— Ах, Жэнні, пабудзьце яшчэ!
Жэнні Сарб'е на званым снеданні трымалася бліскуча. Анекдоты і гісторыі, расказаныя з артыстычным запалам і скампанаваныя, як у лепшых белетрыстаў, чаргаваліся безупынна. Госці Леона Ларана, узрушаныя, зачараваныя, пераможаныя, здавалася, жылі па-за межамі часу ў палоне шчаслівых хвілін.
— Не, ужо амаль чатыры гадзіны, і сёння якраз серада... Вы ж ведаеце, Леон, што ў гэты дзень я нашу фіялкі свайму кавалеру.
— Які жаль! — прамовіў ён гучным абрывістым голасам, што так падабаўся на сцэне. — Знаю, знаю вашу вернасць!.. Прымушаць не буду.
Яна пацалавала жанчын, мужчыны пацалавалі ёй руку. Развітаўшыся, Жэнні выйшла, і ўсе хорам пачалі яе хваліць.
— Гэта проста дзіва! Колькі ёй гадоў, Леон?
— Пад восемдзесят. Калі я быў дзіцем і мая маці вадзіла мяне на класічныя ранішнікі ў Камедзі-Франсэз, Жэнні была ўжо славутай мальераўскай Селіменай. А я, самі бачыце, не юнак.
— Талент не мае ўзросту, — прамовіла Клер Менетрые. — А што гэта за гісторыя з фіялкамі?
— О, ды тут цэлы раман, які яна мне аднойчы расказала і нідзе ёю не запісаны... Але я не адважваюся выступаць пасля яе. Параўнанне будзе не на маю карысць.
— Вядома! Параўнанні — рэч шкодная. Але мы вашы госці, вы абавязаны нас займаць і павінны замяніць Жэнні Сарб'е, якая нас кінула.
— Добра! Я паспрабую... Раскажу вам гісторыю з фіялкамі ў сераду. Баюся толькі, што вы знойдзеце яе занадта сентыментальнай для сучаснага густу...
— Давайце, давайце! — падбадзёрыў Бертран Шміт. — Наш час прагне шчырых эмоцый. Ён толькі зверху прыкрыты грубасцю, нутро ў яго далікатнае.
— Вы так думаеце? Ну, што ж!.. Я наталю вашу смагу... Вы ўсе тут мала пажылі яшчэ, каб помніць веліч і красу даўнейшай Жэнні Сарб'е. Яе пышныя рыжаватыя валасы, што хвалямі спадалі на мармуровыя плечы, яе пільны, прытоены позірк, рэзкі, нават жорсткі голас, які раптам ламаўся, увесь наліты пачуццямі, выдзялялі і падкрэслівалі сілу яе духу, яе гордае хараство.
— Цудоўны маналог, Леон!
— Магчыма. Толькі з моды выйшаў... Дзякую за падтрымку... У кансерваторыі ў 1895 годзе яна атрымала прэмію і адразу ж была запрошана ў Камедзі-Франсэз. На жаль, я ведаю па сабе, як цяжка трымацца ў гэтым славутым тэатры. Рэпертуарныя амплуа строга замацаваны за пэўнымі асобамі, якія іх раўніва ахоўваюць. Самая здольная служанка можа дзесяць гадоў чакаць, пакуль ёй дадуць нешта вартае з Мальера альбо Марыво. Жэнні Сарб'е, абаяльная, прыгожая, наткнулася на каменную сцяну жанчын, праслаўленых, учэпістых. Усякая другая пакарылася б і тапталася на месцы альбо праз два гады перакачавала б у тэатр на Вялікіх Бульварах. Але не такой натуры была наша Жэнні. Яна дала бой. На гэта яна мабілізавала ўсё: свой талент актрысы, культуру, прывабнасць, свае цудоўныя валасы.
Вельмі хутка яна паднялася ў тэатры на самы высокі ўзровень. Дырэктар быў ад яе ў захапленні. Драматургі патрабавалі, каб асабліва адказныя ролі даручаліся ёй і нікому больш. Крытыкі, як згаварыўшыся, курылі ёй фіміям. Нават грозны Сарсэ пісаў: «Яе міміка і жэсты могуць зачараваць і кракадзіла».
Мой бацька, які ведаў яе ў той час, казаў мне, што яна страшэнна любіла сваю прафесію, была ўзброена тэарэтычна і шукала новых, асабліва выразных спосабаў паказу. У той час тэатр спаўзаў на пазіцыі наіўнага рэалізму. Калі ў якой-небудзь п'есе Жэнні павінна была атруціцца, яна наведвала бальніцы і вывучала спецыфіку смерці ад яду. Для выяўлення належных пачуццяў яна рабіла эксперыменты з сабой. У справах мастацтва яна не саромелася, як Бальзак, які для сваіх раманаў выкарыстоўваў сябе альбо пачуцці любімай жанчыны.
Можаце сабе ўявіць, колькі было паклоннікаў у дзяўчыны дваццаці двух год у росквіце яе прыгажосці і славы. Прабавалі падступіцца і артысты, і пісьменнікі, і банкіры... Адзін з банкіраў, Анры Сталь, стаў яе абраннікам. І не таму, што ён быў багаты. Яна жыла ў сваёй сям'і і была забяспечана. А таму, што ў яго таксама была немалая прывабнасць, а галоўнае, ён абяцаў з ёю ажаніцца... Вы ведаеце, што шлюб гэты адкладваўся, бо не давалі згоды бацькі жаніха, і толькі праз тры гады Жэнні выйшла замуж за Сталя. Пражылі яны разам нядоўга. Яе незалежны характар не мог мірыцца з сямейнымі абавязкамі... Але гэта ўжо іншая гісторыя. Вернемся да Камедзі-Франсэз, да дэбютаў нашай паважанай сяброўкі... і фіялак.
Уявіце сабе артыстычнае фае ў вечар аднаўлення з удзелам Жэнні «Багдадскай прынцэсы» Дзюма-сына. П'еса гэта мае значныя недахопы — і ў мяне, прыхільніка яго моцна скампанаваных п'ес, такіх, як «Паўсвет», «Друг жанчын», «Франсіён», развязны Дзюма «Чужаземкі» і «Багдадскай прынцэсы» выклікае ўсмешку. Але ўсе, хто бачыў Жэнні ў ролі прынцэсы, сцвярджаюць, што яна стварыла праўдзівы вобраз. Пра гэта я з ёю гаварыў не раз. Цікава тое, што яна паверыла ў вобраз. «У тыя гады, — казала яна мне, — я даволі арганічна думала так, як гераіня Дзюма-сына, і мне здавалася вельмі дзіўным выстаўляць напаказ пры поўным святле самае запаветнае, свае душэўныя перажыванні». Дадайце яшчэ, што ў гэтай ролі яна магла распусціць валасы і паказаць свае цудоўныя плечы. Адным словам, гэта было ўвасабленне хараства.
Дык вось, пасля авацый, у антракце яна адпачывала ў фае. Вакол яе натоўп. Шчаслівая Жэнні сядзела на ўслоне каля Анры Сталя і з натхненнем шчабятала пра сваю перамогу.
— Вось так, даражэнькі Анры!.. Цяпер мая лодка на вадзе. Ёсць чым дыхаць... Тры дні назад вы мяне бачылі. Дрэнна іграла, праўда?.. Плюхалася, як у лужыне... Танула... Рот быў залеплены... І вось гэты вечар... Збіраю ўсе сілы, скачок — і я на паверхні!.. Скажыце, Анры, а што, калі я правалюся ў апошнім акце, не выцягну да канца? Божа мой, божа мой!
Увайшоў білецёр і падаў ёй кветкі.
— Ад каго?.. А! Ад Сэн-Лу... Ваш сапернік, Анры... Занясіце ў маю прыбіральню.
— Тут вам ліст, мадмуазэль, — сказаў білецёр.
Яна разгарнула лісток і гучна засмяялася:
— Гэта ад ліцэіста... Ён мне піша, што ў сваёй школе яны заснавалі Жэнні-клуб.
— Тады ўвесь Жакей-клуб перабяжыць у Жэнні-клуб, — пажартаваў Анры.
— Ліцэісты мне падабаюцца больш, чым аматары верхавой язды. О! І гэты канчае паэзіяй... Слухайце, мой друг:
Даруйце мне, што вершам вам пішу,
Прабачце за радкі, што я няўмела склаў.
Я шчыра вас люблю і вельмі вас прашу,
Каб наш дырэктар гэтага не знаў.
Міла... да немагчымасці!..
— Вы будзеце яму адпісваць?
— Вядома, не! Такое мне на дзень разоў дзесяць прыносяць. Адурэць можна, адпісваючы... Але гэта мяне акрыляе... Паклоннікі ў шаснаццаць гадоў... яны будуць захапляцца мною доўга.
— Наўрад!.. У трыццаць гадоў яны будуць натарыусамі.
— А чаму натарыусам нельга мною захапляцца?
— І гэта яшчэ вам, — сказаў білецёр, падаючы ёй букецік фіялак цаною ў два су.
— О! Любата!.. Гляньце, Анры... А запіска ёсць?
— Не, мадмуазэль, запіскі няма... Дзяжурны гаварыў, што кветкі яму паклаў студэнт з Політэхнічнай вучэльні, у форму быў апрануты.
— Віншую, мая дарагая, — прамовіў Анры Сталь... — Закруціць галовы гэтым іксам у квадраце — справа нялёгкая.
Яна доўга нюхала фіялкі.
— Цудоўна пахнуць... Адзіныя знакі ўвагі, ад якіх мне радасна... Я не люблю сытай бывалай публікі, што прыходзіць паглядзець, як я паміраю ў поўнач, гэтак жа, як у поўдзень бяжыць у Пале-Раяль паслухаць, як страляюць з гарматы.
— Публіку вабіць вострае, — заўважыў Анры. — Так заўсёды было... Крывавыя баі гладыятараў... Каб актрыса праглынула сто іголак, вось быў бы поспех!
Яна засмяялася:
— А каб швейную машынку праглынула — яшчэ больш было б славы.
— На сцэну! — паклікалі з-за куліс.
Яна ўстала:
— Я гатова... Іду глытаць свае сто іголак.
Вось так, расказвала Жэнні, і пачалася гэта прыгода.
У наступную сераду зноў у апошнім антракце білецёр з усмешкай перадаў Жэнні букецік фіялак.
— Ого! — павесялела яна. — Няйначай, ад таго самага студэнта.
— Ад яго, мадмуазэль.
— А які ён на выгляд?
— Не ведаю, мадмуазэль. Пайду запытаюся ў дзяжурнага.
— Не трэба. Гэта не мае значэння.
Праз тыдзень яна не іграла ў сераду, але з'явіўшыся ў чацвер на рэпетыцыю, знайшла ў сваёй прыбіральні крыху завялы букецік фіялак. Выходзячы, яна запыталася ў вартаўніка:
— Скажыце, Бернар, мне гэтыя фіялкі ад таго самага маладога чалавека?
— Ад таго самага, мадмуазэль... Ужо трэці раз.
— А які ён сабою, гэты студэнт?
— Сімпатычны... Вельмі сімпатычны... Худаваты крыху, шчокі ўпалыя, кругі пад вачамі... Цёмныя вусікі прабіваюцца. Пенснэ. І яно так смешна — мундзір са шпагай... Пабажуся, мадмуазэль, хлопец — закаханы па вушы... Працягвае мне букецік і кажа: «Паважанай панне Жэнні Сарб'е» — і пачырванеў... як ружа.
— А чаму ён прыходзіць заўсёды ў сераду?
— А хіба вы не ведаеце. Серада — выхадны дзень у Політэхнічным. Кожную сераду партэр і галёрка перапоўнены студэнтамі. І кожны з дзяўчынай.
— І ў майго ёсць дзяўчына?
— А як жа, мадмуазэль, але гэта яго сястра... Страшэнна падобная...
— Бедны хлопчык! Каб я была смялейшай, я б вас папрасіла прывесці яго ў фае хоць адзін раз, каб ён мне сам перадаў свае фіялачкі.
— Яшчэ чаго! Не раю вам, мадмуазэль. Гэтыя тэатральныя кавалеры, калі з імі не цацкацца, — мілыя людзі, ніякай шкоды ад іх. Яны любяць актрыс здалёку, на сцэне, і гэтым задавальняюцца... А калі іх хоць капельку прылашчыць, яны адразу пачынаюць чапляцца, і тады проста жах... Дай ім кончык пальца, схопяць далонь, працягні далонь, руку адарвуць... Вам смешна, мадмуазэль, а я маю горкі вопыт. Я ўжо гадоў дваццаць служу тут. Нагледзеўся!.. Бачыў каля дзвярэй і закаханых дзяўчатак... І ашалелых дзецюкоў... І лысых, і сівых... Заўсёды прымаў ад іх і кветкі, і лісты, але каб пускаць іх наверх — нізашто.
— Ваша праўда, Бернар... Будзем раўнадушнымі, асцярожнымі і жорсткімі.
— Гэта не жорсткасць, мадмуазэль, а жыццёвая мудрасць.
Мінула некалькі тыдняў. Кожную сераду Жэнні акуратна атрымлівала букецік фіялак. У тэатры ўжо ўсе ведалі гэту гісторыю. Адна з сябровак сказала Жэнні:
— Бачыла твайго студэнта... Нішто сабе з твару, рамантычны... Гатовы тыпаж на ролю ў камедыі Мюсэ «З каханнем не жартуюць».
— А як ты пазнала, што ён мой?
— Якраз сышла ўніз у той момант, калі ён, саромеючыся, прасіў дзяжурнага перадаць табе кветкі: «Паважанай панне Жэнні Сарб'е, калі ласка...» Мне ён спадабаўся. Далікатны хлапчына, разумны, баіцца быць смешным і не ўмее схаваць свайго захаплення... Я нават пашкадавала, што ён не да мяне прыходзіць... Я б яго так не выпусціла, аддзякавала б... Заўваж, ён нічога не просіць, нічым цябе не турбуе... Каб я была табою...
— Ты б яго прыняла?
— Так, але ненадоўга... Не першы тыдзень ён сюды ходзіць. Хутка вакацыі. Ты паедзеш... Ніякай рызыкі, што ён прывяжацца...
— Твая праўда, — згадзілася Жэнні. — Гэта проста глупства не заўважаць паклоннікаў, калі іх многа і яны маладыя, каб потым, гадоў праз трыццаць, бегаць за імі, калі яны ўжо засвецяць лысінамі і ў большасці адвернуцца.
У той жа вечар, выходзячы, яна сказала вартаўніку:
— Бернар, у наступную сераду, калі студэнт з Політэхнічнага прыйдзе з фіялкамі, скажы, каб ён мне іх сам прынёс пасля трэцяга акта... Я іграю ў «Мізантропе». Пераапранацца мне не трэба... Я буду ў прыбіральні і прыму яго... Не! Я буду чакаць яго ў калідоры каля лесвіцы... Альбо, можа, у фае.
— Добра... А мадмуазэль не баіцца?..
— Чаго баяцца? Дзён праз дзесяць я еду на гастролі, а гэтага хлопца з вучэльні не пусцяць.
— Добра, мадмуазэль... Але ўсё ж, на мой погляд...
У прызначаную сераду Жэнні міжвольна іграла Селімену з асаблівым запалам, каб спадабацца незнаёмаму. У антракце, зацікаўленая і ўзрушаная, села ў кутку фае і чакала. Навокал шпацыравалі прывычныя наведвальнікі. Рэжысёр нешта тлумачыў Бланш П'ерсон, тагачаснай саперніцы Жэнні. Але чорны з пазалотай мундзір нідзе не паказваўся. Узнерваваная, нецярплівая, яна пабегла да білецёраў:
— Мяне ніхто не пытаў?
— Ніхто, мадмуазэль.
— Сёння серада, і павінны быць фіялкі. Можа, Бернар забыў іх перадаць?.. Непаразуменне нейкае...
— Непаразуменне!.. Якое непаразуменне, мадмуазэль?.. Калі жадаеце, я схаджу да дзяжурнага.
— Схадзіце... Альбо лепш, не трэба. Выходзячы, я пабачу Бернара сама.
Яна пачала здзекавацца з сябе: «Ну і жывёліны ж мы! Месяцаў шэсць я амаль не звяртала ўвагі на яго бескарысную адданасць і раптам, не знайшоўшы паднашэння ад занядбанага мною паклонніка, растрывожылася, як нявеста, страціўшы жаніха. Ах, Селімена, пашкадуеш ты Альцэста, калі ён з вялікім болем адыдзе ад цябе!»
Пасля спектакля яна спусцілася ў дзяжурку:
— Ну што, Бернар? Як мой кавалер? Вы не пасылалі яго да мяне?
— Усё роўна як назнарок, мадмуазэль... Сёння ён не прыходзіў. Першы раз, калі вы мелі ласку згадзіцца прыняць яго, у першую сераду цераз паўгода — на табе, не з'явіўся.
— Дзіўная рэч! Можа, яго хто папярэдзіў і ён спалохаўся? |
— Напэўна, не, мадмуазэль. Апроч вас і мяне, пра гэта ніхто не ведаў... Вы ж нікому не гаварылі? Ну, а я тым болей... Я нават сваёй жонцы ні слова.
— Тады як вы гэта тлумачыце?
— А ніяк не тлумачу, мадмуазэль... Бываюць выпадкі... Можа, надакучыла... Альбо захварэў... Бліжэйшая серада пакажа.
Але ў наступную сераду не было ні студэнта, ні фіялак.
— Што рабіць, Бернар? Як на вашу думку, мо яго таварышы знойдуць яго?.. Альбо запытацца ў інспектара вучэльні?
— А якім гэта чынам, мадмуазэль? Мы ж нават не ведаем яго імя.
— Праўда... Як гэта сумна, Бернар! Прапалі мае надзеі!..
— Ды не, мадмуазэль... Такі быў год удачны для вас!.. А хутка гастролі — новы поспех... Нічога не прапала, усё наперадзе.
— Разумныя словы. Няўдзячная я, нядобрая... Але ж я так прывыкла к фіялкам у сераду!
Назаўтра яна выехала з Парыжа. Анры Сталь з пачцівасцю суправаджаў яе. У кожным гатэлі яе пакой быў повен руж. Вярнуўшыся ў Парыж, яна забыла свайго рамантычнага студэнта.
Прыкладна цераз год яна атрымала ліст ад палкоўніка Жэнеўрыера з просьбай прыняць яго па асабістай справе. Ліст быў карэктны і сур'ёзны. Адмовіць яна не магла. Жэнні прызначыла яму сустрэчу ў суботу пасля поўдня. Ён прыйшоў апрануты ў цывільнае, у чорным гарнітуры. Яна прыняла палкоўніка з грацыёзнай непасрэднасцю, уласцівай ёй і на сцэне і ў жыцці. Натуральнасць яе паводзін як бы моўчкі пыталася: «Што яму трэба тут, гэтаму незнаёмаму госцю?»
Яна чакала.
— Шчыра вам дзякую, мадмуазэль, што маю магчымасць пабачыцца з вамі. І калі я дазволіў сабе прасіць спаткання з вамі, на гэту смеласць штурхаў мяне не інтэрас мужчыны, а пачуцці бацькі... Я прыйшоў у чорным. Гэта жалоба па маім сыне, лейтэнанце Андрэ Жэнеўрыеры, забітым на Мадагаскары два месяцы таму назад.
Жэнні зрабіла рух, нібы хацела сказаць: «Спачуваю вам ад усяго сэрца, але...»
— Вы не ведалі майго сына, мадмуазэль, я знаю... Затое ён вас ведаў і захапляўся вамі... Вы мне можаце не даць веры, але ўсё, што я вам скажу, — чыстая праўда. Вы — тая адзіная жанчына на свеце, якую ён шанаваў і ўсім сэрцам любіў...
— Баюся паверыць, палкоўнік... Ён вам прызнаўся?
— Не мне, а сваёй сястры, ад якой не таіў нічога... Усё пачалося ў той дзень, калі яны разам пайшлі на спектакль «Гульня любві і выпадковасцей». Вярнуўшыся, мае дзеці толькі пра вас і гаварылі: «Якая мяккасць і чысціня! Жывая паэзія!» — і яшчэ шмат чаго пахвальнага, у чым я ані не сумняваюся, але якому запал маладосці, юнацкае імкненне да ідэалу... Ах, мой небарака сын быў летуценнік, фантазёр.
— Божа мой! — крыкнула Жэнні. — Значыць, гэта ён мне?..
— Ён, мадмуазэль. Мой сын Андрэ. Той самы студэнт політэхнічнай вучэльні, які некалькі месяцаў кожную сераду прыносіў вам букет фіялак... Мне ўсё дачка расказала... Спадзяюся, што гэтыя сціплыя дары захаплення не былі вам прыкрымі?.. Ён так вас любіў, вас ці, можа, ваш вобраз, створаны ім... Сцены яго пакоя былі ўвешаны вашымі партрэтамі... Колькі клопату мела сястра, дастаючы вашу новую фатаграфію, каб парадаваць брата!.. У вучэльні таварышы насміхаліся з яго: «Ты б ёй напісаў, пакутнік!»
— Чаму ж ён не пісаў?
— Ён пісаў, мадмуазэль, і я прынёс вам цэлую кучу неадпраўленых лістоў, знойдзеных пасля яго смерці. — Палкоўнік дастаў з кішэні ёмісты пакет і перадаў Жэнні. Яна мне аднойчы паказвала. Почырк шпаркі, дробны, невыразны... Лініі матэматыка, а стыль паэта.
— Захавайце гэтыя лісты, мадмуазэль, яны належаць вам... І даруйце мне за раптоўны візіт... Я лічыў сваім абавязкам, як сынаву памяць... У яго пачуццях да вас не было нічога непачцівага і легкадумнага. Вы былі для яго ўвасабленнем дасканаласці і хараства... І магу вас запэўніць, Андрэ быў варты сваёй вялікай любві.
— Але чаму ён не шукаў сустрэчы са мной? Чаму я сама нічога не зрабіла, каб з ім пабачыцца?.. Ах, як я злую на сябе! Як я злую!
— Хай вас не мучыць сумленне, мадмуазэль... Вы ж не маглі ўгадаць... Скончыўшы вучэльню, Андрэ папрасіў, каб яго накіравалі на Мадагаскар; прычынай такога рашэння былі вы, вядома... Ён сказаў сястры: «Альбо разлука вызваліць мяне ад гэтага безнадзейнага кахання, альбо я стану героем, і тады...»
— А хіба не геройства, — прамовіла ўзрушаная Жэнні, — такое пастаянства пачуццяў, такая адданасць і сціпласць!
Потым, калі палкоўнік падняўся, яна парывіста схапіла яго за рукі:
— Мне здаецца, што я не зрабіла нічога дрэннага, і ўсё ж такі... І ўсё ж я адчуваю, што на мне таксама ляжыць нейкі абавязак перад яго пакрыўджаным ценем... Мне балюча!.. Слухайце, палкоўнік, скажыце мне, дзе ваш сын пахаваны?.. Даю вам слова, што да самай сваёй смерці я кожную сераду буду прыносіць букет фіялак на яго магілу.
— Вось чаму, — закончыў сваё апавяданне Леон Ларан, — на працягу ўсяго жыцця наша Жэнні, якую лічаць чэрствай, расчараванай, а некаторыя нават цынічнай, кожную сераду пакідае сваіх сяброў, работу, свае амурныя справы і адна ідзе на могільнік Манпарнас да нябожчыка-лейтэнанта, якога ніколі не бачыла... Я думаю, вы цяпер пераканаліся ў справядлівасці маіх слоў. Гэта гісторыя надта сентыментальная для нашага часу.
Некалькі хвілін усе маўчалі, потым Бертран Шміт сказаў:
— На свеце заўсёды знойдзецца крыху рамантыкі для тых, хто яе варты.