сабе, ці ігракам “давай-давай”, ён паварочваўся і “плыў” назад, да цэнтральнага выхада, дзе пад трыбунамі былі раздзявалкі.

Што таілася за гэтымі добрымі вачыма, якія думкі роіліся пад гэтай сівізной? Цяжка было ўгадаць. Можа, успаміналася юнацтва, калі ён, рослы, імклівы, наспружынены ў скачку, мог на хуткасці абвесці двух-трох чалавек і прабіць, прабіць “мёртва”, як казалі футбалісты, у дальні верхні вугал варот, мог высока ўзвіцца над стоперамі і галавой усадзіць у сетку пругкі мяч... А можа, бачылася вайна, якая забрала яго росквіт і сілу... Ва ўспамінах і снах грымелі смяротныя баі пад Ленінградам і Курскам... Ён вярнуўся пасля перамогі з прастрэленымі лёгкімі, доўгі, схуднелы, але такі ж энергічны і непаседлівы. Пяць ваенных гадоў узялі сваё: гуляць за каманду майстроў ён ужо не мог. Але не мог і адысці ад футбола, быццам душой прыкіпеў да гэтага вёрткага мяча і пакінуў на затравянелым прамавугольніку поля нешта сваё, блізкае і дарагое. Не, ён ужо не мог вырваць з сябе жаданне бачыць, як мяч улятае ў створ варот, не мог жыць без шалёных выбухаў стадыёна. Спачатку трэніраваў другарадныя каманды, некалькі гадоў сядзеў у спорткамітэце, дзе да ачмурэння чарціў турнірныя табліцы і графікі, а пасля яго паслалі трэніраваць адну з лепшых каманд рэспублікі. Не агледзеўся, як з таго часу прайшло сем гадоў.

* * *

— Дзядзя Сёма, а праўда, што ў аднаго футбаліста быў мёртвы ўдар? — віхрасты белагаловы падлетак наском лоўка падкінуў мяч, злавіў яго рукамі і спыніўся каля лаўкі.

Дзядзя Сёма, а дакладней — Сямён Міхайлавіч, моцны, жылісты, год пад пяцьдзесят чалавек, палажыў на калені газету і з хітрынкай у вачах зірнуў на хлапчука:

— Быў, Віця, быў... Хочаш, раскажу?

Віця сеў на лаўку і як застыў, утаропіўся вачыма ў дзядзю Сёму. У яго наіўных вачах была такая вера, такое жаданне пачуць нешта незвычайнае, што Сямён Міхайлавіч засумняваўся: а ці варта падманваць гэтага жывунка рознымі выдумкамі? Але тут жа падумаў: “Хай слухае, хай вучыцца...”

— У адной камандзе гуляў у нападзенні невысокі хлопец. От, так сабе гуляў: ні добра, ні кепска. З левай і правай біў слабавата, бегаў — не вельмі, здалёк галы не забіваў, а біў зблізку і то — калі пашанцуе... Адзін раз адцягнуўся ён у абарону дый зрэзаў мяч у свае вароты. А якраз фінал нейкі вялікі быў. Так і прайграла каманда. Трэнер раз’юшыўся, уз’еўся і выгнаў яго. А хлопец упарты быў, ганарлівы: рашыў даказаць...

Сямён Міхайлавіч перапыніў расказ, зірнуў на гадзіннік і ўзняў позірк на Віцю. Вочы хлопчыка чакалі, былі гатовы ўвабраць кожнае слова, кожны штрых легенды...

— Днямі біў ён мяч адной і другой нагой у каменную сцяну. Футболку — выкручваў ад поту, з ног — кроў сачылася... А мяч заўсёды браў цяжэйшы, чым звычайны. І вось ногі ў яго акрэплі, сталі як жалезныя. Ад яго ўдару мяч ляцеў, як гарматнае ядро. Асабліва страшна ён біў правай. Узялі яго зноў у каманду. І што ты думаеш? Варатары дрыжалі, калі ён біў, пальцы вывіхвалі, рукі і рэбры ламалі, ловячы мячы. А двух — насмерць забіў мячом. Адным словам, галы, як цвікі ў дошку, калаціў! Калаціў так, што забаранілі яму правай нагой біць, чорную павязку налажылі...

— Ай-ёй-ёй! — выдыхнуў заварожаны Віця.

— А ў аднаго буржуя малпа натрэнірованая была — гарыла. Даўгарукая, вёрткая, з дрэва на дрэва магла метраў за дзесяць сігануць... І навучылі яе ў варотах стаяць, мячы лавіць. Хто ні біў — брала: рэакцыя была — імгненная... Вось і пайшла пагалоска: таму, хто заб’е ёй гол з адзінаццацімятровага, буржуй мільён дасць. Многія білі, і ў ніжнія, і ў верхнія вуглы — брала. Дачуўся і гэты хлопец, рашыў паспрабаваць. Прыехаў... Мільён грошай на штрафной лініі паклалі, гарылу — у вароты, мяч — на адзінаццатку. Разбегся ён на метраў пяць і прабіў... Правай прабіў, забароненай, у верхні левы вугал...

— І што, што дзядзя Сёма? — не выцерпеў Віця.

— А тое, — Сямён Міхайлавіч на хвіліну перавёў дыханне, — што гарыла ўзяла мяч.

— Няўжо ўзяла?

— Узяць-то ўзяла, але з мячом, мёртвая, уляцела ў сетку. Гол! А хлопец мільён бедным раздаў. Вось што значыць удар моцны. Трэніруйся — і ў цябе такі будзе. Ну, мне на завод пара. Бывай!

* * *

З таго часу прайшло сем гадоў. Іван Іванавіч, седзячы на лаўцы запасных, стомлена замружваў вочы і быццам аглядваў няроўны шлях, пройдзены камандай. Перад вачыма паўставалі цяжкія гадзіны трэніровак, пасля якіх хлопцы, разгарачаныя і мокрыя ад поту, весела ўвальваліся ў раздзявалку. Тады з душавой вылятаў здаровы рогат і туманныя клубы пары прабіваліся ў дзверы праз пялёханне вады...

Заўсёды прыгадваўся — мучыла сумленне — фінал кубка краіны. Заставалася тры хвіліны да канца дадатковага часу — нуль — нуль. Тры хвіліны... А там — пенальці... Хто ведае, каму пашанцуе. Тады ён выпусціў апошнюю замену і наказаў: “Упадзі каля варот!” Нападаючы рвануўся, атрымаў мяч у штрафной... Перад ім былі два абаронцы. Прайсці між імі? Не праскочыш, ды і варатар падстрахуе. І тады ён рэзка рынуўся на левага, стукнуўся корпусам з ім, пасля артыстычна, быццам падсечаны нагой саперніка, праляцеў метры два і грымнуўся вобзем, схапіўся за нагу, скурчыўся ад уяўнага болю. “Дасць ці не дасць пенальці?” Суддзя паказаў на адзінаццацімятровы. “Каму біць?” — падбег да трэнера Гракаў. — “Бі ты, колькі сілы маеш”. Іван Іванавіч добра ведаў, што Гракаў — не пенальціст. Праўда, сілу ў нагах мае. Звычайна біў адзінаццацімятровы Валера Рахавец. Біў хоць і не так моцна, але прыцэльна і з падманам. А тут? Ці засталася ў яго сіла? Амаль тры таймы адбегалі...

Гракаў разагнаўся, моцна замахнуўся і прабіў... Калі Іван Іванавіч адняў далоні ад вачэй, мяч каля самага варатара ўляцеў у сетку. Гол! Пасля газеты пісалі пра своечасовую замену, пра яго мудрае трэнерскае рашэнне. Былі віншаванні і тосты...

Запомніўся і мінулы сезон, калі ледзь не вылецелі. Апошняя гульня вырашала ўсё. Перад пачаткам першага тайма ён як адрэзаў: “Ног чужых не шкадаваць!” Жорстка? А як іначай? Усё спартакаўскае нападзенне — бегункі. Спыняюцца тады, калі гол заб’юць. А так — пару раз у косці, — не палезеш вельмі. І чужых ног не шкадавалі. Праўда, самі не забілі, але і не прапусцілі...

Іван Іванавіч, рэзка ўскідваў галаву і, схамянуўшыся, глядзеў на поле. Каманда зноў дацягвала нічыю. Ірваўся без падтрымкі, сіліўся забіць гол Рахавец. Больш пакрыўджана прастойваў, чым бегаў, Гракаў. Абарона адпульвала мячы, куды трапіць, абы далей ад варот...

“Можа, на нічыіх як выедзем”, — супакойваў ён сам сябе. Пасля вінавата ўздымаў вочы на запасных:

— Усё, хлопцы, наступны раз абавязкова выстаўлю! Іван Іванавіч яшчэ раз кідаў позірк на электрычнае табло, на якім дзевяноста мінут блякла свяціліся два нулі, браў плашч і цяжка падымаўся: усё — нічыя. Але спакою ў душы не было.

* * *

Пачаўся другі тайм. Вадзік заняў сваё звыклае месца на левым краі нападзення. Следам, як прывязаўся да яго, забегаў высокі чарнявы абаронца гасцей. “У такога не вельмі галавой выйграеш, хіба толькі на апярэджанні”, — падумаў Вадзік, ірвануўшыся на вольнае месца. Мяч быў у Красецкага. Можна было паслаць уразрэз, на адрыў. Ды і Красецкі зрабіў падманны замах, зірнуў на Вадзіка, прайшоў управа, і мяч не пасануў. Ззаду, праехаўшы метры два ў падкаце, яго перахапіў нехта з сапернікаў.

“Можа, не бачыў? — апраўдваў Красецкага Вадзік, адцягваючыся назад. — Ці сам хацеў прайсці? — Але падспудна прабівалася яшчэ адна думка, якую ён стрымліваў і не верыў, што яна можа аказацца праўдай. Для чаго ж тады гуляе каманда? Хто лепшы, а хто горшы ў ёй? Ды і ці можа быць такое? Ёсць вынік і вынік — не ў іх карысць. Ёсць вароты, у якія трэба забіць, забіць адзін, два, тры галы, больш, чым сапернік. Няўжо Павел Гракаў? Вадзік бачыў, як перад выхадам Гракаў паляпаў па плячы Красецкага: “Ну, стары, не падвядзі!” “Ці магло што-небудзь хавацца за гэтымі словамі? Не, не можа быць!”

Мяч свечкай узвіўся ўверх, затрымаўся на міг у вышыні і рынуўся ўніз. Чатыры-пяць ігракоў падцягнуліся, каб перахапіць яго. Вадзік скочыў і, апярэдзіўшы даўгавязага абаронцу, скінуў мяч Рахаўцу. “Ну, аддай Красецкаму!” — скамандаваў у думках Вадзік і рвануўся на правы край. Левы крайні і паўсярэдні абаронцы не паспелі адцягнуцца назад. Рахавец мякка аддаў пас Красецкаму.

— Юрка, па свайму краю... — задышна прахрыпеў Вадзік.

Трыбуны ўзбуджана загулі, убачыўшы, што можа быць.

Вадзік прытармазіў, баючыся аказацца на адной лініі з цэнтральным абаронцам — у афсайдзе. Нейкае імгненне было ўжо страчана, але зона метры на чатыры яшчэ заставалася вольнай.

Красецкі бачыў — нельга было не ўбачыць — Вадзіка. Зрабіўшы перад штрафной два-тры пустыя фінты, Красецкі нечакана павярнуўся спіной да варот і адкінуў мяч набягаўшаму Дудко. Той прабіў метраў з дваццаці пяці з ходу. Мяч пайшоў далёка ўбок і значна вышэй. На трыбунах засвісталі.

“Валодзя таксама быў на добрай пазіцыі, і ўдар у яго — не тое што мой. Трапіў бы — мог забіць...” — Вадзік зноў адцягнуўся назад, каб памагчы сваім.

Абарона была самай моцнай лініяй у камандзе. Два крайнія — Саша Сакалоўскі і Ваня Сілаў — рэзкія, з добрым скачком, хоць і сярэдняга росту, з выдатнай рэакцыяй. Цэнтральныя — Косця Сіваліхаў і Лёня Арцёмаў — вопытныя, рослыя, два прыгажуны, могуць легчы пад удар, умеюць выбраць пазіцыю. За імі Жэню Макевічу — як за сцяной.

Госці атакавалі. Мяч пераходзіў з краю на край. У цэнтры круга адзінока стаяў Красецкі. Толькі адзін абаронца застаўся ля яго.

Вадзік у нейкім, хутчэй інтуітыўным, чым бачным, рыўку перахапіў мяч, перавёў на левую нагу і тут жа аддаў пас Красецкаму. Сам ірвануўся за спіну свайго апекуна, ірвануўся так, як некалі са старта на сотку. Адарваўся і ўбачыў: двух — Красецкі і ён — супраць аднаго абаронцы!

Стадыён растрывожана загуў: лік мог зраўняцца.

Вадзік выходзіў з левага краю. Красецкі з мячом ішоў на абаронцу з правага. Адлегласць імкліва скарачалася. Варатар выйшаў на метры тры з варот, убачыўшы, што нехта з гэтых двух у сініх футболках можа аказацца з ім адзін на адзін. Абаронца ішоў на Красецкага. І ніхто з іншых не мог ужо дапамагчы ці перашкодзіць.

Красецкі замахнуўся правай. Абаронца паверыў: выставіў пад удар левую нагу. Можна было качнуць мяч налева, Вадзіку. Красекі пераскочыў праз выцягнутую нагу абаронцы і выйшаў на вугал штрафной. Вадзік бег амаль паралельна, крыху ззаду. Варатар ірвануўся напрамкі, на мяч. Зноў можна было аддаць пас налева. Вароты былі пустыя. Красецкі з сілай замахнуўся...

* * *

Стадыён здаваўся Сямёну Міхайлавічу велізарнай чашай, якую да краёў запаўнялі стракатыя ручайкі балельшчыкаў. Яны сцякаліся адусюль, з усіх канцоў горада, каб уліцца ў рознагалосае мора людзей. І толькі на дне дзіўнай чашы, на расчэрчаным белымі лініямі прамавугольніку падстрыжанага поля, пакуль што было спакойна. Чакалі, здаецца, сваіх гаспадароў вароты, шэсць чырвоных сцяжкоў — чатыры па вуглах і два па цэнтры — яшчэ не трапяталі ад задышнага бегу футбалістаў, іх лёгка развязваў ветрык. Чорны прамавугольнік табло як анямеў ад нясцерпнага чакання. Але па спешнаму снаванню тых, хто прыйшоў пазней, адчувалася, што хутка пачнецца вялікая футбольная варажба і чараўніцтва, непрадказальная, нечаканая, невыказная магія мяча і людзей. І тысячы вачэй будуць заклінаць мяч, весці яго ў чужыя вароты, тысячы сэрцаў будуць заміраць перад заключным ударам. Гэтая чаша стадыёна пасля перамогі выплёсквалася радасцю і ўздымам, спыняючы плынь імклівых машын, несла пераможнае “ўра” ў мітуслівую людскую гаману, улівала ў заспакоены горад натхненне і ўзбуджанасць. А пасля паражэння гэтая чаша быццам расколвалася на мноства частак, і з сектараў-трэшчын ціха расцякаліся па вуліцах і праспекце ручаіны людзей, каб загаіць свой боль у чалавечых клопатах.

Стадыён часам нагадваў яму і сланечнік з выразанай сярэдзінай. Балельшчыкі, як семачкі, сядзелі ў ячэйках, а тых, месцы якіх пуставалі, відаць, вылузалі з гэтай “шчоткі” час і паражэнні сваёй каманды.

Калі ён стомлена замружваў вочы, стадыён ператвараўся ў адно жывое цела, у аднаго чалавека-велікана. Не расплюшчваючы вачэй, можна было адчуць, дзе знаходзіцца мяч: па спакойнаму і роўнаму гулу — гульня ішла ў цэнтры; гул нарастаў, пераходзіў у крык — каманда атакавала; гул сцішваўся, стадыён затоена сачыў за мячом — праціўнік блізіўся да нашых варот. Але больш за ўсё ён любіў слухаць гэтага прыдуманага чалавека пасля ўдараў па чужых варотах. Калі магутны крык пераходзіў у адзінае, злітнае “аааа...”, калі хлёсткі ўдар ішоў каля варот, голас велікана як абвальваўся з выдыхам шкадавання — “аах!” і рассыпаўся на тысячы дробных галасоў, якія шукалі лепшы працяг атакі, ухвальвалі смеласць нападаючага... Адусюль чулася з веданнем сітуацыі “трэба было... трэба было...”. Але для велікана самым вялікім шчасцем, дзеля якога ён перажываў, заміраў, ахаў і свістаў, быў гул любімай каманды. Калі мяч прадзіраўся праз гушчар ног і нарэшце, пасланы ўдарам у сетку, ападаў у варотах, гэты велікан трос тысячамі рук і плашчоў, парасонаў і кепак, хвіліны тры крычаў на зрыве голасу. Горад здагадваўся па гэтаму магутнаму голасу, што свае забілі гол. Але цяжка было глядзець на гэтага волата, калі каманда прапускала мяч. Нібы працяты скразным болем у самае чуйнае месца, ён сцінаўся, як пасля забароненага ўдару, сцішваўся і горка перажываў, але веры не губляў.

Быццам сотнямі вачэй успыхвалі асвятляльныя мачты, і роўнае ярка-зялёнае святло множыла цені ігракоў. На фісполавым пакрыцці, здаецца, ярчэй бялелі абводы бегавых дарожак. Над трыбунамі стаяла ці то пара чалавечага дыхання, ці дым ад цыгарэт.

Што вяло іх, людзей розных па характары і прафесіях, сюды, на стадыён? Што яднала і нават радніла ў падзеннях і ўзлётах каманды? Можа, ім трэба было ў некага верыць і спадзявацца, перажываць і радавацца? Многія пасля перамог раскрываліся, як дзеці, іншыя пасля паражэнняў заракаліся не ісці на другую гульню, кляліся сядзець дома ля тэлевізара, але наступаў дзень футбола і яны зноў прыходзілі сюды, на стадыён. Такія ўжо яны, балельшчыкі.

* * *

Красецкі з сілай замахнуўся... Замахнуўся і прабіў сам, хоць вугал быў востры, ды і варатар засланіў яго. Мяч праляцеў побач са штангай.

На трыбунах засвісталі, зняважліва закрычалі:

— Мазілы! Таўкачы! На мыла!

Многія не вытрымалі, пачалі пакідаць стадыён, хаця да канца гульні заставалася мінут дзесяць.

“Усё, — горка падумаў Вадзік, — трэба прабівацца самому...”

Мяч лёгка снаваў між ігракоў у сініх футболках, то ўпоперак поля, то часам закідваўся каму-небудзь з нападаючых, спрабуючы намацаць слабае месца прарыву, зноў вяртаўся назад... Збоку здавалася, што гуляе тэхнічная, дружная каманда, у якой усё зладжана, адрэгулявана ў разуменні адзін аднаго. Але свежае вока магло заўважыць і другое: мяч часцей за ўсё перапасоўваўся траім: цэнтральнаму і праваму паўабаронцам Красецкаму і Дудко і праваму нападаючаму Толю Яфімаву. Выходзіла, што асноўную нагрузку несла правае крыло. Яно іграла і галоўную ролю. Праўда, калі ў нападзенні быў Гракаў, усе перадачы праз Красецкага ішлі яму. Тады Яфімаў бегаў больш ухаластую.

Вадзік бачыў, што ў камандзе дзейнічае нейкая невядомая сіла, якая трымае і вядзе гульню. Не, гэта была не трэнерская задума і не тактычны ход. Калі праціўнік прыстасоўваўся да такой гульні, ставіў да Гракава персанальнага апекуна, падцягваў яшчэ аднаго стопера на левы край, атакі глухлі на подступах да штрафной, мяч не даходзіў да Гракава. А дальнія мячы, прабітыя Красецкім ці Дудко, варатар браў або яны ішлі міма варот.

Выбіраючы месца для скачка, — Сакалоўскі прыйшоў падаваць вуглавы, — Вадзік вырашыў сам для сабе, што палезе ў самы гушчар ігракоў, палезе, каб на міг дацягнуцца да плямістага шара, дацягнуцца галавой ці нагамі і прабіць па варотах. Перад ім, аглядаючыся раз-пораз, мітусіўся чарнявы абаронца: сцярог, каб не зяўнуць рывок Вадзіка, закрываў перед ім прастору.

Мяч, злёгку падкручаны Сакалоўскім, слізгануў па галаве аднаго з абаронцаў, змяніў напрамак і паляцеў на адзінаццацімятровую лінію. Вадзік рэзка рвануўся з-пад рукі чарнявага, адштурхнуўся левай нагой і распластаўся ў палёце. Мяч быў у паўметры ад зямлі. Шырока расстаўленыя ногі, як нажніцы, самкнуліся, быццам перарэзалі паветра. На самым зніжэнні корпус цела рвануўся ўлева. Ён дацягнуўся да мяча, прабіў галавой. Мяч чыркнуў над левай “дзевяткай” па перакладзіне, вылецеў за поле.

“А мог бы... Залішне рэзка...” — устаючы, падумаў Вадзік.

Тыя, хто застаўся на трыбунах, апладзіравалі. Але ён смутна глядзеў на чужыя вароты, і ў душы разам з ударамі сэрца ўздымалася прагнае жаданне: “Забіць! Забіць! Забіць, чаго б ні каштавала, забіць на грані злому, толькі б забіць!” Гэтае сляпое жаданне рванула яго, завяло, як у гарачцы, кінула ў новую атаку. Цяпер для яго не існаваў ніхто — ні свае, ні чужыя, ён бачыў толькі мяч, які быццам здзекаваўся з яго, насміхаўся і не даваўся для завяршальнага ўдару.

Заставаліся дзве мінуты. Суддзя паглядаў ужо на секундамер. Балельшчыкі дружней пацягнуліся да выхада. Ніхто з іх не верыў, што можа нешта змяніцца...

Злева, перахапіўшы мяч, ірвануўся Валера Рахавец. Вадзік ведаў, што трэба пайсці ў цэнтр ці на правы край. Абаронца пойдзе за ім і адкрые калідор. Вадзік няспешна пабег направа. Валера вёў мяч размашыста, свабодна. Толькі цэнтральны стопер падцягваўся, каб перахапіць, не даць зрабіць перадачу ў цэнтр. Валера не стаў чакаць: левай нагой штосілы прабіў у бок варот, прабіў з надзеяй, што там будзе нехта са сваіх.

Вадзік зрабіў імклівы рывок у штрафную і адразу ж — управа. Прабіць галавой ён не паспяваў: мяч ішоў над ім па ходу рыўка. Адштурхнуўшыся, як акрабат, ён у высокім сальта, зрабіўшы “нажніцы” прабіў па варотах, не бачачы іх, прабіў з метраў сямі... І ў гэты міг адчуў, як нехта знізу падбіў нагу. Згубіўшы пункт апоры, Вадзік стукнуўся спіной аб утаптаную зямлю. Рэзкі боль працяў паясніцу... У вочы быццам хтосьці сыпнуў жменю іскраў, і яны пабеглі ўсё хутчэй і хутчэй, тлумна закружыліся...

* * *

Але спакою ў душы не было. Нейкая падспудная трывога, пакуль што не канкрэтная, як зацяжная абложная хмара неба, спакваля агортвала сэрца, гняла сваім цяжарам, немаведама чаго ныла тупым болем. Як першы раз бачыў сябе, глядзеўся ў люстэрка і не пазнаваў у стомленым паглядзе, у маршчыністым, прыпухлым падвоччы таго ранейшага, хударлявага і жывога юнака, які ўсміхаўся з фотаздымка на сцяне.

“Старэю, — думаў ён вечарамі, адкладваючы кіпу газет, — а са мной — і каманда...” Але калі ўнутраны голас не пярэчыў, што ён старэе, то наконт каманды з яўляліся не то ганарлівыя, не то апраўдальныя меркаванні: “А чым жа старэе каманда?” Можа, тактыкай? Здаецца, не, расстаноўка самая новая: чатыры-тры-тры, як у бразільцаў, як у іншых каманд... І абарона моцная, навалай не возьмеш... Праўда, колькі грызні, звягні і спрэчак прыйшлося вытрымаць яму, Івану Іванавічу, з-за абароны. Яго прынцып “галоўнае — не прапусціць, а пасля — забіць” многія ў федэрацыі сустрэлі ў штыкі, дзе толькі ні крытыкавалі: на лятучках, нарадах, сходах... Але ж супакоіліся, а кубкам ён заткнуў рот самым ярым гарлапанам. Можа, і не заткнуў, але прымусіў хоць публічна змоўкнуць. Падабрэлі, схавалі кіпцікі... Івана Іванавіча не правядзеш, наскрозь бачыць: гавораць адно, а самі, пэўна, у душы кожны з іх меціць на яго месца. Думаюць, што тут — рай... Дзівакі! Колькі начэй недаспана, колькі нерваў і крыві папсавана — паўздароўя ўбухаў! Зверху камандаваць лягчэй, а прыйдзі, ажыві гэтую каманду, дапні да канца яе — пасівееш як лунь, як бачыш адрачэшся!

— Ідзі хоць раз дома павячэрай, — голас жонкі схамянуў, перабіў думкі. Але яны не маглі так адразу ўліцца ў спакойнае рэчышча...

“Абарона ім не падабаецца... Самая моцная...” Ці не ён, Іван Іванавіч, падабраў хлопцаў у адну лінію, вышкаліў і выпесціў гэтых чатырох асілкаў? І зону кожнаму адвёў: хоць разапніся, а зону абарані, не пусці да варот, прабіць не дай! Гэтая зонная абарона многім вочы коле: не яны ж прыдумалі. А вось з нападзеннем — што праўда, то праўда — не пахвалішся. Шукаць, мяняць трэба. Сярэдняя лінія — куды ні йшло: хлопцы цягавітыя, тэхнічныя...

Думкі плылі ўжо больш прыцішана, супакойліва. Але ў свядомасці, як азораныя блікамі маланкі, усплывалі асобныя сітуацыі, вострыя моманты, вырваныя з той ці іншай гульні. Прыгадваліся лепшыя галы, забітыя камандай, паўставалі твары ігракоў — на трэніроўцы, на полі, у раздзявалцы... Многія прайшлі разам з ім гэтыя цяжкія сем гадоў, разам з ім радаваліся перамогам, горка перажывалі паражэнні. Ён ведаў іх слабасці і сілу, вывучаў звычкі і характары, часам патураў, але больш, здаецца, патрабаваў. Праўда, патрабаваў не вельмі жорстка, а як бы ўпрошваючы, угаворваючы, дзе-нідзе падказваючы, каб зразумелі самі. Для яго яны былі, як сыны, і ён аддаваў ім часу больш, чым сабе... о

Думкі зусім супакоіліся, быццам ён апраўдаўся перад сабой... Але на душы, на самым яе дне, не затухаў, тлеў вугельчык незразумелай трывогі...

Іван Іванавіч лёг спаць. Чамусьці, як быццам гэта было ўчора, прыгадалася яму адна чэрвеньская навальніца...

* * *

Калі “хуткая дапамога” прымчала Вадзіка ў бальніцу, ён праз боль у спіне прыўзняўся на локцях, убачыў пажылую медсястру:

— Як там? Ці забіў?

— Ляжы-ляжы, няможна табе ўставаць! — а пасля, як вінаватая, паправіла яму падушку. — Я не была на стадыёне, як цябе забіралі... Забіў, не забіў — радуйся, што сам не забіўся...

Вадзік замружыў вочы, уявіў твары хлопцаў: калі забіў — радасныя, калі не — расчараваныя...

Паволі думкі адышлі ад футбола, завіталі туды, у родную вёску, дахаты... “Хутка бульбу капаць, дровы пілаваць на зіму... Хаця б не залегчы тут...” Успомнілася маці, клапатлівая, рупная, як пчала. Калі прыязджаў на выхадныя, рана прачынаўся, а яна ўжо стаяла каля яго, углядалася ў рысы твару: “Схуднеў за гэтым путбалам... Што табе на снеданне, сыночак, зварыць?” — “Абы-што, мама...” — і выскокваў з-пад цёплай коўдры, спехам надзеўшы трыко, бег на двор што-небудзь рабіць заміж зарадкі...

Паўсонная дрымота ахінала яго ўяўленне, успаміны плылі ўрыўкамі, як выпадкова выхапленыя кінакадры, прыбліжаліся на міг і тут жа аддаляліся.

І раптам падсвядомасць як азарыла: “Віка! Родная, любая!” — ён спалохана, як засоромеўся, адкрыў вочы: ці не сказаў гэтыя словы ўголас? Медсястры ў палаце не было, адвярнуўшыся да сцяны, спаў сусед...

“Віка... А помніш, як мы з табой пазнаёміліся?”

Вадзік зноў заплюшчыў вочы...

Цёплы красавіцкі дзень высыпаў з дому дзетвару, і яна, галасістая, непаседлівая, шчабятала, лётала па двары, скакала ў “класы”. На лаўцы, выбраўшы самы сугрэў, сцераглі ўнукаў і ўнучак бабулі.

Вадзік з Валодзем Малянскім вярталіся з трэніроўкі. Маўчалі. Вадзік стомлена нёс сумку з формай. У Валодзі акрамя сумкі быў плямісты чорна-белы мяч.

— Глянь во! — спыніўся раптам Валодзя.

— Што? — упёрся ў яго спіну Вадзік.

— Ды не туды. Вунь! — Валодзя кіўнуў галавой у бок другога пад’езда.

На асфальце, ля самага тратуара, лоўка скакала стройная дзяўчына ў джынсах.

— Скакалку вось так трымай, пускай лёгка яе... — вучыла яна віхрастага белагаловага падлетка.

Вадзік з Валодзем падышлі бліжэй, селі на лаўку. Дзяўчына не бачыла іх, скакала двума нагамі, на адной, “крыжыкам” і “выпадам”.

— Нічога атрымліваецца! — знарок голасна заўважыў Валодзя.

Дзяўчына рэзка перахапіла скакалку, павярнулася:

— Нічога, — нават не засаромелася, горда страсянула стрыжкай чорных валасоў. — А вы чаго ўтаропіліся? — яна перадала скакалку хлапчуку.

Валодзя, быццам не чуў не то пытання, не то заўвагі, злёгку штурхнуў локцем Вадзіка:

— Бач, ад сціпласці не памрэ, толькі пахвалі.

— Ты — таксама. Мяне перажывеш. — Яна нагнулася, узяла з тратуара сумку і не ім, а малому прыгожа ўсміхнулася: — Ну, бывай, да заўтра! — пайшла лёгка і стройна.

Вадзік маўчаў, заварожана глядзеў услед.

— Ты чаго? Пайшлі! — Валодзя падняўся.

— Хто яна? — Вадзік не адводзіў вачэй, пакуль дзяўчына не знікла ў апошнім пад’ездзе.

— А я адкуль ведаю...

— Трэба ўведаць... — Вадзік падняўся. — Але як?

— Лягчэй лёгкага! — Валодзя падкінуў і злавіў мяч. — Гэй, ідзі сюды!

Хлопчык падышоў, спыніўся крокі за тры.

— Слухай, як гэтую цёцю завуць? — Валодзя стукнуў мячом у асфальт і злавіў яго.

— І ніякая яна не цёця! — пакрыўдзіўся малы і хацеў пайсці.

— Ну-ну, пачакай, не крыўдуй. Гэта я пажартаваў. Як цябе зваць?

— Віця.

— Хочаш, Віця, навучым цябе ў футбол гуляць? Во, глядзі! — Валодзя паставіў сумку, злёгку падкінуў мяч, злавіў правай нагой, перакінуў на левую, пачаў жангліраваць то адной, то другой, падбіў на галаву, патрымаў на лбе, адкінуў мяч назад, пяткай перавёў зноў на галаву і скінуў на нагу, прыціснуў наском і, не апускаючы мяч на асфальт, сеў на лаўку:

— Ну, як?

— Здо-о-орава! — у вачах у Віці было захапленне.

— Віця, гэтая чарнявая хто табе?

— Сяброўка. Яна на швейнай фабрыцы працуе. У нашым доме жыве.

Валодзя ўсміхнуўся:

— А як ты завеш яе?

— Віка.

“Віка... Віка...” — некалькі разоў паўтарыў сам сабе Вадзік.

А малога не трэба было ўжо ўгаворваць: мяч зрабіў сваю справу.

— Я і дадому ёй званю — сорак два, семнаццаць і два нулі...

— Запамінай! — Валодзя падштурхнуў Вадзіка і падкінуў мяч у рукі. — Ну, ладна, заўтра мы табе пакажам, як па варотах біць. Прыходзь вечарам на школьны стадыён.

Праз гадзіны дзве Вадзік набраў тэлефон Вікі...

* * *

Чамусьці, нібы гэта было ўчора, прыгадалася Івану Іванавічу адна чэрвеньская навальніца.

Яго бацька дагарэў у пякельным агні скразной раны ў грудзях, памёр на самым пачатку вясны. Маці, хоць і цяжка было, яшчэ маладзілася ў рабоце, завіхалася і выпіналася, каб пратрымаць апошні год карову. Іван Іванавіч не вельмі частымі наездамі, прыхапкамі дапамагаў як мог. Ён і тады прыехаў, прыехаў без угавораў і роспыту. Ведаў: трэба было скасіць соткі, што выдзеліў лясгас.

Вясна была спорная і цёплая. Начныя залевы прагна ўбіраліся ў зямлю, днём выпарваліся шчодрым сонцам, прабіваліся і буялі густой травой. А ў канцы чэрвеня, каб трава не перастаяла, не згубіла сваёй сакавітасці, пачалі касіць.

Іх дзялянка была паміж узлессем і Нёманам. Канец сотак прыпадаў на прыгорак-астравок, на якім ранняй вясной, як лісты ландыша, выпстрыквала чарамша, або, як называла яе маці, мядзведзева цыбуля. На астраўку горбіліся два стажкі нейчага сена. К Нёману, як чарада гіганцкіх кароў, ішла купа паўвекавых дубоў. Ззаду, трохі зводдаль, каля дальняга стажка, як пастух, узвышаўся разлапісты велікан з выпаленым камлём.

Касіў ён па-мужчынску ўпэўнена, крута, браў пракос шырокі, не пад сілу другому. Трава давалася пругка, але як бы збрывалася за кожным узмахам, купна клалася ў канцы замаху, хутка тупіла касу. Ён раз-пораз прыпыняўся, мянташыў накляпаную сталь, як некалі бацька, спрабаваў яе вастрыню кіпцем.

Хмара насунулася знянацку, ахапіла паўнеба і цяпер плыла, ціха і важка, быццам велізарная драпежная птушка на ахвяру. Нясмелыя сполахі маланак спрабавалі сваю сілу часта, але бязгромна, як бы з сярэдзіны вывяралі моц гэтай чорнай кудзельнай навісі. Потым адна з іх вырвалася з нутра хмары, паласнула вогненна і смела, рассыпалася дзесяткам залатых галінак. Гром бухнуў, пакаціўся як па прыступках, востра раскалоўся. За ёй прарвалася другая маланка, вымераўшы хмару ў другі бок, выскалілася трэцяя...

Ён спешна спахапіўся, асушыў рукавом мокры лоб, жменяй травы ацёр касу і подбегам падаўся да бліжэйшага стажка. Дабегшы, аглянуўся, нібы змераў сілу хмары, і з другога боку выскуб у ахапкі тры бярлог.

Дождж пайшоў раптам, без ветру, як занавеска, пасунуўся на дубы, на ацяжэлы Нёман, на поймістую лугавіну другога берага. Вада сцёкам хлынула са стажка, цурком засланіла неабдымную розвадзь. Маланкі быццам перакочваліся з краю ў край, запальвалі адна адну. Неба ламалася, крышылася, нібы нябачныя каменныя слаі яго груваздка ападалі, мяняліся месцамі, калоліся на сотні трэшчын. І з іх, гэтых трэшчын, вірылася вада.

Ён развёў мокрыя касмылі сена, каб сцёк не засланяў гэтага магутнага відовішча, утаропіўся ў гурт дубоў.

Нечакана маланкі і гром як захлынуліся, сцішана ачахлі. Лава вады адышла за Нёман, і толькі рэдкія кроплі даганялі аціхлы кіпень хмары. І раптам у гэтай парэрве, як у прадсмяротнай агоніі, зліўшыся з выбухам перуна, паласнула вогненная нябесная шабля, паласнула па вачах і дубах...

Ён міжволі плюснуў вейкамі, адхінуўся назад, а калі выглянуў, зразумеў: трапіла ў велікана.

Дуб не ўпаў адразу. Лёгка храбуснула недапаленая абалонь, і дуб саскочыў з пня, асеў камлём у дол, нібы аглядаючы ў апошні раз разлогі родных наднёманскіх краявідаў, а пасля рэзка рынуўся долу, упаў у той бок, дзе кожны дзень узыходзіла сонца.

Да стажка даляцела некалькі зялёных, недаспелых жалудоў.

* * *

Праз гадзіны дзве Вадзік набраў тэлефон Вікі.

“А што я скажу ёй? Можа, у кіно запрасіць?” — сэрца замерла, услухоўвалася ў гудкі.

Яна падняла трубку — пазнаў па голасу, — два разы сказала “алё”.

— Віка, вы не крыўдуеце на нас?

— На каго гэта “нас”? — здаецца, іранічна ўсміхнулася яна.

— На мяне і Валодзю, — голас быў як чужы.

— Мяне — гэта вас так завуць? — зноў, відаць, усміхнулася.

— Мяне — Вадзік. — Ён прыкусіў перасохлую губу. “Што цяпер? Што сказаць? Ну, не маўчы толькі!”

Яна першая перабіла паўзу, але не спытала, як думаў Вадзік, адкуль вядома яе імя і хатні тэлефон:

— Можна, я буду называць вас Вадзімам? Бо Вадзік — ласкава вельмі. Вы пакуль што ласкі маёй не заслужылі, — ці не зноў усміхнулася?

— Можна, — згадзіўся ён і як узмаліўся: “Толькі б трубку не палажыла!”

Не, трубку яна не паклала.

— Вы, відаць, хацелі, каб я і вас навучыла са скакалкай гуляць?

— Не, Віка, я кожны дзень столькі з ёй танцую, што часам аж млосна.

— Гэта ваша работа?

— І работа, і гульня, — цяпер ён усміхнуўся, адчуў, што голас стаў сваім.

— Незразумела. Ці не на цацачнай фабрыцы вы працуеце?

— Не. Вы помніце казку пра трох сыноў? Дык вось, калі пра мяне, то — жылі-былі ў бацькі тры сыны: два разумныя, а трэці — футбаліст...

— А-а-а... — расцяжыста вывела яна і нечакана папрасіла: — Згуляйце з Валодзем за нашу фабрыку ў нядзелю. У нас — адны дзяўчаты. Ёсць пару наладчыкаў і майстроў, ды баімся, каб і тыя сярод нас дзяўчатамі не сталі...

Гэта быў шанц, шанц праявіць сябе, паказаць, на што здатны, а галоўнае — бліжай пазнаёміцца. Хто мог пазнаць іх на нейкай мясцовай спартакіядзе, калі ён і Валодзя толькі прыйшлі ў каманду майстроў і пакуль што таўкуцца ў дублі?

— Вадзім, дзе вы прапалі? — перабіла яна думкі. — Дык як?

— Не, Віка, не магу. Гэта ж — падстава, а ўсюды, дзе на падставах трымаецца, там сумленнасць губляецца.

— Ого, які вы! Хачу бачыць сумленнага рыцара! — Не, голас, здаецца, яе гучаў не здзекліва.

У Вадзіка радасць падхлынула к сэрцу:

— Віка, а давайце цяпер сустрэнемся, праз хвілін дваццаць?

— Можна. — Згадзілася яна. — Дзе толькі?

— Я буду чакаць вас каля той лаўкі, дзе вы скакалі...

Яны сустрэліся і пайшлі па вуліцы, пайшлі куды вочы глядзяць. Яна не пытала, не камандавала, куды ісці, а даверліва ішла, расказвала пра сваю фабрыку, пра дзяўчат, пра валейбольную каманду... Вадзік таксама не маўчаў: дзяліўся трывогай за каманду, расказваў пра завод, на якім працаваў... Неўпрыкмет перайшлі на “ты” і шчыра смяяліся. Насустрач плылі машыны, спяшаліся людзі, як у тумане, блікавалі і аддаляліся агні... Але яны, захопленыя размовай, бачылі толькі адно аднаго... Шчаслівыя і юныя ішлі двое, у якіх усё яшчэ было наперадзе.

* * *

Такія ўжо яны, балельшчыкі. У тыя дні, калі гульняў не было ці каманда выступала на выездзе, сыходзіліся яны сюды, к стадыёну, каб успомніць лепшыя матчы, цікавыя эпізоды ці выказаць свае думкі пра футбол. З гэтага цеснага кружка, выклаўшы сваё, адступалі і ціха адыходзілі адны, падыходзілі другія, выказвалі свае меркаванні, а трэція таўкліся тут, каб проста паслухаць... У памяці ажывалі — і не прыядалася гаварыць пра іх — тыя гульні, якія выйграла іхняя каманда. О, якія гэта былі гульні! Як не ўспомніць матч са “Спартаком”? Другі тайм. Нашы ціснуць, не адыходзяць ад варот саперніка, а гала — няма. І здалёк б’юць, і навешваюць, і адзін на адзін выходзілі, а мяч не ідзе ў вароты. Тады адцягнуліся нашы, каб з абароны “Спартак” адышоў трохі. І немаведама, ці забілі б яшчэ. Ды варатар наш — а тады яшчэ Алік Дзянісаў стаяў — як выбіў мяч з рук! За ветрам панесла, панесла яго ў штрафную... Варатар выйшаў, не разлічыў... Мяч — цераз яго і — у сетку. От было! Што на трыбунах рабілася! Ці ўзяць шесцьдзесят восьмы год: ніводнай гульні сталічным камандам не прайгралі! Значыць, умелі забіваць!

Многія помнілі кожную гульню сезона, па гадах, вынікі і аўтараў галоў. Сямён Міхайлавіч не пераставаў здзіўляцца, як памяць некаторых трымае такую інфармацыю, раскладае ўсе гульні па нейкіх невядомых паліцах, і калі трэба, выцягвае іх тут жа...

— А помніце, як нам забілі тады з “Тарпеда”?

Усе помнілі, але не перабівалі: гол быў прыгожы, хоць і забілі ў нашыя вароты.

— Кальцова наш Рымба закрыў. Што ні пас — падкат, і не пройдзеш. Кальцоў стаў, а ля яго — Рымба. Дзесяць мінут да канца, ніхто не пасуе на яго. Надакучыла Рымбу стаяць, адышоў назад на метраў пяць. А тут — перадача, у самыя ногі! Кальцоў — стралой убок і па ходу — у “дзевяціну”, у дальнюю... Ніхто не зварухнуўся нават.

Знаходзіліся сярод балельшчыкаў і такія, якія прыносілі дробныя плёткі пра футбалістаў, кляліся, што гэта — праўда, бо нехта, звычайна знаёмы ці блізкі, жыў побач з той ці іншай славутасцю і “падмануць не мог”...

— Кажуць, Гракаў разводзіцца...

— Усё можа быць. Бачылі ж нядаўна ў рэстаране з Красецкім: шампанскае жлукцілі...

— Такая і гульня — больш стаіць, чым бегае.

— Вылецяць гэты год нашы як піць даць!

— Так ужо і вылецяць? Глядзі: хай на выездзе прайграюць, а дзве астатнія дома — унічыю. Жалезна!

— А калі дома адну з дзвюх прадуюць? Што тады?

— Невядома, як “Пахтакор” згуляе. Можа і ён заляцець.

Спрачаліся і спадзяваліся, тасавалі каманды ў турнірнай табліцы, як карты, прадказвалі перамогу адным і паражэнне другім...

— Няма ў нас футбола! Хакей ёсць, а футбола няма!

— Ну-ну, хлопцы, і футбол у нас ёсць, толькі раздурыліся многія, патураюць ім надта: выгналі з адной каманды — на табе! — другая з радасцю бярэ. Многа такіх гастралёраў!

— І суддзі ў нас — таксама: ці не ўмеюць, ці не хочуць? Параспускалі... А міжнародная сустрэча: чуць што — гарчычнік, сказаў пару слоў — з поля!

Падыходзілі новыя балельшчыкі, пачыналася ўсё па-новаму, вярталася гаворка да ранейшага... І праз усе гэтыя згадкі і думкі, меркаванні і выказванні прабівалася адно: перажыванне за сваю родную каманду — вылеціць ці застанецца?

* * *

Ударыўся ён моцна і толькі цяпер адчуў гэта: спіна была не свая, адзервянелая. Быццам сотня іголак, калі спрабаваў павярнуцца на другі бок, упівалася ў скуру, дабіралася да пазваночніка. Здавалася, гэтыя іголкі ажывалі там, у целе, пераскоквалі з месца на месца, збіраліся ў адну плынь і гналі боль у галаву. Вадзік на паўразвароце, як працяты, застываў, паволі, каб зноў не спудзіць гэтых іголак, лажыўся на ранейшае месца. Боль адхлынаў ад галавы, вяртаўся назад, у спіну чахнуў, як дагарэлае вогнішча...

Пасля абходу доктара пачыналіся працэдуры. Прыходзіла масажыстка. Асцярожна, каб не выклікаць боль, расцірала анямелую спіну, быццам пальцамі даставала з яе трохі атупелыя іголкі...

Вадзік супакойваўся, успамінаў што-небудзь далёкае, з дзяцінства. Паўставалі ў белай кіпені груш хата, калодзеж з плоскім каменем каля кадаўба, густыя ліпы на вуліцы... Чатыры ліпы ў мядовым чэрвеньскім цвеце... Цяпер яны звысака аглядаюць усю вуліцу. А некалі, год пятнаццаць назад, дзве з іх, ад брамы, замянялі футбольныя вароты. Калі былі зроблены ўрокі, Вадзік гукаў старэйшага брата на вуліцу. Той станавіўся між ліп за варатара, а Вадзік біў мячом па гэтых жывых варотах. Біў правай, не вельмі моцна, біў увесь час па ніжніх вуглах, бо добра помніў: за плотам былі грады, і маці адразу б убачыла басаногія сляды і змяты кроп ці вялае пер’е цыбулі. Праўда, можна было зрэдку нечакана стрэліць у левую “дзевятку”: мяч, калі і праб’е зелень ліпы, то спыніцца ў навісі калін грушы, якая, як шапка-кучомка, навісла над брамай. І гэтае адчуванне заваротнага агарода падспудна жыло ў кожным удары. І тады, калі брат выцягваў цяжкія ніжнія мячы, а Вадзік разыходзіўся — забіць, забіць гол старэйшаму! — і біў хвостка пад’ёмам, чуць падразаючы. Брат адчайна выскокваў, лавіў верхні мяч і строга глядзеў на Вадзіка: “Ты што! Забыў?” Вадзік зноў прыцішваў удары, адхіляўся целам у адзін бок, а біў у другі... Чорны, з літай гумы мяч пёк ногі, да сінякоў збіваў пад’ём і “шчочку”, а кіпці чарнелі і пасля памалу злазілі. Але ў футболе жыла імклівасць хлапечай натуры, лоўкасць, прыродная хітрасць і ўменне, прага забіць гол хаця б у гэтыя, ліпавыя вароты, таму Вадзік не шкадаваў ног.

Мяч, калі трапляў у ліпу, пругка адскокваў і звінеў. Мяч, падобны на школьнае ядро... Адзін раз яны лёталі па школьнай пляцоўцы, заганялі мяч у праём баскетбольных слупоў. Калі прыцемак пачаў зліваць мяч з зямлёй, гульню закончылі. Старэйшы год на восем лепшы вясковы абаронца Міша Лосеў, або, як заўсёды звалі яго, Салавей, выцер футболкай пот і, задаволены, што выйграў, даў пстрычку ў бялявы Вадзікаў віхор?

— Фірма венікі не вяжа, фірма кошыкі пляце.

Гэтую фразу ведала ўся вёска, і часта хто-небудзь, калі ўдавалася якая справа, паўтараў яе, падбіраючы голас Салаўя.

Вадзік не пакрыўдзіўся — Салавей гуляў сапраўды моцна, — падняў світэр і закінуў за плячо. Салавей раптам разбегся — “Вучыся, як гуляць трэба!” — штосілы замахнуўся і босай нагой стукнуў. Стукнуў у нешта чорнае, падобнае на Вадзікаў мяч, і тут жа сеў, рукамі абхапіўшы нагу. Хлопцы здзіўлена падбеглі. На зямлі ляжала забытае школьнае ядро, а крыху далей — мяч...

Калі брат позна прыходзіў са школы, Вадзік выходзіў на вуліцу адзін і цаляў мячом у камель ліпы. З пяці разоў або з дзесяці. Потым, як гэта надакучвала, развучваў фінты і біў пад лаўку.

Бацька не любіў футбола. Вечарам, калі Вадзік адмочваў у тазіку з цёплай вадой пабітыя ногі, змываў з ікраў чорныя пісягі гразі, бацька, збіраючыся на вячоркі, папракаў:

— Пачакай, даносішся!

Але сына любіў. Можа, нават больш за старэйшага, Колю. Ехаў касіць — браў з сабой, ішоў дровы секчы — клікаў, збіраўся ў грыбы — падгаворваў ісці да раніцы, калі яшчэ не ўстала сонца. Большы сын быў нейкі ціхмяны, сарамяжлівы, часам зацяты, а Вадзік — не, як кажуць, — вырвіс!

За ўвесь час бацька толькі тры разы пачаставаў яго папругай. Ды і было за што. Першы раз, калі Вадзіку было год шэсць. Наглядзеўшыся, як круцяць і кураць папяросы большыя дзецюкі, Вадзік схаваўся за хлеў, згарнуў доўгую дудку з газеты і падпаліў. Тут яго і застаў бацька. Папруга апякла плечы, паласнула ніжай. “Я табе накуру, я табе пакажу! Хлеў спаліць? Ах ты паганец!” — бацька яшчэ разоў дзесяць аперазаў яго дзягай і адышоўся на дрывотнік. Толькі потым Вадзік зразумеў, што мог падпаліць хлеў, бо тады сухмень так выжарыла ўсё, што аж ламалася салома, калі яны з братам выцягвалі яе для мыльных пузыроў.

Другі раз бацька адлупіў яго папругай зусім нечакана, за любімы футбол.

Неяк ён выйшаў з мячом на вуліцу, пачаў біць у ліпу. Біў, пакуль не з’ахвоціўся, затым пачаў жангліраваць мячом. “Семдзесят... сто дванаццаць... сто трыццаць пяць... А ці пападу з развароту ў весніцы?.. Сто пяцьдзесят...” Ён не бачыў, як бацька выкруціў у калодзежы два вядры вады, ледзь не расплюхваючы, нёс у хату. Вадзік развярнуўся і прабіў. Мяч гупнуў у бацьку між лапатак. Ад нечаканасці ён выпусціў з рук вёдры з вадой. Тыя, бразнуўшы восілкамі, перавярнуліся, вада ручайком выбегла з весніц на вулічную сцежку. Вадзік ірвануў у агарод, а бацька рынуўся ўслед: “Ну, я ж табе!” І калі бацькава ўчэпістая рука гатова была згрэбці за каршэль, Вадзік кулём бухнуў пад ногі. Бацька паляцеў у картаплянік... Вечарам трэба было ісці дадому, але ён баяўся, ведаў: бацька не даруе. Маці адкрыла акно, і Вадзік, абабегшы цішком хату, слізгануў пад фіранку, раздзеўся і прыкінуўся, што спіць. І як ні прасіла маці, бацька выцягнуў яго, цёпленькага, з-пад коўдры і добра адшалёстаў... Але тады горка было не ад папругі, а ад таго, што бацька пасек на калодцы мячык...

...Боль адступіў ад спіны, знік, растварыўся. Вадзік заснуў.

* * *

Ісці ў спорткамітэт не хацелася. Лепш бы з’ехаць на базу за горад, выбрацца ў восеньскі лес, пахадзіць па верасоўі, пахадзіць нават не ў пошуках грыбоў, а проста так, бяздумна, вольна, каб хоць трохі адлегла на душы... Але і не пайсці нельга: сам Бутакоў выклікае.

Іван Іванавіч схамянуўся, адклаў турнірную табліцу. Заставалася адна гульня. Нічыя — і каманда не вылеціць. Пройгрыш — першая ліга. Адтуль не вельмі выберашся. І яго тады абвінавацяць як старшага трэнера: давёў каманду! І, пэўна ж, здымуць. Тыя, што замоўклі пасля кубка, абавязкова супраць прагаласуюць. А можа, усё і абыдзецца? Выцягвалі ж нічые, ці ж не зробім і тут? А можа, кінуць усё гэта ды з’ехаць куды ці рыбалкай заняцца? Спакойней і без нерваў...

Ён доўга сядзеў, падпёршы галаву рукамі, потым цяжка ўздыхнуў, дастаў з шуфляды ручку: “Эх, Іван Іванавіч, прайграў ты, калі нават — ні нічыя! — узяў чысты ліст паперы. — Прайграў у асноўным у тактыцы. Сам вінаваты, сам на нічыйкі настройваў. А трэба было... Позна мне папраўляць...”

Ручка не пісала, быццам супраціўлялася рабіць тое, што ён задумаў. Крамзануў некалькі разоў па календары — чарніла пайшло.

“На камітэт ці на імя Бутакова пісаць? Лепш на камітэт, хай парадуюцца тыя, хто галасаваць будзе. Не ўсе, вядома”, — буйным почыркам вывеў “шапку” заявы. Падумаў і напісаў: “Прашу вызваліць ад абавязкаў старшага трэнера ў сувязі з пагаршэннем здароўя”.

Падманваў ён ці не? Здароўе... Праўда, яно пагоршылася. Пад падушку, калі клаўся спаць, падпіхваў валідол. Але мог жа падаць раней такую заяву... Тады што — спалохаўся? Не, не спалохаўся, хоць трывога вярэдзіць душу. Тады чаго? Проста ўцякаў, уцякаў як з карабля, які тоне? Не, не ўцякаў. Але карабель тоне... І патрэбны новы капітан, які зможа падняць яго, калі ён і затоне. Так, новы капітан.

У прыёмнай Бутакова, акрамя сакратаркі, нікога не было. Іван Іванавіч зайшоў у кабінет без стуку. Бутакоў, відаць, збіраўся некуды званіць, але, не дабраўшы нумар, палажыў трубку, падаў руку, усміхнуўся цяжка было зразумець, фальшыва ці не:

— А, інсайд! Можа, сам у нядзелю на поле выйдзеш?

— А што, выйшаў бы, каб кілаграм сорак скінуць! Ды і годзікаў трыццаць...

Бутакоў змахнуў са шкла на стале нябачную пылінку, раптам неяк пасур’ёзнеў:

— Ты ведаеш, Іван Іванавіч, што робяць з рулём у машыне, калі ён не туды кіруе?

Іван Іванавіч ведаў, каго мае на ўвазе Бутакоў, але адказаў жартам:

— Відаць, шафёр слабы, калі руль не туды кіруе, — Іван Іванавіч убачыў па тым, як зрэагаваў Бутакоў, што трапіў у цэль. І падумаў: “Ты ж не святы таксама. І ты вінаваты, што каманда можа вылецець. А на трэніроўках ты быў хоць раз? А перад камандай выступіў?”

Але Бутакоў зрабіў выгляд, што не заўважыў намёку:

— Дык вось, Іван Іванавіч, калі руль не туды кіруе, яго замяняюць новым, — ён прывольна кашлянуў, дастаў чысты ліст паперы.

— Не трэба, я ўжо напісаў, — Іван Іванавіч дастаў з папкі заяву і падаў яе Бутакову.

— Ну, што ж, заўтра вырашым, раз па здароўі хочаш... — сказаў Бутакоў і ўзяўся за трубку тэлефона. Іван Іванавіч падняўся: размова была закончана. Ён кіўнуў галавой, развітаўся і выйшаў.

* * *

На трэці дзень раніцай Вадзіку палегчала. Доктар на абходзе сказаў, што пухліна сышла, так што ў пятніцу, калі зноў не разбаліцца спіна, можна будзе і выпісаць. Але з футболам раіў пачакаць, хаця б з месяц. “Ну, што ж, апошнюю гульню тады ўбачу”, — падумаў Вадзік, разгортваючы кнігу. Але пачытаць не давялося: у белым унакід халаце ўваліўся Валодзя Малянскі:

— Як ты тут, “юноша бледный со взором горящим?” — ён пачаў даставаць са спартыўнай сумкі пачастункі.

— Нічога, лепш. — Вадзік сеў, падклаўшы пад спіну падушку. — Валодзя, толькі нашто гэта ўсё? Тут хапае...

— Анічога, запас бяды не чыніць. — Валодзя высыпаў у тумбачку апельсіны, паклаў карамелькі. — Твае, доўгаіграючыя! — выняў тры банкі соку манга, пачаў перакладаць яблыкі. — Ты помніш, як Гракаў гаворыць: “Пивка для рывка, самогонки для разгонки, коньячка для толчка, водочки для обводочки...” А табе — апельсіны, каб прыбывалі сілы, сок — будзеш стройны і высок, і іншыя прывітанні, каб заглядаліся Тані...

Вадзік усміхнуўся, успомніўшы Валодзевы словы: “Са мной не прападзеш, але й гора хапанеш”. З ім сапраўды не прападзеш, не засумуеш. Развяселіць каго хочаш. Яшчэ і цяпер на заводзе ўспамінаюць пра экскурсію да слана...

Іх цэх збіраўся выехаць на два выхадныя дні куды-небудзь на прыроду. Адны раілі на Свіцязь, другія — на Беразіну... Але вырашыў усё Валодзя: “Хы, яшчэ думаюць! Вядома, на Нёман, ка мне на радзіму! Рыбу рукамі лавіць можна, грыбоў — касою касі, ды і слана ўбачыце...” — “Якога слана?” — здзівілася Валя-камсорг. “Індыйскага, — і вокам не міргнуў Валодзя. — У Індыі калгас яго за тры тысячы купіў, каб паром праз Нёман цягаў. У нас луг канавамі перакапаны, мосцікаў не наробішся, ды і разводдзе вясною пазносіць іх. А сена з лугу звозіць трэба. Вось і купілі слана. Яму што, Нёман — па калена. Паром з сенам цягае, ваду фантанамі праз хобат пускае...” — “А зімой як?” — было відаць, што Валя паверыла. “А зімой на ферме стаіць. Вароты вялікія зрабілі, каб на прагулку выводзіць. Адзін год з воўны чатыры валёнкі яму зрабілі, каб ногі не мерзлі. Кожны валёнак як цэбар...” — “А есць што зімой?” — паверылі і другія. Валодзя адказваў так, быццам сам карміў слана: “Тое, што і каровы — буракі, бульбу, моркву, сена... Пояць, праўда, малаком: пад’язджае малакавоз, шланг — у хобат і перакачвае малако... Ды хіба адзін слон! У нас там многа чаго... Куры, скажам, тры разы ў дзень нясуцца...” — “Ну, гэта не можа быць!” — не паверыў Міша Сакалок, сам хлопец вясковы. “А што? — на поўным сур’ёзе працягваў Валодзя. — Знеслася раз — карытам яе накрылі. Пасядзела час у цемры — падумала, што пераначавала, і яшчэ раз знеслася. Праз час зноў накрылі, а выпусцілі — зноў знеслася. У вас жа так не робяць?” — “Не, не робяць...” — збянтэжыўся Міша. “Едзем!” — цвёрда рашыла Валя-камсорг. А вярнуліся назад, доўга рагаталі з розыгрышу Валодзі, але другім расказвалі, што бачылі слана, нават апісвалі, як ён сена перавозіць і як яго кормяць. Толькі Валя-камсорг пакрыўдзілася: “Не па-камсамольску гэта!”

— Ну, што, Віку, відаць, успомніў? — запытаў Валодзя, закрыўшы тумбачку.

— Не, проста іншае прыгадаў...

— Хочаш, я пазваню ёй?

— Не трэба, у пятніцу мо выпішуць.

— Я ўсё-такі пазваню. Хвалюецца яна.

— Ну, глядзі сам... — Вадзік зачырванеўся.

Ой, як хацеў ён, каб прыйшла Віка! Проста прыйшла, села на край ложка, узяла за руку. Ён бы замружыў тады вочы і ляжаў бы, самы шчаслівы на свеце...

— А ведаеш, Вадзік, Ван Ваныч з намі завязаў.

— Як завязаў? — Вадзік аж прыўзняўся, паправіў за спіной падушку.

— А так — падаў заяву, каб знялі. Здароўе, напісаў, падводзіць.

Вадзік маўчаў. У вачах паўстала магутная постаць Івана Іванавіча. Праз гул стадыёна, здаецца, як з узмацняльнікаў, прарваўся голас: “Ясінскі, выйдзеш заміж Гракава, на левы край...” Відаць, заўсёды цяжка камандзе, калі яе пакідае трэнер. Нешта не склалася, нешта парушылася, нешта не збылося... Прыйдзе нехта новы, і ўсё пачнецца амаль з нуля.

— Добры быў дзядзька... — непрытворна пашкадаваў Валодзя.

— Таму і вылецець можам, што добры...

— Можа, і таму... — згадзіўся Валодзя. — Шкада як чалавека...

Вадзік прамаўчаў.

— Ну, я пайду, крыяй, отрак! Як выпішуць, у нядзелю на стадыёне ўбачымся.

— Дзякую табе...

— Калі Валодзя пайшоў, Вадзік ляжаў і доўга думаў пра Івана Іванавіча.

* * *

Сёння ля стадыёна было людна. Балельшчыкі збіраліся купкамі, спрачаліся, гаварылі пра нядзельны матч. Білетаў у касах не было ўжо на другі дзень, як іх пачалі прадаваць: як-ніяк, а гульня прынцыповая, за права застацца ў вышэйшай лізе. Хадзілі чуткі, што траўміраваны Сіваліхаў, цэнтральны абаронца. А калі гэта так, то, ведалі, будзе нялёгка стрымаць атакі гасцей: Сіваліхаў амаль не прайграваў верхавыя мячы. Нехта прачуў, што падаў у адстаўку трэнер. Але гэтаму не паверылі: з чаго раптам? Засталася адна гульня. Прайгралі б — тады хіба.

Сямён Міхайлавіч пастаяў у адным крузе балельшчыкаў, паслухаў прадказанні выніку матча і перайшоў да другога гурту, пасля не ўтрымаўся, рушыў да трыбун, каб зверху зірнуць на футбольнае поле.

Восень шчодра выслала золатам ліпавага і кляновага лісця стадыённы сквер. Як вестуны блізкай зімы, нізка плылі чорныя бухматыя хмары. Здавалася, чыркне каторая па верхавіне асвятляльнай мачты, і з яе разарванага прадоння заімжыць халодны дождж ці сыпнуць дробныя снежныя крупы. І ўсё ж, нягледзячы на познюю восень, газон футбольнага поля цешыў вока зелянінай травы. Ці яго палівалі, ці знізу ўключалі падагрэў — Сямён Міхайлавіч не ведаў, але бачыў, што покрыва добрае, без жоўтых вытаптаных прагалаў. Толькі ў адных і другіх варотах чарнелі лапікі зямлі.

— А-а-а, і ты тут? — басісты голас прымусіў сцепануцца. — Не вынесла душа паэта...

— Здароў, здароў, Максім! Не вытрымаў, зайшоў... Хвалююся нешта. Колькі хаджу на гульні, а так ні разу не хваляваўся, як перад гэтай, апошняй...

— Ды плюнь ты, беражы здароўе. Нічога з іх не будзе. А нічыю — выцягнуць як-небудзь.

— Крыўдна ўсё ж: адна каманда ў вышэйшай лізе, і тая — ні рыба, ні мяса...

— Часцей на завод іх ганяць трэба. Хай бы паўкалвалі, як усе, пазналі смак хлеба... А то прыйдзе вясна — як канулі: трэніроўкі, бачыш... Перад Новым годам прывалэндаюцца толькі, ды і то, каб паацірацца каля станкоў нейкі месяц-два...

— Ну, не кажы, Максім, без трэніроўкі не вельмі па мячы трапіш... Ты колькі вучыўся, каб за станком аднаму працаваць?

— Месяцаў восем. Але ж я цяпер — вочы завяжы — вытачу дэталь да міліметра. А то кожны дзень гойсаюць за гэтым мячыкам, здаецца, на трэніроўках так калоцяць у вароты — ахнеш! А ў гульні з пяці метраў трапіць не могуць. Таўкачы!

— І на гэта, брат, талент мець трэба.

— Ну, ліха з імі! Пайшлі лепш піва вып’ем.

— Не, не хачу.

— Тады — будзь! — Максім пайшоў да гурту балельшчыкаў.

Сямён Міхайлавіч ішоў па набярэжнай і думаў пра тое, што сказаў Максім. “Можа, і не ва ўсім, але ў нечым ён праў. Сапраўды, калі ты майстар, то і справу рабі па-майстэрску...” А яшчэ ўспомніліся трэніроўкі, на якія Сямён Міхайлавіч выпадкова трапляў, заходзячы на стадыён. Кідалася ў вочы, што палавіна ігракоў проста адбывала час, ляніва бегала за мячом, не выпінаючыся і не выжыльваючыся. Сёй-той упустую жангліраваў мячом, абаронцы гулялі ў “квадрат”... А калі трэніроўка закончылася, усе, як здалося яму тады, даволі бадзёрым крокам спяшаліся ў раздзявалку...

Ён ішоў і думаў, што ўсё пакажа нядзельны матч.

* * *

І яшчэ раз па яго спіне пахадзіла бацькава папруга...

Вадзіку прыпомнілася іхняя пярэстая карова.

Адзін раз у два тыдні, калі прыходзіла радоўка, маці звечара ўкладвала ежу ў торбу і прасіла яго, меншага, раней лажыцца спаць, бо заўтра трэба было выганяць на раніцу. Вадзік слухаўся. А раніцай, калі яшчэ сутонне кароткай начы ледзь-ледзь акрэслівала вуліцу, маці будзіла яго. Ён хуценька адзяваўся, абуваў гумавыя боты — яны былі лягчэйшыя за керзачы, браў пугу і шыбаваў у канец вуліцы выганяць кароў.

Калі чарада выплывала на Залессе, Вадзік любіў глядзець на свае сляды, што заставаліся на аброшанай траве, любіў гэты ранішні туман, які лёгка і прывідна плыў між кустоўя рэдкага алешніку і ядлоўцу, то хаваючы, то адкрываючы постаці кароў. А сонца, пакуль нябачнае, блізілася недзе да небакраю і ўсё шырэй і шырэй займала ружовым водсветам высветленую прастору, падпальвала сваім жарам рэдкія хмаркі. Нарэшце пунсовае свяціла ўздымалася з-за гарызонту і, як расплаўлены дыск, пакуль што без промняў, плыло ўверх. Калі яно адыходзіла — выцягні руку — на пядзю зямлі, шчодрыя промні залатымі снапамі рассыпаліся па лузе, блікавалі ў лужынах вады, гарэлі і пераліваліся агеньчыкамі-самацветамі ў кропельках расы...

Хораша і цёпла пачынаўся і той летні дзень. Каровы дружна скублі сакавітую дзяцеліну, напоўніцу жавалі ў лагчынах зялёны сівец. Вадзік паволі ішоў збоку, час ад часу страляў канцом пугі па дзьмухаўцах.

— Эге-е-ей, пайшлі па ваду! — даляцеў голас Толі Капляра, які недалёка таксама адбываў радоўку.

Вадзік зірнуў на статак, прыкінуў, ці дойдуць каровы да лесу, пакуль ён нап’ецца вады, скінуў боты і торбу, уткнуў у купіну пугу...

Ісці піць ваду на цагельню далекавата. Таму пайшлі на Шумскі хутар.

Цыбаты асвер калодзежнага жураўля натужна рыпеў, цягнучы поўнае вядро. Вада расплюхвалася, з плёскатам лілася назад, і гэтае вадзяное рэха, падымаючыся ўверх ад споду калодзежа, хораша адзывалася ў вінтах кадаўбоў.

Вадзік засмягла напіўся ледзяной, як з крыніцы, — аж зводзіла зубы, — вады, а Толя нейкай паплецінай ужо спорваў з вяршка яблыні наліўныя малінаўкі.

— Ты што, яшчэ ўбачаць! — перасцярог Вадзік.

— Бачыш, замок на дзвярах вісіць, значыць, няма нікога.

Толя паклаў паплеціну.

— Глядзі! Гэта смачней за яблыкі! Ды не туды, а на гарышча!

Вадзік зірнуў у праём падстрэшных дзверцаў: падвязаны за крокву, вісеў доўгі, плецены з лазы, як венцер, кош.

— Гад буду, калі не каўбасы! — замітусіўся Толік. Ён падвалок таўставатае бервяно, падпёр яго пад сцяну хаты: — Прысядзь!

Вадзік прысеў, Толя стаў яму на плечы, а калі Вадзік выпраміўся, Толя з плячэй ускараскаўся на край бервяна, хапіўся за дошку і лоўка сігануў на гарышча. Было відаць, як ён адвязваў ад кроквы кош, потым апусціў яго пад ногі...

Вадзік добра помніў смак сялянскіх каўбас, пальцам пханых, як гаварыла маці. Калі дні праз тры пасля свежыны яна ўносіла ў хату ночвы і пачынала дробненька крышыць мяса, ён аціраўся тут жа, падаваў соль і прыправы, прыносіў з пограба свіныя кішкі ў гаршку. Маці перасыпала здробленае мяса пахучай каляндрай і перцам, соллю і сухім, як пыл, кропам, старанна перамешвала, спрабавала мяса на смак. Потым брала кішку, доўга вымывала яе, скрэбла нажом і нацягвала на трубку, што была ўстаўлена ў мясарубку. Нажы з яе яна даставала. Вадзік браўся за корбу машынкі, клаў у яе гарлавіну жменю пахучага мяса і круціў... Першая каўбаса адкладвалася на скавараду: бацьку і ўсім астатнім на пробу. Калі пухлыя чырвоныя кругі былі гатовы, перавязаныя ніткамі, маці здымала з печы шасток і нанізвала на яго каўбасы. Шасток асцярожна падвешвалі над чарэнню печы, каб каўбасы трохі падсохлі. Цяпер клопат лажыўся на Вадзіка: упільнаваць ката, які неўпрыкмет мог слізгануць на печ.

— А я што казаў! Трымай! — Толя падаў зверху палку з каўбасамі, скочыў на граду і адвалок назад бервяно. — Збягаем!

Спыніліся толькі ў алешніку каля Янаўскай балаціны. Дзве чарады кароў, відаць, напіўшыся вады, ляжалі. Сонца не вельмі смаліла, аваднёў не было відаць. Вадзік злётаў і прынёс свае і Толевы боты, пугі і торбы.

— Ну, што? Садзіся, абедаць будзем, — запрасіў Толя, рассцілаючы свой вылінялы плашч.

На палцы было дванаццаць каўбас.

— Бяры смялей. Смаку не абабрацца! — Толя разламаў усохлую каўбасу папалам, напоўніцу ўкусіў.

“Ліха з ім, выхварае! Каб у каго другога — не браў бы, а то... Куркуль, жмінда! Сваіх упрогаладзь трымае. Нябось не хоча ў вёску з хутара перабірацца. Бацька казаў, што ён тут і сена ўварве, і дроў сцягне... Скнара!” — падумаў Вадзік і таксама пераламаў каўбасу.

З’елі па пяць каўбас. “Лопну, але дабро не прападзе! — сказаў Толя, ікнуўшы. — Давай яшчэ па адной!” Вадзік праз сілу дажаваў, як ужо здалося, ёлкае мяса. Парэзанае сала з торбы палажылі ля мурашніка, хлеб развесілі на алешынах для птушак.

Не паспеў Вадзік прыгнаць каровы, як нехта данёс: у Шумскага ўкралі каўбасы. На вуліцы, калі чарада разбрыдалася па сваіх дварах, кабеты ківалі на Вадзіка: “Твая, відаць, работа...” А цётка Сарафіна сказала, што прыбягала ў вёску Шумская, гаварыла на яго, Вадзіка: “Гэта ён, басяк, там шлындаў, ён абабраў!”

Вадзік сцяўся, прадчуваў: за разбой пападзе. Ля ганка пачуў, як бацька, заганяючы ў хлеў карову, вучыў маці: “Налі макароны, забялі... Як будзе есці — не ён, а не будзе есці — ён!”

Макароны ў горла не палезлі. І Вадзік не стаў чакаць расправы, шуснуў у расчыненае акно, залёг у бульбоўніку пад грушай. Чуў, як гукала яго маці, кляла Шумскіх і іх каўбасы: “Мо дзе тапіцца ад страху пабег”. Тады Вадзік выйшаў з-пад грушы...

* * *

Бутакоў зайшоў самы апошні. Расклаў на стале паперы, адставіў далей графін з вадой і толькі тады агледзеў тых, хто сабраўся на бюро спорткамітэта. Усе ведалі, што Іван Іванавіч падаў заяву, час ад часу кідалі на яго позіркі, адны — сяброўскія: маўляў, трымайся, стары, гэта — не самае горшае, другія — прытоена-злавесныя: ага, нарэшце дакаціўся! Іван Іванавіч быў надзіва спакойны, здавалася, нават іранічная ўсмешка плавала ў яго шэрых вачах і куточках губ.

— Ну што, будзем пачынаць? — не так спытаў, як навёў цішыню Бутакоў. — Таварышы, гэты год быў багатым для нас не толькі на рэкорды, але ў нашых радах вырасла шмат выдатных майстроў спорту...

Іван Іванавіч ведаў манеру Бутакова. Калі трэба было каго-небудзь разбіць, раскрытыкаваць, ён заўсёды пачынаў гаварыць пра поспехі і дасягненні, спачатку ў агульным маштабе, прыводзіў рады лічбаў, пасля канкрэтна называў імёны і таварыствы. І пасля ўсіх гэтых дыфірамбаў — так і прасілася: “Ведаеце, хто вамі кіруе!” — Бутакоў рабіў паўзу і цяжка ўздыхаў: “Але, на вялікі жаль...” І сапраўды, на фоне ўсяго добрага так бедна і яўна выпіраў той недахоп, які ў канцы свайго выступлення называў Бутакоў, што большасць членаў бюро міжволі падпадала пад настрой старшыні.

Іван Іванавіч паслухаў, як зачытаў Бутакоў яго заяву, як голасам — здалося, з насмешкай — падкрэсліў “у сувязі з пагаршэннем здароўя”. Раптам зала недзе адступіла, галасы пачалі даносіцца, як праз вату. І ён ужо не слухаў, як выступаў загадчык кафедры футбола інстытута фізкультуры, як нешта даказваў сакратар спартыўна-тэхнічнай камісіі, як абараняў яго начальнік упраўлення Федэрацыі футбола, як разышоўся суддзя ўсесаюзнай катэгорыі... Перад ім паўстаў лес, выносныя сосны якога на сваіх вершалінах калыхалі бухматыя аблокі. У той дзень ён нарваўся на неруш і назбіраў поўную карзіну баравікоў, аж пад самую ручку. Ногі стомлена гулі: як-ніяк, а кіламетраў пятнаццаць адмахаў. Ён дайшоў да крынічкі, прагна прыпаў і напіўся вады. Адышоўся трохі ўбок, туды, дзе вілася сцежка, прылёг на мурагу тварам да неба. Высвіствалі птушкі, над крынічкай бесклапотна снавалі матылькі ў бясхмарнай сіняве кружыў бусел.

Іван Іванавіч перавярнуўся, зірнуў на сцежку: па ёй упіраўся, валок саломіну мураш.

Раптам — Іван Іванавіч падсунуўся бліжай — саломіна ўчапілася за каліва падарожніку, а мураш напяўся, перабіраючы на месцы тонкімі ножкамі, і, адарваўшыся ад сваёй ношы, паляцеў у ямку пяску. “Як жа ён выберацца адсюль?” — падумаў Іван Іванавіч і навіс над самым мурашом. Той спачатку застыў на месцы, пасля павёў вусікамі па баках і рынуўся па сыпучай паверхні. Але пясок слізгаўся, асыпаўся, цягнуў назад. Некалькі разоў мураш абрываўся і ляцеў на дно пясчанай чашы. Няўцямна, што зноў аб’едзе назад з патокам, ён кідаўся на другую сцяну гэтага рухомага затачэння і зноў аказваўся ўнізе. Некалькі разоў яго засыпала пяском, але ён разварушваў яго лапкамі, выкараскваўся і зноў ірваўся на прыступ. Сцяна аб’язджала, апаўзала, няўмольна вяртала мураша на дно. “Хай жыве! — падумаў Іван Іванавіч, не вытрымаўшы, і глыбока грабянуў пясок з аднаго боку ямкі. Мураш выбег па нечаканай канаўцы наверх, апоўз свой нядаўні астрог і зноў учапіўся за саломіну...

Іван Іванавіч схамянуўся, адняў далонь ад вачэй.

— ...просьбу старшага трэнера задаволіць. — Бутакоў нешта напісаў на ражку заявы і адклаў яе ўбок. — Іван Іванавіч, каго рэкамендаваў бы на сваё месца?

— Вам відней... А калі б я — Лёню Рахаўца! — Іван Іванавіч аблегчана ўздыхнуў і выйшаў.

* * *

 

— Віка, ты? — здзіўлена прыўстаў Вадзік.

— Я... — Віка нерашуча прыпынілася ў дзвярах. Белы халацік стройна аблягаў яе цела.

— Ідзі-ідзі, толькі ненадоўга, — маладая медсястра ўсміхнулася і зачыніла дзверы.

Суседзяў па палаце не было: да іх прыйшлі жонкі з дзецьмі і — пускалі толькі па адным — лепш было пагаварыць дзе-небудзь у двары на лаўцы.

— Валодзя, мусіць, пазваніў? — Вадзік лёг на падушку. — Праходзь сюды, садзіся...

Віка нясмела прайшла, села на край ложка:

— Хоць бы запіску кінуў ці медсястру папрасіў, каб пазваніла... А то чатыры дні, як у ваду кануў.

— Віка, не крыўдуй на мяне, заўтра ўжо выпішуць...

Абое маўчалі: Вадзік — збянтэжаны і радасны, Віка — як здалося — пакрыўджаная.

— Віка, я пра цябе думаў... — блакітныя вочы Вадзіка былі сур’ёзнымі.

— І што ж ты думаў? — усміхнулася Віка.

— Проста ўспамінаў... Успамінаў, як мы пазнаёміліся, як ішлі тады вечарам...

— А ты не пераблытаў, можа, гэта была не я?

Вадзік зірнуў на Віку: яе вочы ўсміхаліся.

— Ты, толькі ты!

— А помніш, як ты мяне запрасіў на стадыён?..

Так, гэта была тая Віка, ранейшая — добрая і ласкавая, справядлівая і гордая. Вадзік слухаў яе і любаваўся ёю, лавіў адценні яе голасу і інтанацыі, убіраў вачыма кожную рысачку яе твару... За нейкія два тыдні яна стала для яго дарагой і блізкай. “Дзіўна, — думаў Вадзік, — не бачыў, не ведаў чалавека, а сустрэў — і радней няма”.

Віка расказала пра дзяўчат, асудзіла злога начальніка цэха, які не даў адгул двум яе сяброўкам, пасля павяла гаворку пра нейкі фільм...

Вадзік, шчаслівы, слухаў, не перабіваў, а пасля яго нешта як кальнула:

— Віка, а ці забіў я тады?

— Не, варатар узяў, — Віка дакранулася да яго рукі, быццам супакойваючы.

— Значыць, прайгралі?

— Прайгралі...

Вадзік маўчаў.

— Ды кінь ты! Ну, падумаеш, не забіў, прайгралі... Сам хоць жывы.

— Падумаеш... З-за аднаго ачка ў нядзелю вылецець можам, — чырвань кранула шчокі Вадзіка.

— Ну супакойся, ты ж невінаваты...

— I я вінаваты, што не забіў... — Вадзік, падлажыўшы рукі пад голаў, заплюшчыў вочы, быццам ва ўяўленні паўтараў той ігравы эпізод, калі ў адчайным перавароце прабіў па варотах...

У палату заглянула медсястра:

— Пара, даражэнькая, пара, а то будзе мне ад галоўнага.

Віка паднялася:

— Пайду... А ты каб не знікаў, — яна нагнулася і жартам уз’ярушыла валасы на галаве.

— Віка, прыходзь на стадыён у нядзелю, у пяць, як і тады: апошняя гульня ўсё-такі...

— Можа, і прыйду, — Віка захінула халацік. У дзвярах павярнулася. — А хутчэй за ўсё — не: ты ж не будзеш гуляць. — Усміхнулася і выйшла.

“Каб не знікаў... — падумаў Вадзік, калі за Вікай закрыліся дзверы. — Што яна мела на ўвазе? Не падаў духам ці каб не прападаў?”

З вуліцы з пакункамі і кулькамі вярнуліся суседзі: праз мінут дзесяць пачынаўся абход дзяжурнага ўрача.

* * *

— Ералаш! Банк! — абвясціў Гракаў.

— Шанцуе табе сёння, як ніколі! — пазайздросціў Дудко. "

— А ты, Валодзя, рызыкуй больш, а не за кішэню трымайся. — Гракаў прытушыў цыгарэту і ўзяў карты. — Хадзі, Юрка!

Красецкі зірнуў у карты, лоўка перакінуў акурак з аднаго кутка губ у другі, прыжмурыўся:

— Лажа! Хоць бы туз адзін! Зноў прайграў...

Гракаў выйграў і на гэты раз. Згроб рублі і капейкі з газеты, упіхнуў у кішэню:.

— Навар! Рублёў семдзесят!

— Усё, завязаў! Не гуляю больш, — Красецкі ўстаў.

— Табе не ў кінга і храпа гуляць, а ў ведзьму ці мокрую курыцу... — Устаў і Гракаў. — Эх, пабалдзець бы!

— А гульня праз дзень? — здзіўлена ўскінуў вочы Дудко.

— Што, першы раз замужам? — Красецкі надзеў плашч. — Што робім, Валодзя?

— Ідзі “матор” лаві, а я перафранчуся.

Калі выйшлі на вуліцу, Дудко нерашуча спытаў:

— Слухай, Юра, а мо не паедзем? Апошняя гульня ўсё-такі...

— Кінь ты, стары! Па сто грам “шампуні” на нос — ні ў галаву, ні ў ногі, — Красецкі галаснуў зялёнаму агеньчыку таксі.

Машына з другога рада рэзка вывернула к тратуару, віскнула тармазамі.

— Пастой мінуту на прыколе, чувак зараз скоціцца, — кінуў Красецкі таксісту і сеў на задняе сядзенне, адкінуўся на мяккую падушку дэрмаціну. — Валодзя, завальвай!

Дудко сеў побач.

Праз мінуты дзве выбег з дому Гракаў.

— Давай, вадзіла, у “Павуціну”! — выдыхнуў ён, закрываючы за сабой пярэднюю дзверцу машыны.

Шафёр маўчаў: ці думаў, ці то не ведаў, куды ехаць, пасля зірнуў на Гракава.

— У “Рэчаньку”, — з усмешкай расшыфраваў той.

“Рэчанька” шумела і кружылася ў святломузыцы. Танцоры — дзесяткі два дзяўчат і некалькі патлатых хлопцаў, — як адарваныя адзін ад аднаго, лавілі рытм і вывіхвалі целы, хто як мог. Бармэн глядзеў каляровы тэлевізар з выключаным гукам. Тры маладыя афіцыянткі пра нешта сплетнічалі каля дзвярэй кухні.

— Хіпачкі фартовыя! — кіўнуў Гракаў на танцуючых і сеў за крайні столік.

— Ага, клёвыя, — згадзіўся Красецкі.

Дудко прымасціўся за сталом у самым кутку:

— Паша, я — пас, піць не буду.

— Адзін “Марціні” стары, і я маўчу, — Гракаў раскрыў меню.

Падышла афіцыянтка.

— Лапачка, “Марціні” і зашамаць што-небудзь — на свой выбар...

Танец закончыўся. Дзяўчаты садзіліся за столікі, хлопцы пабрылі на калідорную лесвіцу пакурыць.

Афіцыянтка прынесла кактэйлі і закуску. Гракаў лыжачкай дастаў са сваёй шклянкі два кавалачкі лёду, адклаў на талерку жоўтую пластмасавую саломінку і залпам да дна заглынуў пітво, задаволена хакнуў:

— Нішцяк!

Красецкі, не спяшаючыся, размешваў напітак і памалу цягнуў праз саломінку.

“Дарэмна прыйшоў”, — думаў Дудко і трубачкай тапіў лёд у кактэйль.

Зноў аглушальна рванула музыка, кінула дзяўчат у танец.

— Ого! Я на белую вока палажыў. Ведзьма! — Гракаў узяўся за другую шклянку з кактэйлем.

— Кінь, Паша, — не пратык: бачыш, чарнявы на хвост сеў, — Красецкі дасмактаў кактэйль.

Танец закончыўся. Гракаў устаў, пераняў чарнявага ля стала, паляпаў па плячы:

— Хліпак, адвалі, я закадрыў белую! — зноў сеў за столік.

Чарнявы нічога не сказаў, толькі нядобра бліснуў цыганскімі вачыма, выйшаў за дзверы.

На наступны, ціхі танец Гракаў запрасіў тую, бялявую, абняў за стан, пачаў нешта гаварыць ёй. Бялявая ненатуральна моцна смяялася, закідваючы галаву назад...

Дудко ўсё яшчэ мяшаў у шклянцы, ні разу не пацягнуўшы чырванаватае пітво...

Бар закрывалі: тры разы гасла і загаралася святло. Бармэн выключыў тэлевізар, пачаў пералічваць касу.

— Усё, валім! — Гракаў устаў, кінуў на столік дваццацьпятку і пайшоў да выхада. Красецкі і Дудко пайшлі следам.

Ля выхада тоўпіліся дзяўчаты, чакаючы сваіх кавалераў. На вуліцы стаяла некалькі пустых таксі: вадзіцелі шукалі ў дальні раён “залётных”. Начны горад перад сном прыжмурыў агні.

— Пастой, пагаворым! — чарнявы паклаў руку на плячо Гракаву.

— Я ж сказаў, адвалі! — Гракаў хіснуўся і ўдарыў кулаком чарняваму ў падбародак. Чарнявы паляцеў па лесвіцы. Тыя, што шапталіся з ім мінуту назад, раптам прапалі, канулі ў цемру. Моцныя рукі з двух бакоў трымалі Гракава. Ён павярнуўся: побач стаялі два міліцыянеры.

* * *

Тады Вадзік выйшаў з-пад грушы...

Бацька зірнуў, як кінуў дзве маланкі з вачэй: “Ідзі маці пакажыся!” — і пайшоў, нічога не сказаўшы, у хату.

Маці пра каўбасы таксама маўчала. Пасля супакаення, што нарэшце “басяк” знайшоўся, выцерла ражком хусткі вочы, узяла кош з бульбай:

— Брыгадзір быў нядаўна... Сёння наша чарга дзядзьку Сёмку памагаць гнаць коней у начное... Колю галава баліць...

— Мама, я паганю! — узрадаваўся Вадзік. Тады не трэба было ісці ў хату і вінавата апускаць вочы перад бацькам, не трэба было апраўдвацца.

Пытанне было вырашана. Ды і бацька з маці, відаць, пагаварылі пра гэта раней.

Вадзік выпіў конаўку вады, кінуў у сенцы плашч, зняў з цвіка ватоўку і памчаўся на калгасную канюшню.

Дзед Сёмка распрагаў з воза каня, пакульгваў, адносячы вупраж.

— А-а, явіўся каўбаснік! Ну-ну, займай Каштана, гані ў Сенькаў брод на той бок. Я на Пярэстым даганю.

“І да дзеда дайшло”, — Вадзік зняў з жэрдкі пута, нокнуў на Каштана і пагнаў яго ў бок Нёмана. Трохі адагнаўшы ад канюшні, спыніў Каштана, узабраўся на яго спіну, учапіўшыся за грыву. Каб не было мулка, пад сябе падапхнуў ватоўку, пута падпусціў каню пад шыю. Каштан храпнуў, сам лёгка пайшоў у галоп. Вадзік нагамі абшчапіў жывот каня...

Валодзя Малянскі і Міша Цырык заканчвалі путаць коней.

— Вадзік, — гукнуў Валодзя, — мы самі справімся, а ты агонь кладзі ля алешніку!

Вадзік споўз з Каштана, спутаў яму пярэднія ногі, ляпнуў па спіне: “Ідзі пасіся!”

Чаго-чаго, а начнога падлеткі чакалі больш, чым свята. Радоўка — як-ніяк вёска ў пяцьсот хат — ішла паволі, уключала па загаду калгаснага конюха дзеда Сёмкі самых баявых, адчайных, як называў брыгадзір, “пустадомкаў”, мінала адзінокіх і тых, у каго была адна — любімае слова дзеда Сёмкі — бабская хеўра. Цэлая ноч са сваімі прыгодамі і страхамі, з начной рамантыкай, таямнічая і дрыготкая! Яна прыцягвала і звала гэтых “сарвігалоў”, зачароўвала нейкай сваёй, першабытнай загадкавасцю...

Язык агню лізнуў сухую траву і лісце, прагна ахапіў храбусткія рагачы сухога алешніку, з лёгкім дымам заіскрыў уверх. Вадзік зірнуў у неба, і здалося, што гэта не зоры выясніліся ў вышыні, а іскры кастра рассыпаліся мігатлівым светлячковым мроівам...

На кані пад’ехаў Міша Цырык:

— Пагналі ў яблыкі! Валодзя за бульбай паехаў. Хутчэй, бо дзед Сёмка зараз з дому прыедзе!

Вадзік распутаў Каштана, ускочыў на спіну, учапіўся ў грыву:

— Но, Каштанчык, но!

Па вуліцы цёмнай вёскі ехалі ціха, коней не паганялі.

— Да каго лезем? — Вадзік азіраў прывіды садоў, што вырысоўваліся на фоне неба.

— К Ламанісе, у яе — “цыганы”.

Коней прывязалі на вуліцы за хаты тры ад Ламанішынага саду, ціха пакраліся ля плота. Ля саду сцішыліся, затаіліся, услухаліся: не, нікога не было. Лёгка адолелі плот, угнуўшыся, пабрылі па картапляніку да крайняй яблыні. Вадзік ведаў смак ярка-чырвоных “цыганоў”: аднойчы цётка сама частавала ападкамі.

Разгарнуўшы навісь галін, Вадзік палез на верх яблыні: там яблыкі большыя і спялейшыя. Міша рваў “цыганы” знізу. Яблыкі важна клаліся за пазуху рубашкі, дрыготка халадзілі цела. Раптам грукнула засаўка, бразнулі дзверы. Вадзік так і застыў на яблыні, а Міша шаснуў пад плот, распластаўся на зямлі. Цётка Ламаніха выйшла з хаты з тазікам у руках, нічога не западозрыўшы, бухнула памыі за плот і пайшла назад. Зноў грукнула засаўка.

Міша, увесь абліты памыямі, устаў, трохі атросся, зашаптаў Вадзіку:

— Усяго акаціла! Паехалі ў Нёман...

Ля кастра, загортваючы бульбу ў прысак, кружыў дзед Сёмка. З цемрадзі вынырнуў Валодзя, кінуў ля кастра бярэмя дроў.

— Што гэта ты, галапупец, загараў? — выскаліўся дзед Сёмка, убачыўшы Мішу, і ражном падсунуў у полымя галавешку.

— Не, з Лысага ў Нёман зляцеў... — схаваў вочы Міша. — Во, сушыцца трэба.

Вадзік высыпаў ля разасланай ватоўкі яблыкі.

— Каб мяне пярун забіў, як недзе налаташылі ўжо! — паўшчуваў дзед. — Ці смачныя хоць? — ён абцёр адзін яблык аб крысо залубянелага плашча, укусіў. — Ой, каб пугі заўтра нам ад каго не перапала!

Вадзік сядзеў на ватоўцы і глядзеў, як памалу тлеў сыры бярозавы пень, як накаляліся малінавай чырванню вуглі. “Што такое агонь? Якая сіла цягне да агню людзей?” — мроіліся ў галаве думкі...

— ...Дык от некалі на тым хутары жылі стары са старою, — дзед Сёмка ўзяў распалены з канца ражон, прыкурыў папяросу, — жылі заможна, але скупавата...

Вось яно, пачынаецца! Дзед Сёмка ведаў дзесяткі гісторый і ўмеў так іх расказаць, быццам бачыў сваімі вачыма. Заміралі сэрцы ў падпаскаў, калі дзед вырачваў вочы, выпісваў для большай важнасці і страху то левай, то правай рукой замыславатыя фінціклюшкі і апавядаў пра ведзьмароў, чарцей і ваўкалакаў...

Дзед пыхнуў папяросай, ткнуў канец ражна ў агонь:

— У яго правай нагі не было, пратэзам зямлю тоўк. І ці здагадалася яго баба, ці падказаў хто, але падгледзела, што ў пратэзе ён золата хавае. А як падгледзела, дык мужык сохнуць, сінець пачаў і праз паўмесяца памёр. Вымылі нябожчыка, адзелі, у труну палажылі. Баба ціхенька пратэз адвязала, золата перасыпала. Назаўтра пахавалі, бедалагу. А на другую ноч, калі баба адна ў хаце засталася, у самую поўнач нехта глуха грукнуў у сцяну і голасам яе мужыка загаварыў: “Аддай залатую нагу, аддай залатую нагу...” Ведама, спалохалася баба. Як заспяваў першы певень, глас сышоў...

Хлопцы, як зачараваныя, прыціхлі, лавілі кожнае слова. Касцёр ціха і роўна гарэў, выхопліваючы з цемры бліжнія алешыны....

Дзед Сёмка апошні раз зацягнуўся дымам, кінуў акурак у касцёр і панізіў голас да шэпту:

— Назаўтра баба сваяка з вёскі паклікала, каб смялей было. А ў поўнач — зноў стук у сцяну... Ціха кругом, толькі нешта ў коміне часам завые... Тады — стук у другую сцяну: “Аддай залатую нагу...” — дзед зусім паціху зашаптаў і раптам схапіў рукой голую Мішаву нагу, раўнуў:

— Аддай залатую нагу!

— А-а-а! — спалохана рвануўся Міша, збялеў як палатно.

Вадзік спуджана здрыгануўся, быццам халодны ток прабег па целе, пасля стала горача. Адхіснуўся перапалоханы Валодзя.

— Цьфу, дзед! — сплюнуў Міша. — Сэрца ледзь не выскачыла...

А дзед Сёмка, задаволены перапалохам, рагатаў, адкінуўшыся на плашч. Пасля ён крэкнуў, устаў з плашчом у руцэ:

— Ну, жэўжыкі, я пайду драмну мінут дзвесце, а вы глядзіце, каб коні ў жыта не ўбіліся ці ў Воўчую прорву не забрылі.

Паўночы хлопцы глядзелі коней, адварочвалі ад калгаснага поля. Стомленыя, зноў збіраліся ля кастра, падкідалі на жар сушняку, і агонь, як бы нехаць лізнуўшы галлё, браўся іскрыста, пераходзіў у полымя...

Пачало святлець. Зоры на небе пабляклі, толькі сярпок месяца ясна вісеў над абрысамі цёмнага хвойніку.

— Глядзі, — прыўстаў Міша, — нехта ідзе!

Вадзік зірнуў у той бок, куды паказваў Міша. На фоне шэрага неба проста на касцёр ішло ...дрэва. “Не можа быць!” — працёр вочы, угледзеўся лепш. Дрэва бліжэла...

Валодзя падняў з зямлі сукаватую альховую палку...

Дрэва раптам рынулася на хлопцаў, на касцёр...

— Ратуйся!

Міша сігануў убок, Валодзя так і застыў з палкай, а Вадзік у апошні міг убачыў у водсвеце кастра боты дзеда Сёмкі...

Бярозка шаматнула сухім лісцем, бухнула на агонь. Як вядзьмар, стаяў дзед Сёмка і рагатаў:

— Ну, што, жэўжыкі, абамлелі?

— Цьфу, дзед! Так і язык адняцца можа... — Міша вярнуўся да кастра.

— А хто коней займаць будзе? Пара гнаць на канюшню. Вадзік, забірай “цыганы”... Чаго дабру прападаць? Касцёр засып, а вы — зірнуў на хлопцаў — заварочвайце коней, — дзед выхапіў галавешку, прыкурыў, кінуў яе назад, ботам падгроб у касцёр дробныя галінкі.

Назаўтра бацька, зайшоўшы ў гумно, убачыў на сенавале каля соннага Вадзіка кучу чырвоных “цыганоў”. І не дараваў: свенцячы голае Вадзікава цела папругай, успомніў усе яго грахі — і курэнне, і крадзеныя каўбасы і “цыганы”...

* * *

Мінула дзесяць гадоў, як Леанід Мікалаевіч пакінуў вялікі футбол. Але часта ён успамінаў асобныя моманты гульняў, асабліва тыя, якія вырашалі лёс матча, а можа, і каманды, забітыя галы... Недзе падспудна жыло спадзяванне зноў вярнуцца да магічнага плямістага мяча, вярнуцца не гуляць, а каб перадаць тое, што накапілася ў гады выступленняў за каманду і за зборную, што прадумана і выпакутавана ў апошні час. Свае, падрахаваныя высновы патрабавалі нейкага практычнага ўвасаблення і пацвярджэння. Тое, што некалі разлілося ў футбольным азарце, у парыве пачуццяў і страсці, акрэслілася відавочнымі берагамі, адстаялася і набыло сэнс у свядомасці. Цяпер ужо ён меў свае погляды на гульню, праўда, амаль усе цікавыя сітуацыі ацэньваліся ім з пазіцыі футбаліста: як бы тут згуляў ён? З вышыні трыбуны маляваў ва ўяўленні сваю, пакуль што прыдуманую каманду, у думках пракрэсліваў ёй шляхі да варот, закручваў ігракоў у каруселі складаных камбінацый. І гэтая шчымлівая цяга вяртання большала, шырылася, парыўна ахоплівала ўсяго, зноў нясцерпна звала ў вялікі футбол. Акрамя сваёй асноўнай работы ўзяўся трэніраваць заводскую каманду, вывеў праз год у чэмпіёны рэспублікі. Але гэтага было мала. І раптам... Як абухом па галаве, яго ашаламілі, хоць, здаецца, і думаў часам, засталі знянацку: быць галоўным трэнерам каманды майстроў. Прыняць каманду ў такі час, калі адна гульня вырашала лёс цэлага года, а то і больш? Што мог зрабіць ён, каб змяніць ход машыны, якая па інерцыі кацілася з гары? Нічога. Толькі мог назваць імёны ігракоў на гульню і пасіўна чакаць выніку. Не позна было яшчэ адмовіцца. Але ён згадзіўся.

Рэзкі тэлефонны званок адарваў яго ад турнірнай табліцы.

— Так, стадыён. Я. Слухаю вас... Так... так... Вельмі п’яныя? — Леанід Мікалаевіч паклаў аловак. — Ну, што ж, дзякую. Усяго добрага!

Званілі з міліцыі, сказалі, што пад слова гонару адпусцілі трох яго “бэйбусаў”: некаму ж трэба гуляць у нядзелю!

“Вось і пачалося... Трымайся, трэнер! Яшчэ не тое будзе...” — падумаў Леанід Мікалаевіч і зноў узяўся за табліцу. Лесвіца заштрыхаваных клетак узносіла адны каманды ўверх і гняла, апускала ўніз другія. Трэцяй знізу была яго каманда. Адна клетка насупраць яе была чыстай.

Леанід Мікалаевіч прыкінуў варыянты: “Згуляем унічыю — трыццаць ачкоў. “Пахтакор” выйграе — дагоніць, але ў нас больш перамог і між сабой аднолькава згулялі. Выйграем — застаёмся ў вышэйшай... А калі мы прайграем “Тарпеда”, а “Пахтакор” выйграе? Пра гэта не хацелася думаць, і ён стаў прыкідваць склад каманды, што выйдзе заўтра на гульню.

* * *

Вадзіка выпісалі ў нядзелю. Пераадзеўшыся, ён узяў сумку і памалу пайшоў па вуліцы. Да гульні заставалася яшчэ дзве гадзіны, і можна было няспешна прайсціся па асеннім горадзе.

Ён прывык ужо да высозных гмахаў і гаманкога людскога патоку на праспекце, прывык да шумлівага снавання машын. І часта, калі падоўгу затрымліваўся ў вёсцы, сумаваў, зноў ірваўся ў гэтыя задышныя сцены і людскі вір. Толькі летам, калі ад спякотнага сонца плавіліся падцёкі смалы на асфальце, стараўся хутчэй збегчы ў вёску, у цяністыя аблогі лесу і млявую прахалоду Нёмана.

За квартал да стадыёна ўжо адчувалася футбольная ліхаманка: балельшчыкі спяшаліся, таўкліся ля прадуктовых кіёскаў, пілі напітак, мінералку, гадалі, хто выйдзе на поле. Насустрач людскому патоку ішлі тыя, каму не пашанцавала, шукалі лішні білет.

На дамоўленае месца Віка не прыйшла. Вадзік пачакаў яшчэ мінут пяць, зірнуў у адзін, другі бок вуліцы і падаўся на стадыён.

У раздзявалцы ўсе былі ў зборы. Вадзік прывітаўся, сеў з краю каля Валодзі Малянскага.

— Чакаюць... Ніхто не ведае, хто будзе гуляць... — Валодзя дастаў з сумкі праграмку на сённяшні матч. — Ведаеш, каго заміж Ван Ваныча? Брата Валеры Рахаўца, Леаніда Мікалаевіча...

— Ідзе! Ідзе! — шушукнулі хлопцы і сціхлі. Леанід Мікалаевіч зайшоў, прывітаўся, паклаў на стол два лісты спісанай паперы:

— Ну, што? Пераадзявайцеся! Выйдуць...

Многія апусцілі галовы, чакалі, чые прозвішчы назаве трэнер.

— Макевіч... У варотах. Арцёмаў... Сілаў... Сакалоўскі... Халецкі... Абарона.

Вадзік зірнуў і заўважыў, што Косця Сіваліхаў без сумкі: значыць, траўма. Без яго ўжо будзе цяжка. Халецкі — першы раз.

— Яфімаў... Рахавец... Малянскі... Сярэдняя лінія. “Цікава... — падумаў Вадзік. — А куды ж Дудко і Красецкага, а Гракава? Нават Яфімава з нападзення ў абарону адцягнуў”.

Голас Леаніда Мікалаевіча загучаў цвёрда, як пачаў адсякаць цвёрдыя кавалкі жалеза:

— Нападзенне: Міткевіч, Белы, Насевіч.

Трое нападаючых здзіўлена ўскінулі вочы: — іх у нападзенне? Іх — у асноўны склад? Але Леанід Мікалаевіч як не бачыў:

— Запасныя...

Яшчэ чатыры ігракі дубля! Гракава, Дудко і Красецкага нават не было ў запасе!

Усе маўчалі: ці то ашаломленыя нечаканым складам каманды, ці то прыгнечаныя адчуваннем таго, што на поле выйдуць пяць дублёраў.

— А як без іх, Гракава, Дудко, Красецкага, гуляць будзем? — пакрыўджана зірнуў на трэнера Яфімаў.

— Як гуляць? — здаецца, задумаўся Леанід Мікалаевіч, а пасля невялікай паўзы як адрэзаў. — Перш за ўсё розумам, а тады — нагамі.

* * *

Гулі перапоўненыя трыбуны. Былі заняты не толькі рады лавак, але і сектарныя праходы. Дзе-нідзе віўся дымок: нехта не вытрымліваў, цішком з рукава зацягваўся разы тры-чатыры і тушыў папяросу ў газетным кульку.

Голас дыктара прыцішыў трыбуны:

— Сёння ў апошнім матчы на першынство краіны сустракаюцца...

— Глядзі, выбягаюць! — Сямён Міхайлавіч штурхнуў Максіма. — Іхнія...

Белыя футболкі сапернікаў паказаліся з падземнага праходу раздзявалкі, рассыпаліся на адной палавіне поля.

Сям-там свіснулі, рэдка заапладзіравалі.

Праз мінуту з’явіліся сінія футболкі, ігракі разбегліся за мячамі па другой палавіне.

Трыбуны напружана ўглядаліся, пазнавалі асноўных ігракоў.

— Слухай, Сямён, палавіны не ведаю... Ці вочы падводзяць?

— І я не ведаю... Дублёры, відаць.

Над прыцішаным стадыёнам зноў прагучаў голас дыктара:

— Сёння за каманду гуляюць...

— Пяць дублёраў! Яны што, з глузду з’ехалі? — Максім нервова захінуў плашч, зашпіліў на верхні гузік.

Сямён Міхайлавіч маўчаў.

Пасля паўзы дыктарскі голас аб’явіў:

— Старшы трэнер каманды — заслужаны майстар спорту Леанід Рахавец.

Трыбуны анямелі.

* * *

Дзесяткі разоў Вадзік чуў гэтую музыку, і кожны раз, калі яна гучала, выходзіў на поле ці не, яго бралі дрыжыкі. У футбольным маршы ён, здаецца, бачыў імклівыя рыўкі ігракоў, акрабатычныя скачкі варатароў, пругкі лёт мяча... А яшчэ ў гэтых акордах яму чулася радасць перамогі і светлая надзея. Не раз у шумлівай кампаніі ён бачыў, як сціхалі, пачуўшы з рэпрадуктара гукі марша, здаровыя дзецюкі і важныя мужы, супакойвалі другіх: “Ціха! Дайце паслухаць!”

Марш запоўніў чашу стадыёна, ацішыў гул балельшчыкаў. Каманды выбягалі ў цэнтр, выстройваліся з двух бакоў суддзяў. Апошнія акорды марша, здаецца, заклікалі да барацьбы, барацьбы сумленнай і цяжкай, барацьбы да апошніх сіл...

Вадзік зірнуў на поле: ігракі прывітальна памахалі балельшчыкам, разышліся на свае палавіны. Суддзя паставіў мяч на цэнтр, зірнуў на секундамер, кінуў погляд на аднаго капітана каманды, затым на другога — тыя паднялі правыя рукі ўверх: усё гатова, можна пачынаць.

Над ціхім стадыёнам рэзка прагучаў судзейскі свісток.

 

“Вытрымалі б маладыя”, — Леанід Мікалаевіч раскрыў блакнот, дастаў ручку.

Мяч адразу ж перайшоў на палавіну гасцей, лавіруючы ад аднаго нападаючага гаспадароў поля да другога. Тарпедаўцы адцягнуліся, перакрылі подступы да штрафной. Некалькі падач у штрафную перахапілі абаронцы...

 

— Глядзі ты! Населі як! — Максім расшпіліў верхні гузік плашча. — Мо й будзе толк...

— Не суроч. — Сямён Міхайлавіч абапёрся локцямі на калені, уважліва сачыў за кожнай перадачай, за кожным рыўком іграка. — Шкада, таго маладога няма ў нападзенні... Як яго? Ясінскі... Смелы хлопец!

— Бі, бі! — не вытрымаў Максім.

 

Валера Рахавец не прабіў. Прайшоўшы метраў пяць уперад, зрабіў падманны замах, зірнуў на вароты: хоць бы хто адкрыўся, зрабіў рывок! І ўбачыўшы, як ірвануўся з краю Міткевіч, прастрэліў на правы край, на самы вугал варатарскай пляцоўкі. Коля, відаць, ледзь дацягнуўшыся, прабіў галавой. Мяч прайшоў над верхнім вуглом бліжняй штангі.

Стадыён выбухнуў, расчаравана ахнуў, што мяч не ўляцеў у вароты, дружна заапладзіраваў.

“Малайцы! Маглі б забіць... — Вадзік перасмыкнуў нагамі, быццам толькі што сам прабіў па варотах. Ён бачыў, што паўабарона поўнасцю кантралюе цэнтр поля, гуляе праз Валеру Рахаўца, а той закідвае ўразрэз то направа, то налева. — Бліжэй падцягніцеся, памажыце!” Абарона не падцягвалася, баялася, відаць, прапусціць контратаку...

 

“Сценку адшліфаваць! Як забыліся... Проста і надзейна. — Леанід Мікалаевіч зрабіў паметку ў блакноце. — Не стойце, не чакайце мяча, пакуль прыйдзе ў ногі, — сустракайце!” — падумаў, а мо і сказаў уголас.

 

— О даюць, як жывыя! — Максім расшпіліў яшчэ адзін гузік.

Сямён Міхайлавіч маўчаў, не адводзіў вачэй ад поля. Ён быў там, з футбалістамі, нават у гэтым мячы. Каб, здаецца, мог увасобіцца ў мяч, затаіцца ў яго круглай камеры, ён змяніў бы траекторыю і палёт, уляцеў бы ў самы вугал чужых варот. Каб толькі стадыён выбухнуў сілай радасці, шчасцем перамогі...

 

І раптам...

Леанід Мікалаевіч унутрана сцяўся...

Саша Сакалоўскі рэзка пайшоў на адбойны мяч, паслізнуўся... Мяч падхапіў левы нападаючы “Тарпеда”, аглянуўся — ён не чакаў такога падарунка, — рынуўся да штрафной. Наперарэз яму пайшоў Арцёмаў.

“Заб’е!” — падумаў Вадзік.

Нападаючы замахнуўся, штосілы прабіў...

“Стой, стой, не выходзь з варот! Арцёмаў закрые. Вугал востры. Стой! — Леанід Мікалаевіч бачыў, як Макевіч ірвануўся насустрач, высока скочыў і, не дастаўшы мяч, упаў. Мяч трапіў у перакладзіну, адскочыў назад у поле, проста ў рукі Макевічу. — Нічога перакінуў!” — Леанід Мікалаевіч выцер хусцінкай успацелыя далоні.

— А маглі б забіць, — Максім адхінуў крысо плашча, закурыў. — Пранесла...

Сямён Міхайлавіч не заўважыў, як пальцамі скамячыў газету, уздыхнуў, быццам скінуў з сэрца цяжкі камень...

 

Макевіч выбіў далёка. Валодзя Белы ўзвіўся ўверх, скінуў мяч назад Рахаўцу. Валера ўбачыў, што адкрыўся Малянскі, а Насевіч перамясціўся ў цэнтр, адцягнуўшы свайго абаронцу. Ён прыпыніўся і зрабіў навес налева. Малянскі з развароту, злавіўшы мяч на пад’ём нагі ў паўметры ад зямлі, прабіў у дальні левы вугал. Варатар адчайна скокнуў, распластаўся ў палёце...

 

— Го-о-о-л! — на зрыве голасу радаваўся стадыён.

На электрычным табло ўспыхнулі набраныя літары: “Галы забілі...” Але прозвішча аўтара гола не з’яўлялася. Відаць, аператар чакаў, пакуль аб’явіць па радыё дыктар. Нарэшце дынамікі, прарваўшы аднагалосы крык стадыёна, абвясцілі: “Гол забіў Уладзімір Малянскі”.

— Го-о-о-л! — не сціхалі балельшчыкі, махаючы ўзнятымі транспарантамі і сцягамі.

“Малайчына Валодзя! Свой, каронны! Як некалі на кубак...”

Вадзік зірнуў на табло: ішла сорак чацвёртая мінута першага тайма. Ён падняўся, узяў сумку і пайшоў у раздзявалку.

 

Леанід Мікалаевіч бачыў радасныя твары сваіх ігракоў. Калі ішлі ў раздзявалку, зірнуў на спіны, мокрыя ад поту, задаволена падумаў: “Тайм выбегалі...”

Хлопцы селі, адкінуліся на мяккія спінкі глыбокіх крэслаў. Некаторыя апусцілі гетры, каб у стомленыя ногі свабодна даходзіла кроў...

— Хлопцы, толькі атакаваць! — Леанід Мікалаевіч перакінуў мяч з рукі на руку. — Спынімся — нам заб’юць.

— Нашто атакаваць? Утрымаць бы! — Яфімаў пачаў перашнуроўваць буцы.

У раздзявалку зайшоў Гракаў:

— “Пахтакор” нічыйку зрабіў!

— Ну і што? Можа, і нам нічыю цягнуць? — Леанід Мікалаевіч ужо ведаў пра нічыю “Пахтакора”: у канцы тайма яму сказаў масажыст.

— І хопіць, — усміхнуўся Гракаў.

— Ніякіх нічыіх! Атака і яшчэ раз атака! — Леанід Мікалаевіч адкінуў мяч, пачаў даваць заўвагі кожнаму...

— Даўно такіх не забівалі! — Сямён Міхайлавіч разгарнуў скамечаную газету.

— Метраў з трыццаці і — мёртвы! — Максім дастаў апошнюю цыгарэту, скамячыў пусты пачак і запіхнуў яго ў кішэню плашча.

Музыка над стадыёнам раптам перарвалася, дынамікі шчоўкнулі, нешта як віскнула ў іх, і голас дыктара аб’явіў: “Дарагія таварышы, толькі што закончылася гульня ў Ташкенце, дзе мясцовы “Пахтакор” прымаў маскоўскае “Дынама”. Гульня закончылася ўнічыю: адзін — адзін. Над стадыёнам загрымела магутнае “ўра”! перайшло ў апладысменты...

— Ну, брат, застаёмся! Калі нават і ў нас нічыя, — Максім закурыў.

— Не кажы “гоп”, пакуль не пераскочыш! Яшчэ сорак пяць мінут, — але на сэрцы ў Сямёна Міхайлавіча паспакайнела.

 

Другі тайм пачаўся атакамі тарпедаўцаў. Мяч то навешваўся ў штрафную з левага краю, то навісаў з правага. Абаронцы без мітусні адбівалі яго далей ад варот. На перахватах надзейна гуляў Макевіч. Навала тарпедаўцаў глухла ў штрафной, мяч не даходзіў да нападаючых. Але нешта ў гульні змянілася. Адбітыя мячы перахоплівала абарона гасцей, падцягвалася ў цэнтр, зноў упарта навешвала ў штрафную...

 

“Трэба адысці ад сваіх варот, няхай лезуць у афсайд... І пас... Пас не ўпоперак поля, а за спіны стопераў, на рывок... Ну, Валера! — Леанід Мікалаевіч бачыў, як брат аддаў пас Яфімаву. Той стаў, няспешна агледзеў поле, вярнуў мяч назад Валеру. — Ну, закінь жа!”

Мяч у Валеры перахапілі. Доўгі рыжы хаўбек прайшоў па цэнтры, прабіў у бок варот. Сілай хацеў адбіць, пасля перадумаў, пусціў варатару. Макевіч не чакаў, што той прапусціць, стаяў на месцы. Толькі ў апошні міг ірвануўся, упаў. Але было позна: мяч слізгануў ля штангі, заблытаўся ў сетцы...

 

Стадыён, як стукнуты, маўчаў. З яго зацятага нутра вырваўся рэдкі свіст...

— От так! — ляснуў рукой па калене Максім. — Разявакі!

— Крыўдны гол, — згадзіўся Сямён Міхайлавіч і зірнуў на табло: заставалася пятнаццаць мінут.

Вадзік бачыў, як Леанід Мікалаевіч падняў з лаўкі двух запасных. Тыя скінулі курткі, трыко, пачалі размінацца. Пабегаўшы па заваротным лапіку травы, падышлі к трэнеру. Леанід Мікалаевіч нешта ім гаварыў, паказваў рукой у бок варот. Калі мяч выйшаў з гульні, суддзя дазволіў зрабіць замены: Яфімава і Насевіча — паўабаронцу і нападаючага — замянілі два нападаючыя.

 

Гульня памалу перайшла на палавіну “Тарпеда”. Замены ажывілі каманду, унеслі нейкі, хоць і невялікі, пералом. Абарона “Тарпеда” адцягнулся назад, як відаць, збаялася, што “свежакі” могуць нарабіць бяды. Зноў упэўнена загулялі паўабаронцы. Валера Рахавец не толькі стаў пасаваць у прарыў, але разы тры прабіў сам. Прабіў хвостка і прыцэльна. Варатар з цяжкасцю перавёў мячы на вуглавыя...

“Не ўмеюць пазіцыю выбіраць пры вуглавых...” міжволі адзначыў Леанід Мікалаевіч і чыркнуў у блакноце трохкутнік, намаляваў вароты і ля іх веерам паставіў пяць кропак. Да канца гульні заставалася пяць мінут.

 

Вадзік злавіў сябе на тым, што міжволі імітуе ў думках кожны ўдар па варотах саперніка. Здаецца, ён забіў бы. Уклаў бы ўсю сілу, але забіў. “Хоць бы вытрымалі”, — падумаў Вадзік, праводзячы мяч ад варот “Тарпеда”.

 

Мяч апусціўся за метраў дзесяць ад штрафной у ногі Арцёмаву. Лёня, не ўбачыўшы, што паралельна стаіць адзінокі нападаючы саперніка, пасануў Халецкаму. Мяч да Халецкага не дайшоў: падстаўленая нага тарпедаўца спыніла яго. Арцёмаў зразумеў: нападаючы можа зрабіць рывок і выйсці адзін на адзін з варатаром. Ён з размаху праехаў у доўгім падкаце, завальваючы тарпедаўца, выбіў мяч. Прагучаў свісток, суддзя тут жа падбег да месца парушэння. Выцягнутая рука няўмольна паказвала: штрафны!

“Метраў за дзесяць ад штрафной... — прыкінуў Леанід Мікалаевіч. — Сценку правільна выстраіць... Толькі не даць прабіць! Прамы не пойдзе”.

Валера Рахавец наступіў на мяч, чакаў пакуль выстраіцца сценка. Жэня Макевіч прыкінуў, ці закрыты вугал: “Лявей! Яшчэ лявей!” Ён заняў месца ў другім вугле варот. Валера стаў з краю сценкі.

 

— О будзе, як укалоцяць! — Максім апусціў руку ў кішэню, выняў скамечаны пачак з-пад папярос, запхнуў назад.

— Ціха, не накаркай, — пачуўся зверху нечы знаёмы голас.

Збіраўся біць рыжы, той, што забіў першы гол. Ён акуратна паставіў мяч, адышоўся на крок, пасля вярнуўся і перакруціў мяч другім бокам. Адышоўшыся на метраў пяць, прыкінуў, куды прабіць. Рашыў біць у дальні вугал варот, закрыты сценкай, біць над сценкай. Разбегся і прабіў...

 

Жэня Макевіч, закрыты ігракамі, убачыў мяч у апошні міг. Зрабіў крокі два і скочыў. Кончыкі пальцаў ледзь дацягнуліся да мяча, не змяніўшы яго палёту... Мяч уляцеў у сетку.

— Дзірка! — сплюнуў Красецкі.

— Атрымай, дзярэўня, трактар! — крыва ўсміхнуўся Гракаў. Не зразумець было: ці ён перажываў, ці радаваўся.

 

“Усё!” — уздыхнуў Вадзік і закінуў за плячо спартыўную сумку.

Ішла восемдзесят дзевятая мінута гульні. Каманда вылятала з вышэйшай лігі.

* * *

Пахаладала раптоўна. Сіверны вецер усчаўся надвячоркам, каляна рынуўся на вуліцы і дамы, аблажыў неба снегавымі хмарамі, і спачатку нясмела, быццам спрабуючы трываласць зямлі, сяўнуў белы рой сняжынак, дробных і шорсткіх, узвіхрыў іх і панёс па дарозе, як белы вэлюм, віхляста і шырока. Пасля сыпануў спаўна, буйнымі пер’ямі, і паваліў снег густа, сляпуча і спорна. Рэдкія прахожыя туліліся ў каўняры плашчоў і куртак, фарсістыя дзецюкі, прыкрываючы газетамі валасатыя галовы, спяшаліся дадому. Ля пад’ездаў мітусілася вясёлая дзятва, лавіла сняжынкі, нагамі і рукамі грэбла снег, войкала і залівалася звонкім смехам.

Апоўначы вецер угаманіўся. Сплылі бухматыя хмары, і адкрылася на ўсю шыр неба, халоднае, як возера, у дрыготкіх ліліях зор. Здавалася, што тое, вечаровае, снежнае неба раптам апусцілася на зямлю, пакрыла ўсё — расхлябістую каламуць і дамы, выпетраныя папары і аблогі, грахі і боль... — першароднай беллю, чысцюткай наміткай, на якой трэба рабіць новыя сцежкі, на якой можна пачынаць новае жыццё. І, відаць, кожны ўвачавідкі адчуў, як зрабіў крок у час, крок праз ноч з таго, ачарсцвелага і счарнелага, у гэты, чысты і здаровы дзень.

* * *

— А як жа кубак? — Красецкі прымружыў вейкі, зірнуў на трэнера.

Леанід Мікалаевіч, здаецца, глянуў у вочы не аднаму Красецкаму, а ўсёй камандзе:

— А вось так: гуляць на кубак не будзем, а будзем трэніравацца.

— Мы ж два гады назад... — Красецкі не закончыў.

— Правільна, мы скаціліся на два гады назад. — Леанід Мікалаевіч цвёрда, як прыпячатаў, палажыў на стол руку. — І не менш, чым два гады, трэба, каб выйсці зноў у вышэйшую лігу. Заўтра пачынаем трэніроўкі.

— Як заўтра? — да гэтага Гракаў сядзеў угнуўшыся, няўцямна ўтаропіўшы вочы ўніз, а тут рэзка выпраміўся, раскрыўся, як складаны нож. — Мы некалі два месяцы...

Леанід Мікалевіч зноў перабіў:

— Забудзьце, што было некалі. Трэба жыць будучым.

Не, з ім не вельмі паспрачаешся. Адразу адчуваецца, што на ўсё ў яго, старшага трэнера, ёсць свая думка, свой погляд.

Вадзік зірнуў на стол, на руку, што ляжала цвёрда, упэўнена, і ўявіў, як яна бярэ сыпучы снег, моцна сціскае яго, камечыць, лепячы снежку, згладжвае гэты камяк. І снежка, яшчэ нядаўна рыхлая, ператвараецца ў лядзяш, набывае сілу каменя, які гатовы прабіць важка і моцна...

— Я не трымаю нікога. Хто не хоча гуляць, гуляць па-сапраўднаму, хай падасць заяву.

— Не трэба нас палохаць! — Красецкі ведаў: не адваюе ён цяпер будучую волю, хаця б маленькую, не агародзіць сябе частаколам недатыкальнасці і --усё: гэты, “наваспечаны”, патолі і спуску не дасць. Таму трэба было прабіваць трэнерскую аблогу зараз. — Шчупака вадой не напалохаеш! Але ж мы — не коні. Так і заездзіць можна. Хаця б месяц перадыху...

Леанід Мікалаевіч падняў руку са стала, падпёр падбародак, з паўмінуты насмешліва глядзеў на Красецкага, быццам вывучаў яго з нейкага другога ракурсу:

— Нешта я не бачу, што ты — заезджаны. Хоць у заработкі адпраўляй. А перадых у цябе, Красецкі, у кожнай гульні на полі быў. Не выжыльваўся вельмі...

— Не выжыльваўся, не выкладваўся... — Красецкі выціснуў з сябе крывую ўхмылку. — З нашымі... заработкамі... выкладзешся...

* * *

— Ясінскі, к табе прыйшлі! — гукнуў высокі хлопец на ўсю аўдыторыю.

“Можа, Віка? — падумаў Вадзік, дапісаў у канспекце сказ, загарнуў кнігу. — А мо хто з хлопцаў?”

На калідоры стаяў сярэдняга росту мужчына. Прыгожы касцюм, модны гальштук, лысаваты, астатняя сівізна гладка зачэсана... Відаць адразу, за сабой глядзіць... Вочы хоць і ўсміхаюцца, але з прытоенай хітрасцю...

— Добры дзень...

— Прывет вам племя маладое! Ну-ну, смялей, смялей ідзі! Я цябе паўдня шукаю. На кватэры быў, у федэрацыі быў, на заводзе быў... І вось — ты перада мной, як ліст перад травой! — пухлая рука з пярсцёнкам далікатна ўзяла Вадзіка пад локаць. — А ты хароо-ошы... Я цябе тады ў гульні з “Шахцёрам” прыкмеціў. Але чаго мы стаім? Пайшлі, даражэнькі, пайшлі вунь туды, у канец калідора...

— У мяне лекцыя, не магу я... — Вадзік разгубіўся ад гэтай, як здалося, фальшывай пахвальбы, — ды і нашто я вам?

— За лекцыю ты не перажывай, я цябе ў дэкана на гадзіну выпрасіў. Пасядзім, пагаворым... О, ды я ж не прадставіўся! — Валерый Нікадзімавіч Пушкоў. Чуў, відаць?

Чуў ці не Вадзік гэта прозвішча? Недзе чуў. Але дзе? Калі? У сувязі з чым? Цяжка адразу ўспомніць. “Пушкоў, Пушкоў... Ці не з Масквы?”

— Ведаю, ведаю, што праляцелі вы з вышэйшай лігай. Спачуваю, ад душы спачуваю... Але не канец жа свету. Не вы першыя, не вы апошнія... Так што не перажывай вельмі. Ты — малады, унь вымахаў які! Кроў з малаком! — Пушкоў паляпаў Вадзіка па плячы, адступіў на крок, зноў агледзеў яго. — Харо-о-ошы...

Вадзік яшчэ больш зніякавеў. Ён не прывык, каб так бесцырымонна яго аглядалі і ацэньвалі. Тым больш чужыя людзі. Як на кірмашы, калі выбіраюць жарабца: аглядаюць зубы, мацаюць мускулы, гладзяць загрывак, вывучаюць капыты... Нешта падобнае мільганула ў яго галаве, але прыродная сарамлівасць прымусіла адкінуць гэтую думку: “Можа, ён так сабе? Як балельшчык...”

Пушкоў сеў на стул з аднаго краю стала, Вадзік — з другога.

— Ну, расказвай, расказвай, як ты жывеш, — рука Пушкова з пярсцёнкам бязгучна, падушачкамі пальцаў забарабаніла па другой руцэ. На грані брыльянта бліснула сонца, адбілася зіхоткім зайчыкам...

Мяккія пульхныя рукі, пэўна ж, без мазалёў... Японскі гадзіннік... Дарагі — цяжка адразу і казаць які — камень на іголачцы, заколатай у гальштук... — усё гэта кінулася ў вочы Вадзіку.

— Жыву, як усе. Працую, вучуся, трэніруюся...

— Ну, гэта само сабою. А вось “жыву, як усе” — ці ж гэтым варта хваліцца?

— Пляваць таксама не трэба. Галоўнае — жыць сумленна, каб ноччу спаць спакойна... — Вадзік глядзеў на пальцы з бялёсымі валасінкамі, якія то рухомелі, то хітра прытанцоўвалі на запясці другой рукі. Ён нутром адчуў, што з гэтага “жыву як усе” зараз Пушкоў пачне віць вяроўку... Толькі для чаго?

— А можна жыць і лепш... Чалавек заўсёды да гэтага імкнецца. Я некалі таксама малады, дурны быў... Ірваўся, выпінаўся, на ражон лез... І што? У сіняках ды з парванымі кішэнямі хадзіў: каб і быў грош — не затрымаўся б. А потым плюнуў на ўсё і рашыў — баста, хопіць! Жыву адзін раз на зямлі, а ў той завоблачны рай хай іншыя вераць!..

— Што ж па-вашаму рай? — перабіў на прыдыху Пушкова Вадзік.

— Рай... — вочы Пушкова расплыліся ў мройным летуценні, — гэта свабода...

— А мы што, зняволеныя? — крыху іранічна ўсміхнуўся Вадзік.

— Паслухай, паслухай, мой даражэнькі... — рука з пярсцёнкам пачала пагладжваць другую руку, быццам заварожвала, загаворвала, як рука тэлепата ці ілюзіяніста ў час прадстаўлення, каб супакоіць гледача, перадаць свае думкі, навязаць сваю волю... — Ты не так мяне зразумеў. Свабода — гэта незалежнасць, незалежнасць ад іншых. А каб быць незалежным — трэба мець тугі кашалёк. Ну, і яшчэ тое-сёе: кватэру, машыну, дачу, загранпаездкі... О, уяві сабе, з гэтага пачынаецца рай!

“Пушкоў... Валерый Нікадзімавіч... Адкуль мне знаёма гэта прозвішча? Адкуль? — думаў Вадзік. — Ці не ён прыязджаў мінулай восенню, у канцы сезона?”

— Які ў цябе аклад? — пальцы застылі, прыслухаліся.

— Дзвесце дваццаць.

— Малавата... Далёка не разгонішся.

— Наадварот, хапае. Паўсотні бацькам яшчэ адсылаю...

— Прагрэс, трынаццатая?

— І гэта ёсць. Нават за што — не ведаю.

— Ну-ну, не будзь ты такі сціплы! Маладосць павінна жыць шырока! — Пушкоў зноў растапіў масліны вачэй ва ўсмешцы, пасля нечакана як апусціў іх у халодную ваду... — Як з прапіскай?

— Нармальна, — не зразумеў Вадзік, — а што?

— Змяніць не хочаш?

— Навошта? Мне і тут — родны кут.

Пальцы зноў забарабанілі па запясці, але не ў тым рытме, як раней, а, як здалося Вадзіку, нервова, хутчэй. Воблака, відаць, закрыла сонца, і брыльянт на пярсцёнку не адсвечваў сонечнымі іскрынкамі.

— “Спартаку” патрэбны моцныя ногі, разумныя галовы...

Вадзік зразумеў фразу:

— Ну, і няхай сваіх гадуе. У такім горадзе — мора талентаў!

“Вось ты хто, Пушкоў! Селекцыянер футбольны, а калі дакладней — скупшчык, маніла... Так-так, гэта ж ён і ля Валеры Рахаўца ў мінулым годзе віўся...”

— Таленту трэба прастор, бо ён — як рэдкае дрэва... Яго песціць трэба, аберагаць, паліваць у свой час...

“Не падмажаш — не паедзеш”, — успомніліся Вадзіку словы Красецкага.

— ...а то завяне, засохне... Быў шык — застанецца пшык!

— Не, Валерый Нікадзімавіч! Таленту жорсткасць трэба, талент працаваць павінен да дзесятага поту, да крыві на нагах. Калі ён хлюпік — зломіцца, а сапраўдны талент заўсёды праб’ецца, яшчэ больш загартуецца ад нягод... — Вадзік сабраўся ўстаць.

— Вадзім, ты прыкінь, перш чым адмаўляцца. Кватэра двухпакаёвая — трыццаць шэсць метраў... Ордэр адразу ж! На працягу года — “Жыгулі”. А трэнер? Трэнер які! Клас! Прамы шлях у зборную... Кожны месяц — за рубеж! Мала? — Пушкоў, як сліва, чырванеў, тужыўся. — К двайному акладу — камандзіровачныя, талоны, форма, чэкі... Можна жыць.

— Не, дзякуй вялікі. Не магу я кінуць каманду, калі карабель тоне. Хто ж падыме яго тады? — Вадзік устаў з-за стала.

— А шкада. Вось табе мой тэлефон, перадумаеш — пазвані.

— Не, не перадумаю, — Вадзік пайшоў у аўдыторыю.

Візітка з прозвішчам на рускай і англійскай мовах, з тэлефонамі засталася на стале.

* * *

Месяц трэніровак не прайшоў марна. Вадзік адчуў, як ногі сталі пругкімі, наліліся сілай. Цяпер тое, што ён рабіў на першай трэніроўцы, здавалася дзіцячай гульнёй. Цела прасіла большых нагрузак і Леанід Мікалаевіч, быццам адчуваючы гэта, ганяў хлопцаў да сёмага поту. Яны, як ашалелыя, насіліся за баскетбольным мячом, адмервалі кіламетры на лыжных кросах, ставілі свае рэкорды, вырываючы штангу, падоўгу круцілі станочныя веласіпеды... Толькі, як здавалася Вадзіку, рэдка гулялі ў футбол. Праўда, кожнае заданне з мячом было ігравым, вялося на хуткасці і магло пасля спатрэбіцца ў гульні. Неяк непрыкметна адпрацавалі сценку з выхадам на вароты, прайшлі рэзкія эстафетныя спурты з прымяненнем фінтоў... І дзіўным было тое, што старшы трэнер не ўціскаў іх індывідуальную фантазію абводкі ў рамкі нейкіх стандартаў — трэба так, а тут — так! — не, ён падтрымліваў нечаканы элемент абходу саперніка, патрабаваў адпрацаваць яго да аўтаматызму. Вадзіку падабалася пракідаць мяч з аднаго боку іграка і абягаць яго з другога, пакідаючы за спіной. Леанід Мікалаевіч уважліва сачыў за яго рыўкамі, падказваў: “Навучыся з той і другой нагі, адпрацуй з двух бакоў”. Вадзік заўсёды ўспамінаў, як абводзіў бразілец Гарынча. Адхіляючыся направа, яўна паказваючы, што ён пойдзе іменна ў гэты бок, Гарынча рэзка пераносіў цяжар цела на другую нагу і абводзіў з левага боку. Усе абаронцы ведалі гэты нескладаны фінт і ўсе паддаваліся на яго. Але помніў малады форвард і другое: не трэба слепа капіраваць каго-небудзь, а шукаць сваё, нечаканае для іншых.

У другім месяцы пасля сілавых нагрузак пачаліся двухбаковыя гульні. Леанід Мікалаевіч судзіў і па ходу падказваў. Было відаць, як стараўся Дудко, выкладваўся Валера Рахавец, снаваў сюды-туды без мяча, адкрываючыся, Малянскі...

— Аддай, Сілаў, аддай! Мяч хутчэй ляціць, чым ногі... Думай, Ясінскі: перш чым атрымаць мяч, прадумай два-тры хады наперад... Ды ідзі ж, ідзі на апярэджанне! Міг выйграеш і — гол! А калі чакаць будзеш, што сапернік памыліцца сам, не заб’еш. Трэба яго прымусіць памыліцца... — старшы трэнер падказваў мякка, па-сяброўску, але ў той жа час у яго словах адчувалася патрабавальнасць.

Праходзіла мінут сорак гульні, і Леанід Мікалаевіч не вытрымліваў, скідаў шарсцяное трыко, выходзіў гуляць сам. Хлопцы яшчэ больш заводзіліся.

* * *

Пакінуць спорт трэба ўмець. І не толькі ўмець, а і знайсці ў сабе сілу волі, каб пакінуць яго.

Цяжка вырваць свае карані з таго, чаму аддаў лепшыя гады маладосці, дзе ў крывавых трэніроўках перавярнуў горы металу, не раз па адлегласці абабег зямны шар сцяўшы зубы, вытрымаў сябе на ўдар, на разрыў, на сілу і, ацёршы даланёй салёны пот, адчуў салодкі міг перамогі. Міг, да якога ішоў гадамі, тысячы разоў адпрацоўваючы і паўтараючы адны і тыя ж рухі, прадумваючы начамі будучую схватку, тактыку, гульню... Той міг, які прынёс перамогу і славу, падарыў вядомасць і гонар. І раптам у славе сысці з гэтай дарогі, пакінуць усё тое, што стала большаю часткай жыцця? Як гэта цяжка!

Сямён Міхайлавіч на сваім вяку бачыў многіх, да якіх раней ці пазней прыходзіла развітанне са спортам. Прыходзіла па-рознаму.

Адны, заваяваўшы ўсе тытулы і званні, і не раз, пакідалі спорт непераможнымі, у самым зеніце славы, у кіпучым росквіце сіл, калі, здавалася, яшчэ стома і слабасць не закраліся ні ў адзін мускул, калі сапернікаў кідала ў дрыжыкі толькі адно імя, агучанае дыктарам. Пакідалі, каб назаўсёды застацца ў памяці балельшчыкаў залатымі, славутымі кумірамі.

Другія, таксама дасягнуўшы, здаецца, усяго, не развітваліся са спортам, яшчэ выступалі, спадзеючыся на багаты вопыт, але потым ламаліся пад націскам маладых, бляклі, адыходзілі ў цень... І толькі пасля, адчуўшы, што славу не вярнуць, пакідалі спорт. Але гэтае развітанне было не такім ужо трыумфальным, хутчэй — сумным, з балельшчыцкім шкадаваннем.

Трэція, заваяваўшы славу, свядома сыходзілі на ранг-два ніжэй, выступалі на спаборніцтвах за абласныя ці нават раённыя каманды, выдзяляючыся тэхнікай і набытай практыкай, выступалі стабільна і надзейна. Выступалі, як казалі футбалісты, за “неблагі навар”. Можа, гэта і было часткай праўды. Але Сямёну Міхайлавічу здавалася, што некаторыя вось так адцягвалі час развітання са спортам, не хочучы пасля гучнай славы быць на другіх ролях. Яны, відаць, і прытрымліваліся той жартаўлівай, а можа, і правільнай прымаўкі: “Лепей першым быць у вёсцы, чым у горадзе апошнім...”

Першыя звычайна вярталіся назад у спорт. Вярталіся суддзямі або трэнерамі, зноў услаўлялі сваё імя на міжнародных арэнах тонкім веданнем і трактоўкай правіл, услаўлялі выступленнямі сваіх вучняў.

Другія таксама вярталіся. Сцяўшы зубы, яны трэніравалі віхрастых жэўжыкаў, трэніравалі ўпарта, настойліва, хіба каб так вярнуць былую славу.

Трэція назад у спорт не прыходзілі. Аднойчы даўшы сабе палёгку, перайшоўшы на ранг ніжэй, яны пасля асядалі ў цёплых месцах, шчасліва ажаніўшыся, знаходзілі зацішную пасаду.

Была яшчэ адна катэгорыя спартсменаў, якія пакідалі спорт. Іх губіла слава. Слава кружыла ім галовы, прыносіла сотні фальшывых сяброў і паклоннікаў, заводзіла кампаніі і пеніла шыкоўныя застоллі... Потым гэтая слава аказвалася горкай. Колькі маладых, здольных, перспектыўных і таленавітых загубіла яна, гэтая “вінна-сяброўская” слава!

Пакінуць спорт трэба ўмець.

* * *

Віка крыўдзілася. Ёй здавалася, што Вадзік забывае яе, паступова аддаляецца. Заняты трэніроўкамі, ён гады ў рады забягаў к ёй у інтэрнат, стомлены, задышны, з нейкім бляскам у вачах. Пасядзеўшы якую гадзіну, паслухаўшы яе навіны, вінавата сыходзіў. Віка ведала, што многа часу ў яго забірае вучоба: як-ніяк, а чацвёрты курс у інстытуце фізкультуры. І кантрольныя, і будучыя залікі, экзамены... Але дзявочая рэўнасць не давала спакою, уяўляла іншую дзяўчыну, чамусьці з доўгімі светлымі валасамі... Можа, таму Вадзік так рэдка званіў па тэлефоне, скупа расказваў аб трэніроўках і сваіх справах? А калі забягаў, то ненадоўга... Ці не спяшаўся, каб сустрэцца з другой?

Калі выпадала вольная ад трэніровак субота або нядзеля, Вадзік ехаў у вёску да бацькоў. Казаў, што летам не будзе калі за футболам. І Віка сумавала адна. Нават адмаўлялася ад прапаноў сябровак схадзіць у кіно ці тэатр. Чытанне не лезла ў галаву, расплывалася ў вачах, літары танулі, адыходзілі недзе далёка, і Віка, сцепануўшыся, лавіла сябе на тым, што не чытае, а зноў думае пра яго, Вадзіка...

Соня, лепшая сяброўка, вострая на язык, цыбатая, з кароткай стрыжкай дзяўчына, пасміхалася: “Ды кінь ты яго! Што ён табе, косткай у горле сеў? Знойдзем мы маладога, залатога, не яму раўня. Вышай нос, Віка!”

Калі-калі, а ў гэтую суботу Віка не чакала Вадзіка. Сядзела і вязала. Імклівыя спіцы бліскалі ў пальцах, лавілі шарсцяныя “вочкі”, нанізвалі іх адно к аднаму. Клубок, як жывы, каціўся па лагчынцы пакрывала і падаваў нітку ў лоўкія пальцы Вікі.

Соня чытала нейкі тоўсты раман, час ад часу адкідвалася з падушкі, не то дзівілася, не то захаплялася: “Во любоў была!”

Стук у дзверы хутчэй напалохаў Віку, чым узрадаваў. Перарваныя думкі, што да гэтага плылі плаўна і спакойна, быццам доўгая шарсцяная нітка, перавярнуліся ў вачах пытаннем.

Соня села на край ложка, абцягнула халацік:

— Можна.

— Добры вечар! — Вадзік зайшоў нясмела, як вінаваты, бы некалі, у класе пятым, у настаўніцкую, пасля пабітай шыбы.

— Каму — добры, каму — у рэбры! — Соня загарнула кнігу, палажыла яе пад падушку. — Ну, бывайце! Я на тэлевізар схаджу.

— Слухай, Віка, можа, мы на вуліцу пойдзем?

— Тады пачакай унізе...

Зіма была на зыходзе. Днём сонца плавіла рыхлую снежную крупу, цінькала на сугрэвах дахаў тонкімі капяжамі, а вечарам, схаладнелае ад яшчэ чэпкага марозу, хавалася за небакрай, як думаў у маленстве Вадзік, на чарэнь гарачай печы, каб заўтра, адагрэўшыся, выбліснуць ярка і пераможна. Пакінуты нанач, снежна-ледзяны палац зімы стаяў пад навіссю неба, адбіваючы ледзяным люстрам пералівы і блікі гарадскіх агнёў. Але па ўсім было відаць, што вось-вось рынецца веснавой вадой у лагчыны і сцёкі, папаўзе набрынялымі снягамі з дахаў, адступаючы перад цяплом. Скручаныя ад холаду, дрэвы гатовы былі выпрастаць зацёклыя мускулы галін, выбухнуць маладой зелянінай...

— Ведаеш, неба здаецца мне велізарнай ёлкай, з цацкамі, агнямі, серпанцінам... А пад ёй — мы, людзі, маленькія, як казачныя гномікі... Віка, як заварожаная, глядзела ў вечаровае неба, і яно, гэтае неба, адбівалася ў яе глыбокіх вачах, высвечваючы злёгку заінелыя веі... Не, гэта была не Віка, гэта была тая Снягурачка, якая сышла з санак каляровай навагодняй паштоўкі, лёгкая і трапяткая, даверлівая і безабаронная. Губы яе, быццам нячутную замову, нешта шапталі...

Вадзік пахіснуўся і, перахапіўшы дыханне, прыпаў к яе губам... У заплюшчаных вачах закружылася, як ёлка, неба, бязгучна пачало аддаляцца... Ля скроні пругка цікаў гадзіннік, але і ён пачаў знікаць, пераходзячы ў стук сэрца... Цёплыя рукі Вікі абвілі шыю...

Над светам плыла першая вясновая ноч, ахопліваючы лёгкімі крыламі прыціхлы край, несучы ў сваім дыханні ласку і цяпло...

* * *

Пры Ван Ванычу такога не было. Звычайна балельшчыкі ішлі да іх. А тут...

Хлопцы хваляваліся. Праз два дні стартуе чэмпіянат першай лігі, і лягчэй было выбегчы на поле пад абвал, свіст, гаману трыбун, чым выйсці сюды, на клубную сцэну роднага завода, на вочы тых, каго ведаеш і часта бачыш... Гэтая сустрэча з балельшчыкамі, можа, і не трэба была, але захацеў трэнер Леанід Мікалаевіч: “Як гэта перад сваімі не паспавядацца? Людзі ж вераць у нас, ходзяць балець за нас... Давайце раскажам, на што гатовы”. І хлопцы мусілі згадзіцца.

Яны сядзелі на прыгожай сцэне, ніякавата саромеючыся рук сваіх, хаваючы позіркі за шыкоўныя букеты кветак з заводскай цяпліцы.

Зала была запоўнена бітком. Пажылыя, выкурыўшы на калідоры па колькі папярос, праціскаліся наперад, дзе ім трымалі месцы. Маладзейшыя стаялі радамі ля сцен. Сям-там сядзелі дзяўчаты і сталейшыя кабеты.

— Таварышы! — Бутакоў агледзеў залу, чакаючы цішыні.

Зала супакоілася, прыціхла.

— Таварышы! Сёння мы праводзім...

— У гэтым жа годзе з вышэйшай лігі правялі... — перабіў Бутакова нечы голас з галёркі.

Па зале прайшоў лёгкі смех.

— Сёння мы сустракаемся з нашай камандай. Праз два дні пачнецца чэмпіянат СССР па футболу. Федэрацыя рэспублікі паставіла перад дынамаўцамі адну задачу: вярнуцца ў вышэйшую лігу. Другіх задач няма. — Бутакоў зрабіў паўзу, зірнуў на футбалістаў. — А зараз я перадам слова старшаму трэнеру каманды Леаніду Мікалаевічу Рахаўцу.

Зала маўчала.

— Я даўно хацеў, каб такая сустрэча паміж балельшчыкамі і футбалістамі адбылася. Хай глянуць мае хлопцы ў вочы вам, праслаўленым завадчанам, і задумаюцца: не, не толькі гонар завода за іх варотамі ўзвышаецца. Гонар усёй рэспублікі стаіць за камандай!

Тры месяцы мы рабілі ўсё, каб выйсці на поле фізічна моцнымі. Ні адна каманда проста так ачкі нам не аддасць. Іх трэба будзе заваёўваць, заваёўваць у барацьбе цяжкай, напружанай, спартыўнай. Згубіць лягчэй, чым знайсці. І гэта трэба помніць.

Мы вучылі сваіх хлопцаў гуляць у адкрыты футбол, імклівы, шчыры, без грубасці, у той футбол, які падабаецца гледачам. Як атрымаецца — вам судзіць.

Змен у камандзе амаль няма. Перайшлі ў ташкенцкі “Пахтакор” Красецкі і Гракаў. Збоку мы нікога не бралі. Усе свае.

Выйсці ў вышэйшую лігу — другой задачы для нас няма. Будзем рады, калі апраўдаем вашы надзеі, — закончыў Леанід Мікалаевіч.

Зала маўчала.

— Гэтыя двое за доўгім рублём паперліся! — шапнуў Максім Сямёну Міхайлавічу.

Пасля выступалі хлопцы. Рассказвалі пра трэніроўкі, пра каманду... Прайшлі тры доўгія, цяжкія і ўпартыя месяцы, дзень у дзень, з дзвюма штодзённымі трэніроўкамі, з ручаямі поту, з пякучымі ўдарамі мячоў... А здавалася, няма пра што расказваць...

Выступіў дырэктар завода, за ім — некалькі балельшчыкаў. І ў канцы, калі ўжо, здавалася, сустрэча ідзе на спад і пара яе закругляць, на трыбуну выйшла прыбіральшчыца, бабка Насця. З гладка зачэсанай стрыжкай сівізны, у чорным касцюме, з дзесяткам баявых медалёў, яна ніякавата зірнула на залу, быццам першы раз узышла на такую высокую трыбуну...

Узбуджаныя слухачы заціхлі: ну што скажа яна, бабка Насця, далёкая ад футбола і ад ліхаманкі турнірнай табліцы?

— Сыночкі вы мае! Родныя... Калі вы гуляеце ў футбол па тэлевізары, я ўсё кідаю, сяджу як укопаная. Дзед кпіны строіць, а я перажываю...

Не мне, старой, вучыць вас гуляць, галы забіваць. А выйшла я сюды, каб расказаць пра адну кветачку — незабудку...

Хлопцы добра ведалі бабку Насцю. Яны прывыклі да яе бурклівай гаворкі, калі ў заводскай раздзявалцы, задоўга да гульні, яе ўвішны венік гнаў у металічны савок кінутую некім паперку. Яе швабра на калідоры пад стадыёнам, здаецца, ніколі не давала прасохнуць лінолеуму... І вось сёння... Ці яна гэта? Столькі ўзнагарод!

Бабка Насця зірнула не ў залу, а недзе туды, у веснавую цемень акна:

— У сорак чацвёртым шалелі фашысты. Чула погань, што мала па нашай зямлі хадзіць засталося. А нашы, як на крылах, у бой ірваліся. Як цяпер помню, акапаліся немцы на горцы адной, за балотцам. Кулямёты ўсе лапікі зямлі папрашывалі — не падысці. Але неяк трэба выганяць іх адтуль. Нашы ўсю ноч абстрэльвалі гэты ўзлобак, а раніцай, калі сонца навыкат выйшла, рынуліся ў атаку. І я, медсястра, за імі... Аднаго, другога перавязала. Трэцяга назад да палаткі дацягнула і зноў пад агонь. А тут самалёты іхнія запікіравалі, бамбіць пачалі. Залеглі нашы. Мне асколкам па левай руцэ чыркнула. Закасала я рукаво, сяк-так рану перацягнула, зубамі і правай рукой вузел завязала. Далей паўзу. І раптам перада мной як бабахнула. Бомба з самалёта. Мінут колькі нічога не помніла. Ачомалася, бачу: на краі варонкі ляжу, а ў ёй, унізе, наш сяржант ранены... З’ехала-скацілася на дно, а ў самой у скронях стукае, рука левая нямее, сіл няма... Учапілася я ў мокры шынель, на спіну, бедалагу, перавярнула. А ён стогне без памяці, кроў з надброўя сочыцца. Цягнула я, цягнула — рады не дам! Выбрацца з праклятай варонкі не магу. Усё, думаю, і яго не ўратую, і сама тут дайду. Зірнула я наверх, на край яміны, і раптам бачу: на саменькім краёчку незабудка расце. Сіненькая, далікатная ўся, сюды, у варонку, заглядвае... Ну, думаю, калі дацягнуся да цябе, то жыць буду. Паднатужылася я і па сантыметру пачала ўверх караскацца. Сама цераблюся і раненага валаку. Разы два прытомнасць губляла. Але адыду, зірну на край варонкі і зноў паўзу. Так і выцягнула сяржанта. Дай, думаю, сарву незабудку на памяць. Але рука не зрабіла гэтага. А калі яшчэ хто-небудзь ранены сюды трапіць? Можа, і яму незабудка паможа выбрацца...

Унукі вы мае дарагія! Калі цяжка вам стане, крывавым потам вочы засціць, ногі ад стомы анямеюць, успомніце тую сіненькую незабудку і схамяніцеся!

Гром апладысментаў правёў бабку Насцю ў залу, а хлопцы ад сораму не маглі падняць вочы...

* * *

Турнірная табліца — як лесвіца на шаснаццаты паверх: доўгая, крутая, і з кожнай прыступкай далей — усё цяжэйшая. Дабрацца туды, на верхнія паверхі прасторы, пад цёплае сонца футбольнай Феміды, — ой як няпроста! Чорныя квадраты стыкавых гульняў, дзелячы лічбы першага і другога круга, паволі ўзнімаюцца ўверх, завяршаюць апошнім кубікам зрэз уяўнай піраміды. Яна, гэтая піраміда, дзесяткамі варыянтаў і суровасцю разлікаў гняце і гне тыя каманды, што па гульні аказаліся ўнізе, пад прэсам вылету ў ніжэйшую лігу. Колькі сілы, колькі вытрымкі і ўмення трэба ім, каб вытрымаць гэты цяжар, мужна выстаяць і, адолеўшы горыч паражэнняў, згуляць натхнёна, акрылена, узняцца на колькі прыступак вышэй, пакінуўшы “мёртвую” зону.

Яна, гэтая піраміда, займае дух і ў тых каманд, якія замахнуліся на золата. Нялёгка было ім, узляцеўшы на крылах перамог, выстаяць, утрымацца ў кагорце лепшых. Так і кружыцца галава ад вышыні, ад славы, ад газетнай хвальбы, ад уяўлення таго, што ты — вышэй за іншых, мацнейшы сярод мацнейшых у майстэрстве, у тактыцы, ва ўменні забіць мяч і не прапусціць яго ў свае вароты... Але ж гэта яшчэ не ўсё. Засталося зрабіць яшчэ некалькі крокаў да апошняй, залатой прыступкі. Крокаў самых цяжкіх, самых напружаных, на грані пераадолення сябе, на зыходзе сіл і сабранай за сезон стомы... Вось тут важна не расслабіцца, не размагніціцца, каб, выйшаўшы самаўпэўненым на гульню, не прайграць, не страціць надзею і ўпэўненасць...

Яна, гэтая піраміда, — як гісторыя аднаго футбольнага года. У яе сотах-ячэйках захаваны вынікі гарачых сустрэч, лік салодкіх перамог і горкіх паражэнняў, холад бляклых нічыіх, бязлітасная статыстыка забітых і прапушчаных мячоў... Яна, гэтая піраміда, — як шырокае люстэрка дзіўных лічбаў, якія доўга яшчэ будуць расшыфроўваць, вар’іраваць і тасаваць па-свойму футбольныя каментатары і аглядальнікі, балельшчыкі і фанатыкі футбола...

* * *

Футбольны сезон, як калейдаскоп, раскрываў перад вачыма, разгортваў вабную зелень стадыёнаў.

Гарады паўставалі як прывіды, не паспяваючы добра адбіцца ў памяці, трывала засесці ў кругаверці ўспамінаў, а каляндар прыспешваў далей — зноў мільгалі ў шыбах “Ікаруса” новыя плошчы і вуліцы.

Вадзік, прыязджаючы ў новы горад, адсопваўся пасля ранішняй трэніроўкі, пераадзяваўся і спяшаўся пахадзіць па музеях, зазірнуць у славутыя паркі, пастаяць перад помнікамі. Толькі так, пяшком, можна было ўвабраць у сябе тое адметнае, чым розніўся гэты горад ад другога.

Але часцей вольнага часу не было. Кожнай гульні прыходзілася аддаваць усё, на што здатны, выкладвацца да астатку, да знямогі, да сутаргі ў мышцах. Пасля апошняга свістка, калі здавалася, усё, сіл няма і няма адкуль ім брацца, хлопцы, як загнаныя, брылі ў парылку, стагналі пад дужымі рукамі масажыста, адлежваліся на верхніх прыступках, падлівалі ў засмяглы зеў пячуркі кіпень, гонячы ртуць да вяршка градусніка, і, як захмялелыя, ішлі да басейна, з плёскатам кідаліся ў блакітна-зялёныя хвалі вады. Пасля басейна зноў памалу ажывалі, крыялі, быццам растрачаная сіла зноў уваходзіла ў ногі, у рукі, запальвала жывыя агеньчыкі ў вачах. Тады ўжо зачыналася гаворка, несліся жарты, выбухваў смех. І ўсё ж тыя сілы, згубленыя ў матчы, каб вярнуцца да канца ў кожную тканку цела, вымушалі да спакою і перадыху. Трэба было проста адляжацца, расслабіцца, час ад часу масажыруючы анямелыя ікры і бёдры ног, уцерці для разагрэву ў прыпухлыя кровападцёкі фіналгон. А яшчэ павінна была адысці ад схваткі душа, узбуджаная напружаным саперніцтвам і вострымі адзінаборствамі, супакоіцца ад уяўлення небяспечных момантаў і паўтарэння ў памяці незабітых галоў...

Дарогі, гарады, стадыёны... Яны будуць успамінацца пазней, у пярэрвах паміж трэніроўкамі і гульнямі, тады, калі закончыцца чэмпіянат і схлыне людская мітусня ля стадыёна, утаймуюцца эмоцыі і страсці.

Вось тады памяць пачне пракручваць, як каляровыя слайды, гэтыя блізкія і такія далёкія ўспаміны.

* * *

Першая з дзвюх гульняў, якія павінны былі вырашыць усё, назначана федэрацыяй на суботу. А да гэтага...

Вадзік, лежачы на спіне, круціць нагамі трэнажор — уверх-уніз, уверх-уніз... Як наліты свінцом веласіпед... Ікры ног то расслабляюцца, то зноў спружыніста камянеюць, адольваючы цяжар металу і натугу ланцугоў. Сэрца б’ецца недзе там, каля спіны, быццам штурхаючы левай лапаткай паралонавы мат. Дыханне роўнае і глыбокае. Кончыкі пальцаў, учапіўшыся ў пластмасавыя поручні, аж пабялелі. Вадзік не расплюшчвае вочы, толькі зрэдку міргне вейкамі, каб убачыць мінутную стрэлку насценнага гадзінніка...

А да гэтага былі два цяжкія кругі футбольнага чэмпіянату.

Дынамаўцы пачалі яго ўпэўнена, быццам ні мінуты не сумняваліся ў сваёй сіле. Форварды проста затузвалі абарону саперніка, пастаянна перамяшчаючыся, выходзячы на вольнае месца, наносячы самыя нечаканыя ўдары з розных пазіцый. Сярэдняя лінія раз за разам закідвала мяч нападаючым: то за спіны стоперам, то ўразрэз паміж ігракамі або пасля імклівых флангавых праходаў — прастрэлы і навесы ў штрафную. Любой камандзе цяжка было стрымаць добра наладжаную, накіраваную разумнай рукой дынамаўскую машыну. І першыя тры каманды не выстаялі. А гэта ж былі першыя гульні на выездзе, калі красавіцкае сонца над Беларуссю не надта ўгрэўнае, калі газон футбольнага поля пад плёнкай толькі-толькі зачынае рунець, роўна зяленячы вытаптаныя лапікі ў варотах і прастору цэнтральнага круга. Яны, гэтыя тры гульні, лёгка выйграныя, відаць, крыху і размагніцілі каманду. Падалося, што тут, у першай лізе, усіх шапкамі можна закідаць. А тым больш дзве наступныя гульні — дома. І быццам удар пад дых — два паражэнні на сваім стадыёне. Як ні настройваў Леанід Мікалаевіч, не ўберагліся, аслабілі гульню...

Вадзік тады зразумеў, што лёгкіх матчаў не будзе. Ды і хто аддасць за так два ачкі? Трэба гуляць, гуляць да канца, выкладаючыся, не пераводзячы дыханне. Бо інакш — цябе пакараюць. І хоць гэта былі паражэнні з невялікім лікам, усяго прапусцілі па аднаму мячу, але горыч засталася. Застаўся і той зняважлівы свіст, якім праводзілі іх трыбуны.

Дынамаўцы зноў схамянуліся, зноў пачалі гуляць размашыста і прыгожа, плетучы сеткі прадуманых камбінацый, выводзячы на завяршальны ўдар сваіх імклівых форвардаў. Зноў замільгалі ўверсе прыступкі турнірнай табліцы, накапліваючы насупраць назвы роднай каманды перамогі і ачкі.

Былі і тры бляклыя нічые. Яны выпалі на канец першага круга, калі каманда, ірвучыся на першае месца, крыху стамілася ды і пяць асноўных ігракоў прапусцілі па дзве-тры гульні, залечвалі вывіхі і расцяжэнні. Пра іх, гэтыя нічые, не хацелася ўспамінаць.

А потым быў яшчэ адзін круг, круг на другім дыханні, свежым і ўпэўненым. Праявіліся тыя камбінацыі, якія развучвалі на трэніроўках, наладзіліся сувязі між лініямі, ясна вырысаваліся варыянты падстраховак пры падключэнні абаронцаў у нападзенне, з’явілася ўпэўненасць — а яна была далёка ад самаўпэўненасці — у правільнасці сваёй тактыкі, свайго выбару гульні. Каманда больш не пакаўзнулася, упэўнена выйграла малыя залатыя медалі. Але гэта было не ўсё. Наперадзе трывожна блізіліся дзве гульні пераходнага турніру. З “Пахтакорам” і “Лакаматывам”. Адна каманда застанецца ў вышэйшай лізе, дзве апусцяцца ў першую...

Рэзкі свісток Леаніда Мікалаевіча перабіў думкі. Вадзік устаў з паралона, страсянуў анямелымі рукамі.

— Перайшлі на жангліраванне!

Правай, левай, правай, левай, насок, насок, пятка, бядро... Мяч, як заварожаны, слухаўся ног...

Яскрава, як у запаволеных кіназдымках, паўставаў кожны забіты гол. З іх, дваццаці трох, прыгожых і нечаканых, прадуманых і спантаных, часам непадуладных ніякім сілам і законам логікі, Вадзік асабліва любіў узнаўляць у памяці тры галы. І хаця, здаецца, кожны забіты мяч быў радасным і патрэбным для каманды, але гэтыя тры стаялі асобна. Можа, таму, што забіты былі яны на самым парыве натхнення, на ўзлёце майстэрства і фантазіі, забіты камандам, якія ўмелі абараняцца і за сезон не так многа прапускалі.

Той мяч, які ўляцеў у вароты “Металурга”, быў вылучаны на конкурс лепшага гола месяца. Вадзік, што называецца, “пасвіўся” ля чужых варот, мяняючы пазіцыі, робячы нечаканыя рыўкі на адкрытае месца, смела ішоў у барацьбу за верхавыя мячы. Але забіць ніяк не мог: абарона была напагатове, у самы апошні міг перакрывала шлях мячу. Два рослыя апекуны задышна сцераглі яго рыўкі, часам выбіваючы мяч не так тэхнічна, як жорстка. Да канца другога тайма заставалася мінут дзесяць, а на табло гарэлі два велізарныя нязрушныя нулі. І тут, калі Вадзік быў спіной да варот, шчыльна прыкрыты, Валера Рахавец зрабіў на яго перадачу. Мяч ішоў у паўметры ад зямлі, на меніск правага калена. Развярнуўшыся, Вадзік пяткай перакінуў мяч цераз сябе і двух абаронцаў, ірвануў улева і адразу ж — управа, за іх спіны, і, не даўшы мячу прызямліцца, прабіў левай у верхні левы вугал. Варатар, як маланка, зрэагаваў на ўдар, але выцягнуць мяч з самай “дзевяткі” не змог.

Другі гол-прыгажун Вадзік забіў дома ў гульні з “Карпатамі”. Валодзя Малянскі прайшоў па правым краі і нізам стральнуў у варатарскую пляцоўку. Прабіць з развароту было немагчыма: блізка ды і бліжні вугал быў закрыты. Варатар, чакаючы, што нападаючы адкіне мяч каму-небудзь пад удар, не пайшоў на перахват. Вадзік жа, прапусціўшы яго між ног, у апошні міг пяткай правай нагі, не адрываючы апорную левую, пад сабой прабіў у правы ніжні вугал. Гэта таксама быў адзіны гол перамогі.

А трэці гол быў забіты на выездзе, у Хабараўску. Дынамаўцы ніяк не маглі прабіцца праз густы і ўмелы заслон армейцаў. Удары здалёк, хоць і за моцным ветрам, браў варатар. Браў упэўнена і прыгожа. І вось тады... Вадзік і цяпер не знойдзе прычыны, чаму ён тады пайшоў падаваць вуглавы — ці не дваццаты па ліку? Былі штатныя спецы, як казалі хлопцы, умельцы падкрутак і навесаў, злева і справа, а тут... “Дай я!” — выдыхнуў тады Вадзік. Яфімаў і не пярэчыў. Аддаў мяч і пабег у штрафную. Вадзік счакаў, пакуль хлопцы занялі пазіцыі для рыўка, глянуў на трапяткую чырвань флажка і прабіў. Не падаў, а іменна прабіў, прабіў у дальні левы вугал, разлічыўшы сілу ветру. Варатар — адзін раз за ўсю гульню — празяваў выхад, а мо, засланіўшы, яму перашкодзілі. Мяч дугой чыста ўвайшоў у вароты.

І ўсё ж дарагімі яму былі ўсе галы, забітыя ў жорсткім змаганні, у напружаным супраціўленні саперніка, калі цябе б’юць, трымаюць, а то і калечаць, а ты лезеш, ірвешся, выскокваеш, ляціш, здаецца, на злом галавы і — забіваеш. У гэтым была і ёсць вабнасць футбола, мужнасць і стойкасць сапраўдных мужчын, магнітная сіла непаўторнага відовішча.

* * *

— У варотах — Макевіч. У абароне — Арцёмаў, Сілаў, Сіваліхаў, злева — Сакалоўскі. Сярэдняя лінія _ Дудко, Рахавец, Малянскі. Нападзенне — Белы, Насевіч, Ясінскі, — Леанід Мікалаевіч загарнуў блакнот. — Усё, гуляем, як гулялі. Пераадзявайцеся...

Вадзік, здаецца, прывык да шуму трыбун, нават палюбіў яго. Ён не мог уявіць, каб раптам недзе зніклі балельшчыкі, прапалі свіст, апладысменты, рознагалосіца і выкрыкі. Як бы тады яны гулялі, на пустым стадыёне? І для каго?

— Трымайся, форвард! Сёння цябе персанальна будуць берагчы, — Валодзя Малянскі паляпаў па плячы. — Не бойся толькі, часцей бі.

Вадзік, цокаючы шыпамі па кафельных плітках, паправіў футболку:

— Хай яны баяцца... А нам што? Мы прывыклі.

Стадыён узарваўся апладысментамі.

— Ого, сёння — бітком, яблыку няма дзе ўпасці. — Валера Рахавец кінуў перад сабой мяч і ступіў на аксамітны мурог поля.

 

— Нашы ўсе... А хто ў іх выйдзе? — Максім пачаў адкрываць пачак папярос, але — ці то перадумаў, ці рашыў закурыць пасля — схаваў яго назад у плашч. — Глядзі, глядзі, Сямён! І Гракаў, і Красецкі... Ну, варагі! Не пабаяліся, што дома, супраць сваіх.

 

Сямён Міхайлавіч разгарнуў праграмку:

— Вось табе і псіхалагічная атака...

— Дзядзя Сёма, а вунь той хто, пад дзевятым? — Віця трымаўся за руку Сямёна Міхайлавіча, быццам баяўся згубіць яе і згубіцца сам у гэтым стракатым, крыклівым прыбоі трыбун.

— Дзевяты? Наш ці іхні?

— Наш, наш.

— Валодзя Белы — нападаючы.

— Відаць, першы тайм крыху ззаду будзе гуляць, у цэнтры... — Максім зноў палез па цыгарэты, але, нешта ўспомніўшы, не выняў іх, а дастаў з другой кішэні кулёк з “Барбарысам”. — Бяры, Віця, смакчы...

Рэзкі пранізлівы свісток суддзі перарваў размінку. Запасныя ігракі сабралі ў сетку мячы, пакінулі поле.

Вадзік узяў у масажыста тэрмас, прапаласкаў рот. Не, ён не хваляваўся. Але ўсё ж унутраныя нервовыя дрыжыкі ішлі ў ногі, пакуль што расхалоджвалі іх. Каб не выдаць сябе, нагнуўся, падцягнуў гетры, некалькі разоў падскочыў, быццам спрабуючы спружыністасць буц.

Футбольны марш развёў каманды па крузе. Капітаны прывіталіся, паспрабавалі рукамі мяч.

Судзіў сёння Федаркоў, той самы Федаркоў, якога ніколі федэрацыя не пасылала на дагаварныя гульні тады, калі трэба было “зрабіць” лік, патрэбны адной ці другой камандзе. Федаркоў заставаўся цвёрдым: судзіць — дык па правілах, па гульні.

— Папярэджваю: без матаў, без грубасці, — манета бліснула ўгары і, перавярнуўшыся разоў колькі, упала рэшкай на траву. — Што?

— Вароты, — капітан “Пахтакора” Руслан Салімаў перайшоў на другі бок.

— Ваш мяч, — Федаркоў кіўнуў на дынамаўцаў, паставіў мяч на цэнтр, зірнуў на секундамер, паглядзеў на адну палавіну поля, на другую. — Гатовы?

Валера Рахавец падняў руку. Салімаў агледзеў сваіх — таксама падняў руку.

Федаркоў даў свісток, націснуў на галоўку секундамера.

 

Віка глядзела на поле, але нікога не заўважала. Усю прастору вачэй заняў Вадзік, быццам адзін ён з дваццаці двух прымагніціў яе позірк, павёў за сабой, з мячом і без мяча. Ёй здавалася, што Вадзік сёння заб’е, абавязкова заб’е гол. Не можа не забіць. Бо яна — тут, з ім. Ён павінен адчуваць гэта.

Віка бачыла, як за Вадзікам адразу ж пабег рослы ігрок “Пахтакора”. І захвалявалася: а што, як падаб’е, пакалечыць? Як тады, у той гульні...

 

Было адразу відаць, што “Пахтакор” на гульню настроіўся. Абарона пільна сачыла за перамяшчэннямі Ясінскага і Насевіча. Валодзя Белы адышоў бліжэй да цэнтра, каб не было правалаў у паўабароне. Гракаў змагаўся за кожны мяч, пластаючыся ў падкатах, выскокваючы з-за спін дынамаўцаў. Салімаў умела трымаў ніткі гульні ў сваіх руках. Невысокі, смуглы, ён умела ператрымліваў мяч, чакаючы рыўкоў нападаючых, і тут жа закідваў мяч на выхад, закідваў умела і тонка, разлічваючы адразу некалькі варыянтаў атакі. Красецкі заставаўся сабой: як заўсёды пасвіўся на подступах да штрафной, не надта выжыльваючыся, не вельмі памагаючы сваім у цэнтры і абароне.

З першага погляду нават дзіўна было, што “Пахтакор” дакаціўся да апошняга месца і трапіў у пераходны турнір. Здаецца, усё збалансавана, усё выверана, усе на сваіх месцах. А дакаціўся ж!

Леанід Мікалаевіч заёрзаў, зірнуў на табло. Ішла адзінаццатая мінута першага тайма.

 

— Вадзік, па сваім краі! — Малянскі даў пас уразрэз, на ход. Вадзік лёгка пайшоў па краі, абвёў раз, абвёў другі раз свайго апекуна, пачаў рэзаць вугал да штрафной. Справа зрабіў рывок Насевіч. Вадзік прастрэліў. Варатар не дацягнуўся да мяча. Не дацягнуўся да яго і Ігар.

— Ідзі сам, урывайся ў штрафную. Ці заб’еш, ці саб’юць.

Валера Рахавец ацёр рукавом мокры лоб. На грудзях яго футболку прабіў пот, і мокрая пляма патроху расла, шырылася, як агонь, займаючыся памалу, а пасля ўсё больш, вырастаючы ў гарачы пажар.

Вадзік вярнуўся назад, каб перакрыць Салімава ля вуглавога. Капітан “Пахтакора” разбегся, высока падаў. Сіваліхаў, апярэдзіўшы Красецкага, выбіў мяч за бакавую.

Нехта штурхнуў Вадзіка ў плячо:

— Ну, што, стары? Пара плаціць...

Вадзік азірнуўся — нахабная ўсмешка Красецкага, вочы злыя, з прыжмурам, быццам — на табе, чытай: “Пападзіся толькі мне пад нагу!”

Вадзік вытрымаў позірк, прабег побач:

— Заплачу, чым змагу...

— Ну, ну, паглядзім... — як прытоеная пагроза, прагучала ўслед.

 

“Шырай, шырай... І чаго яны ў цэнтры валэндаюцца? Па краях, расцягнуць, прастрэліць... Ну, ідзі ж, ідзі, Ясінскі! — Леанід Мікалаевіч нервова перабіраў вострыя зубчыкі расчоскі. — Аддай, аддай назад, пад удар! Эх, молада-зелена!”

Яму, старшаму трэнеру, было б крыўдна прайграць сёння. Хаця ўсё магло быць. Проста шкада было хлопцаў. Паўгода, лічы, аддалі, каб знайсці сваю гульню, адчуць сябе... І раптам — вылецець з самага парога вышэйшай? Ён-то вытрымае. А хлопцы? Ці вытрымаюць яны? Ці не зломяцца пасля паражэння?

І усё ж рана думаць аб пройгрышы. Дваццаць трэцяя мінута. Пакуль — два нулі.

 

Салімаў абвёў Дудко, пайшоў сам на абарону, пайшоў, як здавалася збоку, па-заліхвацку, гатовы раскідаць усіх на сваім шляху. Сіваліхаў зірнуў налева — Красецкага трымаў Сакалоўскі, справа Гракава сцераглі Сілаў з Арцёмавым. Гэтай імгненнай замінкі хапіла, каб Салімаў прабіў...

Мяч урэзаўся ў перакладзіну, адскочыў на зямлю, зрыкашэціў у правую штангу...

Макевіч зяўнуў удар. Ды і Салімаў сёння яшчэ не біў. То падаваў, то выводзіў другіх, а тут... І ўсё ж рэакцыя кінула яго ўправа. Ён у падзенні злавіў мяч, злавіў за лініяй варот і тут жа, выцясніўшы яго за лінію, накрыў целам — а гэта ўжо было поле! Галоўны суддзя быў далекавата, бакавы не паспеў ды і наўрад ці бачыў траекторыю адскоку...

Салімаў і сам не бачыў, ці пабываў мяч за лініяй варот. Ды і дынамаўцы не ўгледзелі, стаялі як укопаныя, чакаючы рашэння суддзі.

Федаркоў падбег да Макевіча:

— Быў ці не?

Варта было сказаць “не”, і Федаркоў махне рукой — выбівай, гульня працягваецца. Мяч у сетку не ўляцеў. Нават відэазапіс наўрад ці выхапіў гэты эпізод.

— Быў ці не? — Федаркоў нагнуўся, дакрануўся да пляча.

— Быў... — Жэня Макевіч устаў, аддаў мяч у рукі суддзі.

Федаркоў даў свісток, паказаў на цэнтр — гол залічаны.

Да варатара падбег Дудко:

— Ты што, во! — фінтануўся?

— Быў гол, вось табе і во... — ледзь выгаварыў Макевіч.

Ішла трыццаць шостая мінута першага тайма.

 

— Вось табе і на! — Максім дастаў пачак, адслаіў цэлафанавую абгортку, але не выняў цыгарэту, схаваў назад у кішэню.

— Удар — што трэба. — Сямён Міхайлавіч зірнуў у праграмку. — Трынаццаты гол Салімава — чортаў тузін. А кажуць — нешчаслівы...

— Дзядзя Сёма, — Віця так і не адпусціў руку, — а нашы ім заб’юць?

— Заб’юць, Віця. Толькі верыць трэба моцна, што заб’юць.

— Вер — не вер, а гол — напавер! — Максім выняў карамелькі, пачаставаў Віцю і Сямёна Міхайлавіча, разгарнуў адну сам. — Хто думаў? Хто думаў...

 

“Хаця б да перапынку зраўняць. Там лягчэй будзе”, — падумаў Вадзік.

Дынамаўцы пачалі з цэнтра.

“Пахтакор”, забіўшы гол, заасцярожнічаў, адразу ж адцягнуў аднаго паўабаронцу назад і перавёў аднаго нападаючага ў сярэднюю лінію. Па ўсім было відаць, што ташкенцы пастараюцца ўтрымаць гэтую зыбкую перавагу, так нечакана здабытую. Але гэта была ўжо сініца ў руцэ, хаця і журавель у небе апусціўся ніжэй.

Вадзік злаваўся. Злаваўся на самога сябе. Другім забіваў, забіваў тады, калі лішні гол ужо нічога не вырашаў, а тут... Вось дзе пакажы!

Сэрца рыўкамі выбівала дыханне, аж гаркавы ком перацяў гарляк, і здавалася, не ком, а само сэрца падкацілася к гарляку, каб перакрыць доступ кіслароду, доступ новым сілам. Ды і адкуль узяцца ім?

“Пара плаціць”... — успомнілася крывая ўхмылка Красецкага...

Вадзік і сам не заўважыў, як выгаварыў уголас:

— Пара...

 

“Вадзік, міленькі, ну забі, забі! Прашу цябе!” — Віка скамячыла ў руках каляровую праграмку. Міжволі, чакаючы ўдару па варотах, яна нахілілася ўперад. Калі ён не пачуў яе шэпт, то павінен адчуць... Абавязкова павінен!

Вадзік атрымаў пас ад Валеры Рахаўца, фінтом улажыў свайго стоража і, паказаўшы корпусам, што пойдзе ўлева, раптам праскочыў між двух стопераў, падправіў мяч пад левую нагу...

Варатар прыкрыў бліжні вугал.

“Бі, Вадзік! Бі!..”

Трэба было біць. Пазіцыя была не лепшая, а са сваіх — нікога. Левай — у верхні левы!

Вадзік прабіў і, падкошаны нечымі шыпамі, упаў тут жа, у левым вуглу штрафной плошчы...

Выбух стадыёна падхапіў Віку ў радасным парыве...

Вакол бушавала людская радасць, рукі трэслі плашчамі і парасонамі. Незнаёмыя людзі цалаваліся, паціскалі адзін аднаму рукі. Табло патушыла нуль і высвеціла такую ж адзінку, якая свяцілася пад “Пахтакорам”.

Ішла сорак пятая мінута першага тайма.

* * *

Вадзік расшнураваў буцу на правай назе, скінуў шарсцяную шкарпэтку. Два чырвоныя пісягі акрэслілі стапу ад костачкі да вялікага пальца. Гракаў бачыў, куды біць. І біў свядома, біў быццам у падкаце, але не ў левую, якая біла па мячы, а ў правую, апорную. Добра, што шыпы слізганулі па версе.

Паўлежачы, Вадзік заплюшчыў вочы, і прыгадалася яму пара бесклапотнага маленства.

Яны, малыя, дзе толькі не шасталі ў пошуках прыгод і схованак, аблюбоўваючы свае непратаптаныя сцежкі. Колькі разоў у дзень шалёная бегатня вадзіла іх, басаногіх, па цагельніцкіх кар’ерах, апякаючы ступні ног гарачым прысакам прыхаванага жару. Яго вывозілі з печы завода, падбіраючы ўслед за агнём, ссыпалі ля вады невысокімі капцамі. Попел падманна чах, святлеў, але ўсярэдзіне яшчэ доўга ірдзела бяздымнае пекла гарачага шлаку: паспрабуй ступі ў гэты пульхны астравок! Тры дні пасля будуць смылець далікатныя пухіры, цэлы тыдзень будзе шчыраваць маці, мажучы апёкі гусіным шмальцам. А калі скура загойвалася, зноў няўтрымна звалі тыя ж сцежкі, гарачыя, нязведаныя да канца.

І добра запомніўся адзін з летніх дзён, калі ён ушчарэпіўся на шула, дрыготка, балансуючы рукамі, пайшоў па жэрдцы частаколу. Бацька, выйшаўшы на пругмень з гумна, мацюкнуўся: “Злезь, акаянны!” Але як толькі бацька знік у праёме дзвярэй, Вадзік зноў ускараскаўся на жэрдку, зноў захістаў высокае прасла. Бацька выйшаў нечакана. Вадзік скочыў у бульбоўнік і — сеў, не могучы падняцца. Востры зуб перавернутых грабель увайшоў у мякаць нагі. Але не так ад болю, як ад страху перад бацькам, пабялеў, сцяўся, як перад яшчэ большым ударам. Бацька глянуў зверху і ўсё зразумеў. “Сядзі!” — абышоўшы плот праз весніцы ён асцярожна вырваў блішчасты зуб з нагі, падняў Вадзіка на рукі і данёс да вядра з вадой. Прамыўшы рану, нарваў ля плота чыстацелу і жоўтай ёдзістай вадкасцю змазаў рану, перавязаў нагу белай тканінай.

Вадзік адляжаў тады два тыдні. Бацька ніколі не ўспамінаў пра тое здарэнне.

 

Хлопцы маўчалі. Нічога не гаварыў і Леанід Мікалаевіч. Ды і што было гаварыць? Кожны рабіў, што мог. Усе гулялі ў сваю сілу, і вінаваціць каго-небудзь за прапушчаны гол Леанід Мікалаевіч не мог.

Нага балела. Вадзік узяў са століка шкляную ампулу хлорэтылу, надламаў дзюбку, і халодная струя замарозкі з шыпеннем ударыла ў пад’ём ступні, ахалоджваючы яго, аддаляючы боль, раствараючы яго ў шыпучых пузырах прыемнага амярцвення. Мінут дваццаць ён не адчуе адранцвелай паверхні нагі, пакуль замарозка не адтае, не закіпіць ад разгарачанай крыві. Тады боль зноў пачне падступаць, здрадліва дапякаць суставы.

— Усё, на выхад! — Леанід Мікалаевіч падняўся. — Пастарайцеся шырэй, расцягніце абарону. І не збаўляць тэмп.

Хлопцы пачалі ўставаць.

* * *

Іван Іванавіч глядзеў на футбольнае поле і радаваўся. Дынамаўцы закруцілі крутаверць ля варот “Пахтакора”, шукаючы акно для прарыву ці ўдару. Абарона ледзь-ледзь стрымлівала рыўкі Ясінскага і Насевіча, варатар з цяжкасцю парыраваў магутныя ўдары Рахаўца і Малянскага. З глыбіні пачаў падключацца Лёня Арцёмаў, нанёсшы некалькі прыцэльных удараў здалёк.

Не ў крыўду сабе, Іван Іванавіч адзначыў, што дынамаўская каманда стала камандай. З’явіўся свой почырк, нават элегантнасць. Тое, чаго некалі не зрабіў ён, дабіўся Лёня Рахавец.

Але і “Пахтакор” не губляў свайго шансу. Стрымаўшы некалькі вострых атак “Дынама”, ташкентцы ад проста адбойных удараў перайшлі да нацэленых перадач. Наступны забіты гол мог быць і апошнім.

 

На рад ніжэй ад Вікі высокі мажны мужчына ўключыў маленькі радыёпрыёмнік. Голас каментатара клаўся на хвалю музыкі, потым, прыглушаны нейкай станцыяй, як аддаляўся і праз хвіліну зноў праясняўся ў эфіры.

Віка нагнулася, каб пачуць прозвішча, з-за якога яна прыйшла сюды, на стадыён.

“...Адзін — адзін. Контратака “Пахтакора”. Мяч у Красецкага. Можна аддаць Салімаву: ён выйшаў нечакана на правы край. Але не, Красецкі ператрымлівае мяч, ідзе сам да штрафной. Сіваліхаў перакрывае зону і ў падкаце спрабуе выбіць мяч. Удар Красецкага! Але куды? У нагу абаронцы? Сіваліхаў не ўстае. Мяч у цэнтры поля... Суддзя свістка не дае, хаця мне здалося, што ўдар быў наўмысным — не па мячы, а ў нагу. Нарэшце гульня спынена, мяч пакінуў поле. Бяжыць урач, бяжыць масажыст... Калі Сіваліхаў не зможа прадоўжыць гульню, “Дынама” страціць цэнтральнага абаронцу, і не проста абаронцу, а чысцільшчыка. Так і ёсць — траўма. Масажыст паказвае рукамі — патрэбна замена. Я думаю, суддзя прыбавіць мінуту за вымушаную затрымку. А Сіваліхаў, кульгаючы, пакідае поле. Хто ж выходзіць? Сяргей Петрушэня. Ён — пад трынаццатым нумарам. Ігрок сярэдняй лініі. Ну, што ж, відаць, трэнер адцягне некага ў абарону. Валерый Рахавец падбягае к Дудко. Так, я не памыліўся: Уладзімір Дудко адыходзіць назад, на месца цэнтральнага абаронцы. Свісток — гульня працягваецца. Ідзе сямідзесятая мінута...”

Віка адхінулася, зірнула на застадыённую далеч. Недзе там, з-за небакраю, уздымалася чорная хмара.

 

— Пусці разок, стары... Зрабі выгляд, што не паспеў... — Красецкі плячо ў плячо ішоў з Дудко.

Збоку здавалася, што два футбалісты, сябры ў мінулым, перакідваюцца нязначнымі фразамі, хутчэй за ўсё — насмешкамі.

— Адзін раз, стары, і — “Жыгуль”! — Красецкі крыва ўсміхнуўся.

Дудко маўчаў, уважліва сачыў за гульнёй каля чужых варот.

— Што табе тут — маслам мажуць? Павел — на “Волзе”, я — на “Волзе”, а ты? Што табе каштуе...

— Я... А ты... А каманда? Што скажа каманда? Не, не магу я...

— Што табе каманда! К нам пераляціш. Адвалім трыста калоў, кватэру...

Дудко не паспеў адказаць. Справа ішоў навес у штрафную. Апярэдзіўшы Сілава, ён галавой адбіў мяч на Рахаўца.

— Ну, што, кера? — Красецкі не адступаў.

— Я ж сказаў: не магу! І не прасі.

— Ну і балда! Будзеш шкадаваць, — Красецкі злосна сплюнуў, адышоў на левы бок поля.

 

Насевіч ірвануўся па сваім правым краі. Левы і цэнтральны абаронцы ташкентцаў падцягнуліся, перакрылі зону. Трэба было падаваць. Вадзік ішоў паралельна, чакаючы прастрэлу, не выходзячы на адну лінію — у афсайд — з апошнім іграком “Пахтакора”. Ігар падаў. Мяч ішоў не дугой, а паралельна зямлі, метры на два ад яе. Вадзік, апярэдзіўшы Салімава, выслізгнуў з-за спіны і ў скачку галавой прабіў у правы вугал. Варатар акрабатычна адбіў мяч на вуглавы. Трыбуны ахнулі. Прыгожы быў удар — прыгожы і кідок варатара.

— Вадзік, глядзі, на цябе Красецкі палюе, — Валодзя Малянскі паляпаў па плячы і пабег падаваць вуглавы.

У азарце, у парыве нялёгкага змагання, у напружаным саперніцтве ўсё магло быць. Але Вадзік не прызнаваў грубай гульні, не мог цярпець подласці, удараў з-за спіны, “выпадковых” тырчкоў пад лыжачку, пад дых. А самымі страшнымі сярод гэтых варварскіх прыёмаў былі два. Першы — удар у меніск. З-за іх, меніскаў, часцей за ўсё развітваліся маладыя здаравякі з футболам, развітваліся тады, калі наступаў самы росквіт таленту, кіпелі сілы, прыходзіла футбольная мудрасць. Многія ўсё жыццё мучыліся, адкачваючы вадкасць з калена, а то і клаліся пад аперацыйны нож. Калецтва гэтае вярэдзіла нагу, выклікала горкія ўспаміны футбольнай маладосці.

Але другі прыём быў страшнейшы. Калі ў натхнёным, імклівым рыўку футбаліст ірваўся да чужых варот, нехта, быццам незнарок, перабягаючы ззаду яго з аднаго боку ў другі, шыпамі буцы наступаў на пятку. Ахілесава сухажылле ў самым напружанні не вытрымлівала, ірвалася, як напятая струна. Футбольны сезон вылятаў упустую, на маруднае лячэнне.

Вадзік ведаў гэта.

 

— Няўжо так і закончыцца? — Максім у каторы раз выняў пачак цыгарэт і, схамянуўшыся, зноў схаваў.

Сямён Міхайлавіч зірнуў на табло: восемдзесят пятая мінута. Пяць мінут да канца. Адну, магчыма, прыбавіць суддзя. За гэтыя шэсць мінут усё можа быць. Балельшчыкі, нават самыя нецярплівыя, не пакідалі трыбун.

— Дзядзя Сёма, а як зваць таго, хто збіў вашу адзінаццатку? — Віця з цікавасцю сачыў за гульнёй.

— Красецкі. Юрый Красецкі.

— А за што яму жоўтую картачку суддзя паказаў?

— За гэта і паказаў. Недазволены прыём. — Сямён Міхайлавіч не заўважыў, як ад хвалявання скруціў у трубачку праграмку, змяў яе пабялелымі пальцамі і зараз, на апошніх мінутах, скамячыўшы, заціснуў, як папяровую гранату, у кулаку.

Вадзік атрымаў мяч ля цэнтральнага круга. Адчайна рвануўся сам. Абвёў Салімава, па ходу, нават не пазнаў каго, абышоў яшчэ аднаго. Справа адкрываўся Насевіч. Па левым краі спяшаліся Рахавец і Малянскі. “Сам, сам!” — не то тахкала сэрца, не то выстуквала ў скроні жылка. Два цэнтральныя абаронцы пайшлі на яго. Паказаўшы корпусам управа, імгненна зрабіў падманны рух улева... Двое паддаліся, зрэагавалі амаль сінхронна, быццам на долю секунды разышліся дзве скалы, каб потым зноў самкнуцца, раздушыць мускулістымі целамі яго, смельчака-форварда, толькі б не прапусціць мяч. Вадзік праляцеў між імі. За спіной спрацавала “каробачка”, але ўпустую. І цяпер ён імчаў на вароты адзін. Ніхто не мог перашкодзіць яму прабіць па варотах.

Краем вока ўбачыў, як сцяўся варатар, пачаў лавіць міг, каб пайсці насустрач, зменшыць вугал удару па варотах... Вырашыў біць у левы ніжні, не вельмі моцна, правай нагой. За метры два пасля штрафной лініі адхіліўся ўлева і замахнуўся... Варатар пайшоў на яго... Вадзік, здаецца, адчуў тое месца буцы, якім нанясе ўдар. Рэзка замахнуўшыся правай: забіць, забіць у той вугал, у які задумаў. Але нага да мяча не дайшла. Падсечаны ў самае апошняе імгненне касым ударам саперніка збоку, Вадзік страціў раўнавагу, балюча ўпаў на бядро. “Хто, хто?” Убачыў, як перад Федарковым апраўдваўся Красецкі, але рука з чырвонай картачкай была няўмольнай: “З поля!”

“І калі ён паспеў?” — Вадзік паварушыў правай. Не, нічога страшнага. Проста грубы ўдар, без траўмы.

Красецкі пад свіст пакідаў поле.

Суддзя паставіў мяч на адзінаццацімятровы лапік, пазначаны мелам.

— Я праб’ю, — Вадзік узяўся за руку Валеры, устаў.

— Бі, — згадзіўся капітан каманды, хоць часцей прабіваў пенальці сам.

Вадзік паправіў мяч. Гульня закончылася. Секундамер абабег дзевяноста першы круг. Але па правілах пенальці прабівалася.

Стадыён замёр, затаіўся, быццам баяўся дыханнем перашкодзіць палёту мяча, збіць яго з задуманай лініі.

Вадзік разбегся і, як на трэніроўцы, прабіў у левы верхні вугал. Імгненна, з ударам, дзіка выбухнуў стадыён:

— Г-о-о-о-л! Г-о-о-л...

Гэта быў дваццаць пяты гол Вадзіка ў сезоне. Гэта была перамога.

* * *

Віка чакала на дамоўленым месцы.

Вадзік, убачыўшы яе, здалёк памахаў рукой, перабег трамвайную лінію.

— Ну, малайцы! Віншую з перамогай, — Віка ўзяла яго пад руку. — А ты...

— Толькі не хвалі, а то нос задзяру...

— Тады не буду, а то і праўда — задзярэш. — Віка ўсміхнулася. — Стаміўся?

— Трошкі...

Вадзік толькі цяпер адчуў, што лёгкая стомленасць запаволіла яго рухі, разлілася па целе нейкай заспакоенасцю, і таму, хоць і ныла крыху нага, хацелася проста прайсціся па вуліцы, прайсціся, як тады, калі яны пазнаёміліся...

— Яшчэ адна гульня засталася, апошняя?

— З “Лакаматывам”, праз пяць дзён...

— Вадзік, выйграеце? — Віка прыхінула голаў да яго пляча.

— Не ведаю... Мяч — круглы... Але хлопцы настроены на перамогу.

— А ты?

— Усё ад цябе залежыць... — Вадзік усміхнуўся.

— Тады зноў прыйду на стадыён... Абавязкова.

Яны, як некалі, ішлі па вуліцы, нікога не заўважаючы, не звяртаючы ўвагі на мігатлівыя агні рэкламы, на машыны і трамваі, якія па схіле вуліцы каціліся насустрач ім, праплывалі міма...

Над паркам неба выкаціла месяц, і ён, чысты, ясны, здаецца, нябачна ліў у гэты вечар мяккае сіняе святло...

— Глядзі, Вадзік: поўня — як мяч...

— Ды гэта і ёсць мяч, заварожаны мяч!

Яны засмяяліся і пайшлі далей, пайшлі ў лёгкую музыку вечара... Ён і яна...

1989

---

Тэкст падаецца паводле выдання: Камароўскі А.А. Пенальці: Аповесці і апавяданні.- Для ст. шк. узросту. - Мн.: Ураджай, 2000. - с. 5-100
Крыніца: скан