Ну і злую ж сучку завяла сабе Адарка!
Кожнага, хто ішоў паўз хату, - няхай то чалавек ці гавяда, - абавязкова зачэпіць, зойдзецца ў злым брэху, зальецца аж да сіпаты і ікоткі, клыкі белыя і вострыя вышчарыць, здаецца, вось-вось увап'ецца ў лытку...
Што і казаць, злая вырасла ў Адарачкі цюцька. І росту ж невялікага - у бульбоўнік ускочыць, як у лес, - і не відаць адтуль, а вось жа злосці ў яе на ўсіх сабак Крушнікаў хопіць - едкая і задзірыстая, перастрэць яе - не давядзі, Божа!
Кажуць, што цюцькі - адбіткі сваіх гаспадароў, - які характар у гаспадара ці гаспадыні, такі ж і ў чацвяраногай істоты... Але тут было несупадзенне. Ніхто ў вёсцы не мог сказаць, што Адарка мела злы характар. Не, хутчэй за ўсё - наадварот...
Адарка ад Насты жыве недалёчка, праз вуліцу. Хата яе ўлетку заўсёды хаваецца за ніцымі вербамі - нізкая, пахіленая, з кожным годам усё глыбей і глыбей у зямлю асядае. З вуліцы дык амаль і не відаць Адарчынай хаты: прыкрываюць яе густыя галіны вербніку. Хіба толькі вокны прасвечваюцца вечарам ці ноччу, калі ў хаце гарыць святло. Кожным годам жанчына абмазвае яе глінай і беліць вапнай - тады нават і ноччу адсвечваюць яны цьмянай беллю, і праз хісткія галіны, калі ўсчынаецца вецер, бачацца нейкай зданню, жывым прывідам, які хістаецца збоку ўбок, сунецца наперад...
Кожнай раніцы крушнічане выганяюць на пашу кароў. Пасвяць тавар самі, па чарзе, пастушка ўжо даўно не наймаюць - гадоў з дзесяць так павялося, а мо і больш, і каму такая думка прыйшла ў галаву. Ніхто ўжо і не памятае.
Выгнала Наста і сваю Жучу, чакае, калі пастух - Юзіка цяпер чарга - загоніць яе да гурту. Жуча часу не губляе, - у канаву забрыла, уткнула пысу ў сакавіту росную траву, захоплівае шаршавым языком што пабольш сакавітай і роснай зеляніны.
Падышла і Агрыпіна - таварка Насты, - невысокага росту, паўнагрудая жанчына, у шэрай хустцы, за ёй дзед Апанас, які жыў адзін і трымаў карову, - таптаўся сярод усіх, слухаў, пра што гаварылі, сам стараўся слоўца ўставіць - да месца ці не да месца, як калі.
З алешніку выгнаў сваю карову дзядзька Антось - калгасны каваль. Гадоў яму было ўжо за пяцьдзесят, але насіў смаляную чупрыну - аж з-пад кепкі выпірала. Падышоў, павітаўся да ўсіх, стаяў, абапершыся на жэрдку плота.
Стрыечны брат Насты - Мікола - стаяў воддалеч, безуважна слухаў, пра што баілі людзі, жаваў травінку, сплёўваў сабе пад ногі. Быў ён у зарошаных кірзачах, на якіх папрыліпалі мокрыя травінкі.
- Бытта надвор'ечка сёння ніштаватае выдасца, - дзед Апанас прызадраў галаву, гледзячы ў неба. У яго прыадкрыўся рот, і з ніжняй губы вытыркаўся адзіны дзедаў зуб. У белай кужэльнай барадзе заблыталася хітраватая ўсмешка. - Па радзіве перадавалі, што толькі мястамі будзе дождж, а якімі мястамі - не ўспамянулі.
- На твае соткі, дзед, і ліне дождж, - зачапіў старога Мікола, пазяхнуў, пацёр даланёй губы, прымружыў вочы.
- Яны пра тое не баялі, Коля. А ты пазвані, дзед, у той прагноз, навядзі спраўкі, мо і на ўсіх хопіць таго дажджу.
- Аўжэш, прыйдзецца, пэўне... А як жа... Яно так...
Хацеў нешта дадаць і Апанас, ужо і паветра ў грудзі набраў, і рот раззявіў, каб нешта сказаць, падтрымаць гамонку, - быў зручны момант і нагода выказаць сваё меркаванне, - ды тут, невядома і адкуль, пад ногі, скавычучы радасна, кінулася Адарчына шэра-жоўтая сучка. Напачатку з'едліва брахнула на ўсіх, паказваючы свой характар, а потым да Міколы падбегла, завішчэла прыветна, ля ног пачала церціся, як роднага свайго ў чалавеку пазнала, прызнала, пачала паказваць сваю прыязнасць і адданасць...
Усе здзіўлена пераглянуліся: то загрызці была гатовая ўсіх, калі выглядвала з двара, а тут...
- Ты бач, пазнала свайго, во як лашчыцца. - Наста паглядзела на брата, хітра і загадкава ўсміхнулася, падцяла вусны. - То ж трэба - Адарачку прыручыў, і сучачку заадно. Зу-ух!
Міколаў твар наліўся раптоўна сіняватай чырванню, перасмыкнуліся, уздрыгнулі губы, звузіліся ў злосці вочы - свідраваў зневажальным позіркам сваю крыўдзіцельку, абдумваў: што б такое сказануць ёй пякучае і едкае, каб заткнулася і болей не чаплялася да яго.
- Ты... ты... за сабою лепей глядзела б, праведніца мне тут знайшлася! - як не крыкнуў ён і выпраміўся задаволена - урэшце рэшт хоць нейкія словы ўскочылі на язык. - І ты пайшла адсюль! - Ён выцяў нечакана выспяткам цюцьку, - і тая войкнула, не чакаючы такіх адносін да яе, заекатала, заенчыла, прыпадаючы на заднюю нагу, - пабегла ад яго, усё яшчэ азіраючыся, не разумеючы, за што папала ў няміласць...
Зарагатаў Апанас, паказаўшы зноў свой зуб:
- Хто каго любіць, той таго і чубіць... кхі-кхі... Дзе ета я чуў такое, га?
- І ты, дзед, туды ж, - вельмі не спадабалася Міколу дзедава заўвага-падначка. - Ну, няхай баба дурная плявузгае, а табе, дзеду...
- Гы-гы-гы, - дзед ужо зажмурыў вочы. - Табе, браце, у цырку рабіць бы, - гэта ж такую звярыну прыручыў, цігру, а не сучачку... А як жа... Яно так...
Рогат страсянуў раніцу. Антось узяўся за жывот - аж прысеў, смеючыся.
Мікола бліснуў вачыма, скрыгатнуў зубамі, наліўся яшчэ большай злосцю, - цяпер ужо на ўсіх, хто смяяўся і глядзеў на яго, - плюнуў на волглую ад расы зямлю, падышоў да Насты, глядзеў ёй у вочы.
- Ну, ты ў мяне гэтае запомніш, сястрыца, навек запомніш-шш, - апошнюю літару ён пагражальна прашыпеў, упершыся ў яе з'едлівым позіркам - злым і зневажальным. - Пабачу, як ты смяяцца будзеш пасля... А мо і слёзы ліць будзеш...
- Ой і напужаў, ой і збаялася я цябе! А хіба няпраўда, што ты дпа Адарачкі бегаеш як не кажынную ноч, пра сям'ю забыўшыся? Мо скажаш, што няпраўда тое, га?!
Але ён больш нічога не гаварыў, - абдзёр на сабе картовы пінжак, увабраў галаву ў плечы і пасунуўся па дарозе, - затаіў у сабе помслівую крыўду і жаданне жорсткай помсты.
- Добра ты адбрыла яго, Наста, - пахваліў дзед, стаўшы адначасна сур'ёзным, глядзеў на яе яснымі блакітнымі вачыма. - А то задзёру з сябе строіць...
Жанчына нічога не адказала на дзедаву падтрымку - да іх ужо кіраваў Юзік, - трымаў у руцэ арэхавы кіёк, апіраўся на яго, - і яна заспяшалася дадому - у дзяжы падымалася ўжо цеста: надумалася свайму пастуху напячы аладкаў...
Макушых стомлена сунулася з поля.
Яна несла ношку зелля - згарнула ў просцілку наполатае, - парсючок вельмі любіў малачай. Яна зраніцы праполвала свае грады, а пасля ўжо і калгасныя буракі - штогод вяскоўцам выдзялялі дзялку ў некалькі радкоў. І цягнуліся тыя радкі ад людскіх сотак аж да самага возера...
За паўдня натамілася, здранцвела спіна. Але на душы, адчувала, было чамусьці светла, хораша, як быццам пражывала нейкі святочны дзень. Даўно ўсё перабалела ў душы, высветлілася новымі гранямі мінулае, як ачысцілася ад атрутнага бруду, як памылася чыстай і свежай расой. Мо ў душы, на донцы яе, і жыло няўцямнае шкадаванне і горыч, але яна не давала таму пачуццю разрастацца і тым больш набірацца моцы, - душыла яго, не слухала яго слабога, ужо бяссільнага, поклічу - і з цягам часу перастала смылець і балець усярэдзіне, як быццам нябачны хірург выняў з яе сэрца тую нябачную, але такую пякучую, стрэмку, - і адбыўся цуд... Яна акрыяла, павесялела, - і навакольны свет адкрыўся перад ёю сваім ранейшым хараством, і яна ўжо ведала, што можа і заспяваць свае ранейшыя песні, заспяваць на ўвесь голас, сярод людзей і разам з людзьмі, - але яшчэ не прыйшла пара, засталося зусім няшмат часу, - ледзь-ледзь...
Ідучы паўз агарод Насты, угледзела яе каля хлява - завіхалася каля сячкарні, адвярнуўшыся ад поля, і таму не бачыла яе, Макушыху. Жанчына нейкі час паразважала, павагалася, а потым выпусціла канцы просцілкі з рук - ношка гупнулася амаль нячутна на мурог...
Яна ступала па баразне між трускалак і бульбы, чапляючыся за калівы спадніцай, пакрысе набліжалася да хлява.
- Здаровенька была, Настачка, - прамовіла яшчэ здалёк, каб не напужаць яе сваім нечаканым воклічам, паправіла на шыі рагі выгаралай хусціны.
Наста азірнулася не адразу, - дакруціла кола сячкарні да канца, аж пакуль не здрабнілася апошняя жменя лебяды і канюшыны...
- Дзень добры, Ганно, - выцірала рукавом кофты твар. - Мо з буракоў ідзеш?
Ганна падышла бліжэй, стала побач, уздыхнула:
- Ад іх, хай на іх халера... Натамілася сёння, як ніколі, страх Божы. Здароўечка ўжо не тое. Што ў маладыя гады...
- І ўсё папалола?
- Ды дзе там. Яшчэ на дзянькоў колькі стане. А куды мне спяшацца - маё ад мяне нікуды не ўцячэ.
- Яно то так... Дык дзяцей бы мо паклікала з Гомля, - за паўдня дружнай грамадой і агоралі б тваю дзялку, - параіла Наста і паглядзела на жанчыну - сапраўды твар стомлены, пад вачмі маршчакі, у вачах ці то скруха, ці то абыякавасць.
- Бытта ў іх там, у горадзе, сваеё работы няма. А мне што - колькі тае работы, мне дык і ў ахвотку... Бо хіба ж дома выседзіш без працы?
- Яно то так, - пагаджаецца Наста, сама ўздыхаючы - натамілася, здрабняючы зелле, абівае далані адна аб адну, упірае кулакі ў бокі, радая, што адарвалася ад працы. - Але для чаго мы іх, дзяцей, гадавалі?
Макушыха - не мянушка. То прозвішча яе бацькі - Макуш. Жонку яго, Ядзю, так называлі, і во яе, дачку - Ганну, хоць прозвішча мужа носіць - Крупіца.
Ганна росту невысокага, і веку не надта старога, але ж і маладзёнкай не назавеш. Аднагодкі з Міколам, братам Насты. З твару хударлявая, нос бульбінкай, на левай шчацэ ружовенькая бародавачка.
- Як жывеш, Насцечка?
Толькі цяпер Ганна развязвае хустку, расчэсвае грабянцом косы, завязвае іх у гуглю на патыліцы.
Яны стаячлі непадалёк ад дрывотні, каля якой з даўняй пары ляжала дубовая калода. Да яе і пакіравала Макушыха, перавальваючыся з нагі на нагу, божкаючы і сіпата дыхаючы, - апусцілася на яе, апіраючыся аб паліраваны часам бок калоды.
- Як жыву? Як усе - і не горш, і не лепш.
Наста села побач, расшпіліла кофту.
- Так, так, - ківае згодна галавой Ганна, светла паглядае на гаспадыню, і ў яе вачах адбіваецца празрыстасць неба. Яна праводзіць пальцамі па вуснах, як выцірае іх ад нечага, цёпла і маўкліва ўсміхаецца. - Лагода ды спакой - галоўнае ў хаце. А як твой Юзік пасля хваробы - не пакутуе на страўнік?
- Як быццам не скардзіцца. Але стараецца есці тое, што наказаў доктар. Ну і не есць тое, што не раіў...
На бярозу ўскочыла сарока, зачахкала, неспакойна пералятала з галіны на галіну, потым да суседзяў падалася. На бярозе былі сарачыныя гнёзды - калі зляталіся цэлай плоймай. То такі вэрхал наладжвалі, што хоць вушы затуляй.
- А як Мікола пажывае, як пачувае сябе мой стрыечны?
Сама не ведала, чаму папыталася, бо і без адказу ведала, як жыве і паводзіць сяюе - хіба ж у вёсцы схаваешся, хіба ж тайна што зробіш? Усе навідавоку, усе - як на далоні.
Жанчына падцяла вусны, верхняя губа збеглася ў сетачку-зморшчынку - і тут жа адразу распрамілася, і святло зноўку заіграла на яе загарэлым, яшчэ прыгожым і прываблівым твары.
- А што яму станецца? Гізуе...
- Не нагуляўся. Не набегаўся яшчэ?
- Ой і не кажы... Ды што тут паробіш... А, няхай, Бог з ім... Абы мяне не чапаў, не даймаў...
Натруджаныя, вузлаватыя пальцы Ганны счапіліся на каленях, ледзьве заўважна торгаліся, як усё роўна яшчэ не маглі супакоіцца пасля дзённай працы ў полі. Доўгая, некалі чорная, а цяпер шэрая спадніца прыкрывала загарэлыя ногі.
Наста ўздыхнула:
- От, валацуга, няма на яго ўгамону...
- А, кіньма пра тое. Бо нешта мы з табою сумоту разводзім, што і спаць хочацца. Быццам і вясёлага ў нас з табою няма. Во пра дачку лепей раскажы. Думае прыехаць?
- Абяцала етым летам наведацца.
Зноў прыляцела сарока, зноў старалася перашкодзіць размове. Жанчыны толькі паглядзелі на яе, балаболку, пра сваё гаварылі.
- А дома хоць як - кулакі не распускае? - усё нечага старалася Наста дапытацца да канца пра свайго брата, як быццам яе толькі гэты клопат і непакоіў, бцаам яна магла ўмяшацца ў падзеі, нешта перайначыць. Перашкодзіць, памагчы.
- Нічога... Хоць і п'яны прыходзіць, то не б'ецца, як раней... Але нейкі чужы робіцца з кожным днём, нелюдзімы, маўклівы... Але не перайначыш яго, відаць, такім, мусіць, і ўрадзіўся. Ад таго мая доля такая нішчымная...
- А з табою, ну... як? Выбачай...
- Са мной? - Ганна заўсміхалася, што такую бабскую гамонку завялі, але адказала, як думала, не хаваючыся, не ўтойваючы ад Насты нічога. - Перападае, калі ў Адаркі выхадны, ці ў яго нешта закруціць... Ды і не сказаць, каб ужо і падкая была на тое, як Адарачка, па мне дык і зусім няхай не чэпіцца да мяне...
- У бабулькі запісалася? - усміхаецца Наста.
- Але ж і не маладзёнка, сама ж ведаеш...
- А ў самой здароўечка як?
- Ды нічога, кешкаюся, во, як бачыш. Каб не ногі, праўда. То скакала б. Хаця якія там скокі. Мучаюць яны мяне. І пчол пускала, і мурашы іх кусалі - анічагусенькі не памагло...
Вецер ублытаўся ў шчыкі бяроз, - і лісце на галінах залапатала, бы крыламі птушкі, сарока, седзячы на самым шчыку, не ўтрывалася, узляцела і падалася да іншых двароў...
Жанчыны маўчалі, перагаварыўшы ўсё, але разыходзіцца не спяшаліся, - добра было адбодвум вось так сядзець і моўчкі думаць пра ўсё тое, што накапілася ў душы, на сэрцы... Не часта такое выпадала - адысці ад клопатаў, адпачыць...
Трава, што порстка пайшла апошнімі днямі ў рост, сагнулася пад сваім цяжарам, - дужалася з ветрам.
Юзік ведаў, што каровы яшчэ з гадзіну-паўтары не падымуць галовы ад травы, - і таму можна будзе не турбавацца, што забрыдуць яны ў шкоду. Ён міжволі, раз за разам, кідаў позіркі ў бок сваёй Жучы - яна і трымалася побач з ім, адчуваючы блізкасць гаспадара.
Юзік каровай задаволены - і малако тлустае, і амаль цэлае вядро дае. Спраўную выбраў пазалетась на базары, - сам сабою задаволены: харошая карова - як харошая жонка. Чалавек, недзе з-пад Ратнага, кляўся і бажыўся, што ў каровы не малако. А смятана, а калі купец сумняваецца, то і адрас можа даць, кеаб прыехаў - падзякаваць альбо, чаго і не можа быць, нагнуць, як выйдзе падман, добрых мацюкоў... І - не толькі мацюкоў. Ён і сам не ведаў, чаму паклаў вока на чорную цялушку з белай плямінкай на ілбе, - нейкае падсвядомае пачуццё падказвала, што памылкі не павінна быць... Яшчэ дарогай назваў яе Жучай. І яна адразу ж пачала адгуквацца на новае імя...
Колькі разоў і сапраўды збіраўся з'ездзіць да таго чалавека, каб сказаць удзячнае слова, паехаць да яго з добрым кусманам каўбасы ды з харошым першаком, - ды бракавала ўсё часу, не адпускалі клопаты, хваробы, праца...
Ад возера неўпрыкмет сівымі касмылямі пасоўваўся бялявы туман, і тут жа неўпрыкмет раставаў, абрыньваючыся расянымі пацеркамі.
Юзік не толькі ганарыўся сваім возерам, якое мела назву Лукава, а і жыў ім, жыў з яго - карміла рыбай і летам, і зімой.
Чаму - Лукава? Зяць, калі прыязджаў, то чамусьці называў яго на свой капыл - Цыбулева. Але Юзік паправіў яго, сказаў, што не ад цыбулі яно мае назву, а ад таго, што ў старадаўнія часы, яшчэ пры Вялікім Княстве Літоўскім, тут выраблялі адмысловыя лукі-арбалеты... Лепшыя лучнікі выходзілі з гэтых мясцінаў. Хаця яно, возера, і мела форму цыбуліны - усё круглае, а ў адным месцы - ад вёскі - звужалася: як адростак быў ад «цыбуліны», хвост, сцябло...
Настаўнік гісторыі - Віктар Шульжык - казаў, што як лётаў на верталеце над вёскай - падрадзіўся паказаць месца на балоце, дзе ўпаў у вайну наш самалёт, збіты фашыстамі, - акурат цыбулінай яно і выглядала. І - лукам. Бо агінала вёску вузенькай ужо рачулкай-канавай, а цецівай здавалася сама вёска з яе вуліцай...
Некалі, як яшчэ быў малады, Юзік як не штораніцы бегаў на возера - шчодра яно адорвала яго альбо вялізным шчупаком, альбо торбай канадскіх сомікаў - з вострымі іголкамі-шыпамі з абодвух бакоў: з-пад жывата... Як яны апынуліся ў возеры, хто іх развёў - ці то пералётныя птушкі прынеслі ікрынкі, ці ў далёкія час які пан развёў такі падвід падводных, - ніхто дакладна сказаць не мог.
На возера прыязджалі-наязджалі не толькі з бліжэйшых і далёкіх вёсак, але і з Гомеля, - і сядзелі рыбакі ў гумовых лодках ад цямна і да цямна. На беразе стаялі дзесяткі легкавікоў.
Кожным годам наязджаў зяць Антон Крушня - муж сярэдальшай дачкі Насці. Хадзілі заўсёды на возера. У Юзіка на гарышчы ляжала «ненька» - нешта накшталт паляшуцкай «таптухі», і мела форму вялікага кошыка ці кашаля, але толькі абцягнутай сеткай.
Дык жа Антон з Насцяй за якія паўгадзіны, ходзячы па шыю, у вадзе, заўсёды лавілі вядры з два вялізных ракаў. Асабліва іх любілі дзеці - Таццянка і Ірынка. Да ракаў Юзік быў абыякавы, не адчуваў у іх ніякага смаку. Зяць жа, прыхапіўшы ў Бярэсці сетку бутэлечнага піва, аж языком цокаў, разломваючы клешні мясістых ракаў, запіваючы-каўтаючы, раз-пораз маленькімі глыткамі, халоднае, з халадзільніка, піва...
- Самы лепшы ласунак да піва, - радаваўся зяць, наліваючы зноў і зноў піва ў гліняныя кубкі - сабе і Юзіку, - лепшага ніхто не прыдумаў...
Прыязджаў і летась... Найперш да ненькі кінуўся, жонку ўгаварыў пайсці разам з ім на возера, пасобіць, бо самому неньку не пацягаеш. Ранічкай падаліся на возера.
Вярнуліся праз гадзіну - торбачка пустая.
- Нічога не разумею, - крывіў недаўменна зяць губы - рабіў іх трубачкай, - дзе ж ракі, Юзэф Кірылавіч?
- Не вярнуліся з зімоўкі.
- З якой зімоўкі? - Антон хмурыўся, стараўся зразумець сэнс сказанага - і не змог таго зрабіць, - стары і жартаваў сур'ёзным голасам.
- А дзе ракі зімавалі, ты не ведаеш, так? І я не ведаю. Дык мо пра тое дазнацца можна ў меліяратараў, - глуха прамовіў Юзік, цяжка ўздыхнуў, бо для яго гэта - знікненне ракаў - было асабістай трагедыяй. Ён ведаў пра тое, ды толькі не казаў Антону, - калі той засабіраўся на возера, то не адгаворваў яго, бо і сам баяўся памыліцца, - ніхто з вяскоўцаў апошнім часам тых ракаў і ў вочы не бачыў, паменьшала і рыбы... - Яны скажуць. Ім тое, брат, і вядома...
Возера меліяратары закавалі ў шэры бетон.
Як непрыступную крэпасць узвялі. Пачысцілі берагі, акультурылі, як яны казалі, навялі глянец на прыроду. Але ад той іхняй «культуры» не стала ні рыбы, ні ракаў, нават, мусіць, і п'яўкі падохлі ў прыазёрным балоце... Балацявіна, што была перад возерам, і ў якой расла трава па пояс, у якой раслі рэдкія травы, што занесены ў «Чырвоную кнігу», дзе было процьма вужоў і жаб - корм для буслоў і жораваў, - высахла, і яе абміноўвалі буслы і дробныя птушкі...
Сапсавалі ўсё, - роспачна жаліўся Ўсявышняму Юзік, і яго душа разрывалася на дробныя кавалчкі, - як хто спецыяльна такую шкоду-глум утварыў. Ён штодня з болем думае пра сваё возера - я за жывога і блізкага чалавека перажывае. - І чаго мы так устроены - сябе труцім, саміх сябе абкрадваем - і хоць бы што, ніхто нікому не ўказ і не закон...
Не разумеў Юзік такога, а таму злаваўся - невядома на каго, а мо найперш на самога сябе - за сваю бездапаможнасць і безабароннасць. Кожны дзень ён чытаў Біблію, здзіўляўся, якія жорсткія законы былі пры Майсеі, - за некалькі тысячаў гадоў былі жорскія законы, якія тычыліся як чалавека, так і ўсяго таго, што належала жывой прыродзе... Хіба тыя людзі былі дурней за сённяшніх? Наўрад ці... Ці можна назваць разумнымі сённяшніх людзей - пытанне вельмі спрэчнае...
Над возерам пачаў апускацца ружовы сланечнік сонца.
Яно закалыхалася на люстраной гладзі, быццам вецер загайдаў яго на вільчыку сланечнікавай дзеравіны; а мо то яно пачало мыцца перад тым, як апусціцца ў свой мяккі ложак? Потым на яго селі дзікія качкі - і разбілі яго на дробненькія аскалёпачкі; самі ж згарэлі ў млявым полымі...
З возера, пад вечар, прысунуўся стомлены Мікола.
Быў ён у рыбацкай амуніцыі - старым і дзіравым адзенні, увесь мокры - і не мог ніяк сагрэцца.
- Зачапіў што? - безуважна пацікавіўся стары, зіркаючы на Жучу, - мерылася падацца да людскіх агародаў, адбіцца ад статка.
- Ды на вячэру будзе, - адказаў жончын стрыечны, сцепануўшыся ад вечаровай прахалоды, - пару сомікаў, падлешчыкі...
Памаўчалі, пагаманілі ні аб чым, і ні аб сім, - абы не маўчаць.
- Як здароўе, Юзік?
- Тапчуся, як бачыш.
- Доўга ж ты тады ў больніцы пралежаў.
- А што зробіш - дактарам, брат. Відней. Страўнік напалавіну ўкарацілі.
- Насці, мусіць, было цяжка?
- Ведама ж, цяжка...
- Але ж заўсёды добра, калі мы памагаем адзін аднаму...
- Аўжэш, заўшэ так было.
- І Рыгор памагаў, так?
- І Рыгор, а што? - адарваў Юзік позірк ад каровы. - Я сам жа і прасіў яго аб тым.
- Прасіў, хм... - паправіў на плячы торбу Мікола, прымружыў вока, ледзь прыкметна з'едліва ўсміхнуўся. - Да самай раніцы прасіў памагаць?
- Чаму менавіта да раніцы? Як управіцца... - не разумеў Юзік, да чаго хіліць жончын брат, чаго дамагаецца, ужо яму пачынала і не падабацца надакучлівасць стрыечнага, што сляпіцай у вочы лезе...
- Шмат, мусіць, работы ты пакінуў для яго... Доўга ж ён упраўляўся, калі на досвітку пакідаў хату.
- Ну, не трэба ўжо так. Не нагаворвай на чалавека дарэмна, - ён жа мой сябар, ад вайны хаўрусуем...
- Сябра. Добра такім сябрам быць. Памог - і ніякага падазрэння.
- Ты пра што гэта. Га? - стары натапырыўся, нядобра напяўся, глядзеў са здзіўленнем на Міколу.
- А ні пра што. Пра зайцоў, якія, каб не злавіла іх ліса, блытаюць сляды, адводзячы ад сябе пагоню. А я пра тое, што мілавалася мая сястра з ім у ложку, як ты Богу ледзьве душу не аддаў.
- Ілжэш, чорная твая душа. Так пра сястру сваю гаварыць? І пра майго сябра? Ілжэц, хлус!
- Дык і я кажу - навошта мне на родную сястру абы-што казаць. Стыдна мне проста за яе. А цябе шкада. Ты ж для мяне столькі дабра зрабіў - і печ новую паставіў, і хату пабудаваць некалі пасобіў.
Юзік напруціўся, але маўчаў. Словы Міколы яшчэ не даходзілі да яго свядомасці, не пранізвалі душу, ускосна рыкашэцілі, яшчэ не білі ў цэль. Чаго дужа дамагаўся Мікола, дарэшты пакрыўджаны і абражаны Настай. Прага помсты сядзела ў ім, душыла яго мужчынскі гонар, спальвала яго дашчэнту...
- Не трэба, браце, мяне шкадаваць, - голас у старога пастражэў, ён пераступіў з нагі на нагу, зноў зіркануў у бок Жучы, знайшоў яе позіркам - не, вярнулася, не пасунулася ў шкоду, да гурта прыйшла, - шкадавальнік, тваю маць, знайшоўся...
- Ну, не трэба, дык і не трэба, - уздыхнуў вольна рыбак, як груз непатрэбны сядно з сябе скінуў, што муляў, не даваў спакою ні днём, ні ноччу, - ускінуў на плячо неньку, сагнуў галаву, сам сагнуўся, каб ямчэй несці і пасунуўся да вёскі.
- Цьфу ты, і выдумае ж такую бязглуздзіцу, напляце сто бочак арыштантаў, затлуміць галаву, а сам у карчы схаваецца, і будзе назіраць, што з яго слоў будзе, - плюнуў у яго бок Юзік, адвярнуўся, пашукаў зноў сваю карову: - От жа і душа ў чалавека - як галавешка: сама чорная, і ўсё на чорнае на сябе раўняе... Цьфу!..
Патаптаўся, пахадзіў вакол статка, не пускаючы разбрыдацца, бо ўжо і часу мала засталося - хутка трэба гнаць гавяду дадому. Але бачачы, што каровы, адчуваючы час сканчэння выпасу, пачалі яшчэ больш імпэтна скубці траву - аж хрумст разлягаўся па выгане, марудзіў, адцягваў тую хвіліну, калі крыкне статку: «Досыць, халера, панаядаліся, пара ўжо і дадому!..»
Але як ні адганяў ад сябе думкі, яны ўпарта і няпрошана лезлі ў галаву, - і тады не-не ды ўспаміналіся тыя дні, як хварэў, перабіраў у памяці кожную гадзіну і хвіліну, стараўся зачапіць, адшукаць у іх хаця б маленечкую шчылінку, у якую можна было б убіць клінок недаверу і падазронасці да сваёй жонкі. Шукаў - і не знаходзіў, - як ні напручваўся, як ні стараўся...
Юзік у хату ўварваўся бы шалёны вецер.
Дачка Насця, што прыехала з Гомеля дадому - паабедзе, нечакана і без папярэджання, - адна пакуль Антон меўся наведацца пра тры дні, - не пазнала бацьку, як і ён, дарэчы, яе, - раз'юшаны, нядобра гараць вочы, брыль шэрай кепкі павярнуўся на правае вуха. І нешта смешнае было ў яго выглядзе, як смешнае, так і пагрозлівае, - ніколі, здаецца, такім і не бачыла яго...
Ён прагна шукаў некага ў хаце. Слізгануў позіркам па дачцэ, але, здаецца, не ўбачыў яе, пераступіў парог на другую палову хаты.
Насця асцярожна падала голас.
- Прыехала? - спытаў, не паварочваючыся да яе, пра нешта думаў, нейкія іншыя думкі непакоілі яго.
Пацікавіўся як бы між іншым, як быццам яна жыла ў суседняй вёсцы, і прыязджала ці прыходзіла да бацькоў штодня.
Дачка не адказала, адчула, што бацька і не пачуе яе - нейкія іншыя клопаты даймалі яго думкі. Яна, здаецца, ніколі і не бачыла яго такім, хіба што ў далёкім маленстве, калі ён быў на добрым падпітку, калі сварыліся з маці з-за нейкай драбязы, - і ёй стала страшна да здранцвення. Насці перадаўся той жудасны страх, калі яна адчула яго тады, у дзяцінстве...
Ляснулі ў сенцах дзверы, дзынкнула клямка ў дзвярах хаты. Зайшла маці, убачыла Юзіка.
- То ты ўжо дома? А на каго ж кароў пакінуў?
- А-аа, ты?! - ускіпеў раптоўна Юзік і, неяк смешна растапырыўшы ракі, падаўся да парога - размахнуўся.
Наста як адчула што - і адразу закрылася рукамі, - як чакала, што ён падыме на яе кулакі.
Дачка закрычала, ускочыўшы з табурэткі, стала між бацькамі.
- Ты што, уздурнеў, старыно? - папыталася Наста, апусціўшы рукі, бо Юзік абярнуўся да дачкі, пачуў яе голас, на момант спыніўся.
- Я ўздурнеў? Я? Мо то ты ўздурнела, і даўно, - закрычаў ён надрыўна, аж на худой шыі выступілі вены, - у яго як што пррвала ўсярэдзіне. Ён цяпер ужо зіркаў па падлозе. Убачыў каля лаўкі сякеру, ухапіў яе, трымаў у выдаўжанай ля нагі руцэ. - Ты мне ўсё раскажаш, як перад Хрыстом! А не - адсяку галаву!..
Насця яшчэ стаяла паміж бацькам і маці, у яе калаціліся рукі, адымаліся ногі. Тое, што адбывалася ў дзяцінстве. Не ішло ні ў якае параўнанне з тым, што адббываалася на яе вачах цяпер...
- Бацька-ааа! - закрычала моцна дачка. - Тата, што з табой?!
Ён няўцямна паглядзеў на яе. Як бачыў усё роўна першы раз, здзівіўся, што яна смела ўбілася між імі, і што ў яе вачах не было ні кропелькі страху.
- Антчога. А ты не лезь. Едзь у свой Мазыр і даказвай праўду свайму мужу. А з ёю, гадаўкай. Я і сам разбяруся.
- У чым ты будзеш разбірацца? - асмелілася дачка ўзяць бацьку за правую руку, але Юзік рэзка вырваў яе, адвёў сякеру назад. - Што ў вас тут такое творыцца? Што ўтварыла маці, што ты на яе з сякераю, га?
- А яна ведае, яна ўсё добра ведае. Гэта ж трэба - калі я ляжаў у больніцы, з кім спала-мілавалася, га?! З кім, сучка, адказвай, ну-уу!..
Твар у бацькі потны, мокрая ад узбуджанасці і галава, - ці не бег ад самага возера? Вочы перабягалі з аднаго на другое, не маглі ні на чым спыніцца, засяродзіцца, - на жонку ён глядзеў зневажальна і злосна, гатовы быў кінуцца на яе і здзейсніць задуманае...
- Яй-богу ўздурнеў! Божачка, міласэрны, што пляце! - успляснула рукамі Наста, ці то засмяялася, ці то заплакала, у яе перакрывіўся ад незаслужанай крыўды твар, замружыла ад сораму вочы. - Выжыў, няйначай, з розуму... Які жах, які сорам, людцы добрыя!
- Ага, дык, выходзіць, яно ўсё напраўду! - прахрыпеў Юзік, левай рукой схапіў жонку за косы, пацягнуў да сябе, а рука з сякерай хадзіла ходырам за яго спіной.
- А-ааа! Тата-ааа!.. - крыкнула што было сілы дачка, накінулася на яго, з усяе сілы абхапіла і сціснула руку. - Адумайся, татачка, родненькі, ты што ўздумаў? Пра мяне падумай, пра ўнукаў!
Яго напручанае цела білася ў яе руках, быў ён падобны на злоўленага птаха, якому звязалі крылы. Насця яшчэ мацней і мацней сціскала бацьку ў сваіх абдымках, і ніякая ўжо сіла, здавалася, не магла разамкнуць яе сашчэпленыя рукі.
Бацькава рука абвяла - сякера выслізнула з пальцаў, вострай дзюбкай дзёўбнулася аб падлогу, а пасля ўпала плашмя - тапарышчам і бокам сякеры, воддалеч ад ног...
І толькі тады Юзік ачнуўся.
Ён як быццам упершыню ўбачыў перад сабою і жонку, і дачку.
- Хто табе хоць напёў такога, га? - старая адышла ад парога і села стомлена на лаўку, выдыхнула з сябе паветра, зцягнула з шыі хустку. - А ці не братка мой Міколка, бачыла. Сунуўся ад возера? То ж, пэўне, за Адарачку рашыў мне адпомсціць. Ён, канечне, ён, хто ж яшчэ можа такую подласць зрабіць. А ён усё можа, і на не на такое здатны... А ты і вушы развесіў... Куды мне ўжо да любошчаў у такія гады, дурань ты стары... І розуму хапіла паверыць такой брыдоце...
Дачка ўзялася за клямку - карцела выйсці на вуліцу, у двор, абярнуўшыся, сказала са скрухай абодвум:
- На старасці гадоў людзей смяшыце. Сорам які... Добра, што хоць Антон з дзецьмі не прыехаў... Дзяцей перапужалі б, што век бы да вас не прыехалі...
Яна не чула, аб чым гаварылі ў хаце. Але зразумела, што чорнае крыло бяды, што ненарокам ахінула іх хату, зламалася, аціхла. І - смешна, і - горка... Думалася - няўжо ў такім узросце каханне і рэўнасць могуць ужывацца побач? Няўжо і ў сталым узросце можа здарыццца такое пачуццё? Што гэта - каханне ці недавер адно да аднаго, ці - простае глупства, якое можа нечакана прыйсці да любога і ў любым узросце, па любой недарэчнай прычыне?
І тады яна міжволі перавяла гэтую сітуацыю на Антона - уявіла, ці можа ён калі ўтварыць такое, звар'яцець, як бацька, ад шалёнай рэўнасці? Усміхнулася - не, не атрымліваўся чамусьці такі малюнак.
І яшчэ падумала - няўжо ў гэтым выпадку меў рацыю класік, калі казаў, што каханню «все возрасты покорны»? І няўжо ўсе крымінальныя з'явы, пра якія паведамляецца ў газетах і па радыё, - калі муж забівае жонку ці наадварот, - мелі пад сабой толькі адзін фундамент - каханне? А дзе нараджаецца каханне, то там абавязкова і рэўнасць? Там, дзе расце жыта. Абавязкова павінен вырасці і васілёк? Адкуль такая залежнасць? Ці ўлічваюць тое крыміналісты, калі дакопваюцца да прычын такіх трагедый? Пэўна ж, не, бо то ўжо клопат псіхолагаў... Бо тады ці могуць ужывацца побач - каханне і смерць? А мо то бакі аднаго і таго ж медаля?
Столькі паставіла сама перад сабою пытанняў, а ні на адно не знайшла адказу.
Толькі ад адных думак яе працялі дрыжыкі - быццам сядзела на холадзе і яе пранізваў золкі вецер.
У хату пакуль што ісці не збіралася.
Пашкадавала, што прыехала не ў час. Але потым жа і абвергла сваю горычную думку, інакш падумала: «А мо і наадварот, - у час? А што было б, калі б яе не аказалася побач з маці ў той момант, як бацька замахнуўся сякераю?!»
Яе зноў скаланула, і яна, пацепваючы плячыма, рашыла прайсціся да хлява - там стаяла Жуча і чакала, калі ёй хто-небудзь адчыніць вароты...
Стоячы пад вокнамі, пачула з хаты бацькаў вінаваты голас:
- Прасці, старая, нешта мне розум засланіла. Люблю цябе я вельмі. Не верыў, што такое магло быць, але ж... Прасці. А Міколу я пасля падзякую, скажу, што ён самы подлы чалавек...
Маці маўчала, але зразумець можна было, што паміж бацькам і маці наступіла прымірэнне. І - згода.
Потым прыйшла пара даіць Жучу - маці з вядром пайшла да хлява.
Бацька з хаты не выходзіў: ці саромеўся дачкі, ці што іншае трымала яго ў хаце.
У бліскучае возера апускалася пакрысе сонца.
Ад яго, здавалася, кіпела вада, а потым успыхнула полымя, - і яно стала разрастацца ўсё больш і больш - ахоплівала ўжо ўсё возера Лукава.
У двор забегла Тайка, падняла заднюю нагу над коранем бярозы, гаўкнула нязлосна на Насцю, прынюхалася да зямлі - і пабегла кароценькімі крокамі да дарогі.
Насця паглядзела на хату. На дзічку, што ўзвышалася над ёю, на бярозы, што вымкнулі белымі свечкамі ў неба, - пайшла ў бок возера.
Яшчэ доўга да яе не прыходзіла супакаенне.