epub
 
падключыць
слоўнікі

Анатоль Крэйдзіч

Смех

На слове «смех...» я спатыкнуўся. Мая аповесць пра каханне ўжо не здавалася мне яркаю і прывабліваю. Далей пісаць не было ніякага жадання. І ўсё з-за аднаго слова. Я спытаў у самога сябе: «Як паўздзейнічае яно на людзей? Што скажа чытачу?» І адказ напрошваўся самы несуцяшальны. Ад адной толькі думкі, што чытач прапусціць яго без увагі, слізгане позіркам і забудзе, па маёй скуры прабегліся непрыемныя халодныя мурашы. Гэта ж яно, адно-адзінае слоўца, павінна ўвабраць у сябе цэлую эпоху ў маім падсвядомым жыцці, а значыць і ў жыцці галоўнага героя. Нейкай мяжы паміж мною і ім няма і быць не можа. Дык як жа можна так вольна з ім абыходіцца?

Праз хісткую празрыстую фіранку лёгкага цыгарэтнага дыму пазіраю на спісаны неахайным почыркам і густа пакрэслены аркуш паперы, учытваюся ў апошні сказ:

«Нечакана мне ўспомніўся той мярзотны смех...» І ўсё. Я збіраўся растлумачыць чытачу, што гэта быў за смех і чаму ён мярзотны, усяго ў некалькіх сказах, і на гэтым скончыць свой не тое каб нудны, хутчэй наадварот - дынамічны і цікавы, але цалкам выдуманы, штучны па сваёй сутнасці, твор.

Адкуль жа ведаць таму, для каго я рыпеў пяром, што гэта быў за смех? Калі ўжо пісаць вось так, то лепей наогул не ўспамінаць слова «смех». Або зноў перажыць яго і звязаныя з ім цяжкія ўспаміны разам з чытачом. Праўда, не ў гэтым творы. Нельга ўплятаць гэтую жывую іскрынку ў амярцвелую тканіну аповесці.

У сваім узрушэнні я крыху ачмурэў. Чорныя гарбылі-штыкетнікі літар апошняга сказа прыліплі да даўжэзных, на шырыню ліста, жэрдак. Мае рукі пацягнуліся да спісанага стосіка паперы. Пачуўся прыглушаны трэск, нібы па ім прашамацелі доўгія звілістыя маланкі. Перад вачыма замільгацелі абрыўкі слоў і словазлучэнняў: «хлусня... рымай, які ёсць... я не ўпісваюся ў гэта квітнеючае нава... наогул... нейкі...». Быццам слоўны калейдаскоп на хвіліну крутнуўся перад вачыма. Ён жа ацверазіў: чорт... Што я раблю? Заўтра апошні дзень здачы аповесці. Што я скажу ў рэдакцыі, дзе чакаюць яе і пакінулі па маёй просьбе месца ў часопісе?

Але парваныя лісты раскіданы на стале і падлозе, і зваротнага шляху няма.

Так. Усё. Я пішу аповед, і будзь што будзе. Не хачу думаць пра публікаванне, бо ёсць нешта і больш важнае. Каму патрэбен гэты востры, але нацягнуты і выдуманы сюжэт, гэтыя стэрыльныя героі, уся гэта, сказаць па-простаму, хлусня.

«Нечакана мне ўспомніўся той мярзотны смех». Няхай гэты сказ будзе пачаткам новага твора і пачаткам крутога павароту ў маёй творчасці. «Гэты смех адклаўся ў маім успаміне - выразна, асязальна, усё адно як вылеплены перад вачыма з чалавечай плоці, - можа, якую хвіліну. У маім рэальным жыцці цяпер нічога не звязана ні з ім, ні з тым (дакладней - з тою), каму ён належаў. Але пачуцці ў свядомасці выклікаў тыя ж, што і калісьці: здзіўленне, крыўду, безвыходнасць, нарэшце - амярзенне. Я занадта любіў і люблю сябе, каб адчуць сваю нікчэмнасць і ў нечым вінаваціць сябе. Не, я хутчэй згаджуся з непаўнацэннасцю некага іншага і лепш буду лічыць вінаватаю яе».

Моцна зацягнуўшыся вільготаю «космасінай», я пачаў да драбніц успамінаць тую злашчасную, але непазбежную сустрэчу.

«Мы не бачыліся больш за год. Я ніяк не мог вырвацца з падмаскоўя, дзе праходзіў практыку...» Кім працаваў? Хіба так важна, кім я працаваў - аграномам, настаўнікам ці медыкам? Прычым тут прафесія, калі размова ідзе пра рэчы больш важныя.

«...Але я пісаў ёй гарачыя лісты, у якіх нічога не ўтойваў ад сваёй каханай, нават прыгоды з іншымі жанчынамі. Іх, гэтыя прыгоды, я лічыў нечым дробязным і нязначным у параўнанні з тым усеабдымным і хвалюючым пачуццём, якое адчуваў да Святланы». Так, я назваў яе сапраўднае імя. А мог бы паставіць і любое іншае. І гэта нічога не змяніла б у маім аповедзе, бо імя, як і мая прафесія, тут зусім не маюць ніякага значэння. «Я быў упэўнены, што яна адчувае тое ж самае і таму добра разумее мяне. А значыць, і не стане крыўдаваць. Тое ж, што яе пісьмы былі пазбаўлены ўсялякага пачуцця, тлумачыў выключна сціпласцю дзяўчыны...»

Я адкідваў ліст за лістом, не спыняючыся ў сваёй апантанасці. Але хутка схамянуўся: што гэта я баюся падступіцца да самага галоўнага. Усё падрыхтоўваю, падрыхтоўваю да яго сябе і чытача, хаджу навокал ды побач. У куток стала лёг яшчэ адзін спісаны ліст. Краем вока я прыкмеціў, што не закрэсліў на ім ніводнага сказа і нават слова. Зараз, зараз я падступлюся да самага галоўнага. Яшчэ якіх пару абзацаў, яшчэ паўстароначкі, і ўсё. «...На абцягнутым аголенаю раннімі восеньскімі халадамі вінаграднай лазою ганку мяне сустрэла Святланіна маці. Захутаная ў тоўстую рудую хустку з кутасамі, здаровая чырванашчокая кабета.

- Чаго прыпёрся, - адно буркнула на маё прывітанне. - Света замуж збіраецца. Не замінай ёй.

Мая радасць ад прадчування хуткай сустрэчы імгненна знікла і яе месца заняла трывога, жаданне хутчэй збегці адсюль, але рука ўжо цягнулася да клямкі...»

Ну, дай Божа цвёрдасці і вытрымкі, цяпер галоўнае. Так, самае-самае... Я адкіну цырымонію сустрэчы, тыя нязначныя фразы, якія не датычацца тэмы, бо патрэбна сутнасць, іначай і гэты рукапіс ператворыцца ў ашмоцце. Праўда, пра Святлану колькі слоў усё ж скажу. «Яна не змянілася. Шыракаваты бледны твар з добра прыкметнымі скуламі, апраўлены доўгімі і раўнюткімі белымі валасамі, найперш мог запомніцца выпадковаму сустрэчнаму вельмі выразнымі вялізнымі вачыма і цёмна-карычневага колеру вуснамі, таксама выразнымі і тугімі. Можна было падумаць, што выкананы яны з цвёрдай гумы, калі б так лёгка не расцягваліся. Датыкаючыся да іх, я заўсёды здзіўляўся, што на самой справе яны вельмі мяккія, рухавыя і цёплыя.

Цяпер мне і ў галаву не магло прыйсці яшчэ раз праверыць пасля доўгага развітання іх пяшчоту, бо было зусім не да гэтага.

- Прыгожая ты, Светка. Ды толькі... - Я разгубіўся і толькі моцна сціснуў у руцэ лёгкую спартыўную шапачку-пеўніка, седзячы насупраць яе.

- ...Ды толькі тваім маскоўскім дзявіцам не роўня? Ты гэта хацеў сказаць? - Яна гаварыла спакойна, і толькі вочы пазіралі на мяне з пагардай або нават гідлівасцю. Іншага пачуцця я ў іх не знайшоў.

- Прычым тут дзявіцы. Я ж нікога апроч цябе ніколі не кахаў і кахаць не...

- У-у-у... - яна згарнула свае вусны ў тонкую мускулістую трубачку. - Вы толькі зірніце, што за франт. Госпадзі ты божа мой. Увесь у фірме.., ха-ха, нібы ў дзярме. Дзевак там цягаеш, ды яшчэ й мне прыехаў тут галаву дурыць...

- Ты не зразумела мяне. Ні з кім нічога сур'ёзнага...

- А тут і разумець няма чаго. - Яна не хацела слухаць. - Распуснік і здраднік... «Любая Светка. Учора мы няблага павесяліліся. Да мяне ў госці прыходзілі сябар Юра і Каця з Насцяю - мясцовыя дзяўчаты. А ў думках я, ведай, увесь час быў з табою», - прадэкламавала яна радкі аднаго з маіх лістоў са з'едліва-ўзнёслай іроніяй і дадала. - Думаеш, не бачу, што насмешку строіш з мяне. Але цяпер мне ўсё роўна. Можаш валіць адсюль.

- А ты. Ты не здраджвала мне? - узгарэўся я, хоць і адчуваў, што цяпер адзіным шансам паправіць нашыя адносіны можа быць толькі памяркоўнасць.

- Я?

- Ты, ты.

- Я не.

- Ніколі?

- Ніколі.

- А хто згадзіўся выйсці замуж за...

- За каго?

- Ці не ўсё роўна. Я ведаю, за каго.

- Ну, згадзілася. Але якая ж тут здрада. Я з ім нават і не цалавалася, не тое што...

У гэты самы момант, перапыніўшы дзяўчыну, я сказаў ёй тое, што выклікала ў яе не проста смех - прыступ смеху.

- Тое, што ў мяне былі нейкія там сувязі з іншымі жанчынамі, наогул не варта прымаць да ўвагі пры высвятленні нашых адносін. Яны не пакінулі ў маім сэрцы нават самага дробнага следу. Гэта нельга назваць нават захапленнем. Ведаеш, у жыцці ўсякае бывае, а мы ж усе жывыя людзі. Я і не баяўся табе расказваць пра ўсё, што са мною здаралася, бо заўсёды адчуваў сябе чыстым прад табою. З кім бы я ні быў, маё сэрца належала табе. Пра гэта я не забываўся ні на хвіліну. А ты... Ты аддала сваё сэрца другому і яшчэ сцвярджаеш, што не здрадзіла мне. Няўжо ты не разумееш, што гэта і ёсць здрада. Няхай бы ты сабе цалавалася з ім, сябравала, але ў думках была са мною, я не сказаў бы і слова. Бо не само дзеянне ёсць здрада, а тое, да чаго імкнешся ў сваёй свядомасці. Я імкнуўся да цябе, заўсёды імкнуўся. Ты - да яго. Іначай не прыняла б такога рашэння. Разумееш...

Яна не разумела. Гэта было бачна па вачах - пустых і ўедлівых. Колькі хвілін яны ўсё з той жа гідлівай абыякавасцю глядзелі на мяне, як на пачвару, а пасля прыжмурыліся, здалося - атупелі, і дзяўчына зайшлася ад смеху.

- Ой, не магу... Ой, памру зараз... Трымайце мяне восем чалавек...

Смех у яе быў звонкі, залівісты, быццам абудзіліся раптам тысячы малюсенькіх званочкаў. Яны бязлітасна галасілі пад самым вухам, не давалі апамятацца, аглушалі. У гэты момант я адчуў, што больш не кахаю яе. Каханне растварылася ў звоне, як раствараецца цукар у гарачай гарбаце, і свядомасць мая затуманілася нянавісцю. Толькі нянавісць гэтая была звязана ўжо не з каханнем. Яна - ад таго, што мяне не разумеюць і не хочуць зразумець. Мяне лічаць зусім не такім, які я ёсць. Яе смех - гэта рэшткі болю, які яна аддае мне. Але ж я ніколі не жадаў прычыніць боль ні ёй, ні каму б там ні было. Толькі цяпер ужо нічога не дакажаш і не растлумачыш. Для яе я назаўсёды застануся здраднікам, а яна - для мяне. Хоць кожны са свайго боку чысцюткі як кропля расы. Мы маглі б, маглі б знайсці паразуменне. Толькі цяпер ужо позна. Яна выліла праз гэты ідыёцкі смех увесь свой боль, а я згубіў у ім сваё каханне. Мы глядзім адзін на аднаго кожны з вышыні свайго ўласнага разумення непагрэшнасці, і бачым адзін аднаго недзе ўнізе. Я разумею гэта і лічу сябе меней вінаватым, яна - не разумее, і таму, відаць, лічыць сябе не вінаватаю зусім...»

З таго вар'яцкага дня, дарагі чытач, прайшло нямала гадоў. Сваю гісторыю я расказваў шмат разоў знаёмым і незнаёмым (па натуры я чалавек балбатлівы), і ўсе найперш вінавацілі мяне. Таму я зрабіў вывад, што мае погляды на жыццё яўна адрозніваюцца ад поглядаў большасці, а можа, і ўсіх людзей. Я змірыўся з гэтым, але маё самалюбства не дазваляе мне адчуць сябе горшым за іншых. Я толькі хачу, каб, прачытаўшы гэтую споведзь, вы зразумелі, чаму я раптам, не завяршыўшы аповед, адкінуў ручку, пацягнуўся ўзмакрэлаю аж да кончыкаў пальцаў рукою па цыгарэту, хоць толькі што струшчыў у попельніцы бычок і адчуваў у горле непрыемную горыч ад доўгага смалення, глыбока зацягнуўся і адкінуўся на спінку крэсла, заплюшчыў вочы і забыўся пра ўсё на свеце.

Мне захацелася, каб мяне зразумеў хоць адзін чалавек.


1995-2000?

Тэкст падаецца паводле выдання: невядомае
Крыніца: невядомая