Памяці Вовы Пархімовіча
Ён ляжаў на высокім ложку, апавіты тонкімі гумавымі трубкамі, па якіх у яго цела ўлівалася жыццё — чужая чалавечая кроў. Яго кроўка выцякала, а чужая ўлівалася. Вунь яна ў шкляным слоіку на штатыве — зябка-чырвоная, цёмная, як нежаданая ноч. Калі прыгледзецца, то відаць, што яна ледзь прыкметна пакалыхваецца; так калышацца вада ў графіне пры роўным бегу цягніка. Калышацца, затуманьвае, заварожвае. Яму здавалася, што ён нават чуе, як гэта ўсё адбываецца ў ім, як кропля за кропляй яго цела аслабаняецца ад хворай крыві, а на яе месца... кропля за кропляй... заступае здаровая. І нібыта цяплела ўсярэдзіне, падступала санлівасць, і нічога не хацелася. Не хацелася ні пра што думаць, не хацелася нават расплюшчваць вочы. Так і ляжаў, так і ляжаў бы — бязвольная лялька-салдацік з коратка абстрыжанай галавой і кволымі чорнымі вусікамі на бяскроўным, хваравіта смуглым твары.
У палаце славутага шпіталя Бурдэнкі ён ляжаў адзін, да яго, як да важнага пана, не падсялялі нікога. Славуты шпіталь... Славуты чым? Адрэзанымі рукамі, укарочанымі нагамі, выпатрашанымі вантробамі?.. Ха-ха... Ха-ха-ха! Смейся, дурань, смейся!
У часці яму не маглі даць ніякай рады. Відаць, дактары і самі не ведалі, што з ім робіцца і як яго ратаваць. Раптам, нібы без дай прычыны, пачала пухнуць правая нага. Пачалося ў паху і пайшло ніжэй. За нейкі тыдзень нага налілася сінню і зрабілася тоўстая, як бервяно. Бедную маці вадой адпойвалі, калі яна ўбачыла гэту ягоную ножку. Калашыны трусоў давялося разразаць... Маці адразу зразумела, што тут бяда. Кінулася па начальству, дзе з грозьбаю, дзе з просьбаю. Яна малайчына, для яе што прапар, што палкоўнік: усе вы аднолькавыя... салдафоны. Ушпілілі яму некалькі ўколаў, пагрузілі на машыну і сюды, на ўскраек Масквы.
— Ну, што, афганец? Будзем ваяваць? — спытаў у яго маёр на першым абходзе. Маёр быў невысокі і паўнацелы, з вялым ацеслівым тварам. Паверх мундзіра — прасторны белы халат, не чалавек, а кокан, з якога нешта хоча вылупіцца. Пазірае на цябе, а вочы і сам недзе далёка, нібы на другой планеце.
— Я не афганец,— адказаў Вова і застагнаў: цвёрдыя, як патроны, маёравы пальцы залезлі ў жывот між ног і пагналі кішкі і ўсё, што там было, угору, пад грудзі. У галаве заіскрыла, пачалі ўзрывацца светлячкі ці што там яшчэ.
— Не афганец, то як сюды трапіў? У мяне тут яны, яны...— Пальцы пакінулі жывот, пайшлі па нагах.— Баліць? Не баліць?.. Баліць? — Левая нага добра чула іх, яны цёплыя і нібыта не такія ўжо і цвёрдыя, а правая была зусім як чужая, быццам адседзеў і па ёй пайшлі мурашкі.
Маёр доўга і старанна выціраў рукі ручніком, які падала яму невысокенькая жаласлівая сястрычка з круглымі перапалоханымі вачыма.
— Не афганец, а ваяваць трэба... Трэба.
Вова хацеў сказаць, што некалі аж млеў, каб трапіць у дэсантнікі, так хацелася таго Афганістана, навошта дурню той Афганістан, але ж хацелася,— ды маці ўсё перабунтавала. Якраз собіла ў тыя дні нарвацца на падпалкоўніка, што прыехаў з Расіі «вербаваць» навабранцаў, і ўсё перакруцілася. «Ай, сынок, далей ад Чарнобыля, далей ад душманаў...» Так ён трапіў у сакрэтныя стратэгічныя ракетныя.
А афганцаў тут поўна. Маёр не хлусіў: можна падумаць, што толькі імі і жыве шпіталь. Маладыя, ярыя, мечаныя-перамечаныя хто куляй, хто мінай. Трое ці чацвёра заходзілі да яго, перакінуліся словам-другім, даведаліся, што ён не кандагар, што не курыць, і адступіліся.
За галавой акно. Там восень, рэзкія, як ляскат пугі, нахабныя крыкі галак, галасы людзей, гудзенне машын. І пах дыму. Такі гнілаваты пах дае прывялае тапалёвае лісце, калі яго зграбаюць у кучы і паляць. Даўкі гнілаваты дух напаўняе палату, гоніць клубок пад грудзі, цягне на ваніты.
Перад вачыма дзверы. Праз шкло ўверсе можна бачыць галовы ўсіх, хто ходзіць па калідоры. Хаця хто там ходзіць. Маёр зазірнуў раніцай і пайшоў, цяпер будзе толькі ў панядзелак, праз два дні. Застаюцца маці ды гэтая жаласлівая сястрычка з перапалоханымі вачыма. Сястрычка прыйдзе, каб адключыць кропельніцу, пасля прынясе вячэру. Маці паехала на рынак, зноў прывязе яблыкаў, апельсінаў. Можа, арэхаў ці хурмы. «Вовачка, з’еш...» Мама родная... Калі б гэта некалі, дома... Апельсіны, мандарыны, божа мой!.. А тут нічога не міла.
Яблыкаў хапала і дома, у Хведаркі добры сад. Піша, што сёлета яблыкі ўрадзілі, як на пагібель, і ананасныя, і антоны. Эх, дзеду, што ты з імі будзеш рабіць, што робіш цяпер? Таксама паліш лісце?
І праўда паліць! І ўвесь у белым — белыя порткі, белая кашуля, белая галава. Белыя клубы дыму наплываюць ад поплаву, лашчацца да зямлі, займаюць ствалы яблынь, сліў, кусты парэчак, падступаюць бліжэй і бліжэй. Дык вось адкуль гэты смурод! Ён ад дыму. Нясе нібы гарэлым мясам ці паленай гумай. Таму і выварочвае нутро і няма чым дыхаць. Дым усё бліжэй, а дзед далей і далей, не то адыходзіць, не то адплывае. І дадумаўся прыбрацца ў белае, як на свята.
Завуркатаў матор: чух-чух-чух. Ха, ды гэта зноў Хведарка, толькі ўжо на трактары. Колькі разоў дзядзька Лёня заказваў садзіцца за руль, а ўсё роўна сваё: старое — што малое. Чух-чух-чух...
Дзядзька сам сабраў гэтую каракаціцу: зварыў раму, паставіў на колы, разжыўся маторам, і нічога — бегае, як прусак.
Тады Вова напрасіўся ў кампаньёны да дзеда, паехалі на поплаў, па сена. Накідалі прычэп, уціснулі, як трэба, і калі б не гэта канава каля Рыгоравай сажалкі, усё было б добра. За рулём быў Вова, Хведарка побач, балабоніць, як гэты матор. Стары-стары, а першы змікіціў, што да чаго, і выхапіў руль, выхапіў і крутнуў управа і газануў яшчэ. А то заваліліся б, як піць даць заваліліся б. Як гэта ўсё дзіўна: пярэднія колы раптам адрываюцца ад зямлі, трактар становіцца дубка і завісае, як жывы. У цырку так сланы робяць. Потым прычэп пачынае завальвацца направа, у канаву, і падцялежвае, валачэ за сабой трактар.
Вову ўсё гэта бачыцца нібы збоку, нібы не ён сядзіць за рулём і не ён завальваецца разам з трактарам. Добра, што матор не падвёў. Трактар ярзануў заднімі коламі, грабянуў з-пад сябе дзёран і выскачыў на дарогу.
— Як мы з ім здорава, га? Праўда, здорава? — ужо на роўным смяяўся дзед, ківаючы на трактар. Яны доўга тады смяяліся, нібыта здорава некага абдурылі. Хаця што, і абдурылі.
Куды-та Хведарка цяпер сабраўся? У дровы? Без мяне?..
Яго разбудзіў асцярожны дотык халоднай рукі да лба. Маці!..
— Ты не можаш, каб не перабіць сон,— закапрызіў ён.
Маці быццам не заўважыла яго злосці:
— І што табе снілася, сынок?
— Што снілася... Здаецца, я дома, у садзе. А яблыкаў, яблыкаў, як гразі, асабліва на крайняй, ананаснай. І усё такія буйныя, чырвоныя, і я рву іх. Ведаю, што не пара яшчэ рваць, дзед будзе злавацца, а ўсё роўна рву. І тут паказаўся дзед — у белых штанах, у белай кашулі. Убачыў мяне, адвярнуўся і пайшоў.
— Ён жджэ цябе.
— Ну, ён пісаў пра гэта. Папраўлюся — і прамым ходам у Яўладавічы. І нікуды адтуль не паеду. Там куды ні пайшоў — сам сабе начальнік, і ніхто на ногі не лезе.
А то не паспееш заявіцца ў гэты Мінск, як табе ўсе ногі паабтоптваюць.
— У горадзе людзі чужыя.
— Ну. Папраўлюся і да Хведаркі: салют, дзеду. Цяпер-та ён ужо не будзе вырываць руль у мяне.
— Чаго ж ён будзе вырываць... Ты ж мужчына, Салдат...
— Не хачу быць салдатам, не хачу!
— Ну, добра, добра... Будзеш трактарыстам.
— Ага... Ведаеш, як гэта дзіўна і страшна было. Трактар дубка, а потым валіцца, валіцца, а дзед па газах і ўгору... угору... угору...— Вова гаварыў усё цішэй, цішэй, потым і зусім перастаў: заснуў, бедны.
«Узвод, пад’ём! Трывога!..»
Загудзела, захадзіла казарма. Нібы ўскінутыя чужой сілай, саскоквалі з ложкаў, хапалі штаны, гімнасцёркі, рамяні, анучы, нацягвалі на сябе, накручвалі на ногі, совалі ногі ў боты, станавіліся ў строй.
— Раўняйсь, смірна! Разабраць процівагазы! За мной!
Недзе нешта гарэла. Смурод ад паленай гумы і яшчэ нечага ядавітага распаўзаўся па тэрыторыі гарадка, пяршыла ў горле. Дым ішоў адтуль, ад «аб'екта». Няўжо нешта сур’ёзнае? Там жа, пад зямлёй, яны, гэтыя дурніцы. Не дай бог, калі што... Не, мусіць, нічога страшнага. Сустракае капітан, ускінуў руку:
— Спакойна і без панікі. Праверыць усё, прашчупаць кожны міліметр. Усё як мае быць, чэрці. Наперад!
У шахце і ў процівагазах не прадыхнуць. Чарствы гумавы чад. Сіні дым. Наперад, чэрці...
Ужо наверсе, калі трохі адкашляліся, адпляваліся, капітан сказаў:
— Нічога страшнага. Невялікае замыканне, у адным вузле падплавіліся кабелі. І толькі...
— Таварыш капітан, гавораць, была ўцечка?..
— Ніякай уцечкі... Запомніце: ніякай уцечкі! А хто не запомніць, запішыце. Разайдзісь!
Ніякай уцечкі?.. Толькі невялікае замыканне... ды падплавіліся кабелі. Была ўцечка, была... І дым. Гнілы белы дым.
Яны ўдвух з Безбародым. У сяржанта пакамечаны пасля ўчарашняй увальніцельнай твар і мутныя вочы... Мутныя-то мутныя, але ўбачылі, што з кішэні Вовавай гімнасцёркі вытыркаецца бліскучы кончык новай шарыкавай ручкі.
— Ну-тка пакажы, што гэта ў цябе?
— Ручка.— Паказваць яе Вова не збіраўся. «Пакажы. Была ваша, стала наша», мы гэта добра ведаем.
— Давай-давай, весялей!
— Абыдзешся! — Вова зашпіліў гузікі гімнасцёркі. «Пакажы!» Ён не нейкі там чарпак, салага, каб вось так запраста аддаць.
— Што-о-о?! — Як ён адразу звярэе! Морда нібы ў ваўкадава, цаглінай не закрыеш. Папруга з латуннай спражкай узвіваецца ўгору, Вова ледзь паспявае выкінуць насустрач руку. «Хрась!» О божа, гэта ж гадзіннік. Новенькі «камандзірскі» гадзіннік шкляной жарствой рассыпаецца па бетоннай падлозе.
Вова нейкі час няўцямна пазірае на бліскучыя асколкі, пачынае збіраць іх.
— Ты... ты... Ты мне за яго заплоціш!..
— Ага... Заплачу... Ха-ха! Не падстаўляйся, салага!
Не падстаўляйся. Лепей бы ты па галаве мне, яна вытрымае, яна зажыве, а тут... Што я маме скажу, што?
«Шах-шах! Шах-шах! Шах-шах!..»
Калі слухаць здалёк, здаецца, што нехта мяце бетонную дарожку. Размерана-роўнае, трохі паспешлівае сухое шарканне.
«Шах-шах! Шах-шах!»
Шарканне набліжаецца, гук набірае сілу, густа дробіцца: «Шах-шах! Гуп-гуп! Шах-шах! Гуп-гуп!»
Гэта ўжо не мяцёлачка на штабной дарожцы, гэта салдацкія боцікі на бетоне шасейкі. Марш-брасок... у поўным баявым. Не адставаць!
Галоўнае, не збіць дыханне. Тры разы ўдыхнуць, тры — выдыхнуць! Та-та-та! Та-та-та! Та-та-та! Та-та-та...
Які цяжкі гэты калашнік! І ражкі — на чорта іх столькі! Процівагаз, гранаты... Галоўнае... не збіць... дыханне... Паспрабуй... не збіць. Та-та-та! Та-та! Та-та-та! Та-та! Жывот, жывот!.. Пырнула, як нажом, і не адпускае.
— Таварыш сяржант!
— Я два гады... таварыш... сяржант...
— Жывот!
— Ва ўсіх жывот. Не адставаць!
Сэрца калоціцца, як шалёнае. Яно ўжо тут, у горле... І жывот!.. Таварыш сяржант, сука ты такая... Сволач ты... Гад ты!.. Усё, болей не магу... Але што гэта? Удар ззаду, пад яйцы, па копчыку... А-а-а! Чырвонае ўваччу і ў небе. І нічога няма... Як добра, калі нічога няма. Ні-чо-га... «Шах-шах! Шах-шах!» Зноў бягуць? Куды, куды бягуць?.. Не, гэта не бягуць... Гэта ўжо шпіталь, гэта падмятаюць дарожкі... Каб чыста, каб акуратна, каб прыгожа...
— Таварыш маёр, а як гэта ўсё называецца? — спытаў ён, калі маёр зайшоў у палату другі раз.
— Што «ўсё»? — маёравы пальцы размерана-роўна ішлі па яго целе. Толькі гэтым разам яны былі асцярожныя, нават далікатныя. Маёр уважліва зірнуў Вову ў вочы і нібы аддаліўся. Стаяў на тым жа месцы, пальцы яго былі ўтоплены ў Воваў жывот, але Вову падалося, што маёр адступіў некуды назад, у цень.
— На латыні гэта называецца sarcos. Sarcos на латыні.
— А калі не на латыні?
— Мяса... Калі перакласці з латыні — мяса.
— Чалавечына?
— Чалавечына таксама мяса, хвароба. Пакажам цябе камп’ютэру і будзем лячыць.
— А хто такі камп’ютэр? — Вова паспрабаваў усміхнуцца.
— Камп’ютэр — гэта вялікі хітрун, мудрэц. Шмат ведае і шмат што можа выдаць, шмат што можа расказаць...
— А што ж ён мне раскажа, а? Што?..
— Паглядзім, паглядзім...
Вова расплюшчыў вочы. Нават не расплюшчыў — трошкі развёў павекі і ўбачыў яе. Убачыў — і не паверыў, што гэта яна, тут...
Ён звыкся са станам, калі не ведаеш, ява гэта ці сон, але тут паверыў адразу, што гэта не сон. Божа, колькі разоў ён сніў яе! Колькі разоў клікаў: дарагая, ну што табе гэтыя восемсот кіламетраў, гадзіна самалётам і гадзіна цягніком, ну, што табе... Калі б я мог сам, ды я б...
Толькі той, хто быў салдатам, ведае, якая гэта пакута не бачыць дзяўчат, а калі і бачыць, то здаля, з тупым адчуваннем, што гэта не тваё, што гэта недасягальнае, што гэта недатыкальнае. Як чужое прыгожае жыццё — яно і ёсць, і яго няма. Гэта не тваё. Не тваё!..
І вось яно тваё: яна тут, яна побач...
Ён хадзіў ужо як нявольнік, пастрыжаны і запісаны, заставалася шэсць дзён да адпраўкі, калі сустрэў яе. Маці была на працы, ён заскочыў у магазін купіць хлеба. Працягнуў руку да буханкі, што ляжала на паліцы, і ўбачыў, што да той жа буханкі цягнецца яшчэ нечая рука. Ён машынальна адхапіў сваю, але і тая тарганулася назад. Ён павярнуў галаву.
— Лена?..
— Вова?..
Яны разрагаталіся: вось дык сустрэча!
Яны не бачыліся з восьмага класа. Ён пайшоў у тэхнікум, яна заканчвала дзесяцігодку. Спрабавала паступіць на філфак універсітэта, не паступіла, пайшла на шпалерную фабрыку. Сёння выхадная, бегала па магазінах, нічога не купіла, сабралася дамоў і ўспомніла, што дома няма хлеба.
— І ў нас няма хлеба. Значыць, гэты хлеб наш з табой, і мы павінны раздзяліць яго. Я недалёка жыву, зойдзем і раздзелім, га? Раздзелім?..
Ён быў смелы як ніколі, можа, таму, што лічыў сябе салдатам — «раз-два, левай, левай!»... Ён узяў хлеб, абняў яе за плечы і павёў з магазіна на вуліцу.
Яна спытала:
— А як твае?
Ён сказаў, што маці на працы і яны будуць адны, самі сабе гаспадары, уключаць магнітафон, паслухаюць музыку.
Яна ўважліва агледзела яго:
— Вова, ты такі імпазантны, ніколі б не падумала, некалі ты быў такі нясмелы...
— Усе мы некалі былі,— засмяяўся ён, стараючыся быць такім смелым, якім яна бачыла яго.
З гарэлачных запасаў ён узяў пляшку «Такая». Гэта было цудоўнае віно, яны пілі яго з высокіх фужэраў, чокаючыся і пазіраючы ў вочы адно аднаму. Неяк адразу захмялелі. Танцавалі нешта індзейска-паганскае, пад рытмічныя гукі барабана, то разбягаючыся ў бакі, то збліжаючыся так, што ён чуў не толькі пах яе духоў, яе валасоў, а чуў усю яе — яе грудзі, жывот, ногі. О божа, як гэта ап’яняла яго! Пасля нейкага фужэра ні ў яго, ні ў яе не стала цярпення танцаваць далей, яны забурыліся на канапу, і ён пачаў расшпільваць гузікі на яе лёгенькай кофце. Яна спыніла яго прыглушаным голасам:
— Пачакай трошкі, не спяшайся.
Яны ўсталі, і яна сама стала распранаць яго, дакранаючыся да яго лёгкімі пальцамі. Потым узняла свае рукі ўгору, і ён дапамог ёй здзець цераз галаву кофту, расшпіліў ліфчык, убачыў белыя, акругла поўныя грудзі і засмяяўся. Кашулі на ім таксама ўжо не было, а яе спаднічка і трусікі і яго штаны і трусы грэшнай горкай ляжалі пад нагамі.
Нейкі час яны стаялі так, чуючы холад ад акружаючага паветра і цяпло, што гарачымі хвалямі ішло ад іх целаў. Ён чуў яе вусны, яе язык у сваім роце, прыціскаўся да яе прахладнага жывата, прахладных, як пасля вады, ног, пакуль не знайшоў тое мяккае, цёплае, і яна застагнала, абшчапіла яго рукамі і нагамі, і ён зрабіў некалькі крокаў да канапы, аддаўшыся на волю туману і маладой сілы.
Потым ён адматваў назад касету, уключаў музыку зноў, і яны зноў і зноў паўтаралі гэты індзейска-паганскі танец. Танцавалі без адзежы, не баючыся, не саромеючыся адно аднаго, пакуль ён не зірнуў на гадзіннік і не ўбачыў, што з хвіліны на хвіліну можа прыйсці маці. Яны паспелі прыбрацца і прыбраць са стала, і ён пайшоў правесці яе.
І назаўтра, і паслязаўтра яна прыходзіла да яго, і гульня ў індзейска-паганскія танцы працягвалася. На працы яна ўзяла некалькі адгулаў, і іх хапіла аж да яго адпраўкі ў часць. Везлі іх цягніком, і яна прыйшла на вакзал, дзе ён і пазнаёміў яе з маці...
Ён пісаў ёй з часці. Слаў лісты кожны дзень, а яна на ўсе адказала толькі адным.
«Ты даруй, што я мала табе пішу, я не люблю пісаць, не ўмею пісаць. Мне здаецца, што ўся гэта пісаніна не што іншае, як падман ці самападман, калі чалавек адсутнасць жыцця хоча замяніць імітацыяй жыцця. Гэта нешта падобнае на ананізм, прабач, што я пішу так і пра такое, але... Лепей я адзін раз прыеду, чымся буду дзесяць разоў пісаць пра тое, як я хачу прыехаць, ды не магу...»
Яна не прыехала. Ён стаміўся чакаць яе, вырашыў, што яна так ніколі і не прыедзе. А калі з ім здарылася ўсё гэта, ён сам не хацеў, каб яна прыязджала, не хацеў, каб яна бачыла яго такога. Пазней, як паправіцца, няхай, а цяпер...
І вось яна прыехала... Прыехала і пазірае на яго праз шкло дзвярэй. «Ну, што ты пазіраеш? Заходзь!» Ён заплюшчыў вочы ў хваравітым чаканні.
Дзверы ціха адчыніліся. У палату зайшла сястра. Уважліва, з нейкай насцярожлівасцю паглядзела на яго:
— Вова, што з табой? Ты такі... такі светлы...
— У мяне былі госці,— адказаў ён, а сам падумаў:
«Відаць, Лена не асмелілася зайсці. А можа, не хацела, каб сястра яе бачыла».
— Я зараз прынясу вячэру.
— Добра, толькі падкаці ложак да ўмывальніка.
— Я намачу ручнік у цёплай вадзе.
— Не, я хачу сам.
Сястра падкаціла ложак да ўмывальніка. Вова сеў, павярнуў кран. Падставіў рукі пад халодны струмень і слухаў, як вада лашчыць далоні, тонкія, нібы ў дзіцяці, схуднелыя пальцы. Набраў вады ў прыгаршчы, але яна ледзь не ўся вылілася, пакуль данёс да твару. Набраў яшчэ раз. Правёў мокрымі рукамі па вачах, па шчоках. Узяў ручнік, выцерся, адкінуўся на падушку.
— Ты ў мяне сёння маладзец,— пахваліла яго сястра, адкатваючы ложак да акна.
Вова ўсміхнуўся:
— Ну... Хочаш, раскажу анекдот?
— Раскажы.
— У нас у сяле захварэў дзед і доўга хварэў. Прыходзіць яго ўнук у кузню, каваль і пытаецца: «Ну, як дзед?» — «До-обра! То пляваў на бараду, а гэта ўжо на грудзі».
Сястра засмяялася:
— Бач ты... анекдотчык... Дык я пайшла?
Ён кіўнуў галавой.
Калі сястра вярнулася з падносам, Вова ляжаў на падлозе. Яна кінулася да яго. Ён хрыпеў, торгаючыся ўсім целам. Праз хрыпы яна разабрала толькі адно слова: «Валіцца! Валіцца... Ва-ліц-ца...»
Яна склала рукі як для малітвы:
— Вова, анекдоцік ты мой. Што ж гэта ты? Дык што ж гэта яны з табой зрабілі?..
1995