Выйшаўшы пасля нарады з кабінета намесніка міністра, Граковіч адчуў, як раптам, зусім неспадзеўкі, замільгала, паплыло ўсё перад вачыма, а ногі гатовы былі вось-вось падагнуцца, не вытрымаць яго раптоўна ацяжэлага цела. Ён і ўпаў бы, асунуўся б на паркет тут жа, у калідоры міністэрства, калі б яго не падхапілі чыесьці дужыя рукі...
Пасля, можа, праз гадзіну ці дзве, лежачы на кушэтцы ў невялікім пакойчыку медпункта, ён з пачуццём як бы віны і ніякаватасці сачыў з-за сваёй палатнянай шырмачкі за жанчынай у белым халаце, якая сядзела за сталом і нешта пісала, смешна, па-дзіцячы варушачы поўнымі прыгожымі губамі.
Граковіч не адразу і ўцяміў, што ж адбылося, як апынуўся ён тут, за гэтай вось шырмачкай, на гэтай кушэтцы. Ён памкнуўся ўстаць, спусціў на лінолеум ногі і... не змог. Адчуў гуд у скронях, цягучую моташнасць, млоснасць і зноў адкінуў галаву на маленькую гумовую падушачку.
Жанчына ў халаце і не пачула, як глуха рыпнула кушэтка. Яна гэтак жа, схіліўшыся, сядзела за сталом, і Граковічу праз вузкую шчыліну між дзвюх прасцін добра відаць была ўся яе пастава. Галаву жанчыны цесна ахоплівала беласнежная, як і халат, шапачка, з-пад якой справа, ля вуха, выбівалася пасма каштанавых валасоў. «Акурат як у Надзі»,— нечакана нагадалася Граковічу.
Ён заплюшчыў вочы, спрабуючы расслабіцца, зняць гуд у скронях, але спамінак пра Надзю працяў сэрца тупым болем, і яно забілася няроўна і часта, як білася тады, летам сорак трэцяга.
...Яшчэ адна спроба выйсці з акружэння скончылася трагічна: семнаццаць чалавек насмерць прашыты свінцом, дзевяць цяжка паранены. Сярод гэтых дзевяці быў і ён, Сяргей Граковіч, якога дасюль вайна ашчаджала, хоць ён неаднойчы ўжо быў на валасок ад смерці. А цяпер вось не пашанцавала: разрыўная куля «дум-дум» патрушчыла левае плячо, а ў грудзях, недзе пад рабрыной, засеў, не крануўшы, на шчасце, нічога ўсярэдзіне, яшчэ адзін «падарунак» фашыстаў — шурпаты асколак ад міны.
Параненыя ляжалі, так-сяк забінтаваныя, на насілках, пад густымі елкамі. І тыя, каго параніла сёння, і ранейшыя хворыя. Перасільвалі боль — хто да крыві кусаў асмяглыя губы, каб не дужа стагнаць, хто ляжаў пакорліва-сцішана, як бы скарыўшыся лёсу.
А недзе зусім побач, за густым ельнікам, шоргалі аб пясок рыдлёўкі. Граковіч ведаў: капалі яму для тых, семнаццаці. Вочы засцілі слёзы. «Бывай, Жэня, бывайце, хлопцы!» Хацелася падняцца і пабегчы туды, дзе шоргалі рыдлёўкі, дзе ляжалі яны, з кім яшчэ вось-вось нядаўна ішоў ён, Граковіч, на прарыў. Ім ужо нічога не трэба і нішто ім не пагражае. Хто ведае, каму больш пашанцавала: яму, Граковічу, ці ягонаму сябру Жэню Каралю і тым шаснаццаці, што ляжаць з ім побач і каму спехам рыхтуюць апошнюю несамавітую дамоўку. «Бывай, Жэня... » — праз слабы ўжо шоргат рыдлёвак шаптаў Граковіч, чуючы, як галава наліваецца цяжкім тлумам і як ён падае, куляецца ў нейкую бездань...
Пасля была густая, што сажа, цемната, ліпкі пах прэлых бінтоў, ёду, свежай зямлі і, як бальзам, ледзь улоўны водар ігліцы і моху. Граковіч глядзеў у гэтую чарнату, яшчэ нічога не цямячы, пасля рэзка, рыўком памкнуўся ўстаць і застагнаў ад болю, нібы навылёт працялі яго сотняй іголак. Побач таропка чыркнулі запалкай, і адразу ж загарэўся кнот невялічкай, з гільзы, газоўкі. Жанчына вопрамець кінулася да яго і цёплай мяккай даланёю накрыла яму рот.
— Т-сс-с! Пацярпі, родненькі,— шапнула амаль у самае вуха.— Фашысты!..
Гэта была яна, іх Надзейка, іх санітарная сястра. Пры слабым дрыготкім святле газоўкі Граковіч згледзеў яе напружана-стомлены твар, трохі рудаватую ўжо марлевую касынку на галаве, журботна-глыбокія вочы, у якіх стаіліся і страх, і ўпартая рашучасць, і адчай за сваю бездапаможнасць. Побач, упокат адно пры адным, ляжалі параненыя. Граковіч зразумеў усё. Ён ведаў, што так трэба было, што камандзір пайшоў на гэтую рызыку, пакінуўшы іх адных у замаскіраванай зямлянцы, калі ўжо не заставалася іншага выйсця.
Нібы адгадала яго думкі і Надзея. Яна шэптам расказала, што атрад, пасля нядоўгай нарады ў камандзіра, вырашыў прабівацца праз Чортаў мост. Граковіч ажно скалануўся: ён ведаў, што гэта за «мост», нездарма яго ахрысцілі чортавым. Яшчэ не было выпадку, каб хто-небудзь яго перабрыў. І ніводнага сухога грудка, казалі, нібы нямашака сярод гэтага гнілога, без канца і краю балота...
Граковіч стаіў дыханне: там, наверсе, трохі злева, чуўся тупат падкаваных ботаў, трэск сушняку, картава-злыя галасы чужой мовы. Нехта, удвух ці ўтрох, каціў штосьці цяжкае, ці не кулямёт, і над саменькай глядзі што галавой гулі, напятыя, як струны, аголеныя карані дрэва.
Надзя хуценька дзьмухнула на кнот, і зямлянку акрыла едкая чарната, як хто раптоўна накінуў на вочы тоўста вязаную, у некалькі столак, хустку. А перад гэтым, у якое імгненне, Граковіч паспеў згледзець спалатнелы Надзін твар, руку, што выхапіла з-пад кучкі лапніку цёмна-рабрыстую «лімонку»...
— Надзя!..— прахрыпеў Граковіч і... прахапіўся, расплюшчыў вочы.
Кінуў спалоханы погляд за шырмачку і зніякавеў ад згадкі, што крычаў уголас, як усё роўна трызніў. Бо да яго ўжо ішла, пакінуўшы свой занятак за сталом, гэтая незнаёмая жанчына, якая так неспадзеўкі нагадала яму Надзю.
— Ну, як вы? — спытала, беручы яго левую руку і мацаючы пульс.
— Ды нішто сабе, доктар,— слаба ўсміхнуўся Граковіч.— Нарабіў я тут вам клопату. Не ведаю і сам, што за немач напала... Здэцца, усё ўляглося.
— Па-першае, я не доктар, а медсястра. І завуць мяне Нінай Іванаўнай. А па-другое — які ж вы, аднак, шустры! «Уляглося»... Баюся, каб вам не давялося надоўга ўлегчыся. От прыедзе ўрач, мы выклікалі, і ён усё скажа. Мо і ў бальніцу накіруе...
— Н-не-е,— рашуча хітнуў галавою Граковіч.— Я і сам выкараскаюся з гэтай бяды. Паляжу дзянёк у гасцініцы і, пабачыце, пеўнем хадзіць буду.
Ніна Іванаўна развесялілася:
— Маўчыце ўжо лепш, «певень»! Адпетушыліся сваё...
Ляпнулі дзверы. Нехта таропка зайшоў у пакой. Жанчына адхінула край шырмачкі, шапнула Граковічу: «Доктар», а сама лёгка і борзда выбегла насустрач.
Граковіч сеў на кушэтку, далоняй прыгладзіў разбэрсаныя валасы, увабраў у штаны пакамечаную кашулю. «Ну і ўліп жа ты, Сяргей Трафімавіч. Бачылі б твой «інтэлігентны» выгляд падначаленыя... А яшчэ, крый божа, у бальніцу ўпякуць...»
Урач, ружовашчокі мужчына гадоў недзе за сорак, з чорнай, клінам, бародкай, якая вельмі пасавала яму, намацаў пульс, змусіў Граковіча распрануцца па пояс, некалькі разоў варочаў яго і так і гэтак, прыкладваў да цела халодны стэтаскоп, прымушаў то дыхаць на поўныя грудзі, то сцінацца, заміраць на колькі секунд. Не здаволіўшыся стэтаскопам, ён нешта выстукваў пальцамі, прыкладаў да грудзей вуха, сцішваўся. Граковіч цярпліва выконваў усе ягоныя загады, са стоеным страхам чакаў прысуду, і самага цяжкага і непажаданага цяпер — гэта легчы ў бальніцу.
З палёгкай уздыхнуў Граковіч толькі тады, калі ўрач, спытаўшы, хто ён, скуль, дзе спыніўся, напісаў і аддаў яму ў рукі рэцэпт, наказаўшы пабыць яшчэ якую гадзіну тут, у медпункце, а пасля на машыне ехаць у гасцініцу, легчы ў пасцель і дні тры-чатыры нават і не падымацца.
— То мне ж дадому трэба,— асмялеў Граковіч.— Работы па горла. План гарыць...
Урач строга паглядзеў на Граковіча, неяк суха і як бы раўнадушна сказаў:
— Раю развітацца з работай. І чым хутчэй, тым лепш...
— Як гэта... развітацца?
— А так вось. Аформіць пенсію, ляжаць у цяньку ў гамаку, слухаць птушыныя цілі-цвілі, лавіць рыбку.— І, панізіўшы голас, ужо амаль шэптам дадаў: — Калі хочаце яшчэ пажыць. І ніякіх больш вандровак, ведайце. Сэрца вашае гэтага вам не даруе...
У нумары, нягледзячы што расчынена акно, трохі душнавата. Вецер дурасліва гуляе з лёгкімі, тонкага сіта гардзінамі. Туд-сюд матляецца фортка, і ад шкла па сцяне, па столі бегаюць гарэзліва-вясёлыя сонечныя зайчыкі.
З двара даносіцца шум горада. Недзе ўнізе, відаць, ля галоўнага пад’езда, раз-пораз ляпаюць дзверцы машын, чуць далей, дзе шырокая стужка асфальту ўзбягае на мост, несціхана шапацяць шыны.
Яшчэ ўчора Граковіч адчуў сябе значна лепш, і Ніна Іванаўна, якая прыязджала ўвесь гэты час па два разы на дні (клопаты самога міністра), прывозіла лякарствы, сёння, наведаўшыся апошні раз, развіталася, пажадала здароўя і добрай дарогі.
Сяргей Трафімавіч, надзіва, не адчуў палёгкі. Нейкі іншы боль лёг на сэрца, даўка падкаціў да горла. Ён ажно скалануўся, калі падумаў, што давядзецца пакінуць работу, завод, усё тое, чым ён жыў многія гады. А давядзецца, вядома. Сэрца ўжо і да гэтага падавала сігналы трывогі. Але ў мітусні будняў, у дырэктарскіх трывогах і клопатах неяк не хацелася зважаць на гэтыя сігналы, верыць у што-небудзь благое.
Толькі цяпер Граковіч прызнаўся сам сабе, як моцпа пакрыўдзіў ён Трыфанавіча, Івана Трыфанавіча, старэнькага, з глыбокімі баразёнкамі маршчын на запалым твары іхняга тэрапеўта.
Было тое недзе ў пачатку лютага, калі Граковіча зваліў грып. Зваліў як ніколі за многія гады. Калі раней, прастудзіўшыся, ён паўдня якога пакашляе, пап’е нанач згатаванага жонкай Верай Пятроўнай настою малінніку (лякарстваў — розных там тэтрацыклінаў, трайчатак — ён і прызнаваць не хацеў), натрэцца шкіпінарам і раніцою ўжо ідзе на свой станкабудаўнічы завод, то таго разу не памаглі ні настой, ні націранне, ні налітая кіпнем грэлка. Тэмпература, ажно за трыццаць дзевяць, трымалася нешта каля тыдня, і Вера Пятроўна ўгаварыла мужа выклікаць дадому ўрача. Вось тады Трыфанавіч (так па-свойску, па-дамашняму, называлі доктара ўсе дарослыя ў іх гарадку) і прызнаў у Граковіча акрамя цяжкой прастуды сур’ёзныя нелады з сэрцам. Трыфанавіч прапанаваў Граковічу неадкладна, як толькі акрыяе, з’ездзіць на дэталёвае абследаванне ў Мінск, у клініку, якую ўзначальвае вядомы ў краіне спецыяліст у галіне кардыялогіі прафесар Званцоў.
— Не затлумляй мне мазгі, Трыфанавіч. Яны і так затлумленыя,— раздражнёна сказаў тады Граковіч.— А на сэрца я ніколі не наракаў і наракаць не збіраюся. Вушы ўжо цябе падводзяць...
Іван Трыфанавіч, суха развітаўшыся, пайшоў, а Вера Пятроўна, помніцца, доўга плакала, ціха дакарала яго за нястрыманасць, за тое, што так жорстка пакрыўдзіў старога, усімі паважанага чалавека.
Граковічу хутчэй захацелася ўбачыць жонку, сказаць ёй добрае слова, прыгарнуць да сябе і пакаяцца ў многіх сваіх грахах.
Часта так бывае: жыве чалавек, здаровы і малады, бегае, мітусіцца і ў вечных сваіх клопатах не заўсёды ў час спыніцца, аглянецца, падумае: ці так усё рабіў, ці правільна вымяраў вялікае і малое і што наогул у чалавечым жыцці вялікае і што малое? І толькі калі надарыцца якая бяда, чалавек раптам часта запознена ўсвядоміць: ён такі ж смяротны, і тое, што лічыў учора драбязой, часовай з’явай, сёння можа стаць балючым дакорам яму за няўвагу, душэўную слепату, чэрствасць.
Вось так у яго і з Верай. Хутка як трыццаць гадоў разам, пад адным дахам, а ці заўсёды і ва ўсім яны былі адно цэлае? Ці многа шчасця і цяпла ён даў ёй? А яна яму? Ён злавіў сябе на думцы, што, бадай, ніколі па-сапраўднаму і не кахаў жонку. А як ёй было, калі, прачнуўшыся, яна нібы жартам расказвала, як ён зноў у сне развітваўся з Надзяй, супакойваў, што не, яна не памрэ, што праз колькі месяцаў яны зноў будуць разам...
Граковіч раніцай не помніў ні аднаго свайго сну, але ён ведаў, што Вера Пятроўна не маніць, хоць і здзіўляўся, чаму ноччу прыходзілі да яго такія сны. Здаецца ж, усё даўным-даўно адлягло, адышло ў нябыт, ніколі і не ўспаміналася, ды і не было калі ўспамінаць. Завод, сотні вялікіх і малых спраў, лятучкі, сходы, планёркі, паездкі ў міністэрствы ў Мінск, Маскву, нялёгкае змаганне за план, падзякі і дакор,— гэта было ўсё яго жыццё, яго паветра, яго думкі і пачуцці. І больш ні на што не хапала сябе.
Так думаў Граковіч. Але сёння як ніколі ён адчуў, што ўсе гэтыя гады маніў сабе, што тое, даўняе, не загаілася, не аціхла, а толькі стоена драмала і напамінала пра сябе тады, калі ён расслабляўся, забываўся, калі менш за ўсё гэтага чакаў.
Граковіч апрануў пінжак, хоць ведаў, што на вуліцы горача, і рашыў трохі прайсціся. Поезд яго адыходзіў у дзевятнаццаць з мінутамі, наперадзе было нямала часу. Можна не спяшацца, тым больш што ніякіх пільных патрэб у яго не было. Ды ён і не схацеў бы сёння чым-небудзь абцяжарваць сябе. Хацелася проста так, лена і бяздумна пахадзіць, панаглядаць, пабыць сам-насам.
Граковіч выклікаў ліфт і доўга чакаў яго. Але кабіны, відаць, бітком набітыя яшчэ зверху, плылі міма, не спыняліся. На іхнім, на пятым, паверсе было ўтульна-спішана, як бы ніхто і не жыў, і Граковіч здзівіўся: адкуль жа едзе туды-сюды гэтулькі пароду. Праўда, ён ведаў, што гэтая велізарнейшая, у саменькім цэнтры Масквы гасцініца ніколі не пустуе, ні зімой, ні восенню, ні тым болей цяпер, улетку. Але ж зараз самы разгар дня, і хто можа, акрамя хіба яго, Граковіча, сядзець у нумары?..
Нарэшце пачуўся прыемны меладычны гук, адскочыла назад, шчоўкнуўшы, кнопка выкліку, і праз секунду Граковіч быў ужо ў ліфце, які плаўна і незаўважна спусціў яго наніз. Купіў газету, тут жа, у холе, пагартаў, пачытаў свежыя павіны. Выйшаў на вуліцу і ў нерашучасці спыніўся: куды ісці?
Ён нядрэнна ведаў Маскву, асабліва цэнтр, мог лёгка арыентавацца ў лабірынце яе вуліц і завулкаў, тунеляў і пераходаў, і часта нават, калі ў яго пыталіся, не без гонару паказваў або тлумачыў, як хутчэй і лепш дабрацца, куды чалавеку трэба было.
Граковіч, не ў прыклад многім сваім знаёмым, любіў тлум вялікага горада, яго імклівы рытм, яго пульс. Жывучы ў сваім ціхім гарадку, дзе амаль кожны ведаў адзін аднаго і ведаў усё, часам і тое, чаго не трэба было б ведаць пабочнаму, ён, прыязджаючы ў сталіцу, у вольныя гадзіны з нейкай апантанасцю, ужо без усякай аглядкі, даваў волю таму, што любіў і чаго быў пазбаўлены, жывучы ў сябе дома: бегаў па магазінах, прыглядаўся, што дзе прадаюць, купляў патрэбнае сабе, жонцы, дачцэ, па-хлапчукоўску, стоячы ў людным месцы, лізаў марожанае. Вечарам, калі не мог дастаць білет у тэатр, ішоў у які-небудзь рэстаран ці кафэ або проста блукаў па вуліцах, спускаўся ў метро, з нейкай дзіцячай гарэзлівасцю катаўся на эскалатары. Калі б хто з падначаленых на заводзе бачыў Граковіча ў гэткія хвіліны, ён не пазнаў бы яго: дзе дзяваліся строгасць і саліднасць, адбітак заўсёднай стомленасці і заклапочанасці на твары!
Але сёння Граковіч адчуў, што нешта зрушылася ў яго душы, што няма ужо той лёгкасці ў нагах, свежасці ў галаве, якія ніколі не пакідалі яго ў ранейшых паездках. Хацелася быць аднаму, сам-насам са сваімі думкамі, са сваім клопатам. Ён як ніколі востра адчуваў, што нешта рушыцца ў ягоным звычным жыцці, што ён стаіць на парозе, за якім пустата, халодная і няўмольная пустата...
Граковіч не заўважыў, як апынуўся на плошчы. Спачатку ён хацеў зазірнуць у ГУМ, пасля, успомніўшы, што не захапіў з сабою грошай ды што і купляць асабліва нічога не трэба, спыніўся, перавёў дыханне.
Плошча і гэты раз была як заўсёды: шматлюдная, строгая, велічная. Дзесяткі разоў, прыязджаючы ў Маскву, прыходзіў Граковіч на Красную плошчу, але кожны раз яна неяк па-новаму здзіўляла, трывожыла, радавала і захапляла яго. Ён гадзінамі глядзеў бы на гэтую бясконцую плынь людзей, людзей самых розных і па гадах, і па апратцы, і па колеру твару і рук. Глядзеў бы на гэтае зіхатліва-залацістае святло, якое ішло ад купалаў сабораў, палацаў, хмузеяў. І які б ні быў ён змардаваны дарогай, заклапочаны, устрывожаны рознымі жыццёвымі праявамі, варта было хоць якія паўгадзіны пабыць тут, пахадзіць, паглядзець на велічную строгасць, упэўнена-спакойны малюнак таго, што бачылася воку, як адразу мяняўся настрой, святлелі думкі.
І цяпер Граковіч з радасцю падумаў, што ногі яго неяк як бы самі прывялі сюды, бо, выйшаўшы з гасцініцы, ён не меў пэўнай мэты, пэўнага кірунку.
Было горача, але лёгкі ветрык-сухавей гарэзліва лез пад крыссе пінжака, прыемна казытаў спіну. Трохі яшчэ пастаяўшы, Граковіч падаўся ў бок сабора, у галовах-макаўках якога дурасліва гулялі бліскаўкі.
Ён запыніўся каля белага, з палатна, тэнта, пад якім сядзела мажная санлівая жанчына.
— Што, сфатаграфавацца? — стомлена-абыякава спытала яна, нават не глянуўшы на Граковіча.
У гэты час падышла цэлая група страката апранутых людзей, шыракаскулы мужчына ў маленькай цюбецейцы на брытай галаве папрасіў сфатаграфаваць іх. Граковіч узрадаваўся, што застаўся па-за ўвагай жанчыны, і пачаў па чарзе заглядаць у пластмасавыя шарыкі, якія целяпаліся на нітках пад тэнтам. Мільганула думка і самому прывезці дадому такі шарык: надта ж цікава было б паказаць жонцы, дачцэ свой маскоўскі здымак, гэтак вось добра і хітра аздоблены. Але Граковіч зноў успомніў, што пры ім няма ні аднае капейкі, і з нейкім шкадаваннем адышоўся ад тэнта.
Непадалёку ад сабора, прыхінуўшыся спіной да дрэва, Граковіч з трывогай слухаў, як зноў шчымлівым болем напомніла пра сябе сэрца. Ён ужо дакараў сябе, што так легкадумна пакінуў нумар, пайшоў хадзіць у такую задуху. Ляжаў бы сабе ціха да вечара, а там, пакуль яшчэ на вакзал, можна было б трохі і пагуляць. Ён расшпіліў каўнер кашулі, хусцінкай выцер узмакрэлую шыю, твар. Сонца праз лістоту не даставала яго, і Граковіч хутка адчуў сябе лепш.
Непадалёку, абвітыя рознакаляровымі стужкамі, плаўна затармазілі дзве новыя светлыя «Волгі». На першай з іх каля ветравога шкла была прымацавана вялізная пластмасавая лялька. З машыны з лялькай выйшаў высокі паглядны хлапец. За ім лёгка, нібы птушка, скокнула на асфальт, цокнуўшы абцасікамі белых лодачак, усмешлівая прыгажуня нявеста. Гнуткі стан яе шчыльна аблягала доўгае бялюткае, ажно рэзала ўваччу, плацце. У руках яна трымала букет ружаў.
«Світа» з абедзвюх машын некалькі разоў сфатаграфавалася разам, пасля асобна — жаніх і нявеста, і ўсе накіраваліся да Маўзалея. Граковіч з-пад ліпы бачыў, як яны перасеклі амаль усю плошчу, як міліцыянер, што сачыў за парадкам, уклініў іх без чаргі ў людскі ручай, хвост якога цягнуўся недзе ажно ў Аляксандраўскі сад.
І чамусьці адразу нагадалася Граковічу сваё, даўняе, што спавілося ўжо як бы нейкай смугой, стала далёкім-далёкім, нібыта і нерэальным...
...Фашысты іх тады не знайшлі. Яшчэ два дні бездапаможна ляжалі яны ў схованцы пад каранямі. Не было чым лячыць хворых, пагнілі бінты, скончыліся тыя харчы, што спехам магла ўзяць Надзя з мізэрных запасаў атрада. Заставалася трохі сухароў, але хіба падтрымаеш імі параненых? Ды і смага мучыла бясконца. Многія стагналі і ўсё прасілі піць. Вады, нясмачнай, ад якой патыхала балотам, было толькі паўкацялка, і Надзя ашчаджала яе як магла. Выходзіць наверх пакуль баялася: яшчэ ўчора непадалёк, на лясной дарозе, гулі машыны, чулася страляніна. Сёння, праўда, было ўжо ціха, і Надзя надумала ноччу, калі ўсё будзе ціха, збегаць у Замосце, за кіламетры чатыры адсюль, каб прыдбаць чаго-небудзь для хворых.
Але надвечар стала зусім дрэнна маладому партызану Васю Корбуту, які быў паранены ў галаву. Надзя раз-пораз змочвала насоўку і клала хлопцу на лоб, шаптала ласкавыя словы, суцяшала. Гэта і ўсё, чым яна магла памагчы. Яна гатова была плакаць ад роспачы і крыўды. Няўжо на іх забыліся, няўжо ніхто не прыйдзе з атрада? Дзе ўсе партызаны, ці прайшлі хаця праз тую чортаву дрыгву? Што будзе, калі ніхто не вернецца па іх?
Яна і заплакала, амаль нячутна, давячы ў сабе ўсхліп, заплакала ўпершыню за многія дні. Граковіч, перамагаючы боль у плячы, падпоўз да дзяўчыны, узяў яе за руку. Праз адтуліну між карэнняў — Надзя сёння трохі рассунула палкай наверсе галлё — цадзілася, адбіваючыся ад камля, залацістае надвячорнае святло.
Яна не здзівілася, не адняла рукі. Пальцы яе былі пяшчотна-даверлівыя, мяккія. Граковіч зазірнуў ёй у твар, бледны і мокры ад слёз, і адчуў, як нешта расце, шырыцца ў грудзях, як цёплая хваля накацілася на сэрца і захліснула яго. Адразу забыліся і боль, і смага, якая сушыла горла і губы, і ўвесь жах і недарэчнасць іх становішча.
— Не трэба... Усё будзе добра...— гладзячы яе пальцы, шаптаў Граковіч.— Не трэба плакаць.
Ён ужо даўно, з восені сорак другога, як толькі ў іх атрадзе з’явілася гэтая высокая, паглядная, з вялікай, акуратна заплеценай куксай-касой на галаве дзяўчына, марыў пра блізкае знаёмства з ёй.
У адзін з вераснёвых надвячоркаў магло вырашыцца для Граковіча многае. Было надзіва цёпла, ціха. Перад гэтым чатыры ці пяць дзён запар імжэў дождж, у лесе, змрочным і няўтульным, адусюль капала, усюды хлюпала пад нагамі вада. Таму, карыстаючыся такой прыемнай зменай надвор’я, моцна засумаваўшы па цяпле, усе, хто быў вольны ад заданняў і іншых пільных спраў, выйшлі на паляну, месца заўсёдных іх збораў, каб трохі размяцца, падыміць самасадам, абмяняцца навінамі. Больш маладыя, а з іх у атрадзе пераважалі, вядома, хлопцы, неяк самі сабой гарнуліся адзін да аднаго, асобна ад пажылых і асабліва ад вачэй начальства.
Сяргей Граковіч падаўся да ручая. Яму хацелася трохі пабыць аднаму, хоць у другія дні ён таксама хінуўся да кампаніі. Нейкім няўлоўна ціхім і пяшчотным смуткам поўнілася сэрца. Можа, вінаваты вось гэты дзень, які так шчодра дорыць сваю апошнюю ўсмешку, услед за якой, зусім ужо хутка, надоўга прыйдуць у лес змрочная паныласць і слота.
Ён ішоў па густой, сакаўнай яшчэ траве, спрэс усланай жоўта-барвовым лісцем, якое прыемна шамацела пад нагамі, і ні пра што не думаў. Не хацелася ні пра што думаць: ні пра вайну, ні пра свае партызанскія клопаты.
Непадалёку ад ручая Граковіч збочыў у лес, прыкмеціўшы ладныя купкі арэшніку. Падумалася, што цяпер самыя лушчакі і няблага было б набіць імі кішэні.
Крокаў за дваццаць збоку, між кустоў, мільганула чыясьці постаць. «Хто б гэта мог?» — падумаў Граковіч, вырашыўшы, аднак, падысці пацікавіцца. І амаль адразу ж спыніўся на месцы, здзіўлены і — ажно сэрца раптоўна шалёна і гулка таўханула ў грудзі — уражаны. Ля высокай купчастай арэшыны, закінуўшы ўгору галаву, нерухома, у нейкай напружанай і адначасна па-дзіцячы змоўніцкай і шчаслівай паставе застыла дзяўчына. Яна была ў шэрай спаднічцы, з-пад якой трошкі віднеліся гладкія круглыя рэпкі каленяў, і ўвабранай у спаднічку сіняватай блузцы, што цесна аблягала яе ў меру поўнае цела. Кідаліся ў вочы грудзі: высокія, пругка напятыя пад блузкай, вабныя.
Граковіч не адразу і пазнаў, што гэта Надзя, іхняя санітарная сястра, так яна змянілася ў новым для яго ўбранні. Праўда, і ў звычайнай штодзённай апратцы яна ўсё роўна была зграбная. Неяк усё дзіўным чынам пасавала ёй: і кірзачы, і целагрэйка ў халодныя вечары, і бушлат, і вязаная хустка, і нязменны халат, хоць не вельмі і бялюткі, але заўсёды чысты і старанна адпрасаваны. Разведчыкі, сувязныя, падрыўнікі, той-сёй з камандзіраў неаднойчы спрабавалі падступіцца да яе, заваяваць яе прыхільнасць, аднак дзяўчына далікатна, але настойліва адхіляла заляцанні сваіх кавалераў.
Не святы быў і ён, Граковіч. Толькі, навучаны горкім вопытам іншых, ён не лез сляпіцаю ёй у вочы, не гаварыў банальных слоў з рознымі намёкамі, наогул стараўся трымацца ўбаку, хоць у думках, у марах бачыў яе побач з сабою.
Цяпер яна, радасна свецячыся тварам, нечага глядзела на самую макаўку арэшыны. Граковіч, каб незнарок не спалохаць дзяўчыну, ціха кашлянуў і зашастаў кустоўем, спрабуючы звярнуць на сябе ўвагу. І Надзя зіркнула ў яго бок, але, ніколькі не спалохаўшыся і нават не здзівіўшыся, прыклала палец да губ, што азначала: т-с-с-с, не шумі занадта.
Граковіч на дыбачках падышоў да дзяўчыны, з-за яе пляча зіркнуў на арэшыну і адразу ўсё зразумеў. На тонкай хісткай галінцы, дзе смачна і вабна красавалася ладная гронка лушчакоў, сядзела, звесіўшы пушысты хвост, агніста-рыжая вавёрка і смела, як бы нават з выклікам, глядзела чорнымі ягадкамі вачэй на непажаданых гасцей. Адна шчака яе была надта адтапырана, як у хворага на флюс, але Граковіч, адразу адгадаўшы яе «хваробу», ажно пырснуў ад смеху.
— Ціха, бо ўцячэ,— неяк вельмі проста сказала Надзя.— Якая яна слаўная і смешная!
— Ага, смешная,— пацвердзіў Граковіч.— А калі яшчэ і за другую шчаку напіхае арэхаў, то хоць у цырку яе паказвай.
Цяпер ужо смяялася і Надзя.
Граковіч ажно ачмурэў. Кроў часта грукала ў скроні, хмельна кружылася галава. Ён глядзеў на Надзю, на мяккі пушок яе злёгку загарэлай шыі, і хацелася сказаць дзяўчыне нешта ласкавае, вынашанае неаднойчы ў марах і летуценнях, у цяжкіх буднях іх ляснога жыцця.
Гэты яго настрой неяк інстынктыўна адчула і Надзя. Яна павярнулася, і на твары яе адбіліся і разгубленасць, і маленне не чапаць яе, ні пра што не гаварыць. Толькі Граковіч нічога не заўважыў. Зусім згубіўшы галаву, ён аберуч абхапіў дзяўчыну, рыўком прыцягнуў да сябе і прагна пачаў цалаваць яе губы, твар, шыю. Надзя спачатку зніякавела, абмякла, цёплыя вусны яе, як здалося Граковічу, нясмела адказалі на пацалунак.
Але ў наступнае імгненне ён адчуў на сваёй шчацэ пякучы дотык дзявочай далоні. Шэптам кінуўшы: «Мядзведзь дурны», Надзя піхнула яго і, таропка шастаючы кустоўем, пабегла да сцяжыны.
Граковіч некалькі дзён быў як не свой. Сорам і крыўда даймалі яго на кожным кроку. Ён баяўся трапіць Надзі на вочы. І калі ў атрадзе пачалі падбіраць дабравольцаў на цяжкае, небяспечнае, з адлучкай на некалькі месяцаў заданне, Граковіч адзін з першых з’явіўся да камандзіра з просьбай накіраваць на гэтае заданне яго. Было нясцерпнае хлапчукоўскае жаданне нешта зрабіць такое, каб пра яго загаварылі не толькі ў сваім, але і ў іншых атрадах, а можа, і яшчэ далей. А ўжо калі суджана яму памерці, то ён і памрэ, ніколькі не шкадуючы свайго жыцця, бо каму яно надта патрэбна, яго жыццё, акрамя хіба маці ды яшчэ ягонага сябрука і аднадумца Жэні Караля...
Цяпер, у паўзмроку лясной зямлянкі-схованкі, гладзячы Надзіну руку, Граковіч з пачуццём віны і ніякаватасці думаў пра тую першую, сам-насам, сустрэчу з дзяўчынай. Які ж ён быў дурань, апошні дурань!.. Дзе ж дзявалася яго заўсёдная далікатнасць, стрыманасць, адчуванне, што можна сёння і чаго нельга?
У зямлянцы прыкметна пачало шарэць. Бралася на ноч. Нешта трэба было рабіць, неяк дапамагчы Надзі. Але як, як ён мог памагчы, калі сам меў патрэбу ў дапамозе? Боль у плячы ніколькі не аціх, а, наадварот, яшчэ горай пачало пячы і нешта торгаць. Набрыняла крывёю, хоць, праўда, не вельмі смылела, і рана на грудзях. Адно добра, што ён болей не траціў прытомнасць, што думкі і галава былі цвярозыя, не тлумныя. Трэба было шукаць нейкага выйсця, нейкай рады. І каму, як не яму, Граковічу, у гэтую цяжкую хвілю быць побач з Надзяй, падказаць ёй, параіць, у тым-сім паспрыяць?
Як Надзя ні пярэчыла, як ні ўгаворвала, але Граковіч дамогся, каб у Замосце пайсці разам. Ноч была цёмная, ціхая. Толькі недзе далёка-далёка, у глыбіні лесу, глуха вуркатаў гром, і густа крывавіла, нібы ад пажару, неба.
Дарога была знаёмая, і яны ішлі — Надзя паперадзе, Граковіч за ёю, чуйна ловячы кожны шолах, кожны трэск сучка ці галінкі. Але нічога падазронага не было чуваць. Мінулі лясны прагал, дзе яшчэ колькі дзён назад стаяла густая сцяна амаль ужо спелага жыта, а зараз — нават і ў цемнаце бачна — спляжанага, здратаванага коламі машын і яшчэ чортведама чым. Ад гэтага прагалу да Замосця — рукой падаць.
Надзя запаволіла крок, прыслухалася. Граковіч таксама спыніўся, ледзь стрымліваючы дыханне. Сэрца калацілася, як ашалелае, біла ў грудзі, млява падкошваліся ногі. Але не хацелася, каб Надзя што-небудзь заўважыла, і ён праз сілу бадзёра шапнуў:
— Хутка і датупаем. Як хораша ноччу!..
— Вусцішна неяк, Сярожа,— шчыра прызналася Надзя.— Недзе сабака вые. Не люблю, як сабака вые... А раптам у Замосці карнікі?
Граковіч пацягнуў носам, і страшная здагадка абпаліла ўсё ўсярэдзіне.
— Баюся, што няма ўжо Замосця... Нічога няма... Чуеш, як цягне з таго боку... гарам?
Нешта падказвала Надзі, што трэба было б павярнуць назад, не ісці ў тое Замосце. Але як жа без вады? А што скажа яна параненым, чым аблегчыць пакуты таго ж Васі Корбута? А яны ж яшчэ і знясіленыя ад голаду. Як яна гляне ім у вочы?
Думкі яе перапыніў нечаканы і кароткі, нібы стрэл, вокліч наперадзе, трохі лявей ад дарогі:
— Гальт! Гэндэ гох!
Адтуль жа, з-за нізкіх густых ялін, мільгануў і кінуўся як не пад самыя іхнія ногі прамень святла. І амаль адразу ж секанула аўтаматная чарга, некалькі куль зусім побач глуха шпокнулі ў пясок.
— Назад, Сярожа! — роспачна шапнула Надзя. У два ці тры скачкі яна апынулася ля Граковіча, хапіла, не памятаючы, яго за балючую руку, рэзка пацягнула да сябе. Гэты нечалавечы боль, нібы токам, страсянуў Граковіча, падаў, як ні дзіўна, сілы і спрыту. Ён бег за Надзяй, ведаючы толькі адно: не ўпасці, хаця б не ўпасці. Ад гэтага залежала і яго і яе жыццё. Ён быў упэўнены, што Надзя не кіне яго аднаго, пойдзе хутчэй на смерць, але не кіне. Крый бог не ўпасці б!..
Болей Граковіч ужо нічога не помніў. Ні ў той, ні ў многія яшчэ за ім дні. Не помніў, як дабеглі яны да сваёй зямлянкі, колькі яшчэ гналіся за імі карнікі, калі і як страціў ён прытомнасць...
Толькі значна пазней, лежачы ў падслепаватай, у адно акно хатцы, дзе туліўся партызанскі шпіталь, ён даведаўся, што выцерпела Надзя, якія пакуты ўзваліла на свае плечы, колькі рызыкі ўзяла на сябе, слёз колькі выплакала, пакуль падаспела помач з атрада.
...Цяпер, на плошчы, у цяні шапаткіх ліп, ён размотваў пазнейшы клубок сваёй патрывожанай памяці. Яна выхоплівала з нейкай таямнічай глыбіні то адно, то другое, здзіўляючы Граковіча не тым, чаму нагадалася яму ўсё гэта сёння, а нечаканай яскравасцю ўжо, здаецца, зусім забытага, як бы нават і нерэальнага.
...Жоўты, зіхатліва-жоўты, увесь у кураслепе вясенні луг. Сонца няма, не выблыталася з-за хмар, але на сэрцы ўсё роўна светла і хораша, бо гэтулькі навокал прастору і цяпла, абуджанага пасля доўгай снежнай зімы.
Надзя ляжыць на ватоўцы на сухім, пры лесе, грудку, і ўвесь гэты луг, і рэчка ў яе перад вачыма. Граковіч любуецца Надзяй трошкі здалёку. Яна не бачыць яго, занятая нечым сваім, незразумелым: раз-пораз кантуе, нібы мерае, далоні, складвае крыж-накрыж пальцы.
Граковіч мякка мерае-лічыць крокі, крадзецца бліжэй. І хочацца яму неспадзеўкі загалёкаць, каб Надзя войкнула, як гэта хораша і непадробна ў яе атрымліваецца, пасля кінуцца да яе, абняць, прытуліць да сябе.
Але ён стрымліваецца, зачараваны яе забаўкай. Па далоні ў дзяўчыны бегае, шукае, дзе і як пырхнуць на волю, божая кароўка. Яна час ад часу сцішваецца, як бы замірае, пасля, натужыўшыся, выпускае крыльцы. Але ці то не давяраючы сабе, ці то жадаючы яшчэ трохі пакрасавацца на бяскрыўднай і цёплай чалавечай руцэ, божая кароўка зноў складае свае кволыя крыльцы, зноў бегае-мітусіцца туды-сюды.
— А гэта табе,— не вытрымлівае сваёй стоенасці, абзываецца за спіной у Надзі Граковіч.
І перш чым Надзя паспявае абярнуцца, ён асцярожна кладзе перад ёю пяшчотна-блакітнае дзіва — ладную жменьку пралесак.
— Які ты малайчына, Сярожа,— прыціскаючы букецік да шчакі, кажа Надзя.— І дзе толькі знайшоў!
Ён садзіцца побач, на ватоўку. Надзя перабірае пралескі, любуецца імі. Летуценнасць і шчасце на яе твары.
— У колькі ж выхад? — нечакана перапыняе свае думкі-летуценні Надзя. У вачах у яе журба і неспакой.
— У дзевяць. Як шарэць пачне...
Надзя вырывае травінку, кончыкам бярэ ў рот, задуменна глядзіць некуды далёка-далёка, за луг, за раку. Яна ні пра што больш не пытае. Ды і пра што пытаць? Хіба што зменіш? Заданне ёсць заданне. Такі час і такі іх лёс.
Маўчыць, поўны пяшчоты, і Граковіч. Ён бясконца ўдзячны Надзі, што яна думае пра яго, трывожыцца за яго. Яна добра ведае, што заданне, на якое ён і яго таварышы сёння ідуць,— вельмі і вельмі цяжкае, рызыкоўнае.
— Слаўная ты мая,— прыхінае да сябе дзяўчыну і цалуе яе Граковіч.— Мне так добра з табою. І я хацеў бы, каб мы ніколі-ніколі не разлучаліся.
— І я, — Надзя апускае галаву, вейкі яе ўздрыгваюць.— Буду чакаць цябе...
Ён гатовы скакаць, куляцца праз галаву, галёкаць што ёсць сілы на ўсё наваколле.
Не ведаў тады, у той дзень, Граковіч, якое гора падпільнуе яго трохі пазней.
...Ужо больш як паўночы гараць, шугаюць полымем у неба кастры. Ядрана хапаюцца агнём, выкідваючы ўверх, у чарнату, мірыяды іскрынак, ахапкі ядлоўцу, сырыя, важкія лапкі ялін, сосен. У напружаным чаканні стаяць на паляне ля кастроў людзі. Імжыць дробны, нібы хто сее праз сіта, дождж. Аднак ніхто не звяртае на яго ўвагі. Няхай сабе імжыць. На тое яна і восень. Думкі партызан заняты іншым клопатам: чаму няма самалёта — адтуль, з Вялікай зямлі? Вуха чуйна ловіць кожны гук. Але неба маўчыць. Паныла і таямніча шуміць непадалёку лес.
Крокаў за сто ад крайняга пры лесе кастра на зламаным суку густой бухматай яліны цьмяна гарыць ліхтар. Пад ялінай на насілках, акрыты ў нагах брызентам, ляжыць камісар атрада Міронаў. Пры хісткім і слабым святле бачны яго бледны твар, худыя, запалыя шчокі. Вочы яго заплюшчаны. Невядома, ці то ён сніць, ці то знарок самгнуў іх, каб не сляпіла.
Надзя таксама на насілках — трохі воддаль, пад другой елкай. Тут цёмна. Але дзяўчына так захацела. Граковіч сядзіць побач, не зважаючы, што сшэрхлі, зацяклі ногі, анямела спіна. Колькі ўжо сказана адно аднаму, а здаецца, зусім не тое, не самае галоўнае.
— Не хочацца мне ляцець, Сярожа,— ціха кажа Надзя.
— Вылечаць, і вернешся зноў,— як мага стараецца падбадзёрыць яе Граковіч.
Ён нахінаецца да Надзі блізка-блізка, амаль да саменькага твару, навобмацак кранае і папраўляе пасмачку валасоў, што высыпалася з-пад хусткі. І ў цемнаце бачна, як Надзя закусвае губу, адварочваецца, кладучы шчаку на цёплую і шурпатую Граковічаву руку. Далонню ён адчувае, што Надзя плача.
— Не трэба, любая ты мая,— ён дакарае сябе, што не знаходзіць слоў, якія маглі б хоць трохі суцешыць дзяўчыну. Але чым і як суцешыш, калі і самому хочацца заплакаць? Ды ён і плача, але плача па-мужчынску скупа, без слёз. Надзя не павінна нічога заўважаць. Але хіба яе падманіш? Хіба ж яна, медык, сама не разумее? Хто б мог чакаць, што гэтак раптоўна абарвецца іх шчасце?
А сэрца ягонае як і прадчувала бяду. Колькі прасіў Надзю не ісці на тую ўчарашнюю вылазку, колькі малёгаў застацца лепш у лагеры, але яна і слухаць нават не схацела. Як жа яна можа не быць разам з усімі? Пабыла... Няцяжка зразумець камісара, ён жа распрацоўваў аперацыю па знішчэнню фашысцкага гарнізона, ён вёў за сабою, першы, нібы сарвігалава, уварваўся ў варожае кодла, хоць таксама мог бы і паберагчыся. Ды і яны, партызаны, ці ўсё зрабілі, каб уберагчы і Надзю, і Міронава?..
Шумяць, скардзяцца на асеннюю непагоду макаўкі дрэў. Стаяць ля бліжэйшага кастра і ціха перамаўляюцца людзі. Толькі маўчыць неба, змрочнае, зацягнутае суцэльнай посцілкай-хмарай. І недзе ў гэтым бязмежным і зацятым абсягу неба і лесу нараджаецца гук. Новы, нязвыклы і жаданы. Як павуцінка, тонкі і няпэўны. Ірвецца, знікае пры кожным парыве ветру, пры кожным шолаху лесу. Але вось нітка-павуцінка таўшчэе, набірае моцы. Ужо не можа перапыніць, парваць яе ні вецер, ні пажвавелая гамонка людзей ля кастроў. Расплюшчвае вочы, з цяжкасцю ледзь-ледзь прыпадымае галаву і насцярожвае слых Міронаў.
Самалёт!.. У гэтым ужо нельга сумнявацца. Самалёт адтуль, здалёку, з Вялікай зямлі.
— Вось і ўсё,— нейкім чужым, надрыўным голасам шэпча Надзя.— Чуе маё сэрца, не ўбачымся мы болей... Не выжыць мне, Сярожа...
— Будзеш жыць, Надзейка, будзеш,— зноў супакойвае яе Граковіч.— Хіба ж можна так думаць? Вось пабачыш, у Маскве ўрачы зробяць усё, каб ты хутчэй стала на ногі, вярнулася сюды зноў.
А сэрца баліць, ные, абліваецца крывёю. Каму што скажаш, як суцешыш і яе і сябе? Хто зразумее тваё гора, твае пакуты? А хіба мала сваіх пакут і гора ў іншых?..
Граковіч схамянуўся, толькі калі зноў непадалёку ад сябе ўбачыў прыгажуню нявесту пад руку з жаніхом і за імі ўсю світу. «Шчаслівыя»,— падумаў з пачуццём пяшчоты і нейкай шчымлівай тугі. Счакаў, пакуль маладыя і іх дру*жкі ўселіся ў машыны і паехалі, тады ўжо выйшаў з ценю, бо стаяць там болей не выпадала, трэба — ён успомніў — сабраць яшчэ чамадан, паабедаць. У поездзе, ведаў, надта не падсілкуешся, а ў рэстаране пры гасцініцы цяпер, пэўна ж, процьма народу і давядзецца нямала пасядзець.
Астатак дня мінуў непрыкметна. К поезду Граковіч заказаў таксі. У метро сёння не хацеў спускацца. Шафёра папрасіў, балазе час яшчэ не падганяў, прагуляцца там, дзе ў ранейшыя прыезды ён так любіў пеша блукаць, пасля ля Манежа, усцяж Аляксандраўскага саду і далей, абагнуўшы велізарны гмах гасцініцы «Масква», выехаць на вуліцу Горкага. А па ёй да вакзала — рукой падаць. Хацелася яшчэ раз глянуць на Маскву. Галаву неадчэпна свідравала думка, што гэта, можа, яго апошняя прагулка па горадзе, да якога ён так прывык за многія свае візіты. І да гэтага пачуцця прымешвалася другое, больш сумнае — ты аджыў, ад’ездзіў сваё, твая, брат, песенька спета. «Адпетушыўся»,— нагадаліся словы Ніны Іванаўны, і Граковіч сумна, куточкамі губ, усміхнуўся. Не хацелася верыць, што пайшоў сёмы дзесятак, што ўсё самае лепшае засталося ззаду, у мінулым.
Але ў поездзе, які вёз яго дадому, змрочны настрой трохі развеяўся. У купэ з Граковічам былі маладыя, вясёлыя людзі — музыканты, якія вярталіся з гастроляў па Закаўказзі. Да паўночы яны не маглі ўгаманіцца, спявалі, ігралі, да колікаў у жываце смяяліся, расказваючы самыя свежыя анекдоты. Граковіча ўгаварылі нават, як той ні аднекваўся, выпіць напарстак армянскага марачнага каньяку. Сяргей Трафімавіч вельмі непакоіўся за сэрца, але, надзіва, ніякіх боляў не адчуваў.
А ноччу на мулкай і нязручнай падушцы пад галавой, у неглыбокім пад тахканне колаў сне бачыўся яму мак, шмат кветак маку, якім палымнела ўся вялікая лясная паляна, пакрытая чамусьці брусчаткай. Граковіч дзівіўся, як на камянях магло вырасці гэткае дзіва.
Яны стаялі з жонкай трохі збоку, пад елкай, бо ліў дождж, і чакалі.
«Вунь, глядзі»,— шапнула Вера Пятроўна.
Ён і сам ужо бачыў: з ляснога зялёнага тунеля для нейкай урачыстай цырымоніі выйшлі папарна — ён і яна — маладыя. Дзяўчаты-красуні з галавы да пят у фаце, а хлопцы — у ладных цёмных касцюмах.
«Хоць бы перачакалі дождж,— сказаў ён.— Памокнуць жа».— «Нічога, дождж — не шчасце».— Вера Пятроўна засяроджана шукала сярод іншых нявест сваю дачку.
А вунь і яна, іхняя Ліна: прыгожая, шчаслівая, сама моцна трымае пад руку свайго абранніка. Убачыла іх, сарвала некалькі кветак маку і кінула ім пад ногі...
Успамінаючы раніцай гэты сон, Граковіч мякка і зычліва ўсміхаўся.
1974