epub
 
падключыць
слоўнікі

Анатоль Кудравец

Раданіца

І
ІІ
ІІІ
IV
V
VI
VII
VIII
ІХ
Х


 

На Раданіцу

да абеду пашуць,

па абедзе плачуць,

а ўвечары скачуць.

Прымаўка

 

 

І

Тых, хто сустракаў, на станцыі, як заўсёды, было болей, чым тых, хто прыехаў, хоць з вагонаў сёння высыпала нямала. Іван ведаў, што тут яго чакаць ніхто не будзе, але пастаяў ля нізенькага станцыйнага плоціка, пакуль людзі растасоўваліся хто куды. Усё ж нядрэнна было б убачыць каго-небудзь знаёмага. Ці з Буднева, ці з суседніх сёл.

Знаёмых не было, на дварэ сцямнела, і ён дастаў з чамадана ліхтарык. Закінуў чамадан за плечы, заторкнуўшы палку пад ручку, ішоў, свяціў, выбіраючы дарогу. Ужо з тыдзень стаялі сіверныя, з сонцам дні, ваду сцягнула, і зямля пачала прасыхаць і была мяккаватая і як быццам цёплая. Але дарога паспела ачарсцвець і на голых месцах, і тут, у лесе. З бакоў цягнула жыўной парнасцю, адталым мохам, смалой.

І наперадзе Івана і ззаду чуліся галасы, бліскалі ліхтарыкі. Сёння ў гэты бок ішлі густа.

Іван любіў гэтую некароткую — што ні кажы, а ўсё ж дзесяць кіламетраў — дарогу дамоў. Яна мела над ім нейкую магічную ўладу, якой ён ахвотна падначальваўся, нават не адчуваючы гэтага. Трэба было толькі выйсці з вагона, мінуць пуці і заглыбіцца ў лес, як усё тое, чым ён жыў у горадзе, заставалася недзе там, па-за ім, а сам ён рабіўся як быццам інакшым чалавекам — мякчэў, дабрэў. Маўклівы і задуменны па натуры, тут ён весялеў, ажыўляўся, яго цягнула гаварыць і смяяцца. Ён раптам пачынаў адчуваць у сабе смеласць і цвёрдасць чалавека, які лёгка і проста жыве на свеце, для якога няма нічога немагчымага, які ўсё можа, варта толькі захацець. Ён і сам не ведаў прычыны такой перамены ў сабе, але перамена гэта была і радавала яго. Ён гатовы быў прывеціць кожнага, каго б ні сустрэў,— ці хто з Буднева быў, ці з якога другога сяла,— яны цяпер былі яму як добрая блізкая радня. Яго дзівіла, калі людзі не радаваліся сустрэчы з ім так шчыра і адкрыта, як ён сам. Яму хацелася, каб усе лічылі яго сваім, каб усе ведалі, што ён усё той жа Іван, якім быў і пяць, і дзесяць гадоў назад. Ён не разумеў, што нават для буднеўцаў ён быў усяго толькі госць. А з госця што возьмеш?..

Нешта такое — бадзёрае, радасна-неспакойнае тварылася з Іванам кожны раз, калі ён выязджаў з інстытута ў камандзіроўку. Паспешліва, быццам баючыся спазніцца, ён складваў свае карты, планы, схемы ў стол, атрымліваў у Жэні грошы, хапаў у рукі чамаданчык. Як толькі інстытут з яго пыльнымі калідорамі і старымі шафамі, з добрым і пакладзістым Вас Васам (так яны звалі начальніка групы Васіля Васільевіча), з хлопцамі і дзяўчатамі заставаўся недзе там, ззаду, ён з палёгкай уздыхаў. Івану мукай было выседзець цэлы дзень за сталом. Нават свой ужо гатовы «аб’ект» ён стараўся аформіць і адаслаць на зацвярджэнне як хутчэй, каб спіхнуць з сябе гэтыя паперы і каб можна было зноў выехаць «на перыферыю».

Іван любіў зашыцца ў які-небудзь далёкі саўгас і хадзіць, прамяраць, прыкідваць, дзе што і як рабіць, кудой пусціць лінію, дзе паставіць трансфарматар, як зрабіць падводку на фермы, на зерняток... Тут ён быў сам сабе начальнік, і, можа, якраз гэтыя свабода і незалежнасць дадавалі яму бадзёрасці і настрою. І яшчэ ён любіў быць на волі — ці то поле было, ці лес...

Як у многіх негаваркіх людзей, схільных да самааналізу, у Івана была прывычка разважаць уголас з самім сабой, і ён не саромеўся гэтай сваёй слабасці: яна давала яму магчымасць абыходзіцца кампаніяй усяго з аднаго чалавека — яго самога.

І цяпер, настроіўшыся на дарогу, ён не забыўся сказаць сабе: «Ну што ж, Лявонавіч, бярыце лахі пад пахі і тупайце. Вам яшчэ далекавата тупаць».

Наперадзе ішлі два хлопцы і гаварылі пра дзяўчат. Успаміналі Курганы, тыя самыя Курганы, што былі недалёка ад Буднева і куды Іван хадзіў на танцы.

«Весялей будзе ісці»,— узрадаваўся Іван, памеціўшы ў хлопцах спадарожнікаў. Яшчэ далей наперадзе чэкаў нагамі даўгі і прамы хлопец, махаючы малюсенькім чамаданчыкам.

— ...А памятаеш, прыходзіла з хутара Маня... Маленькая такая, «Сербіянку» любіла танцаваць... во дзеўка была! Агонь! — гаварыў адзін з тых двух.

— Яна агонь, а ты порах... Ну, там ужо было...— з добрай доляй сумнення перабіў яго сусед. У яго быў пявучы, трохі ў нос голас. Гаворачы, ён прыемна, як на спеўках, расцягваў словы — «а-а-агонь», «бы-ы-ло-о».

— А што ты думаеш. І было дзела,— вёў сваё першы.— Правёў я яе тады да канавы і кажу: «Ідзі, дзевачка, а мне сёння яшчэ на касьбу трэба». А сам ужо накасіўся-а-а. Думаю, скарэй бы да якой капы, каб ніякі брыгадзір не ўспароў.

Хлопец з малюсенькім чамаданчыкам прыцішыў хаду.

— Гэта вы пра якую Маню? Ці не пра Мяллянаву? — Яму, відаць, хацелася прыстаць да гэтых двух.

— А хто яе ведае, чыя яна. Маленькая такая, бялявая. У бацькі яе пчолы былі... Я пасля таго яшчэ разы са два заглядаў да іх і мядком ласаваўся.

— Мяллянава,— упэўнена сцвердзіў хлопец з чамаданчыкам.— Яна замужам цяпер. Недзе ў Магілёве.

— Канешне, будзе замужам, дзе ж ёй быць,— хмыкнуў, як адмахнуўся, не захацеў прызнаць яго першы хлопец і загаварыў да суседа — цішэй і больш інтымна: — А то шчэ была Ніна... Гэта ўжо з Арэхаўкі. Танцавала здорава, а прыціскалася-а...

— І з ёй у цябе было дзела-а...— падхапіў хлопец з пявучым голасам.

— А адкуль ты ведаеш?..

— Яна сама мне расказвала.

— Брэшаш, такое не расказваюць,— і абодва зарагаталі, смела будзячы лясную цішыню...

— Па-мойму, і з Верай у цябе нешта было, а? — усё яшчэ смеючыся, спытаў хлопец з пявучым голасам.— Ці гэта проста так людзі языкамі мянташылі?..

Той, першы, уздыхнуў:

— Пра Веру я памаўчу...

— Што, не ў каня корм, а?

— Можа, і так. Адно толькі скажу, што гэта дзеўка, якіх пашукаць...

— Яна са мной у адным вагоне ехала,— зноў устрэў хлопец з малюсенькім чамаданчыкам.— І паехала далей, у Доўгі Лог.

— Зайцава Вера? — не паверыў першы хлопец.

— Зайцава Вера...

— Адна ехала ці з мужам?

— Адна. Цяпер па дваіх ездзіць не модна. Мужык едзе сабе, жонка сабе.

— Кінь, Лёнька. Што табе з таго, адна яна ці з мужыком,— загаварыў хлопец з пявучым голасам.

— Гэта як сказаць,— няпэўна запярэчыў Лёня.

«З гэтымі хлопцамі не заснеш,— падумаў Іван.— І Веру ведаюць. Адкуль яна ўзялася? Была ж недзе на Поўначы...» Напамінак пра Веру крануў за жывое. Іван адчуў, як у сэрца лёгка кальнула, і яно нібы ажыло, напомніла аб сабе... Спытаў жа ён пра другое:

— Куды, хлопцы? Да Ворсы?

— Далей...

— Да Новага?

— Далей.

Адказваў Івану хлопец з пявучым голасам. Адказваў і быццам пасміхаўся.

— Куды ж далей... Далей — Буднеў.

— Значыць, да Буднева...

— Да Буднева?.. Дык і я ж туды,— здзівіўся Іван.

— Мы ведаем.

— А я нешта не пазнаю вас,— Іван прыкідваў у памяці, чые б гэта маглі быць хлопцы, і не мог дабраць толку.

Памог сам хлопец:

— Чацвёртая брыгада. Не ведаеш?.. Данілаў унук.

— А-а-а, цяпер ведаю. Ігар? Хіба пазнаеш... Я ў армію ішоў, а табе ці было дзесяць...

— Яшчэ не было.

— Ага. Яшчэ да каго? — гэта пытанне намячалася Ігараваму суседу, Лёню.

— Да Патапа.

«Фу ты, чорт, як я не пазнаў яго? Гэта ж Патапаў Лёня. І голас Патапаў, і ўхваткі такія ж. І бабнік, мусіць, будзе такі ж, як бацька... Той надта спраўны па гэтай часці, сваё нідзе не праспіць».

Цяпер яны ішлі ўсе разам, адзін за адным. Хлопец з малюсенькім чамаданчыкам прыцішыў крок, пачакаў іх.

— Таксама ў Буднеў? — спытаў Іван, упэўнены, што так яно і будзе.

— Ага,— адказаў хлопец, і цяпер Іван пазнаў яго. Гэта быў Мікулічышын... Як яго, Федзя ці Пеця... Здаецца, Федзя... Ага, Федзя.

— А ты Купцоў? Іван? — спытаў той у сваю чаргу, і ўсе зарагаталі: нарэшце пазнаёміліся аднасяльчане.

— Няўжо ўсе ў Мінску? — не паверыў Іван.

— Як бачыш...— адказаў за ўсіх Ігар.

— Дзіўна... Усе з аднаго сяла, жывём у адным горадзе, а адзін пра аднаго нічога не ведаем.

— А што тут такога,— пачаў тлумачыць Лёня.— Мінск — не Буднеў. Кожны бяжыць, кожны спяшыць... Бывае, што і пісьма дамоў некалі напісаць. Мы з Ігарам разам, на трактарным, і то, бывае, па месяцу не бачымся... Дажджэш пятніцы і — на вакзал. Уб’ешся ў вагон, азірнешся: ха, нешта знаёмае. «Здароў». — «Здароў». — «Дамоў?» — «Дамоў». Паехалі...

— Не напускай, Лёнік, туману, не трэба,— запярэчыў Ігар.— Ужо і пісьма напісаць яму няма часу. А да мядзічак бегаць ёсць час? Ёсць. І на футбол ёсць... І яшчэ на што-небудзь...

— Ну, ты хацеў бы ўжо, каб і да дзевак не бегаць. Навошта тады і жыць? Пачакай, пойдзем у армію, дык там старшына набегае...

«І праўда, што тут такое? — падумаў Іван.— Кожны жыве ў сваім раёне, працуе, у кожнага свае інтарэсы. Праца — дом, дом — праца. Плюс у каго тэлевізар, у каго футбол, у каго танцы, у каго бібліятэка. Нішто не звязвае, хоць і прыехалі ўсе з аднаго сяла. Дарогі калі і перасякаюцца, то часцей за ўсё выпадкова». Успомніўся нядаўні выпадак. На кватэру да Івана неяк увечары завітаў Міша Клімянкоў з таварышам з прагназістаў. Іван трохі ведаў Мішавага таварыша, не раз сустракаў у інстытуце. Селі за стол, і тут высветлілася, што яны вось ужо чатыры месяцы жывуць на адной лесвічнай пляцоўцы. Чатыры месяцы — і ні разу не сустрэліся...

Нейкі час ішлі моўчкі — толькі аднастайны поступ ног, шамаценне адзежы і ўспышкі ліхтарыкаў. Святло выхоплівала з цемнаты мокрыя, сучкаватыя ствалы маладых хвоек, бліскучую, як слюда, кару бяроз, кусцікі буякоў і багунніку. Там, куды святло не даставала, была чарната і таямнічасць. Але ў гэтай таямнічасці, і глухой чарнаце, і ў самім маўчанні хлопцаў было нешта спакойнае, добрае, сугучнае Іванаваму настрою.

Першы загаварыў Ігар — да Лёні, загаварыў пра добра вядомае абодвум, але і Іван зразумеў адразу, што гаворка ідзе пра абгародку на магілу.

— Хацеў да Раданіцы прывезці, пафарбаваць, і хлопцы абяцалі зрабіць, выпілі пляшку дагаворнага...

— Выпілі, дык зробяць... А дзед Даніла трохі пачакае. Яму спяшыць няма куды...

— Вядома, пачакае...

— Хіба Даніла памёр? — спытаў Іван.— Я ж яго не так даўно бачыў. Калі гэта я быў дома? На пачатку зімы. Я ў магазін ішоў, а ён на лыжах насустрач... Як заўсёды, мажны, падцягнуты, вусы, як у маржа.

— Памёр. Ужо два месяцы прайшло. Тады такая завіруха была. Я ледзьве прыблудзіў да Буднева...— глуха адказаў Ігар.

Стары Даніла быў яму і дзед, і бацька, і маці. Ён узяў Ігара з дзіцячага дома, калі таму было гады чатыры. Дагледзеў, выгадаваў...

— Вышэй галаву, Ігарок, не пладзі нуду. Заўтра Раданіца, збяруцца людзі на могілках... Прыйдзем і мы, вып’ем па чарцы, успомнім старога...

— Яму-то цяпер, дапусцім, напляваць, прыйдзеце вы ці не прыйдзеце, успомніце ці не ўспомніце,— нечакана прымяшаў сваё слова Федзя. І яно непрыемна зачапіла хлопцаў: і сваёй нечаканасцю — усё маўчаў і было падобна, што і далей збіраецца маўчаць, і тонам — калючым і абыякавым.

— Каму яму? — перапытаў Ігар.

— Ну, хоць бы дзеду твайму, Данілу...

— Яму, можа, і напляваць, а мне не, зразумеў? — узгарэўся Ігар.

— Чаму ж не зразумець? — паціснуў плячыма Федзя.

«Вунь яно што! Дык гэта заўтра Раданіца!» — падумаў Іван, і гэта адкрыццё прыемна ўразіла яго. Ехаў дамоў і ўгадзіў якраз на Раданіцу.

Лес скончыўся. Пайшло поле — з цёмнымі гарбамі пагоркаў, з вясёлымі галасамі рэдкіх ручаёў. Наперадзе гарэлі агні Дубеек. Тут яшчэ ніхто не спаў, і сабакі правялі хлопцаў праз усё сяло, перадаючы адзін аднаму. За Дубейкамі Ігар з Лёнем аддзяліліся, звярнулі на сцежку — яна трохі спрамляла дарогу. Іван з Федзем пайшлі па шляху: прамей-то прамей, але сцежку ў адным месцы пераразаў канал. Добра, калі хлопцы знойдуць кладку, а калі не... Лезці ў ваду не было ніякай ахвоты.

Застаўшыся ўдвух, Іван з Федзем непрыкметна для сябе паскорылі крок. Ішлі, быццам стараліся загнаць адзін аднаго. Федзя ішоў лёгка, высока ўзнімаючы ногі. Іван трохі ззаду. Іван адразу адчуў, што яму будзе цяжэй, у яго за плячыма чамадан.

Гаварыць не хацелася. Іван нічога да Федзі не меў, але не меў і радасці ад таго, што той ідзе побач. Ідзе — хай ідзе. Дарога звяла разам, дарога і развядзе. Засталося не так многа.

Свой ліхтарык Іван даўно ўкінуў у кішэню — ён быў слабейшы за Федзеў — і цяпер сачыў, як Федзя забаўляецца са сваім, паказваючы то высокі, крута падгрызены вадой насып дарогі, то злямчаны, пажаваны коламі машын кусцік дзядоў з пустымі пупышкамі-«вожыкамі», то парослую травой кучу ссунутага з поля камення, то тэлеграфны слуп з бліскучымі, як скура змяі, правадамі.

Сачыў за Федзевым ліхтарыкам, а сам думаў пра толькі што пачутае, пра тое, што Вера ехала ў адным цягніку з імі і паехала ў Доўгі Лог. І нешта ныла, балела ў сэрцы.

«Што гэта з вамі, Лявонавіч? Ці не захварэлі вы? — думаў і ўсміхаўся сам сабе Іван.— Ці, можа, Лявонавіч, вы маеце што да яе? Можа, раўнуеце яе, да мужыка раўнуеце? Ці да Лёні? А? Ці гэта проста так?..»

Гэта было не проста так. Напамінак пра Веру ўскалыхнуў даўняе, шчымлівае. Іван думаў, што яго няма, што яно аджыло, заплыло попелам. Стары дурань, скора трыццаць гадоў, колькі ты будзеш чакаць яго?.. Ажно не...

Іван восем гадоў не бачыў Веру, успамінаў яе рэдка, як успамінаюць блізкага чалавека, які даўно памёр. Ведаў, што пасля школы яна паехала на Поўнач, недзе пад Мурманск, там выйшла замуж за афіцэра. Ведаў, што яна летась прыязджала дамоў хаваць бацьку: заснуў на сырой зямлі і схапіў крупознае запаленне лёгкіх. Іван пераконваў сябе, што ўсё гэта: і тое, што Вера выйшла замуж, і тое, што ў яе памёр бацька, для яго нішто: проста нехта выйшаў замуж і нехта памёр, але сам адчуваў, што гэта не зусім так. І не толькі таму, што яны з Верай былі з аднаго сяла і што ён некалі часцяком хадзіў да іх і добра ведаў і паважаў яе бацьку, Пётру, і таму павінен шкадаваць, што ён памёр.

Між ім і Верай было нешта такое, што не-не ды напамінала аб сабе.

Яны не былі аднагодкамі, яны ніколі не «дружылі», як дружаць вясковыя хлапчукі і дзяўчынкі — віхрастыя падшыванцы і цыбатыя школьніцы,— з перапіскай, з клятвамі «любіць вечна»,— нічога гэтага між імі не было. Але між імі было нешта другое — нявыказанае, да канца не зразуметае. Яно быццам прыплывала з цёмнага прывіднага туману, было нерэальна празрыстым, далёкім, але такім патрэбным. Іван ведаў, што яму было б вельмі цяжка жыць, калі б не было гэтага «другога». Гэта была мара аб каханні, гэта былі сны дзяцінства.

«Дык вось, Лявонавіч,— падумаў Іван пра сябе, як заўсёды паблажліва і жартаўліва,— выходзіць, заўтра вы можаце ўбачыць яе. Заўтра яна абавязкова будзе ў Будневе». Ён падправіў чамадан на плячы і весела зірнуў на Федзю: «А табе, браце, не трэба так высока падымаць ногі, забаляць скора...»

Неба ўгары расчысцілася. Цяпер і без ліхтарыка добра відны былі і дарога, і сцежка паўз яе. Мінулі Новае Сяло. Стаяла яно на высокім месцы, і тут, відаць, пачалі ўжо садзіць бульбу, бо здорава пахла выкінутым на соткі гноем. Ля калодзежа напіліся, вада была ледзяная, але верхавая, аддавала талым.

Далей ужо да самага Буднева сёл не было. Горбілася дарога, то ўзнімаючыся ўгору, то спадаючы ў лажбіну, горбілася поле — чорнае, мяккае, распаранае, дзе-нідзе абзывалася сонным цырыканнем птушак, і над усім гэтым ішло спакойнае, шэрае неба.

— А дзе зараз вашы хлопцы — Валік, Алёша? — спытаў Федзя.

— Пад Карагандой і адзін і другі. На шахце.

— Ну і як?

— Нічога. Сем’ямі паабзаводзіліся, дзяцей гадуюць.

— Ну, напладзіць дзяцей кожны дурань зможа. Тут вялікай навукі не трэба,— у Федзевым голасе пачуўся роздум, заклапочанасць.

— Ну не кажы, брат. А сам-то ты жанаты?

— Жанаты.

— І дзеці ўжо ёсць?

— Трое...

— Трое? Маладзец! — зарагатаў Іван.

— Ты чаго? — натапырыўся Федзя.

— Нічога. Люблю смелых людзей.

— Будзеш смелы,— буркнуў Федзя.— Ну, а як жывуць хлопцы, як зарабляюць? Назад не збіраюцца?

— Збірацца-то, можа, і збіраюцца, ды ўсё гэта не так проста. Там ужо і кватэра, і работа, а вярніся сюды... Работу-то ўсюды знойдзеш, а з хатай як, куды сям’ю дзенеш?..

— Годзікі тры трэба пачакаць, не меней,— пагадзіўся Федзя.— Ага, годзікі тры. Вось ты зарагатаў... Ну, а сам чаму не жэнішся? Як я ведаю, дык работа ў цябе добрая, ды, мусіць, і кватэра ёсць...

— Ёсць адзін пакой. А не жанюся... Малады быў — не паспеў, а цяпер ужо і страшна,— хацеў звесці на жарт Іван.

Федзя жарт не прыняў.

— Страшнага тут нічога няма, але і не спяшайся. На сённяшні інтарэс, дык я гадоў бы да сарака не жаніўся і не падумаў бы шкадаваць...

— У цябе, мусіць, нешта дома не ладзіцца, таму ты так і прэш проці баб...

— Ладзіцца — не ладзіцца...— перадражніў Федзя.— Проста я забараніў бы балбесам жаніцца... Хай вырасце, адслужыць армію, стане на ногі, а тады і жэніцца...

— А самому колькі было, як ажаніўся? Гадоў дваццаць?

— Дзевятнаццаць... Таму і кажу. Ажаніўся... Есць такая вясёленькая песенька: «Без мяне мяне жанілі, мяне дома не было...» — Федзя трохі памаўчаў.— Жыццё жартаў не разумее. Яно любіць, каб з ім былі на «вы». Жывеш, думаеш, што ты яго абхітрыў, а потым зірк — ажно гэта яно з табой жартавала. Спахопішся, а позна ўжо...

Падышлі да Буднева. Недзе ля трэцяй ці чацвёртай хаты Федзя завярнуў у двор — ён ужо быў дома. Івану ж трэба было прайсці яшчэ з кіламетр — да другога пасёлка.

За крайняй хатай, мінуўшы ліпавыя прысады, ён спыніўся, зняў з пляча чамадан, выцер лоб. Павярнуўся направа, у той бок, дзе брала шырокі разбег поле.

«Ну вось, бацька, я зноў прыйшоў да цябе. Я не магу не прыходзіць, бо ты — гэта я, а я — гэта ты. Ты жывеш ва мне, быццам ніколі і не паміраў, і мне лягчэй з табой. Хоць гэта, можа, і наіўна, але і зараз я часта думаю: «Што было б, каб той раніцай ты не пайшоў на лесапілку, а пайшоў садзіць бульбу? Ці быў бы ты цяпер жывы? Цяпер табе было б шэсцьдзесят...»

 

ІІ

Іван шмат думаў пра бацьку, пра яго жыццё, пра яго апошні дзень, шмат чуў гаворкі пра той дзень і любіў, калі маці ці хто іншы напаміналі пра яго. Можа, таму і цяпер, праз столькі год, апошні бацькаў дзень бачыўся вельмі ярка. Так ярка і канкрэтна, што часам здавалася, быццам тады на лесапілцы забіла не Лявона, а яго, Івана... Нейкая страшэнная несправядлівасць і незакончанасць былі ў тым дні і ў самой смерці і нейкая сіла і заканамернасць, калі можна гаварыць пра сілу і заканамернасць смерці...

Лявон устаў, абуўся, закурыў. Выйшаў у сад і адразу пачуў, як брызентавыя чаравікі набраклі вадой і запякло, захаладзіла ў ногі. Трава была матава-белая ад расы. Цёмным і мокрым глянцам свяціліся галінкі яблынь. Набухлі і вось-вось павінны былі палопацца бутончыкі кветак. Сёлета цвету было надта многа — калі пагода здзержыць, не павернецца марозам, яблыкаў будзе шмат.

Было прахладна і зябка. Лявон зірнуў цераз сад і здзівіўся, як бы спужаўся. На дальняй пепінцы, якраз у седлаватай развілцы, ірдзяна чырванела сонца. Так на чорным утаптаным доле кузні гарыць, пачынаючы ачахаць, распалены да белага нарог ці лемех. Лявон паціснуў плячыма: ніколі ён не бачыў, каб так зырка, чырвана гарэла сонца. Падышоў да пепінкі, пакратаў гладкі, камлюкаваты ствол. Сёлета павінна быць шмат яблыкаў. Лічы, будзе першы ўраджайны год. Ці ж то ўраджай — дзесяць — пятнаццаць яблыкаў на дрэве. Сад малады, Лявон садзіў яго перад самай вайной. Дзве пепінкі, дзве цыганкі, апорт, чатыры гнілкі, астатняе — антонаўкі, слівы. Ніколі яшчэ не было так густа цвету. І на грушах, і на яблынях. Калі пагода здзержыць, хоць дзеці наядуцца ўволю сваіх яблыкаў.

Лявон ішоў па садзе — ад дрэўца да дрэўца, кратаў іх рукамі, дзе здымаў леташні ліст, дзе — зблытаную павуціну...

Людзі пачалі забываць вайну. Не тое што забываць, а перасталі ўспамінаць пра яе калі трэба і калі не трэба, перасталі думаць пра яе як пра нешта такое, што пастаянна — хочаш ты таго ці не хочаш — гнятлівым цяжарам вісіць над табой і ад чаго немагчыма ніякімі сіламі пазбавіцца.

Жыццё бярэ сваё.

Учора ўсім калгасам выйшлі садзіць бульбу, нават рахункавод і кладаўшчык, конюхі і яны, з лесапілкі. Мусіць, трэба быў і такі добры дзень, і такая дружная жывая работа, каб тая непасрэднасць і дабрата, шчырасць і радасць, што заўсёды былі і хаваліся ў людзях, каб усё гэта раптам прарвалася наверх. Усе смяяліся, жартавалі, быццам сабраліся не на работу, а на якое свята. Учора Лявон убачыў, што людзі страшэнна засумавалі па радасці і ўчора, можа, першы раз па-сапраўднаму адчулі і зразумелі, што вайна даўно адышла, скончылася і што настала пара жыць. Усе верылі ў гэта, як і ў тое, што сёлета будуць з бульбай і хлебам.

Пад поўдзень сонца прыгрэла так, што некаторыя бабы нават паздымалі кофты. Прывезлі бочку халоднай вады. Пілі, пакуль сагналі смагу, потым пачалі аблівацца. Лявон трымаў у руках кубак, чэрпаў ваду і ліў на кожнага, хто трапіцца. Бабы кагалам наваліліся на яго, адабралі кубак. Ён кінуўся ўцякаць ад іх, выбег на лугавіну, і тут яны яго дагналі. З адной ці з дзвюма ён бы справіўся, а іх было пяць, і першая сярод іх бегла Вольга. Яна тузанула яго за рукаў, рукаў затрашчаў, а сам Лявон пакаціўся, пацягнуўшы за сабой і яе. Вольга навалілася на яго пругкім целам, не даючы вырвацца, пакуль падаспеюць бабы. Яны падаспелі і бухнулі на яго і на яе ўсю ваду, проста з вядра. «Бабанькі, ратуйце!» — крычала, качаючыся, Вольга, пакуль тыя бегалі яшчэ па ваду, а ціха, каб ніхто не чуў, шаптала: «Хай бы зайшоў калі, паглядзеў, як жыву, кумок». І цяжка дыхала, хапала ротам паветра. Ён адказаў ёй, зводзячы ўсё на жарт: «Зайду, абавязкова зайду, толькі пусці». Але яна не адпускала яго.

Потым, атрасаючы ваду з кашулі і прыгладжваючы мокрыя валасы, ён расказаў бабам, што ўжо чуў зязюлю. Ён быў у садзе, і яна праляцела над ім, кукуючы. І тады Вольга ўважліва паглядзела на яго і сказала: «Гэта не на добрае, што зязюля праляцела над табой, Лявон. Ты скора памрэш». Ён зарагатаў. Яму было смешна. Як гэта ён памрэ. Цяпер, калі вайна, тая вайна, дзе ён мог дзесяць разоў памерці і не памёр, дзе яго маглі дзесяць разоў забіць і не забілі, даўно скончылася, цяпер, калі на дварэ вясна і ўсё жывое радуецца жывому, ён раптам памрэ. «Ты смяешся, Вольга». Ён так і сказаў. «Ужэ ж, Лявонка, ужэ ж,— паспешліва пагадзілася Вольга.— Ці ж бо я ўсур’ёз гэта... Вядома, што смехам».

Прыйшоў ён з бульбы дамоў, і тут Лёкса сварку ўчыніла. Раўнаваць уздумала. Ну, падурэлі трохі, паабліваліся вадой, а ўжо загарнула: «Пераманьвае Вольга... Ці мо і сам думаеш завярнуць аглоблі? Дык я табе завярну...» і Вольгу на вуліцы перастрэла, пасварылася... Бабы ёсць бабы... Каб не тырчэць дома, узяў таптуху і з самым меншым, Іванам, пайшлі на сажалку. Думаў — зловіць што. І злавіў... Пяць шчупакоў і з дзесяць уюноў. Сакалеў, як сабака. Вылез з вады сіні, брудны, злы. Абмыўся трохі, пераадзеўся. Цапу-лапу закурыць, а ў кішэнях пуста. А там і складанчык быў, і піпка, і партсігар... Са злосці рвануў Івана за вуха. Пакінуў пільнаваць адзежу, дык ён напільнаваў. Разявіў рот і бегаў за бацькам, а нехта выцягнуў усё з кішэняў. Хаця што там нехта... Бронік ці Алесь. Яны ўсё круціліся ля Івана. А той варона...

Лявон дастаў з-пад страхі пруток, на які чапляў тытунь, зняў з грушы павучыную сетку — паспеў-такі сплесці! І кара ад кораня нешта пачала жаўцець і лупіцца, быццам падапрэла. Няйначай чарвяк падтачыў дрэўца. Зусім жа маладое. Глядзі, засохне.

Убачыў, што на двары ні палкі насечаных дроў, узяўся за тапор. Цяжка гупалі, развальваючыся пад ударамі тапара, калоды, ляцелі аскалёпкі. Лёкса паліла ў печы, пякла бліны — чуваць было, як стукала чапялой.

І Лявону стала прыкра, што ніколі ў яго не хапае часу, каб, як людзі, нацягаць дроў на зіму, нарэзаць, насекчы. Заўсёды так: з плеч ды ў печ. «Трэба сёлета навазіць аполкаў ды скірды са дзве скласці»,— падумаў, убіваючы тапор у калоду.

На стале ляжала горка тоўстых шэрых бліноў з сарадэлы. Адкусіў кавалак — ён чарсцвеў, рос у роце. Есці не хацелася. Выпіў кубак малака, пачаў шукаць шапку.

— Пайду ў млын.

— Чаго-та ўзбурыўся? Сёння ж мо зноў на бульбу?

— Зноў ці не зноў,— зазлаваў Лявон.— Распалю кацёл, дам гудок — мужчыны падыдуць. З бульбай і без нас управяцца.

— Абед прыносіць?

— Не трэба. Сам прыйду.— Ён выйшаў на двор. Потым вярнуўся.

— Забыўся што? — сустрэла на парозе Лёкса.

— Ага.

Прайшоў у другую палавіну. Пакапаўся ў стале, шукаючы нейкія паперы. Знайшоў іх у сябе ў пінжаку. На ложку, развярнуўшыся ўпоперак сенніка, спаў Іван. Лявон паправіў на ім пасцілку, пакратаў за лобік — быў ён потны. Убачыў у дзвярах Лёксу. Стаіць і глядзіць на яго, як на дзіця: зноў нешта не па ім.

Лявон пастаяў ля парога:

— Збярэш на абед што-небудзь. Хай прыбяжыць.

Лёкса кіўнула галавой.

— Большыя ў школе?

— Ага.

У канцы пасёлка сустрэў старшыню Вавілу Пухціка.

— Здароў!

— Здароў.

— На бульбу не ідзеш?

— Трэба клёпку канчаць. Прыязджаў жа на днях прадстаўнік з камбіната, прасіў паскорыць. Абяцаў машыны прыслаць. Ды і самім трэба. Усё-такі дзвесце тысяч.

— Грошы трэба. І каровы купляць, і коней... І бульбы, мусіць, не хопіць...

— Тут не дзвесце тысяч, тут мільён дай — усё роўна мала будзе.

— Ну, з мільёнам можна было б жыць...

Разышліся: Лявон у адзін бок, Вавіла — у другі.

«Здаецца, пачынае адходзіць,— падумаў Лявон пра Вавілу.— Дзе ты дзенешся, адыдзеш. Разам жыць, разам працаваць».

Да гэтай зімы млынам загадваў Вавілаў швагер Ігнат. Не столькі загадваў, колькі п’янстваваў. А там і ў «хунты» руку запусціў. Глядзелі на яго, глядзелі і рашылі перавыбраць. Сабралі агульны сход. Што ні рабіў Вавіла, як ні круціў, каб пакінуць швагра, нічога не выйшла: людзі ўпёрліся. Мусіў змірыцца з тым, што загадчыкам выбралі Лявона. Спачатку дык і здароўкацца не хацеў. А зараз ужо нічога, у хату пачаў заходзіць.

Бліжэй падыходзіў Лявон да млына, і тая нутраная трывога, што гняла дома, пачала праходзіць, аціхаць. Ён ужо думаў пра работу. Пачаў сумнявацца, ці прыйдуць мужчыны. Што ён тады адзін будзе рабіць? Прыйдуць, нідзе не дзенуцца.

На грэблі, ля моста, зачапіўся за ламачыну і ледзь носам не зарыў у гразь. Азірнуўся паглядзець на праклятую ламачыну і ўбачыў у гразі свой абцас. Дастаў з гразі, пакруціў у руцэ — быў ён зусім стаптаны — і шпурнуў у канаву, плюнуў: трэба будзе цэлы дзень хадзіць на адной пяце.

За млынам узвышалася гара апілак, і Лявон з прыемнасцю пачуў, як знаёма нясе ад яе прыпрэлым, прыглушаным пасля роснай начы пахам. Зноў на памяць прыйшоў учорашні дзень, сонца, як на полі абліваліся вадой, як лавіў уюноў,— і яму быццам лягчэй стала. «Прыбяжыць Іван, сходзім у кусты, лук выражам»,— падумаў пра сына.

Топку распаліў як бачыш, накідаў дубовых абрэзкаў — і загуло, зашугала полымя. Змёў апілкі са стала, праверыў пілы: абедзве вострыя, нядаўна точаныя. Толькі цяпер успомніў, што не зрабіў засцерагальныя нажы і крукі для шчыткоў — зняць зняў, а ў кузню не зайшоў. «Вечарам скажу Максіму, каб зрабіў». Павадзіў рукой па стале: дуб быў гладкі, адпаліраваны да глыбокага люстранога бляску. Узяў шуфель, адкінуў апілкі, прыцягнуў пад пілы з дзесяць дубовых плашак, задыхаўся. Паглядзеў на неба: было яно сухое, белае, абяцала гарачы, спякотны дзень. Вярнуўся ў качагарку, даў гудок, уключыў помпу, даліў вады ў бочку...

Што ні рабіў сёння Лявон — і дома, і тут,— ён увесь час адчуваў у сабе нейкі незразумелы клопат. Быццам ён меў нейкі абавязак, але што гэта за абавязак — не ведаў. Адчуванне, што ён нешта павінен зрабіць, увесь час непакоіла яго, падганяла. Ён ні хвіліны не стаяў на месцы, увесь час нешта рабіў, але адчуваў, што гэта не тое, не галоўнае...

Стрэлка на манометры даўно перапаўзла за палавіну шкалы, можна было б пачынаць рэзаць, але нікога не было — ні Хведара, ні Міколы, ні Паўла. Ну, Паўлу далёка ісці, ды ўрэшце Лявон і сам пакуль што пабудзе ў качагарцы, а Хведар і Мікола маглі б прыйсці ўжо. І Сашка мог... І Лявон нецярпліва пацягнуўся да ручкі сігналу, даючы волю свайму нецярпенню, і над Будневам, над усёй разлеглай прасторай разнёсся густы, цягучы гудок.

З качагаркі Лявон перайшоў у млын, пастаяў ля каша, змёў пыл са скрынь з «хунтамі»; усе скрыні былі пустыя: з-за клёпкі даўно ўжо не малолі. Увесь ніжні паверх быў застаўлены мяшкамі: жыта, ячмень, пшаніца. Назвозілі з усяго сельсавета. Падумаў: «Трэба неяк пусціць, начы са тры памалоць, разгрузіцца трохі».

Першы прыйшоў Хведар, прасунуў галаву з заспанымі вачыма ў акно качагаркі.

— Збіраліся ж сёння бульбу садзіць. Я хацеў ужо ісці на поле. Ды і брыгадзір прыбягаў.

— Будзем канчаць клёпку. На днях павінны машыны быць з Бабруйска. Па Міколу не заходзіў?

— Зараз ідзе.— Хведар сеў на бервяно ля сцяны, дастаў капшук.

— Нешта вочы ў цябе па макаваму зерню. Не выспаўся? — Лявон перавесіўся ў акно, сам дастаў газету.

— Учора вечарам у швагра быў. Набраўся, як жаба гразі, дык дзе яны тут будуць вялікія. Галава трашчыць. А хто гэта плашак нацягаў?

— Я.

— Адзін. Не мог даждацца, каб пасобілі.

— Пакуль вас дажджэш...

Падышоў Мікола — высокі, худы, з доўгімі жылістымі рукамі.

— Будзем пачынаць? — спытаў, прысаджваючыся.

— Паўла яшчэ няма... Хаця ў адну пілу можна, я пастаю ў качагарцы, а там і яны з Сашкам падыдуць,— адказаў Лявон.

— Нажы не зрабіў? — спытаў Мікола.

— Не... Сёння зайду да Максіма.

— Не трэба было старыя здымаць...

— Не трэба было. Іх жа пагнулі. І балты ў гнёздах не дзяржалі.

— А шчыток?.. Апілкі будуць сляпіць...

— Выжывеш...

— Дык адзяваць пас?

— Давай.

Лявон уключыў машыну. Скранулася махавое кола, Мікола з Хведарам падвялі пад яго пас, накінулі, ён зачапіўся, папоўз, правісаючы пасярэдзіне — хутчэй, хутчэй, і вось ужо запелі, зазвінелі пілы, ганяючы пад сталом апілкі.

Мікола з Хведарам узвалілі на стол плашку, узялі ў рукі крукі, сталі абапал стала. І голас піл з сухога сакатання, калі яны круціліся ўхаластую, перайшоў на высокі натужлівы лямант — гэта піла ўрэзалася ў дуб. Плашка павольна паўзла па стале — з аднаго боку яе пхнуў, барвавеючы ад натугі, Хведар, з другога цягнуў Мікола. Плашку абпілавалі, пусцілі на клёпку. Ядрана запахла свежымі дубовымі апілкамі.

Піла то натужліва выла, угрызаючыся ў цвёрды, як жалеза, дуб, то пераходзіла на сухое, аж шорах ішоў па спіне, сакатанне. Але варта было зноў падсунуць брусок, і піла ўмомант лагаднела, прыціхала, быццам спынялася, праразаючы ў дрэве вузенькі шнурок, і тады здавалася, што не брусок сунецца па стале, а што гэта сам шнурок паўзе і валачэ за сабой брусок.

Праз акно Лявон бачыў, як мужчыны вялі абпілоўку, а калі пайшла клёпка, пачаў моршчыцца, хмурнець. Потым не вытрымаў, выскачыў з качагаркі, узяў клёпку, паднёс да вока, прымерыўся, ці роўная, павярнуў на рабро, яшчэ раз прымерыўся, узяў другую.

— Ну, што? — спытаў Хведар.

— Што? Г...! Хто такую клёпку ў нас прыме. Ты ж зводзіш яе на конус. Трэба дзесяць на два, а тут...— Ён дастаў з кішэні складную лінейку, паднёс да тарца клёпкі.— У гэтым канцы добра — дзесяць і адна дзесятая і таўшчыня два. А ў гэтым? Восем і пяць і паўтара... Брак. Нестандартная... Зачапіў крукам і вядзі роўна, а ў цябе рука дрыжыць.— Ён глядзеў на Хведара і крычаў, бо пілы разгуляліся, як шалёныя, заглушаючы голас.

— А чорт яго ведае. Здаецца ж, роўна вяду. Не так проста тут пад лінейку...— Хведар плюнуў пад ногі.

Лявон вярнуўся ў качагарку. Падкінуў у топку, прачысціў паддувала і не спускаў вока з акна. Бачыў, што Хведар зноў «запароў» некалькі клёпак, моршчыўся, як ад болю, але маўчаў. Якраз у гэты час у качагарцы з’явіўся Павел, і Лявон пайшоў к пілам.

— Два гады стаіш ля пілы і клёпку роўна не ўмееш адпіліць. Станавіся на Міколава месца, а я тут...— крыкнуў ён Хведару, узяў у Міколы крук і стаў да стала.

Хведар пасунуў па стале брусок, Лявон прыняў яго, падаў пад пілу. Піла ўчапілася ў брусок і раўнамерна, павольна, быццам нехаця, пачала разразаць яго. Хведар узяў клёпку — была яна роўная, хоць страляй з яе, адкінуў убок, падаў брусок назад. І зноў піла мякка ўчапілася ў дрэва, прыціснула да стала і роўна, без штуршкоў і зрываў, прайшла праз брусок, і зноў клёпка выйшла роўная. Хведар і гэту адкінуў убок. У яго трашчала галава ад учорашняй выпіўкі, муціла ў грудзях, а тут яшчэ гэта клёпка. Уздумаў сёння пілаваць. Лепш бы пайшлі на бульбу. Там і лягчэй, і можна было б нешта прыдумаць пахмяліцца. А тут стой, цягай плашкі. Колькі іх нацягаеш... Хведар стараўся не глядзець Лявону ў вочы. Дзяўбаў крукам у брусок і, адварочваючы твар ад апілак, што секлі па шчоках, цягнуў на сябе.

Распілавалі адзін брусок, узялі новы...

Лявон таксама пачаў супакойвацца. Напружанне ля стала, увага, сканцэнтраваная на рабоце, ураўнаважылі яго, улагодзілі, і ён пачаў адчуваць, як да яго вяртаецца добры настрой, які заўсёды прыходзіў у час работы, калі работа ішла як трэба. Ён хацеў загаварыць з Хведарам, пажартаваць, але ўбачыў, што той усё яшчэ злуецца, не хоча ўзнімаць вачэй,— змаўчаў. Хай трохі астыне.

Хведар натужна, з цяжкім сапеннем цягнуў на сябе брусок, адкінуў гатовую клёпку і, не гледзячы куды, піхнуў брусок назад па стале. Лявон злавіў яго. І зноў Хведар адкінуў гатовую клёпку, і зноў, не гледзячы куды, таўхануў ад сябе брусок і адчуў, што ён як бы стукнуўся ў нешта, быццам адскочыў назад і раптам шалёна рвануўся з рукі. Хведар зразумеў, што штурхануў брусок не па стале, а на пілу, і паспеў убачыць, як піла з шалёнай хуткасцю падхапіла брусок і шпурнула наперад.

Лявон стаяў упаўабарота да стала, чакаў брусок, і яму здалося, што Хведар нешта забавіўся, выбіўся з рытму, і ён павярнуўся зірнуць, што там.

І ўбачыў, як па стале сунецца брусок, але не паўз пілу, а на пілу, як брусок таркануўся ў пілу і быццам падаўся назад, але не — белыя крывыя зубы падчапілі яго, прыўзнялі... У гэтую кароткую долю секунды, пакуль брусок поўз па стале і пакуль яго падчапіла піла, Лявон адчуў — аж заныла пад лыжачкай — вострае шкадаванне, што не паспеў выразаць сыну лук, і цяпер яму здалося, што гэта была тая работа, якую ён павінен быў зрабіць, якую не зрабіў і зрабіць якую ўжо не зможа. Удар неймавернай сілы ў бараду і грудзі адкінуў яго назад, у вачах бліснуў, разрастаючыся, агонь. Ён быў такі яркі, як сонца, што бачыў Лявон сёння ў развілцы яблыні, і ўсё шырыўся, пёк вочы, быццам іх жыўцом вырывалі з гнёздаў... Потым агонь пачаў меншаць, меншаць, сышоў на чорную кропку і прапаў.

Для Лявона гэта было ўсё.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

 

Іван стаіць яшчэ некалькі хвілін на дарозе, супакойвае слёзы, што застылі на вачах, прыслухоўваецца да сакатлівага булькання вады пад мосцікам — недзе там, наперадзе.

«Ну бывай, бацька. Я пайшоў». Ускідвае чамадан на плячо.

Заўсёды цяжка зрабіць першы крок адсюль.

 

ІІІ

Няма нічога лепшага за раніцу ў матчынай хаце.

Яшчэ сон звівае павекі, іх цяжка і лянота разарваць, і галава яшчэ поўнасцю не прачнулася, то прарываючыся да яснаты цвярозага азарэння, то патанаючы ў салодкім тумане забыцця, а ўжо радасць, што ты зноў дома, як быццам і не з’язджаў адсюль ніколі, радасць вяртання ў самога сябе — ранейшага, малога, нейкага другога і разам з тым такога ж самага, як і цяпер, жыве ва ўсім целе, наводзіць на думку аб вялікім, нечалавечым шчасці. А маці ўжо даўно ўстала і асцярожна, каб не разбудзіць, тупае па хаце. Яна ўжо наабірала бульбы, перамыла яе і перакладвае дровы ў печы. Нават і так, лежачы ў пасцелі з заплюшчанымі вачыма, можна бачыць, як яна паклала адно палена, трошкі воддаль другое і ўжо на іх кідае ўсе астатнія і яны лоўка, з глухім стукам лажацца адно на адно, упоперак тых двух, першых. Адно паленца скацілася на под, і маці нагінаецца ў печ, дацягваецца рукой да яго, не чуючы, як лоб чыркануў аб дугу нізкага, задымленага чалесніка і як ад гэтай дугі на лбе, трошкі вышэй правага брыва, засінела яшчэ адно брыво, як сярпок затушованага месяца. І гэты сярпок будзе цямнець, аж пакуль яны не сядуць за стол і пакуль ён не скажа ёй зірнуць у люстэрка.

Дровы ўкладзены добра, цяпер можна пакласці падпал — шматок газеты, стружку бяросты, зубок карча. Пакуль язычок полымя чапляецца за газету, пакуль перакінецца на бяросту і яна адразу скурчыцца, чорна і густа задыміць, пакуль засмалянее, затрашчыць корчык і ўжо за ім — асцярожна і неахвотна — дровы,— можна змахнуць попел і вугалькі з прыпечка ў пяколак, наліць вадой чыгуны з бульбай: два вялікія — свінням і адзін маленькі — сабе...

А тут якраз голас на вуліцы. Здаецца, гэта цётка Вольга:

— Лёкса! Лё-ё-ёкса?!!

Маці выбягае на ганак, пакінуўшы адчыненыя дзверы, і адразу ў хаце халаднее ад ядранага паветра. З двара даносяцца перагаворы.

— Ці тэ не думаэш выпускаць карову? Ці тэ не падоіла?

Гэта яна, цётка Вольга, гэта яе нязменны голас. Можна нават уявіць і яе самую: з галавой, абвязанай цёплай хусткай, у куфайцы і доўгай суконнай спадніцы, якая ледзь ліпіць на плоскіх вузкіх клубах.

— Падаіць-то падаіла, ды што яны цяпер там знойдуць?

— Знойдуць не знойдуць, хоць на волі паходзяць. Заганю за Агея, хай шукаюць. Чорнагаловік там адскочыў; учора бачыла.

Рыпяць вароты хлява, і па двары ідзе карова, чокаючы капытамі, і свіння з хлеўчука падае галодны голас.

І зноў ласкавы туман забыцця, здаецца, імгненны, а папраўдзе паўгадзінны, разрываецца грубым і моцным:

— Добры дзень у хату!

Гэта ўжо Вавіла.

— Дзіндобры! — адказвае маці і пазірае ў печ, на скавараду, дзе бялее і на вачах пачынае пухнуць блін.

— Хто гэта ў цябе? Ці не Іван прыехаў? — грубы голас быццам мякчэе, спускаецца да прыемнага здзіўлення.

— Ага, ноччу...

— І адзін ішоў?

— З Мікулічавым Федзем удвух. Але казаў, што шмат ехала. Данілаў унук, Патапаў хлопец, Вера Зайцава...

— Пётры?

— Ага.

Маці грыміць скаварадой, налівае другі блін.

— Яна ж, чуваць, развялася са сваім. Не ўпадабала афіцэрскі паёк. Мусіць, большы шукае.

— Не ведаю, большы ці меншы. Да цёткі паехала ў Доўгі Лог.

— Ну, на бацькаву магілу то яны прыбудуць. Яны гэта саблюдаюць. Ды і году ж няма, як памёр...

— І грэх быў бы, каб не прыехалі. Ён жа глядзеў іх.

— Да... Хоць і глухі быў, як пень, а іх шанаваў... Бачыш, і наш прыпёрся. Федзя, кажу. Зноў будзе жонку ганяць.

— А ці жонка яго тут?

— Тут, а няўжо ж. Усю зіму сядзіць тут, і дзеці тут. А ён усё грозіцца кідаць. Ды куды ж ты кінеш... Трое... Адно ад першага мужыка і сваіх двое...

— Ага-а-а...

— Во, кажуць, што свякруха з нявесткай не зжываюцца... А тут свякруха палюбіла нявестку лепей за сына. І над унукамі аж калоціцца...

— Дзіця ёсць дзіця, дзе ты дзенешся...

У гаворцы наступае зацішак — чуваць, як страляюць дровы ў печы, і зноў Вавілава — размякчанае і быццам турботлівае:

— Хай бы сказала мне, што Іван прыедзе, каня даў бы. А то поначы і, можа, шчэ з грузам...

— Я не ведала, якім ён прыедзе, дый зноў, альбо я сама па яго паеду?..

— І гэта праўда... А ён ужо і не спіць! — Вавіла павесялеў, убачыўшы, што Іван расплюшчыў вочы. Зрабіў два шырокія крокі ад парога да ложка.— Здароў, Лявонавіч. Кажаш, і паспаць не даюць?

Іван выпроствае з-пад коўдры руку, здароўкаецца. Вавіла ўзвышаецца над ім цяжкай шыракаплечай тушай.

Няголены твар яго ўспухлы ад недасыпу.

— Я ж кажу маці,— гаворыць тым часам Вавіла,— чаму мне не сказала. Можна ж было каня запрэгчы. Мой меншы мог бы і падскочыць.

— А я прывык пехам.— Іван прыўзнімаецца на падушцы, смяецца, але з пасцелі не ўстае, і Вавіла пасля некалькіх абавязковых пытанняў пра тое, як там і што ў сталіцы, паварочваецца да маці.

— Гэта ж я прыйшоў сказаць, каб ты падышла пад капцы, пасобіла бульбу перабіраць. Можа, да абеду пасядзела б? Арына пойдзе, Маня, Гуня.

— Ды не, Вавіла. Як жа я пайду. Сам бачыш — госць прыехаў. Хочам да абеду гной выкінуць на соткі, ну а пасля — на могілкі пойдзем.

— Яно-то так. На могілкі і я пайду. Трэба сваіх праведаць, магілкі падправіць.— Ён ідзе да дзвярэй, бярэцца за клямку.— А то схадзі, га? А заўтра Іван ушчэміць якога каняку ды на калёсах і выкінеце гной?..

— Не. Заўтра яму ехаць трэба. — Маці не хавае, што ёй апрыкрала гэта гаворка.— Пашукай каго з маладзейшых. Хіба, акрамя Лёксы, няма нікога...

— Знайду, чаму не знайду,— Вавіла пазірае на Івана.— Але я думаў, што і табе рубель які ці два не лішнія былі б...— І нечакана мяняе гаворку: — Уставай, Лявонавіч, пойдзем да мяне. Па чарчыне возьмем, пагамонім. Нона ж мая цяпер дома.

— Як-небудзь ужо другі раз. Сёння няма калі,— рашуча ўмешваецца маці.— Работы сёння шмат.

— Работа не дзеўка, нікуды не дзенецца. Нона пра цябе пыталася. Як ведала, што прыедзеш. І нам ёсць пра што пагаманіць...

Вавіла выходзіць, згінаючы галаву ў дзвярах. Маці стаіць, абапершыся на чапялу, пазірае ў печ.

— Бегае па хатах, баб шукае і дзе б галаву прывязаць... Учора ў Міколкі хрэсьбіны былі, ну, і ён, канешне, быў... Каб не ты, мо і напрасіўся б. А то, бач, і цябе ў госці паклікаў.

Іван маўчаў. Ён ляжаў на ложку, усміхаўся сабе, але ў душу ўжо пракрадвалася нейкая незразумелая трывога. І быццам тая радасць, што нядаўна пранізвала яго ўсяго, і шчасце, якім ён быў толькі што напоўнены, зблеклі, адступілі назад.

— Дык уставай, Лявонавіч,— сказала маці, бліснуўшы вачыма ў яго бок.— Бач, як цябе велічае. Лявонавіч. Думае, можа, зяцем яшчэ будзеш...

І матчыны словы, і ласка яе, і такі знаёмы дамашні пах печанага сала з каўбасой зноў вярнулі Івану адчуванне радасці жыцця, радасці, што ён зноў дома і бачыць клопатную немітуслівую матчыну работу і што сама яна ёсць, жывая — усё такая ж руплівая, эканомная, з заціснутымі пад хустку валасамі. І ён успомніў пра той страх, што часам накочвае на яго там, у Мінску, калі доўга няма ад яе пісем, і парадаваўся гэтаму страху, таму што гэты страх ёсць і што ён гоніць Івана на вакзал, у цягнік, а пасля — гэтыя дзесяць кіламетраў, калі бяжыш усё хутчэй і хутчэй, баючыся, каб хаця з ёй усё было добра, і не верыш у сваю боязь, і потым на двары, пастукаўшы ў шыбу, напружана чакаеш, калі пачуецца лёгкі шоргат і жывое варушэнне на печы, і з плячэй быццам гара зваліцца. Блісне святло, і вось ужо ён абнімае яе — цёплую ад печы, маленькую, бездапаможна зажмураную ад яркага святла, у спехам надзетай прасторнай сукенцы, адчувае шурпатасць яе разагрэтай сном мяккай шчакі і пакатасць вузкіх прыгорбленых плячэй...

Пасля снедання пайшлі ў хлеў. Іван уздзіраў віламі гной, накідаў на насілкі, стараўся навальваць на свой край болей, каб маці было лягчэй.

Зямля на сотках падсохла, і толькі ў лагчынцы, за хатай, у барознах цвіла шэрай плесняю вада, і ногі грузлі ў цягучай, як цеста, хліпкай мякаці.

Гаварылі мала — спакойна, суладна думкам і настрою. Іван як бачыш разагрэўся, скінуў пінжак. Маці таксама зачырванелася тварам... І накідваючы гной, і несучы яго, і гаворачы, ён жыў у сабе. Ён думаў пра сон, што прысніўся сёння ноччу, узбударажыў яго. Ці не сон прынёс з сабой гэтую незразумелую трывогу?

Ніколі Іван не сніў такога прыгожага і страшнага сну.

Сон быў пра коней. Аднекуль, здаецца з Яблоншчыны, Іван ішоў дамоў. Ішоў, мякка чуючы пад босымі нагамі гарачы дарожны пясок. Пахла палыновай горасцю, і Івана нешта трывожыла, непакоіла. Ён раз-пораз кідаў позірк на неба. На захадзе яго зацягвала цёмная хмара. Іван не памятаў, што трывожыла яго — ці гэта чарната, што ўсплывала, разрастаючыся, ад зямлі, ці што другое. Але гэты незразумелы страх падганяў яго, прымушаў ісці хутчэй і хутчэй. І раптам Іван улавіў ледзь чутнае цоканне капытоў — быццам нехта далёка і не надта хутка ехаў на кані. І тады страх, што цясніўся ў грудзях, набыў рэальнае і канкрэтнае асэнсаванне. Іван баяўся гэтага конскага тупату! Ён кінуўся бегчы дамоў, хутчэй дамоў, толькі дом мог выратаваць яго ад гэтага конскага тупату. Іван бег і ўвесь час азіраўся назад, на неба. І, падбягаючы ўжо да свайго сяла, убачыў, што па небе, якраз па вострым беражку чорнай хмары, ляцяць, вырастаючы на вачах, два блакітныя кані. Суладны тупат іх — тра-та-та! — тра-та-та! — быццам яны несліся не па небе, а па гулкай, убітай дарозе, разлягаўся навокал, запаўняў усю прастору, разрываючы Іванава сэрца дзікім страхам. Жудасна прыгожыя, светла-блакітныя коні з крутымі шалёна-чырвонымі вачыма і ашчэранымі буйнымі зубамі, з ружовымі грывамі і хвастамі, якія, развіваючыся, плылі на ветры... Іван бачыў іх шырокія мускулістыя грудзі, круглыя чыстыя талеркі капытоў, бачыў, як коні імкліва набліжаюцца — тра-та-та! — тра-та-та! — тра-та-та! — і бег па пустой вуліцы, шукаючы, дзе б схавацца, але ўсюды было гола, толькі наперадзе стаяла іхняя хата, і калі здавалася, што коні зусім дагналі і вось-вось растопчуць яго, ён нарэшце дабег да хаты, крутануў за вугал, прыціснуўся спіной да сцяны, раскрыжаваўшы рукі. Коні пратупацелі далей...

Але зараз жа яны развярнуліся і панесліся назад, на яго, і ён пабег укруга хаты, хаваючыся за вуглы, і з замёршым сэрцам пачуў нарэшце, як тупат стаў заціхаць і заціхаць. Тады Іван зайшоў у хату, знайшоў каністру з газай і, абліўшы вуглы, падпаліў. Полымя рванула ўгору, быццам выстраліла.

І, прачнуўшыся, Іван яшчэ доўга слухаў дзікі стук сэрца, да драбніц прыпамінаючы гэты незразумелы сон, ясна бачыў гэтых коней, чуў іхні тупат і адчуваў той страх, які перажыў. Вось і цяпер, варта было прыплюшчыць вочы, з’яўляліся гладкія, аж мяняюцца, нерэальна блакітныя спіны коней, выпучаныя, налітыя кроўю вочы. Толькі цяпер не было таго начнога страху, засталіся толькі здзіўленне і радасць. Як гэта было прыгожа! Страшна, але прыгожа. Гэтак страшна і гэтак прыгожа, што сэрца гатова было разарвацца.

І дзіўна... Успамінаючы сон, Іван думаў пра Веру. Быццам гэты сон нейкімі нябачнымі ніткамі быў звязаны з Верай.

«Гэта добра, Вера, што ты прыехала,— думаў ён.— Гэта надта добра. Я хачу бачыць цябе. Мне трэба ўбачыць цябе...»

 

Пакуль Іван узрываў зляжалы, спрасаваны гной — карове падсцілалі пакамечаны, паклычаны лён, што кожны год заставаўся на сцелішчы і які Лёкса збірала і прывозіла на двор,— пакуль накладаў на насілкі, Лёкса сядзела ля сцяны на слончыку. Супакоеная, трохі размякчаная работай і цёплым днём, радая, што прыехаў сын, яна думала пра сябе, пра Лявона, пра дзяцей, і ёй прыемна было думаць, бо гэтыя думкі адкрывалі ёй яе самую не такой, якой яна прывыкла сябе лічыць — маленькай, слабай, слязлівай, а другой — моцнай, упэўненай, прыгожай. Усё жыццё ёй не было калі думаць пра сябе: маці заўсёды думае пра дзяцей і толькі пасля, калі застанецца час, пра сябе. Такога часу яна ніколі не мела. З ёй было пяцёра, калі Лявона не стала,— дзе тут умясціцца другім думкам. І цяпер яна думала пра сябе, глядзела на сябе, аддзеленую ад паўсядзённых дробязных клопатаў, якімі заўсёды поўна жыццё кожнай бабы, а асабліва жыццё мнагадзетнай бабы-ўдавы.

Яна ўспамінала Лявона, якім ён быў у тыя ваенныя гады і якім застаўся назаўсёды, бачыла сябе самую побач з ім — таксама маладую і здаровую.

Яна сядзела на слончыку, чула цяжкае дыханне Івана, бачыла яго чорныя задуманыя вочы і кроплі поту на лбе, велікаваты нос, крэпкія рукі з уздутымі венамі, і бачыла і чула зусім іншага Івана.

 

...Тая ноч была халодная, мяцельная. Яшчэ днём Лёксе стала нядобра: падкочвала пад грудзі пустата, балеў жывот і цягнуў уніз. «Не трэба было падымаць так цяжка,— не першы раз падумала яна за гэты дзень.— Не трэба было брацца за той мяшок».

Лёкса хадзіла пятым і ведала, што азначае і гэты цяжар у жываце, і гарачка, і ламата ў спіне.

Канчаўся сёмы месяц, як яна загрубела, і яна думала, што ўсё абыдзецца.

Цэлы дзень была на нагах, выпаліла ў печы, зварыла абед, потым павячэралі... У хаце было нязвыкла прасторна — ужо два дні, як атрад Івана Іванавіча выбраўся з Буднева, пакінуўшы толькі санітарны ўзвод. У іхняй хаце нікога не было. Дзеці — усе ўчацвярых — спалі на палку і на печы, яны з Лявонам — на ложку. Яшчэ заўчора на гэтым ложку спалі санітарка Галя і камандзір узвода Асіпчык. Яны нядаўна пажаніліся — чарнабровая смуглявая Галя і маўклівы Асіпчык, і Лёкса з Лявонам аддалі ім свой ложак. Самі яны ляглі на падлозе.

Пасля глухой поўначы, калі шыбы ў вокнах заледзянелі і хата пачала студзянець, Лёкса разбудзіла Лявона:

— Лявон, Лявон, устань. Я раджаю...

— Ты што, здурнела?.. Шчэ ж не пара...

— Я ведаю, што не пара, але і ведаю, што раджаю... Устань, раскладзі ў печцы... Пастаў грэцца ваду...

— Можа, ты яшчэ выдумляеш.— Лявон борздзенька нацягнуў штаны, вобмацкам знайшоў у печы буркі — яны сушыліся там. Запаліў «смаркачык», паставіў яго на комін, укінуў сухіх дрэвак у печку.

Лёкса ляжала на ложку, цяжка дыхала, пазірала ў столь, слухала, як трашчаць, разгараюцца дрэўкі.

— Разбудзі Рэню... Хай збегае па бабу...

— Яна баяцца будзе...

— А як жа без бабы?..— Лёкса ўжо кусала губы.

Лявон стаў на зачынак, узяў за плячо дачку:

— Рэня, устань. Устань, Рэня! Збегай да Агеіхі. Скажы, хай бяжыць сюды. Маці раджае...

Рэня адразу ўсхапілася, як і не спала, пачала хуценька абувацца...

— Адчыні куфар, Лявон. Там з левага боку, пад прыскрынкам, дзве полкі ёсць, крамныя, дастань іх. Пад імі кужэльныя, тоненькія, і іх дастань. Што яшчэ. Ага, прынясі з сянец начоўкі, хай грэюцца...— Яна заплюшчыла вочы. Лоб яе абсыпала потам. Яна ляжала і слухала, як гудзе агонь у печцы і як цёплы дух ідзе на хату, і быццам не чула болю, які працінаў яе ўсю, разломваў на часткі. Ёй прыемна было бачыць Лявона — разгубленага, бездапаможнага, добрага. Ён рэдка калі смяяўся і яшчэ радзей з ёй. Яна паважала яго і трохі баялася. А цяпер ёй было добра з ім. Яна шкадавала яго. Шкадавала, што ён такі сур’ёзны, хавае ласку сваю і дабрату і не ведае, што з імі рабіць. Ён, як багаты, які не раздае сваё багацце не таму, што скупы, а таму, што не ведае, каму і як аддаць...

Ёй прыйшла ў галаву думка пра тое, што яшчэ пазаўчора на гэтым ложку спалі маладыя, а сёння яна раджае. «Ну і што з таго, што маладыя, ты ж сама даўно ўжо немаладая, пятае раджаеш...» — думала яна і зноў успамінала пра тое, што ўсяго пазаўчора на гэтым ложку спалі маладыя.

Страшэнны боль зноў працяў яе ўсю.

— О-ой!

— Крычы, Лёксачка, крычы... Дай я табе падушку падкладу пад спіну... Ямчэй будзе... Крычы...

— О-ой... Не глядзі!.. Дурань, маўмыра, адыдзі... Ой!..

. . . . . .. . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . .

 

— Асцярожна, Лявонка... Галоўку асцярожна... О-оо-ой... Пуп, пуп перавяжы...

Ён кінуўся шукаць ніткі — у куфар, у прыскрынак — нідзе не было. У шуфлядцы стала наткнуўся на клубок дратвы. Адкусіў кончык, пераціснуў пупавіну.

— Ці жывое хаця?

— Жывое,— Лявон трымаў маленькі ружовы камячок над начоўкамі, абмываў цёплай вадой.

У раму акна нехта груба забарабаніў:

— Тушыце агонь! Самалёты!

У раму яшчэ раз гвазданулі. Здавалася, яна не вытрымае, рассыплецца. І тут ляснулі дзверы, і ў хату ўварваўся чалавек — у чорным паўкажушку, з наганам у руцэ.

— Тушыце агонь зараз жа, бо пастраляю! — разявіўся ён, шалёна бегаючы вачыма па хаце. Лёкса бачыла, як пабялеў тварам Лявон, як ступіў насустрач вірлатаму.

— Ціха. Бачыш... дзіця родзіцца...

— Што?.. А-а-а,— чалавек нібы сумеўся, хоць да яго яшчэ і не даходзіла ўсё, адступіў назад.

— Запніце чым-небудзь. Бо як лясне штучку — мокрае месца застанецца.— Задам, задам, яшчэ раз зірнуўшы за печ, ён выйшаў.

Лявон загарнуў у нейкае лайно дзіця, схапіў пасцілкі, накінуў на адно акно, на другое. Прыслухаўся. Недзе высока чуўся нудны цягучы гул. Ён прыкметна аддаляўся...

— Божа мой, ці ж яно будзе жыць... Сямімесячнае... Такое малюсенькае. Зялёнае. Мохам аброслае...— Гэта сказала сама Лёкса, ледзь чутна, аднымі губамі. А яно, гэтае зялёнае, аброслае мохам, раптам зморшчыла тварык і не то заплакала, не то піснула — раз, другі, трэці...

— Захоча, дык будзе жыць,— сказаў Лявон.

У сенцах пачуўся тупат ног. Ішла Рэня з бабай Агеіхай.

 

...Лёкса быццам ачнулася, узняла вочы. Іван стаяў ля шулы, абапёршыся на вілы, пазіраў на яе. Чорныя, коратка астрыжаныя валасы. Яны ў яго круцяцца, але так было прыгажэй, так ён выдаваў маладзей. Шырокія ў касці рукі. Кашуля на грудзях расхрыстана, як ражок касынкі, відаць загарэлыя грудзі. Кожны год так пячэцца на сонцы, што і праз зіму загар не сходзіць. Вузкія штаны шчыльна абляпілі ногі. Мог бы і з шыршымі калошамі выбраць. Тады б не было відаць, што ногі крываватыя.

Яна ўстрапянулася, палезла рукамі пад хустку, папраўляючы валасы, дадумала: «Ці думаў хто тады, што з яго будзе нешта. Ажно бач, слава Богу. Захоча — будзе жыць». Устала.

— Даўно былі пісьмы? — спытала ціха, як пасля сну.

— Ад Валіка ўжо з месяц нічога не было. І Алёша маўчыць. Усё ніяк дзесяць мінут не выберуць, крамзануць колькі слоў... Рэня, праўда, нядаўна прыслала. Ліда таксама. Збіраецца на лета прыехаць з дзяцьмі.

— Хай едуць. Малако ёсць, мяса... Хоць ягадзіну якую дзеці падымуць ды пацешацца. А можа, і саўсім застануцца...

— Кінь ты, мама. Ты ж ведаеш: ададраны сук не прыжываецца.

— Ададраны. Надта быстра вы аддзіраецеся.

Лёкса сціхла. Іван чуў за плячыма яе няроўную, рыўкамі, хаду, чуў, як яна цяжка выцягвала свае гумавікі з ліпкай зямлі...

Сам ён успамінаў сваё...

 

IV

Зімовымі вечарамі, калі на дварэ ганяла сухі снег і сыпала ім у твар, як ні затуляйся, і ні паўз плот, ні пасярод вуліцы нельга было прайсці, каб не загрузнуць у плыўкіх высокіх гурбах і не набраць снегу ў буркі, добра было па сцежцы, працярэбленай многімі нагамі, ускочыць у зацішак Пётравага двара.

Вецер не даставаў тут, за сцяной сянец, і можна было атрапаць снег з каўняра і шапкі, каб не несці ў хату. Тут жа заўсёды стаіць дзяркач — абмесці буркі. І тады ўжо можна было зайсці ў першую — халодную — хату, там пад бэлькай заўсёды жаўцела лямпа, і з гэтай хаты — у другую. Пасля марозу, снегу і ветру тут быў рай. На ўсю сілу, наліваючыся да малінавай чырвані, гарэла печка, ад стала валіў дым — там дымілі карцёжнікі, а ўкруг іх тоўпіліся тыя, хто спазніўся заняць месца за сталом і цяпер чакаў сваёй чаргі, пакуль нехта вылеціць, і тыя, хто кожны вечар прыходзіў сюды, каб адагрэцца ў цяпле, пачасаць языкі, з аднолькавай радасцю паглуміцца над «дурнямі» — усё роўна, хто імі быў. Збіраліся тут і мужчыны, але больш было хлопцаў і дзяўчат.

Пётра быў удавец, і жылі з ім дзве дачкі — Клаўдзя і Вера. Нават не з ім, а ён жыў пры іх. Пётра кожную вясну наймаўся пастухом і, як толькі сыходзіў снег, у сваю хату прыходзіў толькі начаваць: кармілі яго, давалі сподняе па радоўцы тыя хаты, якія пускалі ў чараду кароў. Кожная гаспадыня ад сябе адарве, ад дзяцей адарве, а пастараецца, каб пастух і смачна паеў і ў добрым настроі выйшаў у поле,— і Пётра хадзіў з чырвоным, быццам бурак, тварам, заўсёды што-небудзь мармычучы сабе пад нос.

Дзеўкі яго жылі самі сабе, але таксама адчувалі адметнасць пастуховай прафесіі — бацька прыносіў ім і хлеба і да хлеба.

Клаўдзі было ўжо дзевятнаццаць, гэта яна была прычынай, што ў хаце ў іх заўсёды былі хлопцы і дзяўчаты. Верцы ж яна была і за маці, і за сястру. Верка расла марудна, заморана, хадзіла ў чацвёрты клас, а выглядала на другакласніцу. Але адно ўсім кідалася ў вочы — яе не па ўзросту сур’ёзнасць. Ці яна абірала бульбу маленькімі быстрымі ручкамі, ці падкладвала дрэўкі ў печку, ці прыносіла ваду — заўсёды броўкі зведзены разам, губкі выцягнуты наперад, быццам яна сама сабе на памяць паўтарае нейкі ўрок.

Кампаніі для пажылых жанчын тут не было, для мужчын таксама. Пётра не напарнік. Пра што з ім пагаворыш, калі нават «вечар добры» яму трэба было крычаць у самае вуха. Але мужчыны ўсё ж часценька заглядалі сюды. Ім тут было спадручней — яны прыходзілі разам з хлопцамі.

Сам Пётра мала прымаў удзелу ў гэтых вячорках, звычайна ён сядзеў на лаўцы і, усміхаючыся нечаму свайму, мармытаў, як кот, сабе пад нос і плёў лапці. З ўсяго абутку Пётра прызнаваў толькі адзін — лапці. У іх ён хадзіў і вясной, і летам, і зімой. Нават на Вялікадня хадзіў у лапцях. Святочныя лапці плёў ён вельмі старанна і прыгожа і вяроўкі віў спецыяльныя, потым смаліў іх, і яны рабіліся чорныя і, прыгожа скрыжоўваючыся, сціскалі на назе белыя кужэльныя анучы... Пётра быў малайцом яшчэ ў адным: у яго за лета заўсёды было назапашана сухіх дроў, ён не шкадаваў іх, абы ў хаце было горача.

Кінуўшы школу пасля сямі класаў, як не кожны вечар у хату да Пётры пачаў хадзіць і Іван. У карты ён не гуляў, у даміно таксама, але любіў сядзець дзе-небудзь на лаўцы, слухаць зубаскальства хлопцаў і мужчын. У душным цяпле хаты, у гэтым тлуме, дзе ўсе былі роўныя — і старыя, і маладыя, ён адчуваў сябе як бы раўнёй і гэтым аброслым калючай шчэццю мужчынам, і языкатым хлопцам, хоць быў тут самы малады і малы ростам. Ён не крыўдаваў, калі раптам хто-небудзь клікаў яго: «Дзе ты, Ясёк, ідзі сюды»,— не Іван, а Ясёк, і ён пакорна ішоў на голас, ніякавата ўсміхаўся, адгукваючыся на мянушку, як на законнае імя. Гэта пакорлівасць, гатоўнасць услужыць, незлапомнасць давалі яму месца ў гурце курцоў і карцёжнікаў. Яны яго прымалі ў свой гурт як роўнага, бо ён як роўны працаваў з імі летам і зімой. Ён ездзіў з імі ў лес, за раку па сена, цягаў бярвенні і мяшкі. У чым можна было, ён стараўся не адставаць ад іх. Калі яго пасылалі «да Маланкі»,— ахвотна бегаў, вяртаўся ад яе з пляшкамі самагонкі, спрабаваў і сам выпіваць, хоць ні смаку ў самагонцы не чуў, ні ахвоты да яе не меў.

Яму было ўжо чатырнаццаць гадоў, і гаворкі старэйшых хлопцаў і мужчын пра жанчын і дзяўчат, бессаромна-шчырыя і выхвальныя, страшылі яго, але і выклікалі павышаную цікаўнасць, хвалявалі. Ён слухаў іх, хоць і саромеўся, рабіў выгляд, што яны яго не цікавяць, а сам стараўся не прапусціць ніводнага слова. Неспакойны агонь наіўнага захаплення жанчынай, чакання нечага невядомага і грэшнага ўжо бунтаваў яго кроў.

Часам хлопцы прыносілі цымбалы, і тады пачыналіся танцы. Вучыўся танцаваць і Іван. Міця, ці, як яго часцей называлі, Чатырысорак, іграў на цымбалах, а «яго» Клаўдзя была свабодная і вучыла танцаваць падлеткаў. Іван баяўся Клаўдзі, бо яна занадта смела прыціскала да сваіх вялікіх гарачых грудзей, і стараўся вывернуцца з яе рук.

Усе разбіваліся на пары, кожны з хлопцаў стараўся танцаваць са «сваёй» дзяўчынай. У Івана «сваёй» яшчэ не было, і ён прысаджваўся да печкі, бліжэй да Веркі — памагаў рашаць задачы ці чытаў што-небудзь з чытанкі. Іван сумаваў па школе і радаваўся, што Верка ўважліва, як настаўніка, слухала яго.

Трашчыць агонь у печцы, пырскаюць іскры. Верка сядзіць на падлозе, ля расчыненых дзверцаў. На прыполе ў яе задачнік, а сшытак, чарнілка — бутэлечка і ручка — на маленькім табурэце. Твар яе расчырванеўся ад жару, але яна не адсоўваецца ад печкі, хоць тут і горача і іскры страляюць — глядзі, што прапаляць і задачнік, і сшытак. Яна пазірае ў печку, на агонь, мітуслівае полымя азарае яе твар, ён такі чырвоны, што здаецца, зараз і сам зоймецца агнём, і вочы ўспыхнуць, як вугалькі.

Іван з боку печкі прыткнуўся на бярозавую калодачку. Калодачка тонкая, сядзець на ёй мулка, і Іван круціцца, мосціцца на ёй, як певень на спіцы...

— Ну, чытаю яшчэ раз... Слухай. «З горада А ў горад Б насустрач адзін аднаму выйшлі два падарожнікі...» — Шуміць, аж гудзе, ломячыся ў калена, полымя, пахне бярозавымі дрывамі, як у лазні, калі яе толькі пачынаюць паліць. Іван чуе, як сохнуць і наліваюцца цяплом яго шчокі, і слухае гул галасоў за сталом — сёння там нешта злуецца і часта збіваецца на крык Міця.

«Ты што, думаеш, я сляпы, не бачу... Караля — дамай... Па галаве зараз гэтай дамай!» — «Ну-ну, цішэй... Ты б толькі па галовах. Я пажартаваў».

Іван ускідвае вочы на Верку:

— Дык з чаго пачнём?

Верка як быццам нічога не чуе — ні таго, што толькі што прачытаў ёй Іван, ні таго, што робіцца за сталом. Яна пазірала ў печку, на полымя, і цяпер устрапянулася, пачуўшы Іванаў голас, недаўменна пазірае на Івана.

— Трэба даведацца, на якой адлегласці ад горада А і Б яны сустрэнуцца і якая адлегласць паміж гарадамі.

— А што, як яны саўсім не сустрэнуцца? — на Івана пазіраюць круглыя, як гузікі, чырвоныя вочы.

— Як гэта не сустрэнуцца?

— Ну як? Хіба паміж гарадамі толькі адна дарога? Можа, адзін паедзе па адной, другі — па другой,— і размінуцца...

— Ды не, ты не разумееш... На зямлі няма такіх гарадоў А і Б. Гэта толькі ў задачках пішацца.

— Хіба ж можа так быць: пішуць, што ёсць, а іх няма? Так не бывае. І як жа яны сустрэнуцца, калі такіх гарадоў няма?

— Сустрэнуцца... Павінны, дык сустрэнуцца,— Іван пачынае злавацца.— Дык што мы даведаемся першым пытаннем?

— Першым пытаннем? — Вера моршчыць лоб, ад носа ўгору па лбе бягуць дзве ўпадзінкі.— Першым пытаннем...— Іванаву злосць як рукой здымае.

— Ну, слухай яшчэ раз. Толькі ўважліва. Вось два гарады А і Б.— Іван бярэ аловак і накідвае на лісце паперы схему.— З горада А ў горад Б...

— Ну, скора вы разбярэцеся са сваімі гарадамі? — гэта ўжо ад стала, Чатырысорак.— Плюнь ты на ўсё, Іван, ідзі сюды. Вазьмі чарку...

— Не чапай ты яго. Можа, ён нявесту сабе вучыць...

— Ха! Га-га-га!

— Піце, я зараз.— Івану не хочацца ісці да стала і піць самагонку, якую ён толькі што сам жа прынёс.

— Во-о-о, мы яшчэ перапрошваць яго будзем.— Чатырысорак устае з-за стала і валачэ Івана ад печкі.— Хай сама разбіраецца.

І вось Іван за сталом, паміж Пётрам і Клаўдзяй, трохі аглушаны выпітай гарэлкай і разгарачаны. Ён бачыць, што Вера сядзіць на старым месцы, усё гэтак жа ўтаропіўшыся на агонь. І яму шкода яе — маленькую, збедненую, адзінокую і самотную ў гэтым тлуме.

Чатырысорак прыстае, каб Іван выпіў яшчэ. Іван не хоча, адштурхоўвае яго руку са шклянкай — гарэлка выплёскваецца на стол, у міску з качанамі кіслай капусты.

— Ну, ты цішэй! Пі! — Чатырысорак барвавее, паказвае зубы.

— Не буду.— Нейкая ўпартая злосць раптоўна закіпае ў грудзях Івана.

— Будзеш, Ясёк. Раз сказалі — будзеш... Дзе ты дзенешся...

— Я табе не Ясёк, чуеш? Я Іван Купцоў. У мяне бацька ёсць, Лявон. Лявон мой бацька...

— Быў бацька... А ты — Ясёк. Разумееш?.. Я-а-сёк! І будзеш рабіць, што загадаюць. Сёння сена каровам на ферму прывозіў, заўтра гной будзеш выкідваць, вясна прыйдзе — араць будзеш, касіць будзеш...— Чатырысорак як азвярэў.

— Ну і выкіну, што там такога, і ўзару, і скашу. А піць не буду.

— Думаеш, на сваіх сямі класах далёка паедзеш? Не-а... Не далей, як я на Чалым.

— Куды захачу, туды і паеду.

— Не далей Маланкі.

— А вось да Маланкі больш я ўжо не пайду. Не-е-е, не пайду.

— Пойдзеш, Ясёк...

— Ясёк, кажаш? Ясёк? Хай. А гэта табе ад Івана,— і Іван бахнуў астаткі гарэлкі Міцю ў твар.

Страшэнны ўдар у зубы адкінуў Івана да сцяны.

Іван прыўстаў, убачыў па той бок стала перад сабой мокры і злосны Міцеў твар, адчуў соль у роце, размахнуўся і тым, што было ў руцэ — гранёнай шклянкай, садануў Міцю ў твар і разам са звонам, што абваліўся на яго галаву, пачуў перапалоханы Верын крык.

Ішоў Іван дамоў, глытаў слёзы: «Дзе ты, бацька? Няўжо не можаш заступіцца? Няўжо ўвесь век буду выціраць рукавом слёзы?» Запаліў дома лямпу, доўга пазіраў на бацькаў партрэт. У хаце было цемнавата, і бацька глядзеў на яго са сцяны па-чужому ўважліва і холадна.

— Чаму гэта ты не хвалішся, што ўчора пабіўся з Міцем? — спытала маці назаўтра за снеданнем.

— А табе ўжо напелі.

— Вот я зараз напяю дык напяю. Колькі разоў гаварыла: не хадзі туды. Знайшоў кампанію... Міця яму раўня. Не, валачэцца... І той асіліў, каго біць. Зараз пайду, дык чапялой галаву расквашу.

— Не мяшайся, куды не просяць,— груба адказаў Іван.

— Як гэта не мяшайся?

— Сам разбяруся.

— Ці ў суд падаць? Знойдуць і на яго ўправу.

— Сказаў, не мяшайся, дык не мяшайся...

Лёкса прыкусіла язык. З ёй гаварыў другі сын, другі Іван — не той мяккі, падатлівы, якога яна ведала дасюль і якога людзі, ды парой і яна, жартам і не жартам звалі Ясёк. І яна не ведала: радавацца гэтаму ці гараваць. Якраз у гэты час дзверы хаты адчыніліся. Зайшоў Міця.

— Заявіўся, малойчык. Хіба ўзяць чапялу ды правесці, як чалавека,— сустрэла яго Лёкса.

— Не крычы, цётка. І без гэтага сабаку ў вочы глядзець няёмка. Усё гэта гарэлка. Давай, Іван, мірыцца,— і Міця ступіў да стала, працягнуў руку.

Учарашнюю Іванаву злосць як рукой зняло. Яму імпанавала, што сам Чатырысорак прыйшоў да яго мірыцца, і ён працягнуў сваю руку.

Пасля гэтага вечара Іван пачаў хадзіць са шчэрбінай у верхнім радзе зубоў, а Чатырысорак з глыбокім шрамам на пераноссі...

А потым неяк пад вечар з віламі на плячы ішоў Іван з калгаснага двара дамоў — стомлены, здарожаны. Ездзілі па сена за раку, цэлы дзень на холадзе, а там яшчэ за Слабодкай конь у рышт праваліўся — добра, што месца было неглыбокае і хлопцы ехалі блізка, выцягнулі каня, і нават воз не трэба было перакладаць. Ішоў, радуючыся, што зараз будзе дома, у цяпле і дабрэ, і сустрэў Івана Амяльянавіча. Маленькі, тоўсценькі, як стручок гароху, Іван Амяльянавіч перабіраў кароценькімі ножкамі, соўгаўся па снезе, трымаў пад пахай — Іван адразу пазнаў яе — старэнькую школьную радыёлу «АРЗ». Іван Амяльянавіч узрадаваўся, убачыўшы Івана, паставіў радыёлу на снег, працягнуў руку.

У школе Іван Амяльянавіч выкладаў фізіку, хімію і гісторыю, хадзіў заўсёды ў цёмным неадпрасаваным касцюме, і заўсёды ад яго пахла не то хімікатамі, не то лякарствамі. Вучні яго не баяліся, хоць і любілі.

— Гэта ж мы хочам Новы год сустракаць у школе, пласцінкі паслухаць, патанцаваць, а радыёлка наша маўчыць. Дык я і ўзяў яе дамоў, пакапаюся — можа, папраўлю,— пачаў тлумачыць ён Івану, ківаючы на радыёлу, і адразу, без пераходу, быццам для яго гэта было даўно вырашана, прапанаваў: — Прыходзь да мяне заўтра вечарам, разам паглядзім. Ты ж любіш фізіку. Удвух будзе весялей...— Іван не паспеў нічога сказаць — ён паважаў Івана Амяльянавіча і пабойваўся, і гэта сустрэча была такой нечаканай, а той падхапіў ужо радыёлу пад руку і пайшоў далей па вуліцы, усё гэтак жа слізгаючыся ў сухім нерастоптаным снезе...

На другі дзень вечарам Іван з Іванам Амяльянавічам сядзелі ў цеснай баковачцы, мацалі кожны правадок, кожны кантакт. Усё было на месцы, усё было па схеме, а радыёла маўчала. На трэці ці чацвёрты вечар, калі Іван ужо на памяць ведаў усе вузлы, дзе якое супраціўленне, дзе кандэнсатар, і калі яму ўжо надакучыла гэта калупанне, Іван Амяльянавіч раптам сказаў, што, можа, тут усё спраўнае, можа, проста перагарэла якая лямпа... Іван пачаў праглядаць лямпы... Так яно і было. У Івана Амяльянавіча якраз знайшлася і запасная лямпа, і вось радыёла затрашчала, неспакойным мітуслівым полымем зазелянела шкала... Іван Амяльянавіч збегаў у другі пакой, прынёс пласцінку, паставіў на круг — і ўдарылі, пераклікаючыся, срэбныя звоны, і мяккі душэўны голас заспяваў. Песня была не наша, не ўсе словы былі зразумелыя, але музыка і голас спевака былі такія душэўныя, блізкія... Было так хораша слухаць...

І па сённяшні дзень Іван не ўпэўнены, ці сапраўды Іван Амяльянавіч не ведаў, што ў радыёле перагарэла лямпа, ці толькі рабіў выгляд, што не ведаў, але сам Іван пасля той сустрэчы пачаў дзяліць вечары: калі ў Пётры, калі ў Івана Амяльянавіча.

...Лета. Востра, да чыхаўкі пахне зляжалым пылам. Іван з Алёшам ідуць па вуліцы — у гэты перадвячэрні час ціхай і бязлюднай,— гавораць, смяюцца. Ідуць на танцы. Алёша толькі ўчора прыехаў з мараходкі, з Калінінграда, ён у шырокіх клёшных штанах, у форменцы, на макаўцы галавы — бесказырка з чорнымі лентамі. Іван — у белай з сінімі пасачкамі паркалёвай кашулі, надзетай на голае цела: на дварэ духата, як у печы.

Абодва вясёлыя, узбуджаныя — яны заўсёды былі рады адзін аднаму і любілі адзін аднаго. Сёння абодвум хацелася гаварыць, і яны гаварылі, смяяліся, перабіваючы адзін аднаго. Успомнілі пра тое, як некалі, зусім яшчэ малыя, лазілі ў яблыкі. Цяпер гэта было даўняе і ўспаміналася як нешта прыемнае, дураслівае.

— А памятаеш, як да Мікалая залезлі? — спытаў Алёша, шырока разявіўшы рот, паказваючы чыстыя белыя зубы.— Ён спіць пад стопкай, «пільнуе», а мы шныпарым па садзе, жытнікаў шукаем.

— Ага... А потым ён прачнуўся і пытаецца: «Ніна, гэта ты?» Думаў, што гэта яго Ніна з вечарынкі прыйшла. А пасля як зараве: «А-а-а, дык гэта вы!» — ды за намі...

— Я тады страху набраўся,— Алёша пакруціў галавой, прыплюснуўшы вочы, быццам яму і цяпер было страшна.— Каб дагнаў ён каго тады — жыўём не выпусціў бы...

«А памятаеш?.. А памятаеш?..» — і працягвалася тая бязладная, хаатычная гаворка-ўспамін, з пераскокваннем з аднаго на другое, з мешанінай сённяшняга, нядаўняга, з тым, што было год-два-тры назад, калі галоўнае ў гаворцы — цяперашні настрой чалавека і ён, гэты настрой, асвятляе ўсё тое, што было і цяпер, і некалі.

Алёша жыў радасцю сустрэчы з домам, з маці, з братам, радаваўся свайму здароўю, што ідзе ў Курганы на танцы і што на яго форму заглядаюцца людзі.

Іван зайздросціў Алёшу — і яго фігуры — высокай і стройнай, і яго форме, і таму, што ён вучыцца на капітана далёкага плавання і ўжо цяпер свабодна і лёгка адчувае сябе з гэтымі незразумелымі і страшнымі «бомбрамселямі», «фок-грот-мачтамі» і шмат чым іншым. Асабліва зайздросціў ён заўсёднай Алёшавай вясёласці і ўпэўненасці ў сабе, упэўненасці ў тым, што ўсё, што б ён ні сказаў, будзе сказана прыгожа і цікава і ўсё, што б ён ні зрабіў, будзе зроблена добра і правільна. Іван разумеў, што ён у сваіх картовых штанах, старых разбітых чаравіках выглядае няўклюдным і вахлакаватым побач з Алёшам — адпрасаваным, бліскучым, падцягнутым, і гэта было непрыемна. Хіба Алёшу ў мараходцы цяжэй, чым Івану тут? І хіба Іван не здолеў бы так вучыцца? Здолеў бы... У восьмы ён не пайшоў не таму, што дрэнна вучыўся, а хацеў, каб маці было лягчэй. І яна гэта ведала, таму і не надта настойвала, каб канчаў дзесяць класаў... «Некаму трэба, як кажа Чатырысорак, і валам хвасты накручваць, і памагаць маці,— суцяшаў ён сам сябе.— Дзеўкі павыходзілі замуж, Валік у арміі, Алёша ў мараходцы...»

Хлопцы набліжаліся да канца пасёлка, як ззаду затарахцелі калёсы. Ехаў старшыня Пухцік Вавіла. Ён некуды спяшаўся і ўвесь час падвясельваў жарабка пугай. Сядзеў ён у задку драбінак, высока на канюшыне, як на троне. Як толькі калёсы пранесліся паўз хлопцаў, Іван пабег за імі, дагнаў і, схапіўшыся рукамі за канцы білін, ускочыў нагамі на кончык дышла, што тырчаў ззаду,— пад’ехаць.

Вавіла адразу павярнуў галаву — і вочы іх сустрэліся: Іванавы — радасныя, з аганьком азарту, і Вавілавы — пахмурыя, непрыязныя.

— Ану, злазь! — крыкнуў Вавіла, і Івану пачуўся дух гарэлкі.

Іван пазіраў на Вавілу, усміхаўся шырокім ротам, не разумеючы, ці той сапраўды злуецца, ці жартуе.

— Каму кажу — злазь! — ужо зароў Вавіла, шчэрачы зубы. Карак яго зачырванеў, наліўся кроўю.

Іван пачаў спускаць адну нагу, каб, перш чым саскочыць, прабегчы трохі за калёсамі, каб не пляснуцца ў пыл, і ў гэты час востры, аж уліпла кашуля ў цела, удар апаліў яго спіну.

Іван спачатку не зразумеў, не мог зразумець, за што гэта яго секануў Пухцік,— за тое, што падчапіўся праехаць? — а калі ўбачыў зноў павернуты да сябе яго задаволены твар і пачуў яго: «Ну што, будзеш чапляцца?» — і злосць, і жаль да сябе, і крыўда заслалі вочы. Тады Іван прыўстаў на нагах, выпрастаўся і, баючыся, што ногі саслізнуцца з круглага дышла, размахнуўся і з усёй сілы, якая толькі была ў правай руцэ і ва ўсім выпрастаным целе, адвесіў аплявуху. Убачыў, як Вавілава галава разам з шырокімі плячыма важка баўтнулася ўлева, і тады саскочыў на дарогу, ледзь не заараўшы носам.

— Тыр-рр-р! — дзіка закрычаў Вавіла, крута паварочваючы жарабка да плота. Хапаючыся, прывязаў яго, ірвануў на сябе частаколіну. Але ў гэты час падбег Іван і абхапіў яго ззаду разам з колікам, прыціснуў да сябе.

— Пусці, маць тваю... Я табе пакажу размахваць рукамі,— ірвануўся Вавіла. Але Іван трымаў моцна. Ноздры яго пабялелі, ён цяжка дыхаў:

— Будзеш ведаць, як пугай сячы, як біцца!

— Пусці!..— ірвануўся яшчэ раз Вавіла, і Іван ледзь утрымаў яго, крыкнуў:

— Алёша, сюды!

Алёша толькі цяпер зразумеў, што адбылося, і падбег да месца бойкі.

— Ціха, дзядзька, ціха! — сказаў ён спакойна, вырываючы ў Вавілы колік, і Вавіла зразумеў, што з двума яму не саўладаць, аслаб, абмяк. Іван адпусціў рукі. Вавіла вялай паходкай падышоў да каня, адчапіў яго, ускочыў у калёсы.

— Я табе, байструк партызанскі, яшчэ пакажу. Шчанюк! — і паласнуў па жарабку пугай.

— Пагавары, пагавары яшчэ, дык не тое з'ясі! — крыкнуў яму ўслед Іван.

Хлопцы не ведалі, што Пухцік ехаў з раёна і што яго знялі са старшыні. Апошні час ён пачаў часта налягаць на чарку.

 

Спіна ў Івана паліла агнём, на кашулі цямнеўся руды пісяг, але ён быў рады сваёй перамозе. «Падажджы, шчэ не тое будзе»,— думаў ён самаўпэўнена пра Пухціка, і гэты запальчыва-ганарлівы настрой не пакідаў Івана ўвесь вечар.

Здаецца, на вуліцы нікога не было, калі Іван счапіўся з Вавілам, але ў клубе ўжо гаварылі, што Іван з Алёшам адлупілі Пухціка, і хлопцы і дзяўчаты, а асабліва хлапчукі, распытвалі, як гэта было. Іван маўчаў, расказваў Алёша. Як яны ішлі па вуліцы, як потым іх перагнаў Пухцік на жарабку і як Іван захацеў пракатацца... Калі Алёша мо ў пяты раз расказваў пра гэты выпадак, Іван раптам адчуў нейкі неспакой, быццам тарганула яго што, абвёў вачыма клуб — на сярэдзіне таўкліся танцоры — і сустрэўся з упартым і напружаным позіркам Веры. Яна стаяла ў кутку ў купцы такіх жа, як сама, недаросткаў-школьніц. Яны часта ўжо бегалі на вечарынкі, але ў круг выходзіць не асмельваліся, больш туліліся па кутках. Яна скончыла шэсць класаў, трохі выцыбалася, але ўсё роўна была невялічкая, і толькі вочы з прамым сур’ёзным позіркам паказвалі, што ў галаве ў яе ўвесь час ідзе напружаная работа думкі, а тонкая пастава і маленькія — толькі што адскочылі — гурбячкі грудзей, ледзь азначаныя пад сукеначкай, і пакатыя плечы гаварылі, што расце прыгожая добрая дзеўка.

Іван сустрэўся з яе позіркам і здрыгануўся. Адчуў, як жар апаліў усяго і нешта салодка і тоненька заныла ў грудзях. Ён падышоў да дзяўчатак, пажартаваў:

— Ну, стракозы, чаму не танцуеце?

— Так,— адказала за ўсіх Вера, і апусціла вочы, і потым ціха і неяк пранікнёна-пяшчотна, па-мацярынску, спачувальна звёўшы бровы над пераноссем, спытала: — Дужа баліць?

— Не-а,— адказаў Іван і адышоў назад да хлопцаў.

Там Алёша ўжо расказваў нешта вясёлае. Але Іван не чуў яго. Ён не ведаў, што робіцца з ім. У душы ў яго пасялілася радасць. Ён танцаваў, выходзіў на двор пакурыць, сядзеў на лавачцы, і ўсюды з ім была гэта радасць. Ён танцаваў і бачыў, што за ім цікуе Вера, і ад яе позірку яму было і ніякавата, і трывожна, і зноў жа — радасна. Ён не бачыў, калі дзяўчаткі пайшлі з клуба, але яму ўвесь час здавалася, што Вера недзе тут.

«Можа, расказаць Алёшу? — падумаў ён, калі яны недзе пад раніцу ішлі дамоў.— А што я раскажу? Я нічога не ведаю. У мяне няма нічога расказваць...» Але сам ён ведаў, што ў яго нештачка ёсць, хоць расказаць пра тое ён і не ўмее і не змог бы. Яно як кволенькі галасок ручайка пад вясеннім снегам: ён і ёсць, і звініць недзе, пераліваецца, і яго не відно, быццам і няма, а радасць, што ён ёсць, жыве, будзіць душу.

Праз год, восенню, Іван ішоў у армію.

Ехала па пасёлку падвода. На ёй сядзеў Косцік Міхалапаў з гармонікам. Іграў і падпяваў «Паследні ноняшні дзянёчак». На падводзе, у саломе, ляжала Іванава торба, у ёй — сухарыкі, абвараная каўбаса і сала. Метраў праз дваццаць ад падводы ішлі Іван, Лёкса, хлопцы, дзяўчаты, суседзі. Ішлі Вавіла і Чатырысорак, і да абодвух іх у Івана не было злосці. Быў жаль, што ён расстаецца з імі. Вавіла цяпер працаваў конюхам, Чатырысорак скончыў курсы трактарыстаў і сеў на ДТ. Ішоў Іван Амяльянавіч, і Івану было прыемна, што ён знайшоў час правесці яго. Бабы плакалі, мужчыны маўчалі, спрабавалі жартаваць. Праводзілі па даўняму звычаю — за пасёлак, Іван развітваўся з усімі, каго бачыў — старымі, маладымі, малымі. І было ў гэтым развітанні нешта да слёз балючае, быццам чалавека адпраўлялі не проста ў армію, а на вайну.

Трывожна было на сэрцы ў Івана, асабліва ад гэтых бабскіх слёз, ад мокрых вачэй, і ад таго невядомага, што чакае яго недзе там, далёка, «у арміі», але і радасць прабівалася ў сэрцы: вось ён ужо, як і ўсе, мужчына і ўсе глядзяць на яго сур’ёзна і прыязна. Было яшчэ адно, у чым ён баяўся прызнацца сабе, а не тое што маці: Іван быў упэўнены, што жыць у Буднеў ён не вернецца.

На Пётравым двары стаяла Клаўдзя. Іван зайшоў развітацца з ёй і ў акне хаты ўбачыў знаёмы дробны твар. Забег.

— Я ў школу не пайшла,— з наіўнай дзіцячай непасрэднасцю сказала яна.— Хацела паглядзець, як ты будзеш ісці...

— Праўда? — перапытаў ён і зірнуў у акно: падвода стаяла за пасёлкам, яго чакалі.

— Ну бывай, Вера! — Іван працягнуў руку. Вера падала сваю — маленькую і чамусьці халодную.

— Шчасліва служыць! — на вачах у яе былі слёзы. Яна глядзела на яго спакойна, удумна, як бы вывучала яго. І дзіўна, ён убачыў у ёй жанчыну, убачыў, што яна глядзіць далей за яго, глыбей за яго. Ён зморшчыўся і, скрыгатнуўшы зубамі, выскачыў на двор. Пабег не ў вароты, а напрамую, цераз грады, правальваючыся нагамі ў мяккую зямлю.

Калі ён з вуліцы яшчэ раз азірнуўся на Пётраву хату, яму падалося, што ў акне ўсё яшчэ бялеўся Верын твар.

Пасля таго Іван не бачыў яе...

 

V

Нейкім незразумела светлым застаўся ў Іванавай памяці дзень Раданіцы. А ў гэтым дні — бацька, стрыманы, чыста паголены, маладжавы і строгі.

На ўслоне стаіць кош, сплецены з белай, аблузанай лазы, і ў яго на ручнік маці складвае хлеб, смажаніну, вараныя пафарбаваныя яйкі. Яйкі — гэта Шуру, Іванаваму браціку, якога Іван не ведае і не бачыў, бо той памёр даўно, у трохгадовым узросце, калі Івана яшчэ не было. Бацька ставіць у кош гарэлку, кладзе нож, лыжкі, шклянкі. Збіраюцца на могілкі, і Івану вельмі хочацца пайсці, але яго не пускаюць. Не пускаюць і Валіка, і Алёшу. Толькі Рэні і Лідзе можна — яны старэйшыя. Іван уяўляе сабе гэтыя могілкі і Шураву магілку. Могілкі — гэта вялізны дом, такі, які быў у пана Карбановіча, пакуль яго не разбурылі,— з калонамі, на многа пакояў. Шурава магілка — гэта як падполле, такі глыбокі, цёмны, прахладны склеп, і там, пасярод, стаіць Шурава труна, і ў ёй ляжыць Шура. Калі да яго прыходзяць, ён садзіцца (зусім уставаць яму чамусьці нельга, а чаму, Іван не ведае), маці і бацька даюць яму гасцінцы — яйкі, салодкія сухарыкі... Ён бярэ іх, есць, гуляе... Ён белы і хваравіты, са спакойнымі сумнымі вачыма, якраз такі, які быў Валік, калі хварэў на панос. Шура рады, што да яго прыйшлі, але і ў гэтай радасці не сыходзіць сум з яго вачэй. Івану здаецца, што сум гэты ад таго, што пайсці са сваімі яму няможна. Чаму няможна? «Бог не пускае»,— кажа маці. Іван ведае, што Бог — гэта стары і строгі дзядзька з акуратнай бародкай і вострым пальцам, які заўсёды сварыцца на людзей, якраз такі, як у іх на іконе. «Бог, Бог! — злуецца бацька.— Не слухай яе. Шура памёр, а мёртвыя не ўстаюць і не ходзяць».

«Як гэта не ўставаць і не хадзіць? Ніколі-ніколі! Гэта ж вельмі цяжка — ляжаць і ляжаць!» — думае Іван.

Бацька і маці рассцілаюць каля Шуравай труны абрус, расстаўляюць гарэлку, яду і пачынаюць абедаць. Есць разам з імі і Шура. Там, на могілках, і Іванаў дзед, і Іванава бабка Вулляна. Вулляну Іван ведае, а дзеда не і дзядзьку Герасіма таксама не ведае,— і яны садзяцца ўкруг абруса і ядуць і п’юць разам з усімі. Іван ведае, што і бабе Вулляне, і дзеду, і дзядзьку Герасіму таксама няможна ісці са сваімі з могілак, але яму зусім не шкода іх і таго, што яны застануцца на могілках, калі і бацька, і маці, і Рэня, і Ліда пойдуць... Яму шкода Шуру: вельмі сумна будзе яму заставацца там аднаму, аж да налецця, калі зноў настане Раданіца і ўсе — і мама, і тата, і Рэня, і Ліда, а можа, і ён, Іван, прыйдуць да яго. І сэрца яго сціскаецца ад жалю, і да вачэй падступаюць слёзы...

Іван глядзіць, як маці ўкладвае ў сумку прывезеную ім з Мінска «Сталічную», хлеб, соль, яечкі, варанае мяса, масла, відэльцы, нож, бачыць яе твар — светлы і чысты, і яму добра.

— Трэба ісці,— гаворыць яна нарэшце, завязваючы хустку.

— Ага. Ужо шмат хто пайшоў.

— Калі-калі, а на Раданіцу шмат з’язджаюцца. У кожнага хто-небудзь ды ляжыць тут. Абгародкі парабілі, пафарбавалі, помнікі паставілі. Коля Уладзеў дык мармуровы, чорны паставіў. Кажуць, шэсцьсот рублёў каштаваў...

— Грошы ёсць, чаму ж не паставіць...

— Грошай у яго хапае... І сюды не пашкадаваў. Каб людзі нічога не гаварылі. Сам жа адбіў бацьку вантробы. Каб не адбіў, можа, і помнік не трэба быў бы... І не прызнаваўся нікому стары, што сынок яго папабіваў... Толькі перад смерцю Аўгінні іхняй пажаліўся: «Аўгінка, кажа, ён жа танцаваў на мне. І завошта? Што ўсё валок дамоў... Яму ж валок». І праўда. Ужо на пенсіі быў, і пенсія добрая, мусіць, пяцьдзесят рублёў, а ўсё роўна кожненькі дзень ішоў на работу...

— І што яны не падзялілі? Такі дом, сад, пчолы...

— Што не падзялілі? Уладзік мяшаў сыну... Коля хацеў прадаць гаспадарку і пераехаць у горад — ён жа шафёр, знайшоў там работу, а стары ні ў якую...

 

Розумам Іван працівіўся гэтаму звычаю, што да тых, каго ўжо няма і ніколі не будзе, ідуць шумнай вялікай талакой. Ён лічыў, што на могілкі трэба прыходзіць аднаму, каб ніхто і нішто не перашкаджала думкам. Чалавек застаецца сам сабою толькі тады, калі ён адзін. І разам з тым ён любіў Раданіцу, гэтыя калектыўныя памінкі. Гэта было як свята. Людзі цішэлі, лагаднелі, з разуменнем і спагадай глядзелі адзін на аднаго. Здаецца, яны пачыналі бачыць, што ўсе тыя сваркі, якія часам не давалі спакою нармальнаму жыццю, псавалі шмат крыві і нерваў,— нішто ў параўнанні з тым, дзеля чаго яны сабраліся тут, і таму рабіліся ветлівымі, дабрачымі.

Могілкі стаялі недалёка ад сяла. Гэта была невялікая грыва са старых высокіх бяроз, перасыпаная падлескам ельніку. Яшчэ не так даўно гэта грыва злучалася з лесам, правільней, была рогам змрачнаватага сырога ельніку. Ельнік пусцілі пад пілу, выкарчавалі, і цяпер толькі гэты зялёны астравок ды вялізныя земляныя валы, парослыя хмызам, у якіх даправала тое, што засталося ад лесу, напаміналі пра нядаўняе мінулае гэтага кавалка зямлі.

Раней, калі могілкі былі рогам лесу, неяк нязвычна было, што могілкі ў лесе, быццам гэта былі не могілкі, а проста кавалак лесу з выпадковымі магіламі, а цяпер было яшчэ больш нязвычна — могілкі стаялі адны сярод голага поля, нібы выстаўляліся напаказ. А можа, яны і не «выстаўляліся», а ўсё гэта толькі здавалася Івану. Відаць, толькі яму, бо маці ішла спакойная, засяроджаная ў сабе, з мяккім, палагаднелым тварам, заўважаючы ўсё, што рабілася вакол.

Па дарозе да могілак — і па логу, цераз канаву, і па пасёлку, укругавую, ішлі людзі — па двое, па трое. Пад самымі могілкамі відаць была цэлая групка — чалавек з шэсць. Двое неслі ў руках кашолкі, астатнія ішлі без нічога. Івану падумалася: якраз так ходзяць на хрэсьбіны — са скацеркамі, у якіх завязаны міскі, талеркі... Іван разумеў, што нельга так параўноўваць, там — нараджэнне новага чалавека, услаўленне яго, радасць, а тут — смутак, жаль і слёзы па тых, каго ўжо ніколі не будзе,— і ўсё ж нешта агульнае было ў гэтых дзвюх зусім розных з’явах.

— Гэта Петрусёвы,— падказала маці, і Іван пачаў углядацца ў далёкія постаці, спрабуючы пазнаць каго. Так нікога і не пазнаў.

У канцы вуліцы сустрэлі Вавілу. Ён спяшаў дамоў, але быў цяпер паголены, з бурачнай ружовасцю на шчоках.

— Ужо ідзяце? — не то спытаў, не то проста так сказаў.— А я ўсё бегаю. Але мы сваё дагонім, Лявонавіч. Даго-о-нім.— Ён усміхнуўся Івану, трасянуў галавою.— Дай закурыць гарадскіх.

Іван дастаў пачак, закурылі.

— Маць тваю... быццам мне болей трэба, чым каму,— мацюкнуўся Вавіла.

Пастаялі. Вавіла ўсміхнуўся:

— Толькі што старшыню сустрэў. «Што, кажа, на могілкі спяшыш? Баішся, каб без цябе ўсю гарэлку не выпілі?» — «Што ты, кажу, Гаўрылавіч. Выпіць я магу і дома ў любы час. А гэта святое месца. Там бацька ляжыць і маці. І нам там ляжаць...» — «Нап'ешся», кажа. Хі-і-ітры, як змей. «Кінь, кажу, Гаўрылавіч... Вып'ю якога стакана, і ўсё. Ці ты мяне не ведаеш?» — «Я цябе, кажа, ведаю. І «кіну». Завалі мне пасяўную — дык так кіну...» Талковы мужык, толькі гэтага не любіць,— Вавіла пстрыкнуў па шыі.— Калі выпіў хоць сто грамаў, у кантору не паказвайся. Выгане.

Вавіла пакруціў галавою, засмяяўся і пайшоў далей, ступаючы шырока і грузна.

— А і праўда, нялёгка яму,— паспачувала маці Вавілу.— Бегае па хатах, як сабака, пакуль назбірае баб. У будзен дзень дык нічога, самі ідуць, а ў такія дні бяда.

Ішлі па пасёлку — было зацішна, спакойна, а завярнулі за крайні двор — адразу нахапіўся вецер, туга хвастануў па тварах, аж у носе зашчыпала і накаціліся на вочы слёзы.

Некалі дарога на могілкі ішла цераз поле, паварочваючы ля крыжа. Была яна роўная, утравянелая, з неглыбокай каляінай ад калёс. А цяпер колькі гадоў трактары заворваюць яе. І кожны раз людзі пратоптваюць наноў, і пачынаецца яна, як і некалі, ад крыжа, цяпер ужо струхлелага, пахіленага набок.

Поле было засеяна жытам. Яно добра бралася кучаравай, быццам вывернуты кажух, шэра-зялёнай воўнай. Усе ішлі напрасткі, пакідаючы сляды на мяккай, плыўкай зямлі. Пайшлі за людзьмі і Іван з маці. Іван не адзін раз хадзіў па гэтай дарозе, але сёння яму здалося, што яна стала карацейшая. У яго памяці гэта дарога значылася нашмат даўжэйшай. У яго памяці яна засталася такой, як была тады, калі па ёй везлі хаваць бацьку. Іван сядзеў тады на падводзе, у галавах у бацькі, і са страхам пазіраў, як на калдобінах і няроўнасцях бацькава галава ўздрыгвала і сухія, гладка зачэсаныя назад валасы яго рассыпаліся. Іван заўсёды ведаў, што валасы ў бацькі каляныя, быццам з конскага воласу, а цяпер, папраўляючы іх, прыгладжваючы, ён бачыў, што яны зусім не каляныя, а мякенькія-мякенькія, нібы льняныя. Ён ніяк не мог, не хацеў паверыць, што бацька мёртвы. Успамінаў, як бег з сажалкі дамоў і дагнаў цётку Вольгу. Яна плакала і сказала, што на лесапілцы бервяном забіла бацьку. Іван адразу кінуўся на лесапілку. І перад ім нехта бег, і за ім нехта бег. Іван здагадваўся, што адбылося нешта страшнае, але не мог уявіць гэта страшнае, не мог паверыць у тое, што бацьку «забіла». Яго не забіла! Мусіць, трохі стукнула, а людзі падумалі, што забіла, і пусцілі паніку. Як гэта можна «забіць», калі яны ўчора разам лавілі рыбу?

Ля лесапілкі было шмат людзей. Імі былі запруджаны праходы паміж качагаркай і сталом, паміж ваганеткай і гарой апілак, але людзі непрыкметна расступіліся, даючы Івану дарогу. Ён прайшоў паўз стол і ўбачыў маці і Рэню. Яны сядзелі, згорбіўшыся, на доўгім бервяне, прыціскаючы рагі хустак да вуснаў. «А дзе ж бацька?» Іван падышоў бліжэй да маці і тады ўбачыў яго. Ён ляжаў незразумела нерухома, тварам угору, развярнуўшы ў насках ногі. На адной назе ў чаравіку быў адарваны абцас, і на тым месцы шчэрылі зубы бліскучыя медныя цвічкі. Гэтыя цвічкі больш за ўсё ўразілі Івана. Ён адчуў, як усярэдзіне нешта заныла — сутаргава і дробненька. Ён прысеў каля маці. Нехта, здаецца Павел, расказваў:

«Што вы хочаце... Пілілі ў адну пілу... А пары ён нагнаў дай бог... Пілы разгуляліся, як шалёныя. Яшчэ каб стаяў засцерагальны нож, можа, нічога і не было б. Нож бы не пусціў бруска. А тут брусок як таркануўся ў пілу, яго як хапіла — я якраз пазіраў у акно,— і прама ў грудзі... Лявон стаяў напроці, чакаў. Яго адкінула назад, патыліцай на махавік, а ўжо адтуль — сюды. Я за рычаг, спыніў машыну, выскачыў. Тут Хведар, Мікола. Схапілі яго на рукі, трасём: «Лявон! Лявон!» Ні слова.

Прынеслі вады, пачалі ліць у рот. Я ўзяўся за грудзі, паслухаць сэрца — ці б’ецца, якое там б’ецца — там ніводнай цэлай костачкі. Усё патрушчана. Што вы — такая сіла...»

Гузікі на грудзях у бацькі былі расшпілены. Іван дакрануўся рукой да цела — яно было халоднае. Пад рукой нешта лёгка і суха зашамацела. Як жарства. Гук гэты быў такі нечаканы, што Іван націснуў рукой яшчэ раз і зноў пачуў сухое шамаценне. Ён адзін раз чуў такое шамаценне — калі сустрэў вясной у лесе змяю і яна схавалася ў сухім леташнім лісці... Але і зараз Івану не верылася, што бацька нежывы. Здавалася, ён зараз устане, засмяецца, што-небудзь скажа...

Маці ўзяла Івана за руку:

— Не трэба, сынок, не чапай яго.— І ціха дадала: — Бяжы дамоў. Скажы Лідзе, Алёшу, Валіку. Яны ж нічога не ведаюць. Ох-ха-ха! — Маці схапілася за галаву і запрычытала на ўвесь голас: — А куды ж ты ад нас пайшо-о-оў? А на каго ж ты дзетак сваіх пакіну-у-уў!

Іван устаў. Людзі зноў расступіліся, прапускаючы яго. Была тут ужо і цётка Вольга. І беспрычынна жорсткімі здаліся Івану яе, сказаныя знарок моцна, словы: «Ужэ няма за каго сварыцца, Лёкса, ужэ не скажаш, што Вольга пераманьвае яго. Пераманілі другія...»

...І зараз, ідучы па полі ўслед за людзьмі, там, дзе некалі была дарога, ступаючы дзе ў гатовыя сляды, а дзе ў мяккую слізкую зямлю, Іван зноў падумаў, як блізка ад сяла стаяць могілкі і якой далёкай здавалася дарога да іх тады... Гэтая думка не тое каб азадачыла яго, а неяк здзівіла, пакінуўшы ў душы намёк, пытанне, над якім трэба думаць. І яшчэ ён успомніў: якой глыбокай і страшнай здалася тады яма, у якую апускалі труну з бацькам. Яма была выкапана ля бярозы, у сухім жвіры, і ён струменьчыкамі сцякаў на дно, а з бакоў ямы крывавілі сокам паперасяканыя лапатамі бярозавыя карэнні. Тады Іван упершыню ўбачыў і зразумеў, што ніякіх скляпоў, у якіх ляжаць «жывыя» нябожчыкі, на могілках няма. Людзей проста закапваюць у зямлю! І ніколі яны не ўстануць!

...На могілках было ціха і сыравата. Пахла леташнім лісцем і свежым жвірам: учора і сёння аглядалі магілкі, абкладвалі дзёрнам, пасыпалі свежым пяском, і ён не паспеў яшчэ высахнуць. За стваламі дрэў, каля абгародак, відаць былі людзі. Адны стаялі групкамі па некалькі чалавек, ціха і дзелавіта пра нешта гаварылі, другія хадзілі, спыняючыся каля той ці іншай магілкі. Ні на адным твары Іван не бачыў слядоў жальбы ці гора. Быццам усе сабраліся на работу — сур’ёзную, сумнаватую, урачыстую, але звычайную, патрэбную работу. І, мусіць, з-за гэтай сур’ёзнасці і ўрачыстасці гаварылі ўпаўголаса.

Маці ішла наперадзе, Іван — за ёй, асцярожна выбіраючы месца, каб не наступаць на невысокенькія, жоўта-шэрыя гурбячкі з урослымі ў зямлю плоскімі камянямі-помнікамі,— тое, што засталося ад нечых даўніх магіл. Маці ўсім давала «дзіндобры», Іван з кім здароўкаўся кіўком галавы, з кім — за руку. Тады і маці прыпынялася, слухала гэту нядоўгую і вядомую ёй гаворку: «Дзе ты, як ты, што ты...»

Сустрэлі ўчорашніх Іванавых спадарожнікаў — Ігара і Лёню. Перад тым як ісці на могілкі, хлопцы трохі клюнулі і былі ў вясёлым настроі.

— Прыходзь, стары, вечарам у клуб. Патанцуем,— запрасіў Івана Лёня. Былі ў яго нізкія, але прыгожыя чорныя бакі і лёгкая, нейкая паветраная і разам з тым нахабная летуценнасць у вачах. На могілкі ён ухітрыўся прайсці, мусіць, ні разу не ступіўшы ў гразь, бо чаравікі яго блішчалі, быццам ён толькі што іх наглянцаваў.

«Не ўсякая дзяўчына ўстаіць перад такім кавалерам»,— з захапленнем падумаў Іван і сказаў:

— Пабачым. Відаць, прыйду.

Іван успомніў сённяшнюю дарогу са станцыі, Лёневу пахвальбу, яго намёкі пра Веру і зноў пачуў непрыемны халадок у сэрцы...

— Прыходзь,— сур’ёзна і ціха сказаў Ігар, і Івану чамусьці падумалася, што з гэтым хлопцам некаму будзе проста і лёгка жыць.

Вось і бацькава магіла — за прасторнай чорнай абгародкай. Шырокая, як стол, задзірванелая з бакоў. У галавах — шэры, закруглены ўгары камень, на ім знаёмыя словы, абсыпаныя дзе-нідзе зеленаватымі кропачкамі моху.

 

Ой, лясы, вы не шуміце,

Майго мужа не будзіце,

Бо ён спіць вечным сном

Ва векі вякоў.

 

Гэта былі матчыны словы. Яна захацела, каб іх высеклі на камені.

«...ён спіць вечным сном...» Іван спыніўся ля абгародкі, узяўся за вострыя пікі жалезных прантоў. Маці прыходзіла сюды ўчора. Пасыпала свежым пяском магілы. І Шураву, і дзедаву — яны трохі далей, за абгародкай. На дзедавай — абымшэлы дубовы крыж — ён стаіць ужо болей чым пяцьдзесят гадоў. На Шуравай, за крыжам — елка, непрыгожая, гузаватая ў камлі...

У гэтым кутку могілак ляжалі ўсе Купцы. Дзяды і прадзеды, дзядзькі і цёткі, бацькі і дзеці... І маці загадала, каб абгародку зрабілі большую, каб у ёй было месца і для магілы ёй, маці.

Да абгародкі падышоў дзядзька Мікіта — адзіны жывы з чатырох бацькавых братоў. На могілкі дзядзька Мікіта прыйшоў адзін — жонцы нешта нездаровілася. Меў дзядзька самавіты выгляд — чыста паголены, разважны, у новым ваенным фрэнчы і хромавых ботах. Звычайна жонка баялася адпускаць яго далёка ад сябе — ведала порсткасць дзядзькі да чаркі. А ён злаваўся, чуючы на сабе гэты неспакойны кантроль. Сёння ж ён адчуваў сябе свабодна, падкрэслена салідна.

Пазней падышлі Надзя, Іванава сяструха — бацька яе, самы старэйшы з Купцоў, памёр у вайну; і цётка Грыпіна з мужыком, Лёшкам ці проста Лёхам — вясёлым і пакладзістым зубаскалам. Лёха быў яе другі мужык. Першага, Мішу, забілі немцы, калі ён, дзядзька Мікіта і яшчэ некалькі буднёўцаў уцякалі з канцлагера з Магілёва. І хоць з Лёхам цётка Грыпіна сышлася недзе адразу пасля вайны, старой радні яна не цуралася. У Лёхі быў звычай да ўсіх, хто прыязджаў з горада — старэйшы ён за яго, раўня яму ці нашмат маладзейшы, звяртацца на «вы». Спачатку Івану было надта не па сабе чуць «вы» ад чалавека, які ўдвая старэйшы за цябе, а пасля прывык, ды з Лёхам і нічога нельга было зрабіць...

— Ну, капшук яшчэ не паспеў адгадаваць? — падкацілася Надзя са сваімі смешкамі. Ківае на Іванаў жывот.

— Не паспеў.

— Спяшайся, а то і састарышся без жывата. Я другі раз гляджу і дзіву даюся, адкуль што ў людзей бярэцца? Яму яшчэ і трыццаці няма, а ўжо ружовенькі, гладзенькі, як той парсючок, і спераду быццам падушачка падвязана. І як такога жонка любіць?

— Быццам жонкі за жывот любяць? — адказаў за Івана Лёха.

— Не смейся. Сам вунь таксама пухнуць пачынаеш...

— Жонка добра корміць... І скажу яшчэ, яна гаворыць, што з мяккім ямчэй спаць, чым з сухім. Праўда, Грыпа?

— Адчапіся, знайшоў пра што гараваць.

— Адзін прыехаў? — гэта зноў Надзя, і вочы жыва бліскаюць, смяюцца.

— А з кім яшчэ?

— Думала, мо жаніха мне прывёз.

— Не меў заяўкі, а то мог бы і прывезці...

— Няўжо?!

Язык Надзя мела востры, і яго пабойваліся нават мужчыны: у гаворцы для яе ніколі не было нічога забароненага. Гадоў яна мела пад трыццаць пяць, жыла разам са старой маці. Некалькі разоў збіралася замуж, і кожны раз у самы апошні момант жаніхі білі ў хамут. Тлумачылі гэта проста: адна нага ў Надзі была карацей за другую, і гэта калецтва, збоку нават і непрыкметнае, адпужвала мужыкоў. І калі раней і пра сябе, пра неўладкаванасць свайго лёсу Надзя гаварыла лёгка і весела, а можа, хацела паказаць, што ёй весела, то сёння ў яе голасе Іван улавіў трывожную нацяжку.

— Мне б якога-небудзь заваляшчага, Іван.

— Каб хаця дроў насек, а?

— Дровы я прывыкла сама секчы, але хай бы насек. І каб зімой у грубцы прапаліў, і каб, прыйшоўшы з фермы, было ля каго пагрэцца. А то прыбяжыш ад кароў і ў халодную пасцель, як у магілу — бр-р-р, страшна. Дык знойдзеш? — Яна пазірала на Івана і смяялася.

— Знойдзем. Гэта каб у наш век ды не знайсці нейкага аднаго хлопца?

— І я так думаю. Людзі вунь на Месяц лётаюць, як яе, на Венеру збіраюцца, а тут бабе аднаго мужыка. Неабавязкова хлопца. Скажы, хай не баіцца, я яго любіць буду.

Іван падумаў пра тое, што Надзі, мусіць, зусім не смешна. Не, не смешна, калі так упарта гаворыць пра адно.

Успомніў, як учора адпрошваўся ў Васіля Васільевіча і як той адразу зморшчыўся, але ўсё ж адпусціў: «Едзь, толькі помні, што ў той панядзелак з брыгадай павінен быць у Гродна», як ехаў дамоў, перапоўнены рознымі пачуццямі, і галоўнае над усім была радасць. Радасць ад свайго здароўя і сілы, ад таго, што ён скора будзе дома і ўбачыць маці і яна будзе рада яму, а зараз ён адчуў, што той радасці ўжо яму мала. Яму стала нечага не хапаць, нечага яму бракуе.

— Дзе садзіцца будзем? — спытаў Лёха ў Іванавай маці. Яна тут была старэйшая. Як яна скажа, так і будзе. І яна сказала тое, што гаварыла не адзін раз:

— На Лявонавай магіле. Толькі рана яшчэ, ніхто не пачынае.

І праўда, усе нібы нечага чакалі — снавалі туды-сюды, перапытвалі, дзе хто ляжыць — пад сівымі цёмнымі крыжамі, пад урослымі ў зямлю камянямі. Іван сказаў маці, што скора вернецца, і яны з Лёхам пайшлі. Прадзіраліся праз кусты і малады ельнік, чыталі надпісы, і Іван дзівіўся: шмат людзей, якіх ён ведаў, ляжыць ужо тут. Пра многіх ён ужо і забыў і толькі цяпер, убачыўшы магілу, успамінаў, што яны былі, прыпамінаў іх твары, паходку, гаворку,— і ні смутку, ні жалю не адчуваў, быццам усе яны былі жывыя, здаровыя, як ён іх некалі ведаў, і быццам кожнага з іх можна зараз сустрэць, і нічога нечаканага і страшнага ў гэтым не будзе.

Адыходзячы з Лёхам ад сваіх, Іван меў намер паглядзець, ці прыехала Вера, і таму рабіў паўкруг так, каб выйсці да Пётравай магілы. Неўзабаве ён убачыў драўляную, пафарбаваную ў сіняе, абгародку і ля яе Клаўдзю і Веру. Так, з Клаўдзяй была Вера. Іван пазнаў яе, хоць яна і стаяла да іх бокам.

Першая ўбачыла Івана Клаўдзя, сказала Веры. Яна павярнулася, чакаючы, калі Іван падыдзе. Яна і змянілася і як быццам зусім не змянілася. Вырасла, памажнела, а твар, вочы — тыя. Усміхнулася аднымі губамі — азначыліся, стрэлкамі пырснулі маршчынкі ад куточкаў рота,— працягнула руку.

«Змянілася,— мільганула ўпартая думка. Сэрца яго білася неспакойна. Светла-каштанавыя валасы. Дзве пасмачкі аддзяліліся, перакрэслілі край ілба. — Змянілася і ўзрадавалася...» Для яго яна была тая ж Вера, што глядзела на яго знізу ўгору, калі ён забег да іх, адыходзячы ў армію. Для яго. А яна схамянулася, вочы пацямнелі — і быццам яе ўжо не было тут, быццам яна была недзе далёка-далёка, у сваім, не вядомым Івану свеце.

Яны з Клаўдзяй чакалі Міцю. Ён выправіў іх паперадзе, сказаў, што ідзе следам. Яны цеперся тут, а яго ўсё няма. Клаўдзя з Лёхам загаварылі між сабой, непрыкметна адышліся.

— Дзе ты зараз, у Мінску? — спытала Вера са сваёй далечыні.

— У Мінску...

— Надоўга прыехаў?

— Заўтра еду... А ты?

— Не ведаю...— Яна паўтарыла цішэй, ужо для сябе: — Не ведаю...

— У Салігорску? — механічна спытаў Іван.

— У Салігорску...— голас посны, бясстрасны.

— Паехалі заўтра разам... цераз Мінск...— Іван сказаў гэта цвёрда, нават грубавата.

— Не ведаю...— ускінула вачыма, быццам цяпер толькі ўбачыла яго і быццам спусцілася на зямлю.— Нешта Міці доўга няма. То ўсё нас падганяў, а зараз сам...

Як усё роўна некалі: «Якая адлегласць ад горада А да горада Б?» — «Не ведаю».

— Што-небудзь другое, акрамя «не ведаю», умееш?

— Умею...

— Я буду чакаць цябе вечарам у клубе...

— У клубе?— перапытала яна.— Добра, прыйду,— трасянула галавой і адкрыта, радасна, як збавенне: — А вунь і Міця... Рот да вушэй. Рады, што цябе ўбачыў...

— Ён такі, як і быў...

— Усе такія. Чалавек родзіцца адзін раз.

— Родзіцца адзін раз, а перарадзіцца можа дзесяць разоў.

— Не веру. Чалавек родзіцца адзін раз.

З Міцем паздароўкаліся, быццам не бачыліся ўсяго дзень ці два.

— Я-то ўжо думаў, што ў цябе зуб новы вырас. Уставіў бы, ці што, ходзіш шчарбаты,— падкалоў ён Івана, намякаючы на той далёкі вечар.

— Няма куды спяшацца. Чакаю, калі ў цябе шрам з носа сыдзе.

— Тады прыходзь вечарам. У «дурня», а? — загарэўся Міця.

— Надумаў у «дурня»,— перабіла яго Клаўдзя.— А Доўгі Лог?

— Заўтра паедзем,— махнуў Міця рукой.

— Дорага лыжка к абеду. Трэба памагчы бульбу пасадзіць.

— Ладна, не плач,— зморшчыўся Міця.— Цётка дык цётка... Знацца, Лявонавіч, перанясём на другі раз...

— Перанясём,— адказаў Іван.— І ты едзеш? — спытаў у Веры.

Яна маўчала, пазірала на Клаўдзю.

— Чаго яна паедзе? — ускінула плячыма Клаўдзя.— Ці там работніц не будзе?..

— Ды і дома некаму астацца трэба: і хата тут, і карова,— уставіў сваё слова Лёха.

— І сабака,— дадаў Міця.

— Добра, добра,— усміхнулася Вера.— Будуць цэлыя і хата, і карова, і сабака.— Івану падалося, што гаварыла яна гэта не без радасці.

Усе на момант прыціхлі, думаючы кожны аб сваім, і ў гэты час адчайны жаночы голас зазвінеў на могілках, нажом паласнуў па сэрцах:

— А божа ж, мой бо-о-о-о-жа!

А што ж ты нарабі-і-іў!

А куды ж ты яго забра-а-а-аў?..

А нашто ж ты мяне адну пакі-ну-у-уў!!!

Іван пазнаў голас. Гэта была Марыля. Месяц назад яна пахавала адзінае сваё дзіця — дзесяцігадовага сына. Пайшоў хлопец на сажалку і не вярнуўся дамоў. Як яно там было, ніхто не бачыў, вылавілі ўжо мёртвага...

Усе, хто дзе стаяў, так і засталіся стаяць. Твары ў людзей застылі, быццам акамянелі. Іван адчуваў, як на яго пачынае ціснуць гэты голас, у галаве пачало звінець, быццам хто ў чатыры рукі няспынна лупіў молатам па кавадле. Здавалася, яшчэ трохі — і чэрап рассыплецца ад гэтага нясцерпнага звону.

Але ў гэты час Марыля перастала галасіць. Заўздыхала, завохкала — ох-ха-ха! — і раптам пачала дзелавіта рассцілаць на свежай яшчэ магіле абрус. Вочы яе былі зусім сухія, свяціліся цьмяным металічным бляскам.

І на могілках раптам ажывіліся, заспяшаліся ля разасланых абрусоў.

Пайшлі да сваіх і Іван з Лёхам.

— Нічога не разумею. Здаецца, усе чакалі, пакуль Марыля загалосіць? — спытаў Іван у Лёхі.

— Яно так і ёсць,— адказаў той.— Як вам лепей расказаць... Некалі на могілках царква была, і за магілкі садзіліся пасля таго, як выйдзе бацюшка, прачытае малітву. Ні царквы, ні бацюшкі даўно няма. І павялося так: за магілкі садзяцца тады, калі сядзе чалавек, у якога самая вялікая і свежая рана...

 

VI

Іх ужо чакалі. На разасланым абрусе стаялі гарэлка, віно, закуска, ля каменя ляжалі два чырвона-рудыя, фарбаваныя ў цыбулляй лусцэ яйкі...

Нешта пярэчлівае і непрыемнае закіпела ў Івана ў грудзях яшчэ раней, калі ішлі ад Пётравай магілы. Надта ж ужо ўсе заспяшаліся да сваіх «сталоў», быццам згаладаліся, быццам баяліся спазніцца, і ўсё тое, што было ў людзях дагэтуль,— і сур’ёзнасць, з якой вяліся гаворкі, і прыцішанасць галасоў, і святочная ўрачыстасць, падаліся Івану паказнымі, несапраўднымі. Іван ведаў, што гэта не так, але ведаў і тое, што святасць, з якой ён ішоў сюды, тое «самае-самае», што жыло ў ім, у яго сэрцы, захісталася, як дрэва, у камель якога некалькі разоў упілася сякера. Ён зірнуў на маці — яна была ціхая, засяроджаная ў сабе, і нейкую лагоднасць і святасць распраменьваў яе спакойны твар. Яна дзелавіта расстаўляла па краі абруса чаркі, раскладвала відэльцы, нажы, накроены хлеб, быццам рабіла надта важную работу, якую акрамя яе ніхто не мог, не меў права рабіць. Іван ніколі не бачыў яе такой урачыстай і засаромеўся самога сябе, сваіх нядаўніх думак. Ён бачыў, што маці прыемна адчуваць сябе гаспадыняй, спакойнай, упэўненай.

— Ну, хопіць табе калдаваць,— нецярпліва пацягнуў носам Мікіта.— Глядзі, усе паселі ўжо...

— Паспееш і ты,— адказала Лёкса, ледзь варухнуўшы сухімі губамі. У яе нетаропкіх рухах і ў той паслядоўнасці і парадку, з якімі яна ўсё рабіла, Іван улавіў яшчэ адно: так акуратна, паслядоўна і нетаропка некалі любіў сустракаць гасцей бацька. Зараз усё гэта як перайшло да маці.

Яна аблупіла яйкі, парэзала на кавалачкі — разнесла па ўсіх магілах. Наліла ў шклянку трошкі гарэлкі, лінула ля бацькавага каменя — на жоўты сухі пясок.

— Хай і яму трошкі будзе,— сказала ціха і сумна, і голас яе дрогнуў. Перадала бутэльку Мікіту.— Разлівай,— загадала нецярпліва, быццам незадаволеная.

Мікіта наліў чаркі, узняў сваю.

— Ну, будзь, Лявон! І не крыўдуй, што мы п’ём.

— Зараз яму толькі і засталося, што крыўдаваць! — сказала маці.

Усе выпілі спяшаючыся і гэтак жа спяшаючыся пацягнуліся рукамі да закускі.

Кругом — з-за кустоў здзічэлага бэзу і малінніку, з-за камлёў дрэў — чуліся галасы. Былі яны не моцныя, яшчэ прытушаныя, але людзі не саромеліся гаварыць. Не маўчалі і тут, за Лявонавай магілай.

— Калі гэта яго забіла? — не то спытаў, не то проста так, каб не маўчаць, сказаў Лёха, не перастаючы жаваць.— Ужо, мусіць, ля дваццаці?

— Дваццаць гадоў, як лёду,— адказала Лёкса.

— Дваццаць гадоў... А здэцца, было саўсім-саўсім нядаўна,— падгарнула свой галасок Грыпіна.

— Калі падумаеш, дык нядаўна, а калі ўсё ўспомніш, то так даўно, што і памяці не хапае трымаць калі... Быццам не адно жыццё пражыла на зямлі, а столькі, што на ўвесь свет стане...

— Ты заўсёды плакалася, прыбяднялася, яксьці табе было горай, чым каму,— не ўтрываў Мікіта, быццам Лёксіны словы зачапілі і яго. Выпітая чарка ўжо дала чырванню яму ў шчокі, ён пачаў часцей міргаць.

— Ніколі я не прыбяднялася,— адказала Лёкса.— Як было, так і добра было. Ведала, калі сама не зраблю, ніхто не зробіць. І дзеці гэта ведалі. А цяпер і падаўна няма чаго прыбядняцца. А што было плакала, дык дзе ты бачыў бабу без слёз...

— Не, Мікіта, не кажы. Застацца без гаспадара з пяцярмі. І ўсе, як боб, адно пад адно. І выгадаваць іх, вывучыць, пуцём пусціць. Не-е-е, не кажы,— заступілася за Лёксу Грыпіна.— Вы ўдваіх з жонкай, і ты мужчына — і сам усё зробіш і ўсюды даб'ешся, а трэба — дык і на глотку наступіш, і дзяцей у вас толькі двое, а як вам, лёгка было?.. А, лёгка?

— Як усё роўна я кажу, што ёй было лёгка. Ведама, што нялёгка. Але ж не трэба грашыць, не трэба забываць і пра тое, што тады ніхто надта не раскашаваўся. Не трэба забываць і пра калгас. Памагаў, чым мог. Усё ж, як ні кажы, а кожны месяц выдзяляў... Калі жыта, калі бульбіну... А я... Я свайго не ўпушчу і ўпускаць не хачу... зарабіў — аддай, будзь добры... А не аддасі — сам вазьму...

— Гэта праўда... Ты ўсё можаш,— кіўнула Лёкса.— А мне? Каб не помач, дык бяры кій у рукі ды ідзі па людзях. Дык жа ж ніхто да гэтага не дапусціў. А тут дзеці, пяць ратоў. Хачу есці — і ўсё тут. Па лыжцы — дык пяць лыжак. Сябе я ўжо не бяру...

— І не толькі не дапусціў,— працягваў Мікіта,— а і школу ўсе паканчалі, і паўстройваліся. Алёша ў мараходным вучыўся і, каб не кінуў, быў бы, можа, капітанам, а ў Івана як сядзіць галава на плячах — і інстытут кончыў. Калі б гэта можна было? Я гэта добра ведаю... Мы таксама гадаваліся без бацькі. Сямёра нас было... І шмат нам хто памог?.. Пан памог? Ага, паможа...

— Каб не людзі, не ведаю, што б я тады рабіла... А цяпер...— Лёкса зірнула на сына, усміхнулася.— Цяпер не бяды... Зайшоў сёння раніцай Пухцік. Іван яшчэ спаў. Кажа, чаму мне не сказала, што ён прыедзе. Можна было б падводу паслаць... А Івана іначай як Лявонавічам і не называе.

— Быў Ясёк, а стаў Іван Лявонавіч. Нідзе не дзенешся. А тут і Ноначка паспела, аж пішчыць — замуж хоча,— засмяялася Надзя.

— Перастаньце,— перабіў Надзю Іван. Яму было непрыемна слухаць такое і пра Нону, і пра сябе.— Нона — дзеўка як дзеўка, і не ведаю, чаму яна табе не падабаецца?

— І я ж кажу, Надзя, перастань,— падаў свой густы голас Лёха.— А то ты яшчэ болей скажаш...

— А хіба я няпраўду сказала? — здзівілася Надзя.— Ты, Іван, вазьміся за Нону... Дзеўка яна і праўда ласістая... Хай Вавіла патрасе панчоху...

— Ну во, а я што гаварыў? — развёў рукамі Лёха, з сабачай адданасцю пазіраючы на Івана. Надзя смяялася.

Гаворка ішла сваім кругам. Дзядзька Мікіта не забываў пра гарэлку, і бутэлькі паволі пусцелі, і па меры таго як яны пусцелі, званчэлі галасы, і тое змрочнае, што тояць у сабе могілкі і што прыгнечана кладзецца на людзей, сплывала, як сплывае з ракі ранішні туман ад подыху ветру. Людзі сядзелі ўкруг магіл, гаманілі — пра тое, што было ў іх жыцці сёння ці будзе заўтра. Людзі быццам забыліся, дзе яны. Быццам яны былі не на могілках, а дома і быццам сабраліся не на Раданіцу, а на звычайную бяседу. У гэтым была нейкая свая вялікая мудрасць, свая жыццёвая праўда, і гэта падабалася Івану.

Успомніўся бацька, словы, якія ён часта гаварыў: «Як памру, прыходзьце да мае магілы».

Ні пра якую смерць, вядома, ён тады не думаў, а калі і гаварыў пра яе, то гаварыў жартам. Гэта была як гульня кошкі з мышшу. Ён — кошка, смерць — мыш. Іван цяпер ведаў, што ішло гэта ад здароўя, ад радасці жыцця. Хто баіцца смерці, той баіцца і ўспамінаць пра яе, баіцца дражніць яе. Сур’ёзна чакаць смерці можа толькі той, каму ўжо няма чаго рабіць на зямлі. А бацьку было што рабіць. Канешне, тут ён хітраваў. Гаворачы так, ён хітраваў і ў другім, і гэта, відаць, было больш сур’ёзна. Бацька хацеў абхітрыць людзей — тых, што будуць жыць пасля яго. Яму хацелася жыць і тады, калі ўсе будуць ведаць, што яго няма. Ён быў жадны на жыццё. Ён гаварыў: «Трэба спяшыць жыць, а не — дык і нашто жыць». Ён ведаў: раз прыйдуць на яго магілу, то ўспомняць яго. А раз успомняць — значыць, ён жыве.

Так думаў Іван, слухаючы і не слухаючы ўсё, што гаварылася. Былі тут яго думкі, якія ён выдаваў за бацькавы, былі бацькавы, якія ён лічыў сваімі.

— І Агеіха прыехала на могілкі... З Томай... Старая ўжо стала, нездароўчая. А такая баба была,— дайшоў да яго голас Грыпіны.

— Радзі і выгадуй, як яна, дзесяцярых, паглядзім, якая будзеш,— падкалоў яе Мікіта.

— Што ты, дзесяцярых... Крый божа...

— Нічога, Лёха справіцца,— Мікіта паляпаў Лёху па шырокіх плячах. Той разявіў рот, заўсміхаўся.

— Ну і трапло ж ты,— нязлосна папракнула яго Лёкса.— І старэе, а на язык ніякага ўдзержу няма. Не глядзіць, ні дзе, ні што...

— Чалавек старэе — язык у отмаладзь ідзе,— заўсміхаўся, душачыся словамі, Мікіта.— Лявон таксама ніколі не сцясняўся...

— Байду сустрэлі... Ходзіць па могілках,— успомніла Надзя.

— Ага...— падхапіла Грыпіна.— Добранькі, акуратненькі... Здароваецца з усімі. Нікому вока не запарушыць...

— Не запарушыць,— ускінулася Надзя.— Пярсцёнак з пальцам здыме і будзе даказваць, што так было...

— Ай, які пярсцёнак!.. Калі там што было з той паліцыяй і ці было яно... Чалавек, можа, паміраць на сваю зямлю прыехаў, а вы на яго, як на ваўка,— запярэчыў Лёха.

— Ты лепей памаўчаў бы...— зіркнула на яго Грыпіна, і Лёха змоўк, стуліўся, быццам паменшаў ростам.— Я як убачу яго, дык заўсёды ўспамінаю пачатак вайны... Як прыехалі немцы і ўсіх мужчын, хто застаўся, сабралі ля кузні, выстраілі... Ён ужо тады ў паліцыі быў. Круціўся ля перакладчыка... Ён і Мішу майму памог на машыну ўзлезці...

— Мяне ён таксама на машыну падсадзіў. Кажа: усіх вас адпусцяць, толькі на работу звозяць. Адпусцілі! — Мікіта скалануў галавой, сціснуў зубы...— Спачатку вывезлі ў Бярэзань, а адтуль — прама ў Магілёў, у лагер... Не-е-е... Калі б я яго сустрэў дзе ў вайну, ды і адразу пасля вайны,— забіў бы, і нічога са мной не зрабілі б. А зараз... Адседзеў дваццаць год, вярнуўся, шлындаецца...

— Судзілі ж...— ціха сказала Лёкса.— Неяк выкруціўся. Сумеў даказаць, што сам нікога не забіваў...

— Тады б я яго пусціў у расход,— паўтарыў, размахваючы рукамі, Мікіта.— А што з яго возьмеш зараз?.. Хай поўзае...

Іван слухаў гэтую гаворку — то роўную, лагічную, то зусім непаслядоўную, нечаканую ў сваёй непаслядоўнасці, але зразумелую і блізкую яму, і хоць сам рэдка калі ўстраваў у яе, адчуваў сябе добра. Яму было вядома ўсё, пра што гаварылі тут, ён быў тут свой і ведаў, што навечна прывязаны да гэтых людзей, да ўсяго, што хвалюе і непакоіць іх, да гэтых старых могілак... Гэта была яго зямля, было яго жыццё, гэта быў ён сам...

А за «сталом» жыццё ішло далей.

— Я, як буду паміраць, папрашу, каб пахавалі ля халасцяка...— гэта Надзя, і рот, і зубы прыадкрыты ва ўсмешцы.

— А можа, ля жанатага? — перапытала Грыпіна.

— Ану іх, жанацікаў гэтых... Ім і там дзеці спакою не дадуць...

— Ну, дзеці цябе, мусіць, не надта займаюць,— заматала галавой Грыпіна.— Не баішся ты Бога, дзеўка... У яго ж іх трое, жонка...

— Не трэба, цётка Грыпіна, шукаць святых. Трэба самой быць святой.— Надзя ўсё яшчэ жартавала, але шчокі ўжо заружавеліся ад злосці.

— Не, Надзечка, не кажы. Дзеці ёсць дзеці. Дзецям трэба бацька...

— Дзеці... Якія гэта дзеці? Самаму меншаму пятнаццаць гадоў... І чаго вы да мяне прысталі?.. А можа, у нас любоў? — закрычала Надзя.

— Ты спытай у Лёксы, ці лёгка было ёй адной без мужыка...

— Што я буду пытацца? Я сама ведаю...— ціха сказала Надзя і прыўзняла галаву, пераводзячы вочы з твару на твар.— А мне што рабіць? Вы пра гэта думалі? Што рабіць мне? — голас яе нечакана задрыжаў, здавалася, яна зараз заплача. Але не заплакала. Аціхла, склаўшы рукі на каленях, збеднілася.

— Ты хочаш украсці чужое шчасце...— падціснула губы Грыпіна і зірнула на Івана: я правільна сказала? Іван са спачуваннем паглядзеў на Надзю: як тая вытрывае. Яна, як уколатая, матнула галавой, выпрасталася:

— Чаму ўкрасці і чаму чужое? Я хачу сваё ўзяць, сваё... Хіба мне не паложана шчасце?.. Можа, яна ў мяне яго ўкрала, а? Можа, усе вы ўкралі яго? Хіба я вінавата, што ў мяне яго не было? А цяпер яно паявілася — малюсенькае-малюсенькае,— і зноў я вінавата. Другіх судзіць лёгка, цяжэй сябе асудзіць. Вам, цётка Грыпа, можна гаварыць. Вы калі б ні прыйшлі дамоў, ведаеце, што там усё ў парадку. Лёха ўсё зробіць. Толькі галодны ведае, які смачны хлеб. Вот вы кажаце: «грэх». «Граху не баішся»... А вы, вы граху баіцёся?.. Вы, цётка Грыпа? Вы хоць раз былі на Мішавай магіле, хоць ведаеце, дзе ён ляжыць? Ваш першы мужык, дзядзька Міша... Вы сёння ўспаміналі яго.... Ён жа з Магілёва, з лагера ўцякаў дамоў... Да вас бег... І калі б па дарозе не забілі, прыбег бы. Дык вы хоць раз пабывалі на тым месцы, дзе ён уздыхнуў апошні раз? Можа, вас успамінаючы, уздыхнуў... Не бойцеся, Лёха пасля гэтага не кінуў бы вас, а можа, і болей любіць стаў бы... Бо на месцы Мішы мог быць Лёха... А вы кажаце «граху»...

Цяпер Іван са страхам глядзеў на твар цёткі Грыпіны, як ён з чырвонага стаў шэрым, потым пачаў бялець. Губы ў яе жаласна затрэсліся, вочы заміргалі.

— Ты Мішу не чапай. Чуеш, не чапай... Ён у мяне во тут сядзіць...— і яна тарканула рукой на грудзі, туды, дзе павінна быць сэрца. І заплакала, засмаркалася ў хусцінку.— Ён мне і цяпер сніцца. Часта сніцца. І ты на мяне не пазірай так, быццам першы раз бачыш. Не пазірай,— гэта ўжо на Лёху, і той заёрзаў, замармытаў: «Я што, я нічога не маю...» — і зноў, ужо праз слёзы, усім: — Я сёлета з’езджу, вазьму і з’езджу...

— Сціхніце. Што гэта вы разышліся? Людзі ж кругом,— не вытрымала Лёкса. Ёй было шкода Надзю, яна разумела яе, як сябе, і гэтую яе любоў да немаладога ўжо, сямейнага мужчыны. Але ж і Грыпіна гаварыла праўду. Яна-то заўсёды любіць павучаць другіх, але тут... Усё ж бацька траіх дзяцей... Дзе тут тая адзіная праўда, адзіны выхад... І яна накінулася на Мікіту, які ўжо добра-такі асалавеў: — І ты маўчыш. Разліваў бы ўжо, ці што...

— Гэта мы можам,— расплыўся той у салодкай усмешцы.— Каб што другое, а гарэлку мы ўраз...

— Гэта нам як піць даць,— загаварыў і Лёха. Ён рады быў, што сварка паміж жонкай і Надзяй скончылася, і зараз стараўся загладзіць усё, быццам тут нічога і не адбылося, і падсоўваў ім то адной, то другой бляшанку з рыбнымі кансервамі, сыр, масла... Але абедзве жанчыны маўчалі, абедзве былі натапыраныя, расхваляваныя.

 

..................................................................................

 

З могілак ішлі ціха. Паперадзе — Лёха з Мікітам. Мікіту трохі вадзіла ў бакі, ён часта міргаў, хапаў Лёху за руку — расказваў пра вайну. Зараз ён успамінаў пра Зеелаў. Іван ведаў: калі дзядзька Мікіта пачынае ўспамінаць пра Зеелаўскія вышыні, дзе яму пашчапала абедзве нагі, то «да кандыцыі» яму не хапае ўсяго якіх грамаў сто. Дайшоўшы «да кандыцыі», ён спакойненька клаўся спаць.

За Лёхам і Мікітам ішлі Лёкса з Грыпінай. У Грыпіны быў посны пакрыўджаны твар, губы — зашморгнуты вузялком. Яна не азіралася назад, на Івана з Надзяй, але па напружанай спіне яе і высока ўзнятай галаве было відно, што яна стараецца паказаць, быццам ёй напляваць на тое, што ўскінула ёй на вочы Надзя. Потым яна пачала нешта хуценька гаварыць Лёксе, час ад часу паварочваючы галаву назад, калола Надзю вачыма. Лёкса моўчкі слухала яе, але твар у самой быў задумёны — далёкі ад усяго таго, што нагаворвала ёй Грыпіна. Яна нагнулася, узяла ў руку прытаптаны нагамі корчык жыта — камячок чорнай зямлі з прымарожанымі жоўта-зялёнымі стрэлкамі і доўгімі белымі ніткамі карэньчыкаў. Камячок гэты нечым нагадваў кураня, якое толькі што паспела вылупіцца з яйка, з пакамечанымі крыльцамі і мокрай поўсцю, з кавалачкамі прыліплай шкарлупкі.

— Добра бярэцца,— сказала Лёкса, не зважаючы на Грыпініну траскатню, і тая зноў натапырылася, прымкнула губы.

Надзя ішла, пазіраючы сабе над ногі. Грыпініны словы зачапілі яе за балючае, і гэта не першы раз рэзалі ёй па жывому. Але страшней за Грыпініны словы было тое, што яна сама не ведала, як ёй быць. Калі б яна была ўпэўнена ў сваёй праваце! Калі б... Яна б і слухаць не стала нікога. Яна шукала падтрымкі, ёй так трэба была гэта падтрымка, не спагада, што ёй тая спагада! Не трэба ёй ні гэта шкадаванне, ні вінаватыя вочы. Нямала наслухалася і наглядзелася ўсяго. Няўжо яна робіць нешта такое, на што не мае права? Чаму не мае права? І хто дае гэта права? Грыпіне добра гаварыць... Гладкая, як цялушка, шчокі і тыя гараць, як у дзеўкі. Не скажаш, што бабе за сорак пяць... І Лёкса... Столькі сама нацярпелася, пакуль дзяцей вывела ў свет... Паспачуваць паспачувае...

— Уцячом мы адсюль. Пабачыш, уцячом,— сказала Надзя ўпарта і глянула на Івана.

— Калі ў вас гэта так сур’ёзна...

— А няўжо ж не сур’ёзна. Няўжо, думаеш, каб не сур’ёзна, я б пайшла на такое... Божа збаў, братка. Я ведаю, што гэта няпроста, вунь як няпроста... Але ж... і я... таксама чалавек, і я хачу трошачкі шчасця... Я болей не магу. Пакуль яго не ведала, маўчала. Думала, можа, так і трэба. А цяпер не магу. Прыйду з работы і чакаю, калі ён прыбяжыць. І жыву тым чаканнем. І, здаецца, нічога мне болей не трэба, толькі ведаць, што ён ёсць, што ён прыйдзе, што ён будзе са мной...

Ля пасёлка іх сустрэў Байда — у кароткім цёплым паліто, зімовай шапцы. Ён як быццам чакаў іх, таптаўся ля плота туды-сюды.

— Мо запалка е, мужчынкі? — спытаў, паказваючы непрыпаленую папяросу, узняўшы ўгору буры, цвёрды, як з крэменю, твар. Тонкая, быццам пажаваная скура на шыі нацягнулася.

— А чаму ж ёй не быць! — Мікіта спыніўся, палез у кішэню.— Для такога чалавека, як ты, не толькі запалкі не шкода...— Ён павольна дастаў карабок запалак, трасануў імі і падаў Байду.— Бяры і запомні, што даў табе іх Мікіта Купец...

— Я гэта і так ведаю, Мікіта, навошта помніць? — Байда ўзяў запалкі, угнуў плечы, затуляючыся ад ветру.

— Не-е-е, ведаць — адно, а помніць — другое. Я ніколі не забуду, хоць рэж, як ты некалі мяне на машыну падсаджваў... Ніколі не забуду,— Мікіта паківаў пальцам пад носам у Байды.

— Я цябе не падсаджваў,— насупіўся Байда, падаючы назад запалкі.

— Можа, і да сцяны нікога не ставіў, а? Ні Лявона нашага, ні Хведара, ні Уладзіка? Усіх, хто не здаў немцам зброю. Не ставіў, скажаш? А ты добра ведаў, хто не здаў яе: сам быў у самаабароне... Можа, скажаш, і не гразіўся: «Хто не прынясе зброю, расстраляем!..»

— Загадалі б, Мікіта, і табе, і ты шукаў бы...

— Загадалі б... Усім загадвалі, ды не ўсе слухаліся загадаў... А ты ўзрадаваўся... І да сцяны ставіў... Ставіў і гразіўся... І на машыну падсаджваў. Сваіх людзей, суседзяў сваіх... Мяне, Мішу... Падсаджваў... Думаў, што ваша ўзяла. Хацеў камандаваць... З наганам і плёткай... А не выйшла... Падабаецца табе гэта ці не падабаецца, а не па-вашаму зямля круціцца. І я табе дарую, сукін ты сын. Сёння дарую, таму што я жыву і выпіў. Таму і даю табе прыкурыць. Можаш карабок не аддаваць, можаш узяць сабе насаўсім... Я дарую... Але помню... Ведаю, каб ваша ўзяла, ты б мне даў прыкурыць... Так даў бы...

— Ну што ты, Мікіта? — Байда замітусіўся, бясколерна-светлыя, студзяністыя вочкі яго забегалі, шукаючы падмогі. Павярнуўся да Лёхі.— Ці ж я там камандаваў? Немцы камандавалі...

Мікіта паказаў кулак Байду, і той падаўся назад.

— Ды ты не бойся... Біць цябе я не буду. А папросіш — магу і есці даць... Калі па-добраму... Пайшлі, накармлю. Не тым, чым вы са сваімі немцамі кармілі нас у Магілёве, за калючым дротам... Не гнілымі буракамі, не шалупайкамі... Салам, мясам, маслам накармлю... Усё ёсць у Мікіты. І чарку магу паставіць — пі... Пі, але помні...

— Я дваццаць гадоў помніў... Там, у Сібіры, з тапаром і пілой. Хадзіў і думаў. Работай галаву не завяжаш! — сарваўся Байда на крык, ступіў да Мікіты.— Дык што, мне і цяпер па зямлі хадзіць забараняецца?

— Хадзі... Дваццаць год помніў і яшчэ дваццаць помні. І сыну накажы... Хай і ён ведае, што людзі — не авечкі, а жыццё — не кажух, навыварат не адзенеш. А зараз ідзі, і мы пойдзем. Праўда, хлопцы? — дзядзька Мікіта павярнуўся да Івана і Лёхі.— У нас яшчэ ёсць планы...

 

VII

Лёкса непрыкметна адстала ад усіх: спынілася перавязаць хустку і не захацела даганяць. Ішла воддаль. Не ўслухоўвалася, але чула, што гаварыў Мікіта і чаго смяяліся Лёха і Іван, бачыла, што Грыпіна і Надзя маўчаць, і ведала, чаму яны маўчаць, а сама жыла сваім. Цяжкім, страшным, але гэта было яе жыццё, хоць і далёкае, мінулае, але цяпер яна яго не баялася. Яна ведала, што без таго жыцця не было б і яе сённяшняга дня.

Апошнія гады з ёй гэта было часта. Яна магла задумацца пра што-небудзь і забывалася пра ўсё астатняе. Яна бачыла, чула і запамінала ўсё, што рабілася вакол яе, і ў той жа час была вельмі далёкая ад усяго гэтага: па-сапраўднаму жыла другім — сваім унутраным жыццём. Гэтым унутраным жыццём былі ўспаміны. Часам яны былі такія яркія і блізкія, што яна наноў і як быццам першы раз перажывала ўсё тое, што з ёй ужо было даўным-даўно.

Самае дзіўнае і незразумелае ў чалавечай памяці — гэта тое, што яна жыве незалежна ад чалавека, якому належыць, жыве па сваіх законах, незразумелых і жорсткіх. Аб сабе яна заяўляе часцей за ўсё тады, калі яе не просяць... А можа, гэта і добра, і правільна, можа, тут усё тая ж вечная мудрасць жыцця... Памяць — гэта непадкупны і непадуладны суддзя, і ён час ад часу напамінае людзям пра тое, пра што не трэба забываць...

Вось і зараз Лёкса ішла па мокрай і мяккай сцежцы і бачыла, што луг яшчэ толькі-толькі пачынае брацца зеленню пасля зімы, чула галасы мужчын, і як яны важка ступаюць, і як цыркае вада ў іх з-пад ног, а сама ўспамінала зусім другое. І не ўспамінала, яно ўспаміналася само...

Гэта было на другі год пасля смерці Лявона... І тады яна ішла. Праўда, ішла адна, зусім адна, і тады была зіма...

...Ужо шарэла, калі Янка, Ядзін мужык, прайшоў з Лёксай за вароты, яшчэ раз сказаў:

— Можа, лепей астанься, паначуй. Куды ты нанач. Яшчэ заблудзісся...

— Не, Яначка... Там жа дзеці. Я сказала, што сёння прыйду. Прыйду і Маліну прывяду... Дык во, прывяла,— яна зморшчылася, махнула рукой на хлеў, дзе, уздуўшыся гарой і выскаліўшы шырокія жоўтыя зубы, ляжала карова, яе Маліна, і заспяшалася, скоранька-скоранька пайшла па вуліцы, чыркаючы бахіламі па ўтаптаным снезе. Янка пастаяў трохі ля варот — высокі, няскладны, мокра шмаргануў вялікім носам і пайшоў у хату. Прынёс з каморы брусок, пачаў вастрыць нож: заўтра трэба аблупіць карову.

Да лесу Лёкса дайшла мігам. Дарога была торная, і яна падумала, што, пакуль добра сцямнее, будзе дома. На выездзе з лесу сустрэла дзве падводы — на санях з карамі ляжала па доўгаму, толькі што зваленаму бервяну. Коні з шэрымі ад інею храпамі цяжка ступалі па снезе. Побач з коньмі тупалі мужчыны.

Лёкса прапусціла падводы.

Снег быў рассыпчаты, сухі, але ісці было лёгка. Лёкса старалася не сходзіць са слізкага раўчука, працёртага палазамі, ішла, быстра змяняючы ногі, пазірала проста перад сабой — і нічога не бачыла: перажытае за гэтыя дні так вымучыла яе, што ў галаве ўжо не заставалася месца ні для якіх думак, акрамя адной бясконца доўгай і цяжкай думкі пра сям’ю, пра сябе, пра карову. «Як я зараз, куды без кароўкі? Што дам дзецям, чым накармлю... То, бывала, пабяжыш у хлеў, падоіш — і ўжо ёсць з чым з’есці бульбіну, перш чым адправіць у школу... А зараз... Ах, Маліна, Маліна, што ты нарабіла?» — як пра жывую, як пра чалавека, думала яна пра карову. У тысячны ці бог ведае які раз успамінала і тыя веснавыя дні, калі з гадзіны на гадзіну чакала Лявона — ён паехаў за Баранавічы і павінен быў прывесці карову, і як назад нарэшце дачакалася яго: з вясёлай, трохі падпітай усмешкай ён ехаў верхам на Маліне, паклаўшы на спіну замест сядла паддзёўку і зачапіўшы папругу за рогі, а высокая Маліна спакойна ішла па вуліцы, быццам даўно прывыкла вазіць на сабе людзей. І праўда, была яна вельмі спакойная. І аралі на ёй, і дровы вазілі, і сена...

Успамінала і той пракляты дзень, калі Пётра прыгнаў кароў з поля і сказаў, што Маліна ацялілася і што цялё мёртвае. Маліна прыйшла вялая, мокрая. Выцерла яна яе тады, напаіла цёплым пойлам, а сама пабегла на тое месца ў кусты, дзе Маліна ацялілася. Ацялілася... Звергла! Не пара ёй яшчэ было цяліцца. Восьмы месяц пайшоў цяляці. Быў то бычок — ладны ўжо, чорна-буры, з белай мецінкай на пысе. Закапала Лёкса яго, паплакала трохі. Цюкнула ёй тады: цялё ёсць, а дзе ж «месца»? Хіба яшчэ не выйшла? Абшукала кругом — нідзе няма. Назаўтра Маліну не пусціла ў поле, перагаварыла з пастухом. «Здэцца, выйшла...— сказаў Пётра.— Можа, сабака сцягнуў куды. Ён пры каровах быў».

Дні два Маліна стаяла ў хляве, рыкала, сумавала па цяляці. Папаіла яе Лёкса цёплым пойлам і на трэці дзень выпусціла на двор, на сонца. Карова павесялела, у поле хоча, і ў Лёксы нібы камень з плячэй скаціўся. Звергла дык звергла. Шкода бычка, ды што зробіш. Ці то ўдарыў хто, ці так што.

На чацвёрты дзень Маліна пайшла ў поле. Гэта ж каб веданне, трэба было тады ехаць па Макуху, везці яго хутчэй дамоў, хай бы паглядзеў... Можа б, і ўбачыў... Ведама, што ўбачыў бы, ветэрынар жа. І не маладзенькі, вопытны. Убачыў бы, што ацёл ненармальны, што «месца» засталося ўсярэдзіне. І што-небудзь прыдумалі б... Каб веданне... А то выпусціла карову на двор, яна адагрэлася на сонцы, а дурной бабе ўжо падалося, што яна і палепшала. Павесялела — і ўсё тут, ідзі, кароўка, у статак... І во на табе. Як не цэлы год хадзіла карова, і ніякага знаку. Усё як трэба. І пасвілася нармальна, і даілася добра, і малако ўсё аддавала... Толькі на быкі не ўзнялася... Зноў жа суцешыла сябе: і так тры гады — тры цяляці, хай у дзеўках паходзіць. Ажно во табе дзеўкі... Не ўзяла есці... Ні сечку, ні паранку, ні канюшыну... Пойла працэдзіць праз зубы — і па ўсяму... Прывезла Макуху. Прыехаў без інструментаў. Паглядзеў, памацаў, выпіў паўлітра: прыводзь на ветпункт. Завяла, ды ўжо было позна. Сагніло ўсё ўсярэдзіне.

«Ах, Маліна, Маліна...— шаптала Лёкса і бачыла перад сабой яе вялікія сіне-зялёныя вочы, слёзы ў вачах, чула яе цяжкі, нібы чалавечы стогн...— Маліна, Маліна, каго я буду чакаць з поля, выйшаўшы за вароты? А ранічкай хто будзе сустракаць мяне ціхім рыканнем?.. Каму я цяпер паднясу тое сена, каму?.. Маліна, Маліна. Загоніш ты мяне ў магілу, загоніш. Колькі той страхоўкі дадуць? Ну, няхай паўтары тысячы!.. А дзе ж я астатняе вазьму?.. Тысячы дзве яшчэ... Дзе іх узяць?.. Куды ж я без кароўкі з такой сям’ёй?.. Кароўка-мамка... Чым я ўцешу, што скажу Івану, калі ён сустрэне ля парога, здзіўлена развядзе ручкамі: «Хлеба ў століку няма, бульбы ў печы няма, а Іван есці хоча...» — і будзе пазіраць сваімі сінімі вачанятамі? Тады хапала даёнку і бегла ў хлеў, а зараз?..»

Лёкса ішла і ішла са сваімі думкамі, са сваім горам, выціраючы слёзы, і зусім не прыкмячала, што пасыпаў снег і што пацямнела ў лесе. Засталася ззаду паваротка на буднёўскую дарогу, і адразу стала цяжэй ісці. Снег тут быў у калена. Ледзь прыкметнымі ямінамі значыліся на ім нечыя сляды. «Няўжо гэта мае, як да Ядзі ішла?» — падумала Лёкса. Учора бегла сюдой, снег быў неглыбокі, а гэта, глядзі ты, усё засыпала.

Ёй даўно ўжо стала горача, і яна расшпіліла верхні гузік у жакеце, паслабіла вузел на хусце.

«Ці здагадаюцца хоць наабіраць бульбы ды паставіць варыць? — падумала пра дзяцей.— А то будуць сядзець, як куры, галодныя, будуць чакаць мяне...»

Не прымеціла Лёкса, як пачаў зласнець вецер. Ён ужо пругка раскачваў вяршыні дрэў, страсаючы з іх снег. І ад снегу, што сыпаўся і сыпаўся, і ад цемнаты, што акрывала, зацямняла ўсё, у лесе зрабілася глуха. Лёкса адчула шчымлівы халадок страху і занепакоілася. «Дзе ж тая Флёркава кладка?» — падумала яна, стараючыся не паддавацца паніцы.

Па часе, дык яна павінна была выйсці з лесу на атуленую кустамі лугавіну, за якой і была тая Флёркава кладка — гнілая падваліна колішняга мосціка, перакінутага цераз ручай. На выхадзе да Флёркавай кладкі дарога спускалася ніжэй, у балоцістую нізіну, ельнік пераходзіў у асіннік. Дзе ж ён, той асіннік? Лёксу абступаў ельнік і ельнік.

Яна пайшла шпарчэй, усё яшчэ не хочучы верыць, што недзе збілася з дарогі. Але чым далей ішла, лес гусцеў, а дарога вузела і як быццам мякчэла. Пад нагамі Лёкса не чула той цвёрдасці, якая адчувалася раней — і да павароткі на буднёўскую дарогу і адразу за павароткай. Яна спынілася — перадыхнуць, агледзецца. Але што яна магла ўбачыць? Цёмныя абрысы дрэў, якія далей ад дарогі зліваліся ў адно суцэльнае чорнае, і там, здавалася, нехта хаваецца, адтуль нехта выглядае, і ледзь прыкметны прасвет наперадзе і ззаду — дарога, па якой яна ішла.

«Дзе ж я зблудзіла? — думала Лёкса.— Нідзе ж не зварочвала. Ішла проста па дарозе...»

Яна спяшалася... Зачапілася за нейкую рагаціну пад снегам, павалілася. Зноў зачапілася... Ішла, прыглядалася і быццам упершыню бачыла гэты лес. Колькі разоў хадзіла да Ядзі, а, здаецца, ніколі не бачыла гэтага стройнага, высознага ельніку.

Спіна ў Лёксы была мокрая, але сама яна была спакойная. Нейкі халодны спакой, быццам гэта блудзіць не яна, а нейкі другі, далёкі і чужы ёй чалавек, апанаваў яе. Гэты спакой прынёс з сабой холад і пустату ў думкі, абыякавасць да ўсяго на свеце і да самой сябе. Нават пра дзяцей яна пачала думаць без страху і трывогі, з адценнем злосці: «Не маленькія ўжо, самі могуць за сабой прыгледзець. Бульба ёсць, дровы ёсць... З голаду не памруць...» І зноў пра дарогу: «Усё правільна. Трэба дзяржацца ўправа, і дарога прывядзе ў Буднеў. Ніякіх жа сёл паблізу няма... Трэба дзяржацца правай рукі...»

Вецер трохі перасціх, неба пасвятлела. «Мусіць, будзе мароз... Раз пасвятлела — будзе мароз»,— і зноў другая думка: «Ці накармілі парасят? І ці дадумаюцца дроў укінуць у печ? Асінавае сыр'ё — не прасохне, дык раніцай не ўпаліш...»

Снегу набралася ў буркі, ён раставаў там, і ногі былі мокрыя. Было мокра і пад каленьмі: некалькі разоў Лёкса правалілася ў нейкія яміны. Добра яшчэ, што здагадалася паддзець Лявонавы споднікі...

Чым далей мясіла снег Лёкса, тым больш накіпала злосці. Глухой, дзікай, роспачнай злосці на ўсіх і на ўсё на свеце, і на яго, Лявона. Недзе ў глыбіні душы яна разумела, што Лявон тут не вінаваты, не ён шукаў смерць, а смерць знайшла яго, але ёй трэба было на некага перакласці цяжар, што лёг на яе плечы, трэба было на некага выліць сваю злосць.

«Сам пайшоў, а мяне пакінуў мучыцца. Адну з дзецьмі... Яму там добра, спакойна, а мне тут хоць разарвіся, хоць самой лажыся і памірай...» Яна падагравала, распальвала ў сабе гэту злосць, але адчувала, што злосці няма, а застаецца крыўда, адна крыўда. Яна ўспомніла, як адзін раз, як не сшалеўшы, Лявон падняў на яе руку і яна, перапалоханая, схапіла з пасцелі соннага Івана і закрылася ім. Ведала, што з дзіцем Лявон біць яе не будзе. Цяпер яна ведала, што ён і так не стаў бы біць яе, але тады, убачыўшы яго чырвоныя вочы і здзічэлы твар, яна ўпраўду перапалохалася... Ён ездзіў у раён — цэлы дзень на золкім асеннім дажджы, па гнілой гразкай дарозе — і, калі цёмначы вяртаўся дамоў, у Анатольеўскім балоце заграз конь, ды так заграз, што трэба было самому выцягваць і калёсы, і каня. У хату ўваліўся пасля поўначы — мокры, брудны, галодны. А ў хаце ні хлеба, ні бульбіны... Ёй бы памагчы яму распрануцца, збегаць да каго-небудзь пазычыць хлеба, а яна, дурніца, пачала гаварыць, што няма нічога, што была ў чыгунку бульба, пакідалі яму, ды дзеці з’елі, чакалі-чакалі яго, думалі, што ўжо не прыедзе. Адкуль у яго спрытнасць узялася — сядзеў жа, як мёртвы, на канапе, а тут ірвануўся да яе: «Заб’ю! З-пад зямлі дастань, а прынясі хлеба!» І пайшла, і прынесла, а пасля доўга таіла злосць на яго, і плакала, і прычытала: як гэта так, падняць руку на маці сваіх дзяцей. І цяпер успомніла той момант, каб вярнуць тую злосць на Лявона, але злосці не было, быў адзін жаль. Было шкода і сябе, і Лявона. «Нялёгка было і яму, хапала, усяго хапала...»

Наперадзе пасвятлела. «Мусіць, бераг». Не, невялічкае гала, а за ім зноў той жа ельнік. «Божа, калі яму канец будзе». Лёкса стамілася, вельмі стамілася. Балела ўсё цела — і ногі, і рукі, і сярэдзіна. І яна пачала баяцца: ці стане ў яе сілы мясіць гэты снег? І колькі яго мясіць? І куды яна ідзе?

Ніякай дарогі даўно не было. Быў снег, мяккі, сыпучы, справа і злева — дрэвы, дзве сцяны, між сценамі — вузенькі калідор. То там, то тут бухматыя лапкі перагароджвалі калідор... Зачэпіш галіну — на галаву снег, як са страхі.

Калідор, крутануўшы туды-сюды, вывеў на нейкае поле. Гектараў пяць-шэсць. Як быццам знаёмае і незнаёмае... Над ім — густое белае мроіва і ціша. Маўклівая, сонная ціша. Лёкса аддыхвалася, хапала ротам паветра і ўслухоўвалася: можа, пачуе які-небудзь голас. Можа, дзе сабака гаўкне... Але кругом было глуха і ціха, толькі ў вушах звінела і звінела, як тонкая напятая струна, і хацелася спаць.

«Трэба ісці,— сказала сабе Лёкса.— Трэба ісці ўкруг поля: раз ёсць поле, недзе павінна быць і дарога...»

Яна стаяла пад елкай — высокай, з шырока распасцёртымі галінамі. Снегу тут было менш, гурба паўкругам ішла воддаль ад камля, ногі чулі цвёрдасць блізкага карэння.

«Трэба ісці»,— паўтарыла сабе Лёкса, а сама стаяла, прысланіўшыся да ствала. Галаву туманіла млявасць, вочы самі зліпаліся. «Толькі не заснуць»,— думала Лёкса, не заўважаючы, што засынае. Усё перажытае за гэтыя дні і гэта дарога так змучылі яе, што ў яе ўжо не было сілы супраціўляцца: як толькі цела знайшло апору, Лёкса заснула, быццам правалілася ў цёмную яму. Яна не ведала, колькі часу праспала так, стоячы, але раптам не то ў сне, не то наяву ёй пачуўся голас. Быццам нехта галасіў. І не нехта, а яе дзеці. Яна ачнулася, прыслухалася. Кругом было ціха. Нідзе ні голасу, ні гуку. «Можа, яны чакалі-чакалі мяне ды выйшлі шукаць... А можа, і самі заблудзіліся?» — скаланула трывожная думка.

І Лёкса зноў палезла ў снег і неўзабаве ўзбілася на нешырокую дарогу. Спачатку ішлося лёгка, і Лёкса падумала: «Трэба было даўно перадыхнуць». Памясіўшы снег з паўкіламетра, яна зноў адчула слабасць. Пачаў балець жывот. Потым болі пайшлі ўсярэдзіне, пад грудзі, і гэты клубок сядзеў там, пёк. «Толькі гэтага не хапала,— падумала Лёкса.— Толькі не хапала мне захварэць...»

Цяпер яна ішла цераз бярэзнік. Падалося, быццам недзе забрахалі сабакі. Нібы з левага боку. Яна стала. Не, нічога не чуваць. Зноў рушыла далей. Жывот не пераставаў балець. «Мусіць, ад голаду»,—рашыла яна і ўпарта сунулася наперад. Яна ўжо нічога не баялася, ні пра што не думала. Ужо і злосці не было ні на кога. І ў целе, і ў галаве пустата і стомленасць. Ішла і ішла. Намячала: «Дайду да той бярозы і перадыхну», але, дайшоўшы да бярозы, не спынялася, ішла далей. «Дайду вунь да той... Яшчэ да той...»

І зноў ёй пачуўся брэх сабакі. І зноў па левую руку і як быццам ззаду. Лёкса звярнула ўлева. Ішла між кустоў і дрэў, угаворваючы сама сябе: «За гэтымі бярозамі павінна быць сяло. Раз чуўся брэх сабак, значыць, будзе сяло...» Але за бярозамі стаялі другія бярозы, як копы сена, бухмаціліся кусты. «Ну, за тымі...» — зноў шаптала Лёкса, і за «тымі» кустамі стаялі другія... У Лёксы дрыжала ўсё — і рукі, і ногі, і саму яе ўсю калаціла. «Ну, за гэтымі елачкамі...» Зачапілася за нейкі сук і паляцела — рукамі і тварам у снег. Доўга ляжала, чуючы на шчоках холад. Устала, прайшла трохі, прысланілася да ствала бярозкі, прымкнула вочы, паціху пачала аб’язджаць уніз, пакуль зусім не села. Так добра было сядзець!

Зноў успомнілася Маліна. І хоць Лёкса ведала, што яе ўжо няма, але ўспомніла пра яе так, быццам яна не здохла, а жывая стаяла ў хляве. Успомніліся Ліда, Валік і Алёша. І тут не было непакою за іх, быццам яны былі і накормлены, і абагрэты, быццам яна ведала, што яны павывучвалі ўрокі, далі парасятам, укінулі ў печ дроў і палеглі спаць. «Гэтыя не маленькія, самі могуць зварыць сабе,— думала яна.— Рэня таксама не прападзе. Што-што, а галодная не будзе». Толькі Іван... Мільганула, як згадка, як бляск маланкі: «Хлеба ў століку няма, бульбы ў печы няма, а Іван есці хоча...»

Лёксу ўсю нібы скаланула. Яна расплюшчыла вочы.

І падалося ёй, што за бярозкамі нешта чарнеецца. Як быццам нейкая будыніна. Яшчэ не верачы ў сваё шчасце, яна ўсхапілася, ірванулася наперад. Гэта было гумно! Далей за ім няяснымі цёмнымі плямамі выступалі яшчэ будынкі. Лёкса доўга пазірала на гэтыя цёмныя плямы, баючыся падмануцца, і раптам загаласіла — дзіка, сумна, на ўвесь голас. Загаласіла ад роспачы, ад гора і ад радасці, што нарэшце ведае, дзе яна і куды ёй ісці. Цяпер яна ведала, што будзе жыць і што ніхто не зніме з яе гэты цяжар думаць пра дзяцей, гадаваць іх.

Добра выплакаўшыся, яна пайшла. Трэба было думаць, як жыць заўтра.

Яна ледзь увалілася ў хату. Дзеці яшчэ не спалі. Падвесіўшы лямпу за бэльку, яны на печы зубрылі ўрокі. У хаце было як у лядоўні.

— Раскладайце ў печцы як можна,— прахрыпела яна ад парога і павалілася на лаву. Ужо не чула, як Валік прынёс, навыцягаўшы з плота, сучча, як разгарэлася ў печцы, як дзеці сцягвалі з ног буркі...

«Божа мой, калі гэта было? І ці было яно? Можа, мне ўсё гэта толькі прыснілася?» — падумала Лёкса, вяртаючыся да сённяшняга дня і да сябе сённяшняй... Пачула, як нехта крануў за руку, павярнула галаву. Гэта быў Іван. Ён сустрэў яе позірк, усміхнуўся. Яго вочы і ўсмешка сказалі ёй: «Я ведаю, табе цяжка, ты стамілася, але скора мы будзем дома».

«Нічога ты не разумееш,— ласкава падумала яна пра сына.— Мне сёння добра. Быццам мы сабраліся разам усёй сям’ёй. І Рэня, і Ліда, і Алёша, і Валік... І быццам Лявон з намі. Я ведаю, што ты любіш яго, хоць яго даўно ўжо няма. А ці любіш ты мяне, ці будзеш ты мяне любіць так, як яго?.. Любіш... І будзеш любіць»,— суцешыла яна сама сябе, успомніўшы, як чакала яго гэтыя дні, як хацела, каб ён прыехаў, нават думала тэлеграму даць, і як ён, быццам угадаўшы яе думкі, заявіўся ўчора. Яна супакоіла яго, варухнуўшы губамі: «Добра... Усё добра».

 

 

VIII

Ля клуба Іван нос у нос сутыкнуўся з Федзем. Быў той добра выпіўшы і радасна разгарнуў рукі, быццам сустрэў даўняга сябра і хацеў залучыць у абдымкі.

— А-а-а, Іван. Хадзі, хадзі. Выпіць хочаш?

— А ёсць?

— Знойдзем...

— Не, не хачу.

— Шкода... А ў мяне настрой у самы раз.— Ён памаўчаў, відаць, раздумваў: расказваць ці не. Нарэшце ўскінуў вочы на Івана.— Пасварыўся дома. Разагнаў усіх — і жонку, і старую... Няма, каб сыну радавацца, за сына стаяць, усё ж прыязджаю, не забываю, дык яна жонцы патурае. Прыгрэла ля сябе. «Чаго прыехаў, грубіян?..» Гэта я чаго прыехаў... Далей — болей... «Лепш бы ты памёр тады, як я цябе маленькага малаком сваім карміла...» Гэта зноў пра мяне. Ну я і ўзарваўся. Надаела. Колькі там я таго малака выпіў? Можа, графін які ці два... То хай прыязджае ў Мінск — куплю ў магазіне ды аддам гэтыя два графіны ці колькі там. Не хочаш магазіннага, магу на кірмашы купіць, свяжэйшага... Дык, бачыш, не спадабалася. Як не з кулакамі кінулася на мяне...

Іван на ўсе вочы глядзеў на Федзю: жартуе ён ці ўсур’ёз гаворыць. На жарт непадобна: і позірк напружаны, нерухомы, і злосць у голасе.

— Ну і гад жа ты, як бачу! Быў бы ты мне раднёй, дык я за такія словы... Ад цябе адзін парашок застаўся б...

— Мы яшчэ паглядзелі б, хто каго... І зноў жа, Іван, давай без прафілактыкі. Яна, калі надта частая, і машыне шкодзіць, а чалавеку тым больш... Мяне яна ні грама не кранае. Не той тавар.— Федзя пастаяў яшчэ трохі і раптам мякка, са свойскай непасрэднасцю прапанаваў: — Хачу да дзядзькі завярнуць, да Вавілы. А то яшчэ можа пакрыўдзіцца: прыязджаў пляменнік і не зайшоў... Ха-ха-ха! Пайшлі разам — не прагадаеш. А? — і вочы яго, толькі што нерухомыя, са шкляной пустатой, ажывіліся.

Іван адмовіўся, і Федзя пайшоў адзін, і неўзабаве адтуль, куды ён пайшоў, пачуўся яго грубаваты моцны голас:

 

У міня такі харакцер,

І ты са мною не шуці...

 

«Ну і «харакцер»!» — пакруціў галавой Іван.

Зайшоў у клуб. Цёпла зашчымела ў грудзях, калі ўбачыў невысокую сцэну з непафарбаванай падлогай, вялікі, як расчынены чамадан, чорны дынамік на сцяне, куток жывёлавода з акуратна расстаўленымі і раскладзенымі брашурамі і часопісамі ўсіх часоў, і лозунгі над сцэнай і на сценах, і лямпы — на выпадак, калі патухне святло, і самога Васіля — ён сядзеў пасярод сцэны з баянам на каленях, медзведзяваты і сонны. Усё гэта было блізкае, добра знаёмае, і разам з тым ад усяго гэтага аддавала нечым даўнім, што забылася, а цяпер раптам ажыло, як у сне. Паклаўшы вуха на мяхі, Васіль нешта наігрываў. Болей у клубе не было ні душы. Васіль прыкмеціў Івана, узрадаваўся. Паставіў баян на крэсла, спусціўся ўніз.

Некалі яны вучыліся разам, у пятым ці шостым класе нават сядзелі за адной партай: Іван — маленькі заморыш, худы, жаўтатвары, і Васіль — здаравіла-пераростак, плечы — як у сапраўднага мужчыны. Неяк само сабой сталася, што Васіль узяў апеку над Іванам, абараняў яго ад большых і мацнейшых аднакласнікаў. Іван жа памагаў Васілю ў матэматыцы, у якой той быў слабаваты. Так яны здружыліся. І нешта з таго часу — шчырае, далікатнае, можа, нават цнатлівае, засталося між імі і цяпер.

Яны паздароўкаліся.

— Прыехаў да маткі? — запытаў Васіль. Голас у яго быў густы, грубы, гаварыў ён як у бочку, і выйшла: «брыехаў ду муткі». Іван усміхнуўся, агакнуў.

— Ту добра...— Васіль адразу пераключыў увагу на другое: — Трэба крэслы прыбраць, пакуль нікога няма. Танцы будуць.— Васіль заставаўся Васілём. Ён не любіў зацяжных цырымоній і дарэмнай траты слоў. Навошта словы там, дзе ўсё і без іх зразумела.

— Як твае мужыкі гадуюцца? — спытаў Іван. У Васіля былі блізняты.

— Растуць здаровыя, як мядзведзі. Скора бацьку загрудкі возьмуць,— засмяяўся Васіль.

Іван пасобіў яму ўскінуць на сцэну збітыя ў рады крэслы, заняў рукі часопісам. Васіль зноў узяў баян, пачаў лавіць нейкі матыў.

У клубе паволі люднела. За сталы набілася хлапчукоў, парасхватвалі шашкі і шахматы. На крэслах паўз сцены, як ластаўкі на дроце, вярцеліся дзяўчаткі-школьніцы, нацягваючы на вострыя голыя каленкі кароценькія спаднічкі, зіркалі адна на адну, на Івана.

— Васіль, уключы радыёлу,— канькалі яны, але Васіль быццам і не чуў іх — ціхенька рыпаў на баяне, ганяўся за сваім матывам, а той ніяк не даваўся. Васіль зноў і зноў лавіў яго, пакуль нарэшце не дабіўся свайго,— і, радасны, задаволены, расплыўся тварам, прайграў некалькі разоў ад пачатку да канца...

— Паспееце яшчэ ногі паадбіваць,— нарэшце сказаў дзяўчаткам.— Лепш пайшлі б ды спадніцы панадточвалі, пакуль кавалераў няма.

— А нам добра і ў такіх,— засмяяліся тыя.

На вуліцы было ціха, і раптам у гэтай цішыні пачуліся смех, шум, крыкі, расчыніліся дзверы, і ў клуб неспакойным тлумным гуртам уваліліся вясёлыя, п'янаватыя людзі, і адразу ў клубе стала цесна і весела. Першая ішла і вяла ўсіх цётка Вольга. Былі тут Іванава маці, Грыпіна, і Надзя, і Лёха. Маці з парога ўгледзела Івана, усміхнулася яму.

Цётка Вольга з непакрытай галавой, валасы сабраны ў куклу. Яна ў новай цёмна-зялёнай сукенцы, рукі растапыраны ў бакі, плывуць у паветры, у правай — хуста, пальцы левай свабодныя... Цётка Вольга як зайшла, так і пацягнула ўсіх за сабой кругам — высока ўзняўшы галаву, пазіраючы то наперад, проста перад сабой, то пад ногі сабе, прытупвала і прыпявала:

 

Праслужыў я ў пана

Першае лета,

Выслужыў я ў пана

Курку за гэта.

Мая курачка

Залатавурачка

Па двары ходзіць,

Куранятак водзіць...

 

Яна ішла па крузе, узмахваючы рукамі ў такт песні, і ўслед за ёй, як кураняты за курыцай, ішлі другія танцоры і таксама стукалі абцасамі, размахвалі рукамі.

Іван глядзеў на цётку Вольгу і не пазнаваў: здаецца, і стан у яе яшчэ нейкі маецца, і клубы не выпіраюць, і голас прыемны... І быццам гарачым паласнула па вачах і ад гэтай нямудрай, і, здавалася, даўно забытай песні, і ад гэтых няўмелых, даўно адвыклых ад танцаў танцораў...

 

Маё целя хвастом меле,

Мой індык шалды-балды,

Мой гусь — траву кусь,

Мая курачка

Залатавурачка...

 

— Музыку! Васіль, музыку! — закрычалі танцоры.

— Давай падыспан!..

— Падыспан!

Васіль ямчэй усеўся і рвануў баян.

Нехта крануў Івана за плячо. Іван павярнуўся. Нона!

— Добры вечар, Іван.

— Добры вечар.

— Бачу, прападае чалавек. Кругом музыка, а ён кісне. Думаю, пайду, разварушу...

— І добра зрабіла...

— Тады пайшлі танцаваць.

— Я паганы танцор...

— О, божачка, ці чуеш ты мяне? Дзеўка ўгаворвае хлопца танцаваць, а ён упіраецца. Да чаго мы дажылі? Падыспанец — лёгкі танец, яго лёгка танцаваць...— заспявала Нона, уваходзячы ў круг.— Не забыўся?

— Прыпамінаю...

Іван ужо і не помніў, калі танцаваў гэты падыспан, так гэта было даўно, але адразу прызвычаіўся да яго і непрыкметна для сябе ўвайшоў усмак. Яму падабаліся і гэта плаўная хада з каленцамі, з прытупваннем, і кружэнне, і змена партнёраў, і няхітрая і такая знаёмая музыка.

— Ты лёгка танцуеш,— сказаў Іван Ноне.

— Няўжо? — нібы ўсумнілася яна, пазіраючы на яго. Позірк яе гаварыў: «Я сама гэта ведаю»,— і хаваў у сабе пытанне: «А далей што?..» Нона яўна падахвочвала, і Іван прыняў яе намёк.

— Каб можна было, я хацеў бы ўсё жыццё танцаваць... з табой...

— Няможна...

— Чаму?

— Ногі не вытрымаюць...

— Мае ці твае?

— Твае. Мае крэпкія. Я ж працую на будоўлі...

— А я спортам буду займацца...

— І сэрца не вытрымае,— смяялася Нона.— Танцы даюць вялікую нагрузку на сэрца.

— Сэрца ў мяне моцнае.

— Яно ў цябе надта разумнае...

— Як гэта?

— Шмат думае...— Голас у Ноны стаў крышку больш сур’ёзны, чым трэба было для жарту.— А тут не трэба шмат думаць. Трэба танцаваць, і ўсё. Вось хоць бы так, як Лёня.— Нона матнула галавой назад. Там, праз некалькі пар, танцавалі Ігар і Лёня. Лёня танцаваў з адной з тых школьніц, што прасілі Васіля ўключыць радыёлу, расказваў нешта вясёлае, тая аж заходзілася ад смеху. Ён злавіў Іванаў позірк, паказаў белыя зубы. Замахаў рукой: давай, давай...

Іван нічога не паспеў адказаць Ноне, хоць і гаварыць было нечага: Нона гаварыла праўду, ён не ўмеў жыць не думаючы. А можа, нават думаў і больш, чым трэба было... Трэба было мяняцца парамі, і Нона пайшла наперад, усміхнуўшыся яму на развітанне.

Потым Іван танцаваў з маці. Яна глядзела на яго знізу ўгору, усміхалася няўстойлівай, расслабленай усмешкай.

— Адкуль гэта вы ўсёй талакой? — спытаў Іван.

— Вольга пазвала ўсіх да сябе. Ну, а ад яе — сюды, на танцы, танцоры старыя...— Маці як быццам адчувала нейкую няёмкасць ці то вінаватасць, быццам яна рабіла нешта не тое, што трэба было. І яму стала шкода яе, і гэтага яе вінаватага позірку, і яе ўсмешкі. Яна старалася танцаваць лёгка, свабодна, успамінаючы сваю маладосць, але нічога з гэтага не выходзіла: цяжкія, нібы набраклыя ногі не хацелі слухацца, і яна перастаўляла іх, як пратэзы. І толькі цяпер, танцуючы з маці, Іван адчуў, зразумеў, уявіў нейкім нутраным чуццём сваім, колькі давялося вынесці і нагам яе, і таму яны як падзервянелі, і рукам, адна з якіх няўмела ляжала ў яго на плячы, другая — вялая, шурпатая — у яго руцэ. Яму адразу стала горача, быццам туман ударыў у галаву. Іван не мог дачакацца, калі скончыцца танец. Ён так і не дачакаўся канца. Як толькі Нона зноў вярнулася да яго ў пару, яны пакінулі круг.

«Усё. Скажу заўтра, хай збіраецца і едзе да мяне. Хопіць з яе ўжо. Хай хоць пад старасць адпачне»,— думаў ён, выходзячы на двор.

На сажалцы турчэлі жабы. Пахла раскіданым на агародзе, падсохлым гноем...

Прысеў на лавачку па другі бок вуліцы, закурыў.

«Дык жа не паедзе... Ужо ж гаварыў. І што пачуў? «А што я там рабіць буду? Хіба твой пакойчык пільнаваць? Дык яго і так ніхто не ўкрадзе...»

Ён яшчэ сядзеў на лавачцы, калі з клуба выкаціліся гэтак жа тлумна, з песнямі і крыкамі і гуртам пайшлі па вуліцы цётка Вольга, маці, Грыпіна, Надзя, Лёха...

Васілю, відаць, надакучыла іграць на баяне, і ён уключыў радыёлу — на двор вырваліся гукі бадзёрага факстрота...

— А-га, яшчэ адзін мінчанін,— пачуў Іван, як толькі пераступіў парог клуба.

Шырока ўсміхаючыся і працягваючы рукі, да яго ішоў Іван Амяльянавіч, усё такі ж маленькі, але тоўсценькі, з добра прыкметным, быццам прыклееным жывоцікам. І прадаўгаваты твар яго патлусцеў, расплыўся.

І сёння, як і многа гадоў назад, калі Іван хадзіў у школу і калі кінуў хадзіць, ён быў у цёмным неадпрасаваным касцюме, які пучыўся на каленях і ўвесь быў у нейкіх светлых плямах.

Іван Амяльянавіч узяў Івана пад руку і павёў цераз залу ў куток, пад дынамік. Там ужо быў Вавіла — вясёлы, з чырвоным тварам.

— Давай, давай сюды! — замахаў ён ім рукой, як кацянят, згарнуў двух хлапчукоў, што сядзелі ля самога на крэслах, аслабаніў месца.

Селі. Слова за словам паплыла гаворка — усё пра тое ж, заўсёднае: што новае чуваць на далёкім і блізкім свеце. І неяк пасля першых жа фраз Іван Амяльянавіч пачаў скардзіцца, што цяжка, надта цяжка стала працаваць цяпер настаўніку. Гэта ўжо было нешта новае. Іван Амяльянавіч быў з тых настаўнікаў, якія ніколі не скардзяцца на цяжкасці сваёй работы, як бы туга ні даводзілася. А тут раптам такое...

— Не хочуць дзеці вучыцца. Не хочуць, і ўсё тут. Ты другому ставіш тройку, разумееш, тройку! — і яму хоць бы што,— гаварыў ён і злаваўся, распальваў сябе.— Знік, сплыў элемент зацікаўленасці ў вучобе... «У інстытут я не пайду, а на завод возьмуць і з тройкай, і ў трактарысты возьмуць...» Вось і ўсё... А ты распінайся, даказвай, угаворвай...

— А можа, Іван Амяльянавіч, яно і лепей, што чалавек ужо ў такіх гадах ведае, што хоча. Трэба, каб людзі цвяроза глядзелі на жыццё, хоць гэтыя людзі — усяго яшчэ школьнікі.

— У тым-то і бяда, што надта рана гэты чалавек ведае, што ён хоча. Нават не што ён хоча, а што яму трэба. Ён цудоўна разбіраецца ў тым, што яму трэба, а што не трэба. Ужо ў шостым класе ён ведае, што яму не трэба хімія, не трэба біялогія. Навошта яму хімія? Навошта яму біялогія? Навошта яму калупацца на прышкольным участку? Ён будзе электрыкам, а электрыкам, бачыце, хімію ведаць неабавязкова! Навошта яму літаратура, калі ён будзе шафёрам? Навошта шафёру Пушкін, навошта Багдановіч? — Іван Амяльянавіч пачаў ускідваць рукамі, на губах яго заблішчалі кропелькі сліны.— Урэшце, на ўсё гэта можна заплюшчыць вочы — чорт з табой: не хочаш вучыцца — не вучыся. Будзь толькі чалавекам. Вунь, бачыш, у парозе стаіць, з белай галавой? — Іван Амяльянавіч выцягнуў шыю, крыкнуў: — Коля! Коля Мотуз, ідзі сюды!

У клубе было тлумна, іграла радыёла, але хлопец пачуў голас Івана Амяльянавіча, павярнуў галаву.

— Ідзі, ідзі сюды! — махнуў рукой Іван Амяльянавіч, але хлопец крутануўся і выслізнуў за дзверы.

— Бачыў? Прыйшоў у клуб з папяросай. Ну, захацелася табе закурыць, закуры, хай на табе шэрсць курыцца. Дык не ж. Закурыць і абавязкова прыйсці ў клуб, каб усе бачылі. І гэта вучань шостага класа. Пазаўчора сустракаю яго на вуліцы ля школы. У школе ўрокі, усе ў класах, а ён шляецца па падаконню. «Чаму не на ўроку?» — пытаюся. Пачаў нешта выдумляць. Кажу: «Зараз жа ідзі ў клас!» Адскочыў. Ну што ты яму скажаш?

— Нічога не трэба казаць. Узяць і выгнаць.

— Выгнаць! Як гэта ўсё проста. А план усенавуча? І, дапусцім, мы яго выганім. Ён жа ўсё роўна на работу нікуды не пойдзе.

— Чаму гэта нікуды не пойдзе?

— Ты, Іван, як маленькі. Хіба ж бацька аддасць яго куды-небудзь... Ага! Я ўжо гаварыў бацьку, і не адзін раз. «Што ты, Амяльянавіч, ён жа яшчэ саўсім дзіця, яму ж толькі чатырнаццаць гадкоў...» А дзіця гэта ўжо вышэй за бацьку, і бацькавы чаравікі яму на нагу не лезуць...

— Я, Амяльянавіч, таксама думаю, што гэта мудра — прывучаць дзяцей да работы,— умяшаўся ў гаворку Вавіла.— Нечага да дваццаці гадоў па вуліцы сабак ганяць. Хай чалавек робіць нешта спасобнае. Я гляджу на свайго меншага. Таксама месца сабе не знаходзіў — ні дома, ні ў школе. І двойкі пачаў прыносіць. Я і папругай вучыў — думаеш, памагло... А пачалі ў школе вывучаць трактар — як падмянілі хлопца. Кніжак розных нанёс, вінтоў, карбюратар прывалок, сядзіць, калупаецца... Прыпыніўся заўчора ля двара Пеця Касачоў... Злез з трактара, матор не заглушыў. Мы якраз з хлопцам дровы рэзалі. «Дай, кажа, дзядзька, праехаць».— «Праедзь...» Хіба яму машыны шкода? Сеў і паехаў, пасля развярнуўся, прыгнаў назад. Дзеці цяпер вушлыя пайшлі. Не тое што мы, да пятнаццаці без штаноў бегалі. Тут ім усё — і радзіва, і тэлевізар, і хакей, і шмакей. І да іх трэба падстрайвацца.— Вавіла перадыхнуў, зірнуў на Івана, потым на Івана Амяльянавіча. Яму падабалася, што яго ўважліва слухаюць.— Я вазьму зноў жа меншага. Ён, як старшыня наш, Гаўрылавіч, не можа чуць паху гарэлкі. Захочам калі мы з жонкай выпіць... Ёсць на што, слава Богу,— і я зарабляю, і яна даярка. Раней, як толькі ўбачыць, што збіраемся выпіць, устае з-за стала і за дзверы. Раз гэтак, два, і неяк няёмка нам стала. Ён, малады, проці веку ідзе, яму вучыцца трэба... І зноў жа памяркуйце... Чаму ж і не ўзяць чарку, калі можна. Усё роўна два вякі жыць не будзеш, і Бог на магіле свечку не паставіць. Я дык, Амяльянавіч, думаю, што ні гарэлку піць, ні баб любіць ніхто па сваёй ахвоце не кідае... А?

— Па сваёй ахвоце ці не па сваёй... Па-твойму выходзіць, што без алкаголю няма ніякага жыцця,— Іван Амяльянавіч быў сур’ёзны.

— Чаму няма. Ёсць. Усякія людзі жывуць і ўсяк. Адзін па салоным душу роне, другі — па салодкім... А па ўсяму, Амяльянавіч, канчайма гэтыя тэорыі. А то сустрэлі свежага чалавека і завалалі яго на цэлы вечар... Гэта ж маладзёж... Ёй, можа, хочацца чаго-небудзь другога,— і, уткнуўшы губы Івану ў вуха, дыхаючы густой гарэлачнай кіслатой, Вавіла зашаптаў: — Чаго ты сядзіш тут? Ці табе другой работы няма? Музыка, танцы, ішоў бы ды зашчаміў дзеўку якую. Я ў твае гады падмёткі на хаду адрываў. Во, хоць бы Нону маю... Хіба дрэнная дзеўка? Я ведаю, і ты ёй падабаешся.

— Ну што вы? — Іван не адразу знайшоўся, што сказаць.

— Ты не глядзі, што яна танцуе з Патапавым,— па-свойму зразумеў Іванава замяшанне Вавіла.— Я шапярну ёй, і яна ўмомант адшые яго.

Іван зморшчыўся, заёрзаў, стараючыся адсунуцца далей ад Вавілы. Але далёка не ўцёк: не пускаў Іван Амяльянавіч.

— Я ж не сляпы, Лявонавіч, я сам прыкідваю. Хлопец ты ў тых гадах, калі сама пара падумаць пра сям’ю. Кватэрка ў цябе ёсць... Няхай сабе і адзін пакойчык, але на пачатак хопіць... Пакуль тое ды сёе, можна і пра машыну думаць. Не глядзі, што я жыву ў сяле, але тое-сёе кумекаю і такія-сякія грошы маю. Колы на тры магу хоць сёння даць... Яшчэ кола — і «масквічок» гатоў.

— Я думаю, што на ім будзе каму ездзіць...— Іван устаў.

— Дзіва што будзе,— падняўся і Вавіла.— Усё ж, як ні бяры, чатыры нагі... Падумай пра гэта.— Вавіла стаяў, шырока расставіўшы тоўстыя, крываватыя ногі. Іван зірнуў уніз на яго вялізныя, ці не сорак шостага памеру боты з шырокімі халявамі, і яму стала смешна. Яму здалося, што Вавіла і ўпраўду стаіць не на нагах, а на колах...

— Добра, падумаю,— адказаў ён весела і павярнуўся да дзвярэй.

Ён зноў сядзеў на лавачцы, зноў курыў. Веры ўсё не было. Нехта выйшаў з клуба і цераз вуліцу пайшоў да лавачкі. Гэта была Нона. «Мусіць, бацька паслаў услед»,— са злосцю падумаў Іван.

— Пра што вы з бацькам гаварылі? — спытала Нона адразу, прысеўшы ля Івана. Яна аж задыхалася, і голас яе дрыжаў.

— Ды так, рознае... Ты ж ведаеш мужчын,— Іван не ведаў, што гаварыць. Ён не чакаў такога павароту.

— Не, ты скажы, што ён табе гаварыў? Што ён плёў табе? Маўчыш? — у яе голасе былі і злосць, і адчай, і рашучасць. Яна цяжка дыхала, гаварыла паспешліва, глытаючы канцы слоў.— Можаш маўчаць... Я і сама ведаю... Сватаў мяне, праўда? Сватаў? Ну скажы, сватаў? — Нона схапіла Івана за руку, цягнула да сябе, пазіраючы яму ў твар.— Сватаў, а?

— Ды не, што ты выдумляеш... Якія сваты...

Нона адпусціла Іванаву руку і раптам заплакала, уткнуўшыся тварам у калені, але зараз жа выпрасталася, выцерла вочы.

— Я ведаю, ты мне можаш нічога не гаварыць... Як толькі сустрэне дзе новага чалавека, адразу валачэ ў хату. Жаніха мне шукае... Таргуе, як цялушкай. Сорамна людзям у вочы глядзець. Ну, я яму натаргую...

— Дарма ты так на яго. Ні пра што такое мы не гаварылі...— пачаў Іван, адчуваючы, што яна ўсё роўна яму не верыць.— І ты не бяры так блізка да сэрца, не перажывай. Старыя, яны як малыя...

Нона трохі супакоілася, але паверыць яму — не, не паверыла...

 

ІХ

Ён убачыў Веру адразу, як толькі яна зайшла, і адразу пайшоў ёй насустрач.

— Дзе ты столькі была? — спытаў Іван, адчуваючы, як цяжка стала яму дыхаць.

— Уходжвалася,— адказала яна проста, быццам ён і не чакаў яе тут цэлы вечар, і пачала развязваць хустку, потым распранула паліто.— Яны ж паехалі ў Доўгі Лог, а я і госця, і гаспадыня.

Ён узяў у яе з рук паліто, павесіў на вешалку.

Яна была падстрыжана «пад хлопчыка», і гэта прычоска маладзіла яе, прыемна акругляючы прадаўгаваты твар... Шарсцяны вязаны касцюм ладна ляжаў на стройнай фігуры.

— Ты хочаш танцаваць? — спытаў ён.

— Я мільён гадоў не танцавала,— адказала яна і ўсміхнулася. Па яе напружаных ноздрах ён здагадваўся, што і яна хвалюецца.

Ён ведаў, што ў клубе ўсе глядзяць на іх, ловяць кожнае іхняе слова, прымячаюць кожны іхні рух і заўтра, і паслязаўтра, і пазней будуць абгаворваць усё гэта, ацэньваць, прыкідваць і так і гэтак, але ўсё гэта яго зусім не займала. «Як яна перамянілася. Я зусім не ведаю яе»,— падумаў ён, а ўголас спытаў:

— Што папрасіць?

— Вальс... Я мільён гадоў не танцавала вальс...

Чамусьці яму не спадабаліся гэтыя яе «мільён гадоў».

Нешта фальшывае і лёгкае, як падробка, чулася ў гэтых словах. Гэта былі не яе словы, і гэта была не яна. Але Іван падышоў да Васіля, папрасіў паставіць пласцінку.

— Твая шэдэўра? — адрывістым басам спытаў Васіль.

— Хіба ты яе не ведаеш? Гэта ж Пётрава Вера...— нездаволена адказаў Іван.

— «Пётрава, Пётрава»,— перадражніў Васіль.— Я пытаюся: разам прыехалі ці кожны па сабе?

— Кожны па сабе.

— Але адсюль паедзеце разам? — Васіль жартаваў, вочы яго хітра жмурыліся, і злаваць на яго не хацелася. Ды ўрэшце, за што злаваць? Іван усміхнуўся:

— Не ведаю, хаця ўсё можа быць...

— Ты можаш не ведаць, а я ведаю. Нідзе ты ўжо не дзенешся,— соп Васіль, перабіраючы стосік пласцінак.— Ідзі да яе, а то хлопцы павядуць. Я кажу пра Патапавага хлопца і Данілавага ўнука. Гэтыя доўга гадаць не стануць.

Іван кіўнуў галавой і пайшоў да Веры.

У дынаміку нешта зашумела, зашыпела, і, як званы, ударылі першыя гукі надта знаёмага старадаўняга вальса. Пайшлі танцаваць. Закружыліся, замільгалі людзі, паплылі сцены, і сам Іван паплыў, быццам па рацэ, на быстры... Ён бачыў Верыны вочы, бачыў яе акуратненькую круглую прычоску «пад хлопчыка», чуў пальцамі кругленькія маленькія гузічкі ў яе на спіне, пад джэмперам, і яму добра было, і ўсё ж ён адчуваў нездаволенасць, нейкую фальшывасць свайго становішча. Што гэта было так, пацвердзіла і Вера. Яна раптам сказала:

— Зірні, як Нона на нас глядзіць.— І зноў сказала гэта ненатуральна гуллівым, з заігрываннем, голасам.

— Гэта табе здаецца,— суха сказаў ён.

— Не, ты зірні... І на Вавілу.— Вера не заўважала яго сухога тону. Ці не хацела заўважаць? Не, не заўважала.

— Гэта табе здаецца,— паўтарыў Іван.

— Ён гатовы нас з’есці.

— А ты баішся? — здзекліва падчапіў Іван. Яму раптам захацелася зрабіць ёй балюча.

— Мне няма чаго баяцца,— Вера як спалохалася, голас яе пацішэў. Яна паспрабавала ўсміхнуцца — нічога не выйшла, толькі ў куточках губ, як матылькі, трывожна затрымцелі маршчынкі. Яна насупіла бровы і прашаптала: — Я баялася толькі аднаго, каб цябе не адкралі...

— Хіба я такі маленькі, што мяне могуць адкрасці?

— Цяпер я ведаю, што ты не маленькі,— Вера ўважліва глядзела яму ў вочы.

Івану стала шкода яе.

— Мы доўга ў клубе не будзем,— сказаў ён, калі Васіль пусціў пласцінку другі раз.

— Пойдзем, як толькі скончыцца вальс...

— Васіль будзе круціць яго, пакуль не рассыплецца пласцінка...

— Ён цябе любіць...

— Мы з ім сядзелі за адной партай... Слон і Моська...

— Тады пашкадуем яго. Пойдзем пасля другога разу.

— Добра.

Вера ўсміхалася, але вочы яе былі сур'ёзныя і ў голасе ўлоўлівалася трывога.

 

На дварэ было цёмна. У паветры стаяла душная парнасць.

— Куды пойдзем? — ціха спытаў ён.

— Не ведаю. Пайшлі па сяле,— гэтак жа ціха адказала яна.

У яго ўсё яшчэ злёгку кружылася галава, а ў вушах звінела музыка.

Наперадзе па вуліцы нехта бліснуў ліхтарыкам — раз, другі, трэці... Неўзабаве адтуль пачуўся знаёмы п'яны голас:

 

У міня такі харакцер,

І ты са мною не шуці...

 

Федзя ішоў насустрач, пстрыкаючы святлом то сабе ў ногі, то ўправа і ўлева — па платах, па вокнах дамоў. Іван не хацеў сустракацца з ім і павёў Веру па сцежачцы паўз плот, кудой бабы насілі ваду з калодзежа. Але Федзя сам павярнуў да іх, секануў святлом Івану ў твар, слізгануў па Веры зверху ўніз і зноў засвяціў на Івана.

— Я думаў, што гэта ты з Нонай хаваешся... так скаць, прыжымоніху рэжаш...

— Патушы! — Іван засланіў рукой вочы.— Ты шукаеш Нону? Яна там, у клубе...

— Каго я шукаю, таго даўно няма.— Федзя патушыў ліхтарык, дакрануўся рукой да пляча Веры.— Барышня, вы дазволіце сказаць вашаму партнёру некалькі слоў? Так скаць, па сакрэту.

Вера зірнула на Івана, сціснула яго руку. Іван кіўнуў галавой:

— Ідзі, я даганю,— а сам павярнуўся да Федзі: — Ну, гавары, партнёр... Толькі хутчэй.

— Ломіш асіну, стары,— паспешліва загаварыў Федзя, і Іван убачыў, што ён не такі ўжо і п'яны. Болей прыдурваецца.— На якога чорта ты звязаўся з гэтай афіцэршай. Тут, дома, ва ўсіх на вачах. Ці табе дзевак мала? — Федзя паклаў руку Івану на плячо, але той скінуў яе. Яго ўжо душыла злосць. Не хапала, каб кожны вучыў грамаце.

— Ты куды ідзеш? — спытаў ён у Федзі.

— У клуб...

— Дык і ідзі. Прама, прама і прама... Там убачыш. І не лезь куды не трэба...

— Дурань ты, Іван, як я пагляджу, зусім дурань,— шчыра здзівіўся Федзя, развёўшы рукамі, і гэта шчырасць зноў падкупіла Івана: ён не пайшоў, як наважыўся быў, а затрымаўся.

— Ведаеш, колькі ў яго грошай?

— У каго?

— У дзядзькі майго. У Вавілы.

— Ён мне сёння гаварыў...

— Гаварыў? У-у-у, жыла. Ён можа зараз два «Масквічы» купіць. А за Ноначку ён нічога не пашкадуе. Яна яго дарагая дачушка. Ці ты яшчэ пра любоў думаеш? Кінь, стары. У нашых гадах... Будуць грошы — будзе і любоў, колькі хочаш...

— Усё?

— Што ўсё?

— Ты ўсё сказаў?

Федзя нейкую хвіліну ўзіраўся Івану ў твар, потым здзекліва хіхікнуў:

— Ці ты ідзеш па прынцыпу: лепш сініца ў руцэ, чым жораў у небе? А? Са стопрацэнтнай гарантыяй? Тады хвалю... Тут налог цвёрды, безадказны. Жывая натура...

— Што-о-о?!

Усё, што недзе сядзела ў Іване — і сіла, і злосць, і шаленства,— кінула яго да Федзі. Ён схапіў яго за каўнер і так сціснуў, што ў таго вочы палезлі на лоб. Нейкі час Федзя стаяў, зяпаючы пустым ротам, потым ірвануўся, прахрыпеў:

— Пусці, дурань.

Іван расчапіў рукі. Яго ўсяго калаціла.

— Ну і шалёны... Так і задушыць можна.

— Другі раз будзеш думаць, што гаварыць.

— Ды ўжо ж. Шалёны, яй-богу. Дай лепш свой адрас, можа, калі зайду. Мы ж ужо як бы і пабраталіся...

Федзя пасвяціў ліхтарыкам, Іван запісаў свой адрас.

— Вечарамі я дома, калі не ў камандзіроўцы.

— Як-небудзь пацэлю. Ідзі ўжо, ідзі. Цябе чакаюць. А з мяне сёння досыць. Пайду спаць... Можа, мае пусцяць.

Яны разышліся. Зноў пачулася: «У міня такі харакцер...», і гэта неяк узрадавала Івана, зняло з душы прыкры цяжар.

— Што ў вас было? — спытала яго Вера. Яна чакала Івана ля свайго дома.

— Нічога. Ён папрасіў мой адрас. Можа, калі-небудзь загляне...

Яны стаялі ля калодзежа. За ім, у двары была Пётрава хата. Колькі год Іван не быў у ёй? Апошні раз забег, ідучы ў армію... Яму захацелася зайсці, паглядзець, ці ўсё там так, як было некалі. Ён быццам хацеў зверыць сябе — і з гэтым домам, і з тым, што было ў доме і што было некалі ў ім, Іване...

— Зойдзем? — спытаў ён.

Вера маўчала, быццам не ведала, што рабіць, потым павольна адчыніла варотцы ў двор.

Верына няўпэўненасць як ажывіла неспакой у Іванавым сэрцы. З нейкім смуткам ён пераступіў парог некалі такой знаёмай хаты. Але цяпер хата выдавала чужой, і ён адчуў сябе ў ёй чужаком. Адвык ад яе.

Стол у кутку, лаўкі паўз сцены, далей, за дашчанай перагародкай, печ...

У другой хаце было прасторна. Выкінулі вялікую печ і замест яе паставілі грубку з прамым, высокім, аж пад самую столь, белым комінам.

Распрануліся.

— Прысаджвайся дзе-небудзь,— сказала Вера, а сама засталася пасярод хаты. Яна не ведала, што рабіць далей. Куды прапалі тая вясёласць, смеласць, з якімі яна зайшла ў клуб. Стаяла пасярод хаты, патупіўшыся, кусаючы губы, стрыжаная «пад хлопчыка» і сама быццам хлапчук, які лез у чужы сад, зачапіўся за цвік і разадраў новыя штаны. Яму страшэнна шкода гэтых новых штаноў, і ён збірае ў кулак усю сваю мужнасць, каб не заплакаць перад бацькам, які ведае, дзе і як падраны гэтыя штаны. Застаўшыся сам з сабой, ён даўно б даў рову...

Іван падышоў да Веры, паклаў руку на плячо, мякка сказаў:

— Не трэба.

Яна крутанулася да яго, зірнула ў вочы.

— Добра, што ты прыехаў. Ты нават не ўяўляеш, як гэта добра, што ты прыехаў.

— Я даўно не бачыў цябе.

— Ты не ведаеш, колькі часу я цябе не бачыла...— Вера памаўчала, потым ціха папрасіла: — Толькі ты нічога не думай, Іван.

— Я нічога не думаю.

— Ты ведаеш, пра што я гавару...

— А ты не гавары.

І ўсё ж і ён і яна думалі. І думалі пра адно і тое ж. Абое адчувалі, што між імі стаіць нешта такое, што не дае магчымасці ім адчуць сябе вольна, непасрэдна. І абое ведалі назву гэтаму «нешта». Гэта было Верына замужжа. І гэта быў час, які стаяў паміж імі. Вера адчувала сябе вінаватай перад Іванам, і віна гэта скоўвала яе. І яшчэ... Яна ўсё ніяк не магла паверыць, што гэта ён, Іван, той Іван, пра якога яна столькі перадумала... Яна столькі часу не бачыла яго і цяпер баялася яго. Яна не ведала, што ён думае. Каб ведала, то ёй было б лягчэй.

Іван не пазнаваў сябе. Ён так чакаў сёння Веру, так узрадаваўся, калі яна нарэшце прыйшла ў клуб. А цяпер уся тая радасць раптам прапала. Ну, хай яна была замужам... Дык і што з гэтага? Хіба яна стала нейкай іншай? Хіба яна перастала быць Верай? Той Верай, з якой яны некалі рашалі задачкі, з якой ён развітваўся, ідучы ў армію... Ён сам пераконваў сябе, як угаворваў, і адчуваў прытым, што нечага важнага, вельмі важнага не стае яго перакананням.

Ён узяў Веру за галаву, павярнуў да сябе. У вачах яе стаялі слёзы...

— Я нічога не думаю, Вера... Я не хачу думаць. Ты мне трэба... Разумееш, ты. І я цябе знайшоў.— І ён пачаў цалаваць яе губы, шчокі, валасы і пачуў, як зазвінеў, ажываючы, кволенькі галасок ручайка пад вясеннім снегам, той галасок, які для Івана звінеў некалі на танцах у клубе, пачуў, як гэты галасок весялее, шырыцца, набірае сілу.

...Па небе плыў празрысты, як Верына нейлонавая кофтачка, маладзічок, і святло яго цьмяна зелянела ў хаце. Гэтага зялёнага святла хапала, каб Іван бачыў Верын твар — цёмныя вочы, цёмныя губы. Гэтага святла хапала і на сад,— каб ясна былі відаць дрэвы, кусты бэзу і язміну, рог хлява...

Яго рука ляжала ў Веры на плячах, і ён пальцамі перабіраў яе кароткія валасы. Яны ціха перагаворваліся. Гаварыла Вера, а Іван слухаў, парой устаўляючы сваё слова. Слухаў і адчуваў, што за гэты час, як яны разам, у Верынай хаце, у ім адбыўся нейкі незразумелы пераварот. Вера перастала быць для яго чужой. Яна стала яго, блізкай і зразумелай. Як толькі прыйшлі з клуба, іх раздзяляла нейкая адчужанасць, нейкая сцяна. Цяпер гэтай сцяны не было. Цяпер перад ім была Вера — не тая Вера, якую ён ведаў раней, пра якую хоць і рэдка, але ўспамінаў і ў арміі, і пасля арміі. Гэта была зусім-зусім другая Вера... Яго Вера.

«Што ж адбылося, што змянілася?» — думаў ён. Ён не хлапчук, яму не пятнаццаць і нават не дваццаць. Ён ведаў і другіх жанчын, але такога з ім ніколі не было. Каб чалавек адразу стаў такім сваім... Чаму гэтага не здарылася з ім раней? Чаму ні адна з тых жанчын, каго ён ведаў раней, не стала такой блізкай, такой зразумелай, такой сваёй? Можа, таму, што ён доўгія гады чакаў яе, Веру? І гэта Вера, што зараз стаіць ля яго і гаворыць, а ён перабірае яе валасы, якраз тая, каго ён чакаў? Можа, таму, што ён любіць яе і любіць даўно, гэтак даўно, як ведае сябе...

Ён чакаў, што яно прыйдзе. Чакаў многа год, кожны дзень... Спачатку гэта было проста чаканне, падсвядомае чаканне нечага харошага. Так, мусіць, птушка чакае надыходу вясны. Ён не ведаў, што гэта будзе такое, але чакаў, як чакаюць вялікага свята... Пасля дваццаці гэта ўжо была туга... Ён з тужлівым болем праводзіў вачыма кожную пару закаханых, шчаслівых людзей, якіх сустракаў на вуліцы, у кіно, у рэстаранах... Ён не хацеў верыць, што лёс абмінуў яго, што шчасце яго прайшло недзе побач. На кожную дзяўчыну ён глядзеў з нямым, адчайным пытаннем: «Можа, гэта ты?» І ішоў ёй насустрач, і ў каторы раз пераконваўся, што гэта не яго шчасце... Ён ужо страціў надзею, ён пачаў прывучаць сябе да думкі, што гэта не кожнаму даецца. Як талент, як прыгажосць, як сіла... І прывучыў, але тугу з сэрца не выгнаў. Ён ужо нічога не чакаў... І тады яно прыйшло... Але разам з радасцю і сцішанасцю, што прыйшлі да Івана цяпер, было і вострае шкадаванне. Гэта было шкадаванне таго, што было і чаго ніколі не будзе ўжо,— той далёкай Веры і сябе самога — таго, даўняга. Цяпер яны былі зусім іншыя людзі.

Вера гаворыць... Яе валасы пружыняць пад яго рукой... Яна гаворыць, і ён разумее ўсё, пра што яна гаворыць. Яна замаўкае, і ён ведае, чаму яна замоўкла... У радыстаў ёсць тэрмін: працаваць на адной хвалі. Гэта значыць, увесь час чуць адзін аднаго, чакаць адзін аднаго, пазнаваць адзін аднаго па почырку і па скупым тэлеграфным почырку пазнаваць, што на душы ў другога...

Іван слухаў Верын голас, і гэты голас закалыхваў яго і не даваў заснуць. Іван не ўсё разумеў, пра што гаварыла Вера, але ведаў, пра што яна гаварыла. Яна гаварыла пра сябе, а яму здавалася, што гэта пра яго...

— Ты не ведаеш, ты не ўяўляеш, што было са мной, як ты пайшоў у армію. Часам мне здавалася, што я не вытрымаю больш цярпець, што я памру, так балела маё сэрца. Тады я першы раз адчула, што ў мяне ёсць сэрца. Выскачыўшы з нашай хаты, ты пайшоў на вуліцу не праз варотцы, а напрамкі, цераз грады, а там — цераз загарадку. Не ведаю, чаму ты так зрабіў, але мне здавалася, што ты пайшоў цераз грады, каб я цябе даўжэй бачыла. Выйду я на двор, зірну на твае сляды — і ў слёзы. Здаецца, сэрца разарвецца. Прашу Клаўдзю: «Закапай ты гэтыя сляды, ці заары, ці засып, а то я не вытрымаю, памру...» А яна смяецца: «Дурніца, кажа, во снег пойдзе і сам засыпле ўсё, зараўняе, і не пазнаеш, ці было дзе што. Ён у арміі, і ў яго ёсць пра што думаць. Ён нават і не ведае, што ты так надрываешся па ім, так сохнеш...» Смяялася, смяялася, потым злаваць пачала, сварыцца: гэта ж школьніца, васьмікласніца, замест таго каб пра вучобу думаць, месца не знаходзіць з-за хлопца. А я нічога не магу зрабіць з сабой.

Але праўда, надышла зіма, паваліў снег, засыпаў усё-ўсё і сляды твае. І я сціхла, паспакайнела сэрцам. Спачатку чакала, думала, што хоць слова напішаш, ну проста так, як знаёмай, хіба так нельга?.. Не-а... Бывала, іду са школы — усе дзяўчаты і хлопцы паперадзе пабягуць, а я валакуся нага за нагу... І думаю, думаю... «Ну не можа такога быць, каб ён нічога не ведаў, нічога не адчуваў. Я столькі пра яго думаю, так сэрца маё мучыцца. Нават дрэва адчула б гэта, а ён жа чалавек, жывы чалавек...» Табе смешна, праўда? Скажы, смешна?

— Не, не смешна,— адказаў Іван.— Гавары, я слухаю.

— Стану ля якой бярозкі, абдыму яе... А то згадваю, як мы сустрэнемся з табой, як ты пацалуеш мяне. І перажываю, аж ногі дрыжаць. Ніякія ўрокі ў галаву не лезуць. А ўбачу маці тваю, сэрца ў пяткі заходзіць. Хачу спытаць, ці прысылаў ты пісьмы, і баюся: яшчэ падумае што. Хацела прасіць Адама, ён тады пошту насіў, каб хоць зірнуць даў на тваё пісьмо, каб хоць почырк твой убачыць. Сустрэну яго і пытаюся, ці няма нам пісьмаў. «Не, няма».— «А каму ёсць?» А што тое «каму»?.. Маці тваёй таксама няма. Набралася смеласці і забегла да вас.

І не раз, а два... Зімой выдумала грэцца, летам — вады напіцца. Тады, здаецца, у першы раз і ўбачыла цябе ў ваеннай форме. Ты з нейкім сваім таварышам, насатым такім... Вясёлыя, здаровыя. І нейкі незнаёмы ты быў на той фотакартцы, далёкі. Ты не верыш мне?

— Веру.

— Мусіць, гэта дрэнна, калі жанчына так расказвае пра сябе? А? Дрэнна?

— Не ведаю. Па-мойму, не... Проста мы паціху адвыкаем ад шчырасці. Усё тоім у сабе, хаваем, беражом, не ведаючы, каму і навошта.

— Пасля прыйшла вясна, сагнала снег — і зноў усё пачалося спачатку... Заплюсну вочы і бачу, як ты перабягаеш двор, бярэшся рукой за жэрдку, прыгаеш, ляпаеш рукой па калашыне — ці то пыл збіваеш, ці ваўчкі... На дварэ стала цёпла, трава пайшла... І з сэрцам зноў нешта пачало рабіцца, нешта бушуе там, нечага хочацца, а чаго — і сама не ведаю. Проста месца сабе не знаходзіла. Асабліва пад вечар. Здаецца, ішла б і ішла немаведама куды. Здаецца, толькі б убачыць цябе, адзін толькі разік убачыць...

З горам папалам скончыла восем класаў, а што далей? Хадзіць у дзевяты? А тут і Міця перайшоў да нас. Яны з Клаўдзяй даўно ўжо былі як мужык з жонкай. Сядзіць, сядзіць позна ды і застанецца нанач. Клаўдзя і тады ўжо слалася на дваіх. Ноч прабудзе, а досвіткам бяжыць дамоў... А гэта зусім перабраўся да нас. Ты ж ведаеш, як ён гарэлку любіў. Кожны вечар пад градусам ды пад градусам. А пад градусам, то ці біцца, ці сварыцца. Клаўдзя таксама цаца добрая. Цярпела ўсё, пакуль нежанатыя былі, пакуль не перабраўся. А як перабраўся — яна ні на ўступку. Ён слова — яна два. Прашу: «Сціхні. Уступі яму». Дзе там! Як сплятуцца біцца — насмерць... Разы са два ўжо нежывую вырывала з яго рук... Дні тры паквохча, павохкае, а там усё наноў... А тут якраз падвярнуліся курсы бухгалтарскія. Я і паехала... Клаўдзя радзіла першага хлопца, і Чатырысорак асцепяніўся: піць стаў меней, біцца перастаў. Скончыла курсы і махнула ажно ў Запаляр’е... Адна б то я ніколі не адважылася ехаць за такі свет, а гэта падбіла напарніца, на тых курсах вучылася, Маня Жадзейка, у яе якраз сястра жыла ў Запаляр’і. Я, як за ветачку, раз-раз і паехала. Работу знайшлі скора. Я ў вэчэ, яна — на камбінаце... Сяджу, кручу арыфмометр, зводжу рахункі. Капейку згубіш, два дні шукаеш... Цяпер успомню, дык саму дзіва бярэ: адкуль у мяне стала адвагі паехаць на край зямлі. Нікога: ні сваіх, ні знаёмых, адна толькі Маня. Яна, як павадок, і трымала мяне там. Калі-калі, а спачатку я не вытрымала б... І пуста, і гола, і холад. Куды ні зірні — сопкі. А Мані хоць бы што. Прыбяжыць, смяецца... «Не гаруй, Вера, не змерзнеш. Хлопцы не дадуць змерзнуць». А марозы там страшныя. Градусаў сорак — сорак пяць. Выбежыш на двор, разы два хаўкнеш ротам — і назад. Як іголкамі прашывае. І цёмна. Глухой цемені, такой, як у нас, няма, а так — шэра кругом — і днём, і вечарам, і ноччу. Ні дзень, ні ноч. А ўгары над ліхтарамі — белыя слупы, мігцяць, пераліваюцца...

Прыбяжыш з двара, а тут печка гарыць. Дзверцы адчыніш — бліжэй да цяпла. Вазьму крэсла, сяду напроці печкі, і здаецца ўжо: ніякое гэта не Запаляр’е, а наш Буднеў і я дома... І во скора ты прыйдзеш задачкі рашаць...— Вера сціхла і доўга маўчала.

Іван павярнуўся да яе:

— Далей не трэба...

— Не... Я хачу, каб ты пачуў гэта ад мяне... Толькі...— яна запнулася.— Калі табе будзе зусім нецікава, скажы...

Ён пагладзіў яе па валасах, дакрануўся губамі да шчакі. Шчака была гарачая.

— Малая я вельмі баялася цемнаты,— пачала Вера, непрывычна расцягваючы словы.— Нават выйсці на двор ноччу мне быў вялікі страх. Я бягом пралятала цераз сенцы, хапалася за клямку, стараючыся як хутчэй адчыніць дзверы. Мне здавалася, што ў цемнаце нехта ёсць, нехта невядомы і страшны, і ён схопіць мяне... І зараз... мне хочацца хутчэй прабегчы гэтыя цёмныя сенцы...

У Джэка Лондана ёсць адно вельмі страшнае апавяданне пра поўнач, пра белую поўнач, пра той жах, што накочвае на чалавека, калі ён застаецца адзін на адзін з ёй. Прачытала я гэта апавяданне там. Вечарамі рабіць не было чаго, дык перачытала ўсю бібліятэку. Прачытала я гэта апавяданне і забылася. А неяк пасля пайшлі мы на лыжах у сопкі. Дзень такі ясны, недзе ўжо пад вясну. Маня, афіцэры з нашай часці, я... Узняліся на першую сопку, сонца ўбачылі. Як жаўток, вісіць на небе. Спусціліся за сопку — яго не стала. Ідзём і ідзём. Смех, жарты. Нехта некага зачапіў, нехта некага падчапіў. Я ў хвасце ішла. Яны наперадзе, а я за імі валакуся. Надта там з мяне лыжнік. Іду сабе, думаю... Хвойкі вакол — невялічкія, крывыя, як у нас на балоце. Дзе-нідзе бяроза — зноў жа крывая, карослівая. Спусцілася ўніз, а нашы ўсё недзе наперадзе, за сопкай. Стала я паправіць лыжу. Аглянулася — адна на ўвесь свет. Хоць бы душа, хоць бы што жывое... Ну, варона, ці заяц, ці самалёт. І такая ціша, такая ціша... Крыкнула — голас нікуды не паляцеў, здаецца, так на губах і застаўся. Белы снег наўкол, белае, як вата, неба над галавой, ну якраз як у тым апавяданні. Там яшчэ чалавек гіне. Яго дрэвам прыдушыла. І як убіўся ў мяне страх! Здаецца, ніколі ўжо я нікуды не выйду, голасу чалавечага не пачую... Кінулася я наперад па слядах. І не іду ўжо, а бягу, спатыкаюся, і бягу, і плачу... Бачу, нехта спускаецца насустрач. Ну, слава Богу. Гэта быў ён, Толя. Убачыў слёзы, паціснуў плячыма: «Што такое?» Кажу: «Нагу падвярнула». Ці ж скажаш каму, што спужалася?.. Так з ім удваіх мы і вярнуліся ў горад. Потым яшчэ хадзілі на лыжах, на танцы ў афіцэрскі клуб... Вельмі цяжка чалавеку аднаму. Яшчэ пакуль не заўважаеш, што ты адзін,— нічога. Здаецца, жывеш, і ўсё табе. А як адчуў, што адзін,— тады цяжка. А яшчэ цяжэй, куды цяжэй, калі вакол цябе чужое. Пасварылася я з гаспадыняй, у якой жыла. Папрасіла Толю: памажы кватэру знайсці. «Добра»,— кажа... І вечарам прыходзіць з хлопцамі. «Збірай манаткі і пайшлі...» А шмат што там збіраць. Звязалі пасцель у клунак, чамадан — і пайшлі. Прыводзіць ён да сябе ў пакой... Там ужо стол гатоў: гарэлка, шампанскае... Я ў слёзы, а ён смяецца: «Чаго ты? Усё роўна гэтым скончыцца, не сёння, дык заўтра». Я падумала, што і праўда так яно будзе...

Назаўтра пайшлі ў загс, а яшчэ праз два дні ён паехаў... Ён усё прападаў у камандзіроўках. Матаўся па ўсёй Мурманскай вобласці. Я зноў адна, і зноў мне страшна, як тады, на лыжах... І бачу ўжо, што не тое, не тое я зрабіла... Няма ў маім сэрцы любві да яго. Я і хачу любіць яго, і не магу... Шукаю любві — і не знаходжу. Ён і высокі, можа, нават і прыгожы, і гаварыць умее, а мне нечага не хапае. Чаго — і сама не ведаю. Праўда, гэта тады я не ведала, чаго мне не хапае. Якраз душы і не хапала, чалавечнасці. Мы былі зусім розныя людзі, у яго сваё жыццё, у мяне сваё. Толькі ложак адзін. А хіба яго надоўга стане? Шукала я падпору, а знайшла путы. Дзень яшчэ туды-сюды, а ноч прыйдзе — усё думаю, думаю. Прыехаў ён неяк з камандзіроўкі, я яму і кажу: «Не будзем смяшыць людзей... Давай разыдземся». І разышліся. Пабыла я яшчэ трохі на Поўначы, а потым вярнулася назад, у Беларусь...

Вера змоўкла. Іван чакаў, што яна зараз заплача, і баяўся гэтага, але яна засмяялася. Ненатуральна вясёлым, фальшывым смехам.

— Вось і ўсё... І давай болей не будзем пра гэта.— Яна ўздыхнула, скаланула галавой.— Давай пра што-небудзь весялейшае...

— Пра што?

— Пра цябе. Я цябе зусім не ведаю.

Зубок месяца паспеў перабрацца ў другое акно, але святло яго ніяк не паслабла. Іван бачыў тыя ж цені ў яе пад вачыма, ля рота, той жа, а можа, і глыбейшы, бляск вачэй...

— Можна і пра мяне,— задумліва адказаў Іван і прыгарнуў Веру да сябе.— Можна і пра мяне...— І без ніякага пераходу, як працяг сказанага, але гэтак жа затоена і ціха: —Добра, што ты прыехала...

— Яй-богу?

— Ага...

— Ну, а ты... хоць калі-небудзь і хоць проста так... ці думаў пра мяне?..

— Думаў... Толькі да сённяшняга дня ты была недзе далёка-далёка, гэтак далёка, быццам цябе і не было...

— Можа, гэта была і не я? — прашаптала Вера, хаваючы галаву ў яго на грудзях.

— Можа, і не ты,— Іван даткнуўся губамі да яе валасоў.— Затое цяпер ты, і мне здаецца, што і заўсёды была ты. Не ведаю чаму, але сёння я ўпершыню неяк зусім проста адчуў радасць ад таго, што жыву на свеце. Не ў сэнсе: «жую — значыць жыву», а ў больш высокім: «жыву — значыць дзейнічаю, памыляюся, спатыкаюся, люблю, ненавіджу».

— Не баюся кінуцца з кулакамі ў бойку...— падчапіла Вера.

— І з кулакамі. Без гэтага нельга. Жыццё няпростае, а людзі розныя... Аднаму не хапае грошай на хлеб, другому — на машыну, і кожны хоча мець сваё... І зноў жа... гэта Раданіца, могілкі, вечарынка... Сёння я ўпершыню падумаў пра тое, што на могілках ляжыць болей, нашмат болей людзей, чым ходзіць жывых...

— Паміраць страшна,— Вера ўся скаланулася.

— Не, не таму, што страшна паміраць, а таму, што хочацца жыць. Жыць чалавекам сярод людзей. А гэта зноў жа няпроста.

«Заносіць цябе, Лявонавіч, заносіць. Не трэба мудрыць. Менш абстракцыі — болей яснасці, болей яснасці — болей праўды...» — напомніў унутраны голас, і Іван пагадзіўся з ім і змоўк.

Было зусім відна, калі Іван выбраўся ісці дамоў. Спявалі жаўранкі. Вера правяла яго на двор, трымаючы рукі ля шчок: яны ў яе гарэлі. Іван затрымаўся ля варотцаў.

— Ідзі, ідзі! І так маці немаведама што падумае.

— Не падумае.

— Не ведаю, як я сёння буду глядзець ёй у вочы...

— Як і заўсёды...

— Што ты?! Хіба ж яна прымірыцца, што ты быў у развядзёнкі?

— Прымірыцца,— адказаў Іван, але для сябе зазначыў, што «развядзёнка» — матчына слова, і яна яго не шануе.

Заснуў ён імгненна, як толькі адчуў пад галавой падушку.

 

Х

Прачнуўся Іван позна. І прачнуўся не таму, што выспаўся,— калі тут было? — а ад вострага клопату: наперадзе была размова з маці. Ён ведаў, размова будзе нялёгкая.

Маці канчала паліць у печы. Зацята сціснуўшы губы, яна арудавала каля прыпечка, хапала ў рукі то чапялу, то вілкі, то качаргу — і з печы тады чуліся ці жаласны бразгат скаварады, ці глухое гупанне чыгуноў аб под, ці сухое патрэскванне згорнутых у кучу галавешак.

Па тым, як моцна грукала яна, адчыняючы і зачыняючы дзверы ў хату, не баючыся, што разбудзіць яго, Іван ведаў, што яна злуецца, і здагадваўся, што прычына яе злосці ўсё той жа — і яго — клопат: Вера...

Цяпер, на ранішнюю цвярозую галаву, Іван ясна зразумеў, што ў яго жыцці адбыўся новы паварот і гэты паварот прынёс зусім новае ў адносіны паміж ім і маці.

Было такое на душы, быццам ён правінаваціўся перад ёй, быццам у нечым здрадзіў ёй. Ён ведаў, што яму будзе цяжка загаварыць з ёй. Ён бачыў яе злосны твар, хапатліва-рашучыя рухі, і яму было шкода яе. Шкадаванне гэта тачыла яго і пазней — перад снеданнем, і за сталом, калі елі — абое маўклівыя, уражліва насцярожаныя.

Калі ўсталі з-за стала, маці болей не вытрывала маўчаць:

— У Веры ночачку правёў?..

— Ага...

— Новы дом знайшоў?

— Мама...

— Дзе мама, хто мама? Не трэба ўжо мама. Дажылася-а-а,— маці схапілася за галаву і загаласіла, як па нябожчыку: — А няўжо ж ты дзеўкі знайсці не мог? Няўжо свет такі голы стаў?.. Развядзёнку знайшоў... Яна летась прыязджала, дык Патапаў круціўся ля яе, а сёлета — на табе! — мой сынок.

— Мама! — Ён схапіў яе за плечы, павярнуў да сябе... І яна адразу аціхла, быццам і не галасіла толькі што. Вочы яе глядзелі спакойна і цвёрда.— Навошта ты выдумляеш?

— Я не хачу цябе вучыць, сынок,— загаварыла яна паспешліва, баючыся, што ён не будзе слухаць.— Ты не маленькі, і ўсе вы цяпер вучоныя, аж надта вучоныя. Толькі ты не думай, што ты — мудрэйшы за ўсіх...

— Я гэтага не думаю.

— І ніколі ты не думай. Запомні: там, дзе не ўгадзіў адзін, нялёгка будзе ўгадзіць і табе... Бывае, што людзі сходзяцца так сабе, а расходзяцца заўсёды не без дай прычыны...

— Не трэба пра гэта, мама,— сказаў ён ціха.— Я гэта ведаю. І... яшчэ... Я хачу, каб ты ведала, што мама ў мяне адна. Гэта ты, мама...

Маці ўсхліпнула, ткнулася яму ў грудзі:

— Я не хачу нічога выдумляць пра Веру. І работніца, і гаротніца. Можа, і тое, што пра Патапавага хлопца гаварылі — брахня. За кім ён не бегаў... Але як падумаю, падумаю... Паўсвету абхадзіў і дзеўку сабе... не знайшоў...

— У цябе ўжо белыя валасы...— сказаў ён, не слухаючы яе.

— Каб з вамі ды не пабялелі,— зноў устрапянулася яна.— Дай люстэрка...

Іван падаў люстэрка. Яна доўга разглядала сябе, паставіла люстэрка на стол.

— Дзе твой чамадан... Трэба збірацца.

Іван выйшаў на двор, але і на двары чуў матчын голас. Не ўцерпеў, уткнуўся носам у шыбу — яна стаяла над расчыненым чамаданам і прымаўляла.

..............................................................................................................................................

 

Як заўсёды, яна правяла яго за вароты, але стаяла, не хацела выпускаць чамадан з рукі. Кінула вачыма ў адзін канец сяла, у другі, быццам нечага чакала ад Івана, быццам ён павінен быў нешта зрабіць і не зрабіў, ці, можа, сама хацела нешта зрабіць і не ставала ёй на гэту работу адвагі. Нарэшце перадала Івану чамадан, і іх рукі сустрэліся на ручцы — яе, цёплая і шурпатая, і яго, крэпкая і быстрая,— нейкі час пачакалі, перш чым разысціся, і ў Івана ёкнула, затрымцела ўсярэдзіне.

— Дык што я хацела табе сказаць, сынок. Ага. Калі і я памру, дык ты ўсё роўна прыязджай. Хаця на Раданіцу. Яна заўсёды прыходзіцца на адну пару, гэта лёгка запомніць, Яна заўсёды бывае ў другі аўторак пасля Вялікадня...

— Навошта ты пра гэта, мама?

— Нешта зноў успомнілася Маліна і як я заблудзілася ля Флёркавай кладкі... На ходжанай-пераходжанай дарозе... Ага, дык запомні, Раданіца заўсёды прыходзіцца на другі аўторак пасля Вялікадня...

Маці быццам не чула яго і не бачыла, гаварыла як сама з сабой. І Іван падумаў пра тое, што яму вельмі пашчаслівіла трапіць дамоў у такі дзень, калі ўсё разам — і слёзы, і радасць, і жывыя, і мёртвыя, калі да кожнага чалавека прыходзяць думкі пра тое, хто ён і што ён, куды ідзе і адкуль ідзе і ці ёсць у яго на гэтым свеце яшчэ што-небудзь, акрамя яго самога...

Яны пацалаваліся, і Іван пайшоў.

На Вавілавым двары Іван убачыў Нону. Яна таксама ўбачыла яго, падышла да варот. Усміхнулася разгубленай усмешкай, і Івану ўпершыню па-сапраўднаму стала шкода яе.

— Пайшлі! — Іван кіўнуў галавой у бок станцыі. Ён стараўся зрабіць выгляд, быццам учора нічога не было — і Вавіла нічога не гаварыў яму, і Нона не плакала на лавачцы.

— Мы ж у розныя бакі, Іван.— Яна прыкусіла губу.— Я паеду пазней.

— Тады шчасліва!

— Табе таксама.

Ён пайшоў, адчуваючы на сабе яе позірк, баючыся азірнуцца, каб не сустрэцца вачыма. Потым пачуў сухі, як ляскат пугі, голас. Здаецца, гэта крычала Ноніна маці: «Ну, чаго стаіш, чаго вочы палупіла? Пайшоў і хай ідзе».

Іван ішоў сцежкай, якая вілася па гліняным хрыбце ўздоўж канавы, лёгка пераскокваў цераз вымоіны. У канавах абапал дарогі млела жоўтая веснавая вада. Далей ляжала поле — чорная, з густой глінянай замешкай зямля. Дзён праз пяць можна пускаць трактары...

У небе трапяталі крыльцамі, звінелі жаўранкі, і гэты звон выцягнуў шчымлівую тугу з сэрца. Побач з тугой жыла ў ім, саграючыся і шырачыся, радасць абнаўлення, а ў ёй —дарагім напамінкам яна — Вера...

 

1970


1969-1970

Тэкст падаецца паводле выдання: Кудравец А.П. Познія яблыкі: Раман, аповесць, апавяданні. - Мн.: Маст. літ., 1999. - 494 с. - (Беларуская проза ХХ стагоддзя).
Крыніца: скан