epub
 
падключыць
слоўнікі

Андрэ Маруа

Кветкі па сезону

Эцьен Карлю выйшаў з таксі перад галоўнай брамай могільніка Манпарнас, несучы букет хрызантэм, у якім палалі ўсе колеры восені — ад цёмна-аранжавага да светла-жоўтага. Калі ён мінаў двух вартаўнікоў, што стаялі пры ўваходзе, адзін з іх яму пакланіўся. Заняты сваімі кветкамі, ён ледзь кіўнуў у адказ.

— Вы яго ведаеце, шэф?

— Ведаю... трошкі... Гэта настаўнік... Яго жонку пахавалі на сёмай дзялянцы ў канцы верасня... Ён прыходзіць у чацвер... У гэты дзень у яго няма заняткаў... Ён мне тады сам гаварыў.

— Занадта малады для ўдаўца... Доўга хадзіць не будзе.

— Хто яго ведае... Ніхто не можа ведаць... Гледзячы якія людзі.

Каб яны пра гэта запыталі чалавека ў чорным, з коратка падстрыжанай барадой, што так нязграбна нёс хрызантэмы — то як дзіця на руках, то за спіной, — ён бы адказаў, што будзе прыходзіць сюды кожны чацвер аж да самай смерці і жадае, каб гэта здарылася з ім як найхутчэй. Раптоўная страта Люсілі была для яго непапраўным няшчасцем, і розум яго ніяк не мог да гэтага прывыкнуць. Яны пражылі разам толькі пяць гадоў, але ўсё ў ім змянілася. Да жаніцьбы ён быў чалавек сур'ёзны (крыху нудны, як адзначалі жанчыны) і нічога не прызнаваў, апроч сваёй працы. Ён любіў выкладаць свой прадмет, правіў напісанае і рыхтаваў доктарскую дысертацыю. Па-за межамі навукі свет для яго быццам і не існаваў.

Нечакана, у адным з горных гатэляў, дзе ён праводзіў вакацыі, ён сустрэў Люсіль, дзяўчыну такой рэдкай красы — блакітныя вочы, залацісты волас, грацыёзная шыя, гібкія плечы, — што ўсе гэтыя пяць гадоў дзівіўся і захапляўся, не верачы ў яе рэальнасць. Нават калі ён трымаў яе раздзетую ў ложку і яна глядзела на яго знізу, ласкавая і пакорная, ён уяўляў яе істотай з чарадзейнай казкі. Яна нагадвала яму вобразы Шэкспіра і Мюсэ; і ён папракаў сябе за гэтыя кніжныя аналогіі, за тое, што нават і ў каханні застаецца вучоным педантам. Не, Люсіль не паўтарала сабою выдуманых гераінь, а была жанчынай сапраўднай — вясёлая, пяшчотная, юная целам і душой. Часам яна дражніла мужа сваім мілым какецтвам і трошкі крыўдзіла, але ў яго памяці засталася навек увасабленнем абаяльнасці і непаўторнага хараства.

— Я страціў сваё шчасце, — са смуткам шаптаў ён, ідучы да магілы, для яго свяшчэннай.

«Паўднёвая трэцяя», «Заходняя другая»... У першыя тыдні ён карыстаўся надпісамі, каб знайсці дарогу. Цяпер ён ішоў проста да пліты з шэрага мармуру, на якой было выбіта: «Люсіль Карлю, уроджаная Абан (1901—1928)» і нічога больш. Спачатку ён збіраўся дадаць лацінскі надпіс: «conjugi, amicае» (жонцы і другу), але палічыў гэта нясціплым. Дабіраючыся да яе магілы, ён абыходзіў пышныя фамільныя склепы з брыдкімі помнікамі ў гатычным альбо егіпецкім стылі, крыклівымі сведкамі багацця якіх-небудзь сталёвых ці бакалейных магнатаў. Наколькі лепшай здавалася яму звычайная гладкая пліта, без аздабленняў, — апошні падарунак, выбраны ім з любоўю для сваёй жонкі! Апошні? Не, зусім не апошні. Ён прынёс сягоння хрызантэмы, палымяныя колеры якіх ёй так падабаліся калісьці. Быць не можа, каб яна ляжала пад гэтай плітой! Ён жа выразна чуе яе голас:

— Ты ізноў прыносіш мне кветкі... Як гэта міла, дарагі мой!

Ён успомніў, як не хацеў верыць, як адмаўляўся прызнаць, калі лекар, нахіліўшыся над сэрцам Люсілі, сказаў: «Усё скончана». Як магла яна яго пакінуць? Гэта так не падобна на Люсіль, уважлівую, далікатную, якая ніколі не адчайвалася.

Ён паклаў хрызантэмы наўскасяк пад яе прозвішчам і стаяў перад магілай, глыбока задумаўшыся. Кожны тыдзень ён прымушаў сябе яшчэ раз прыгадваць хвіліны былога шчасця: сватанне, шлюбнае падарожжа, доўгія ночы любві, цудоўную блізкасць, калі, седзячы за рабочым сталом, ён падымаў вочы і сустракаў яе таямнічую, спагадлівую ўсмешку; потым яны з хваляваннем чакалі нараджэння дзіцяці. Між імі была поўная згода ва ўсім: і як абсталяваць кватэру, і ў які тэатр пайсці, на якія спектаклі. Яна чытала яго думкі і наперад ведала, чаго ён хоча. І вось няма ні жонкі, ні сына.

— Бедная Люсіль! Твае апошнія словы былі, каб мяне супакоіць. І не дагаварыўшы фразы...

Усю зіму ён прыходзіў акуратна ў чацвер. Заўсёды прыносіў ёй розныя кветкі, стараючыся дагадзіць ёй мёртвай, як некалі дагаджаў жывой. На каляды ён успомніў, як па-дзіцячаму радавалася Люсіль маленькай ёлачцы ў агеньчыках і падарункам, раскладзеным пад зялёнымі галінкамі. Тады ён убраў яе магілу хвойнымі лапкамі, верасам і вастралістам. Потым, тыдзень за тыднем, дні рабіліся даўжэйшымі, і ў продажы з'явіліся новыя кветкі.

Аднойчы ў сакавіку ён прынёс ёй букет фіялак і прымул. Неба было сіняе, паветра цёплае, сонечныя блікі клаліся на мармур. Чамусьці яму стала прыемна,| і ён адразу ж упікнуў сябе за гэта.

Як заўсёды, ён увайшоў задуменны. «Ты любіла вясну. Кожны год у той дзень, калі ўжо можна было выйсці без паліто, прышпіліўшы да плацця жывую кветку, у цябе быў такі ўрачысты выгляд! Ты была, як багіня! І гэтага я ўжо ніколі не пабачу...» Міжвольна ён павярнуў галаву. Маладая жанчына, апранутая ў чорнае, ішла па дарожцы і спынілася метраў за дзесяць ад яго перад магілай. Яна прынесла кветкі і з любоўю паклала іх на камень, укленчыўшы на прыступку.

Яе твар быў часткова прыкрыты капелюшом. Эцьен чакаў моманту, калі яна паверне галаву. Нарэшце яна паднялася, і відаць было, што яна плакала. Сур'ёзная, з правільнымі рысамі твару. Чорныя валасы абрамлялі высокі лоб. Плашч і доўгая жакетка падкрэслівалі тонкі стан. Яна пайшла не аглядаючыся і, мінаючы магілы і помнікі, выбралася на цэнтральную алею. Калі крокі заціхлі, ён падышоў да таго каменя, перад якім на каленях стаяла жанчына, і прачытаў: «Антуан Канстан. 1891—1928». Значыць, яна плакала не па сыне, не па бацьку, а па мужу. Потым падумаў: «А можа, каханак?» Але ў гэта не верылася.

У наступны чацвер, без усякіх намераў, проста так, ён з'явіўся дакладна а той жа гадзіне. Яна не прыйшла. Ён заставаўся доўга, нечага чакаў, і настрой у яго быў куды больш маркотны, чым звычайна. Яму стала шкада сябе. Жыццё пустое. Сяброў няма. Люсіль і ён трымаліся далей ад радні, не жадаючы, каб нехта трэці ўмешваўся ў іх інтымныя справы.

«Якая вялікая розніца, — разважаў ён, — паміж тымі нашымі вечарамі і цяперашняй маёй адзінотай! Як сумна абедаць наспех, без апетыту, потым садзіцца ў крэсла чытаць вячэрнія газеты, прымушаць сябе зацікавіцца якой-небудзь кнігай, лажыцца спаць і пакутаваць ад бяссонніцы».

Праца захапляла яго толькі тады, калі ў гэтым прымала ўдзел і жонка. Ён чытаў ёй усё, што пісаў, і ахвотна слухаў яе заўвагі, заўсёды трапныя і разумныя. Але прыходзіў час, і яны замыкаліся ў пакоі. Якой чароўнай была яна ў начным туалеце, распусціўшы залацістыя валасы! Няўжо ён ніколі не будзе мець такога шчасця?

Ніколі, ніколі! Ён павінен навекі адмовіцца ад ласкі. Жаніцца яшчэ раз, заляцацца да другой жанчыны? Нават думка аб гэтым здавалася блюзнерскай. Як ён можа паўтарыць другой тыя самыя словы, якія шаптаў незабыўнай Люсілі? Хіба можна ўпускаць чужую жанчыну ў жыллё, поўнае ўспамінаў аб любай Люсілі? Мэбля была застаўлена яе партрэтамі. У шафах па-ранейшаму віселі яе плацці. Мадам Абан, яе мачыха, прыехаўшы на пахаванне з правінцыі, параіла яму здаць усё ў прытулак для бедных.

— Так, так... А то як жа... Што вы будзеце з імі рабіць, галубок?.. Яны толькі смутку дабавяць.

Згадзіцца з такой прапановай ён палічыў злачынствам.

Паблізу пратупала нейкая бабуля. Яна трымала ў руках бляшанку з вадой і, мабыць, збіралася паліваць кветкі. Хмара праплыла перад сонцам. Эцьен здрыгануўся, зірнуў апошні раз на шэрую мармуровую пліту і накіраваўся да выхаду. Але замест таго, каб выбрацца на цэнтральную алею, ён міжвольна павярнуў убок і прайшоў каля магілы Антуана Канстана. Там ляжаў букет свежых касачоў. Невядомая, відаць, прыходзіла нядаўна, можа, нават сёння раніцай.

Два чацвяргі ён яе не бачыў. На трэці, з'явіўшыся, застаў яе каля магілы. У Эцьена склалася ўражанне, што яна зірнула тайком на прынесеныя ім кветкі. Гэта былі цюльпаны, чырвоныя і жоўтыя. «Нічога ў іх няма жалобнага, — падумаў ён. — Абсалютна... Але ты іх любіла. Ты казала: трэба ажывіць, упрыгожыць пісьмовы стол... Ах!.. Я хацеў бы цябе ажывіць, твае цёплыя шчокі, твой чысты лоб!» Потым, у сваю чаргу, кінуўшы позірк на даму ў чорным, ён разгледзеў яе кветкі. Як і ён, яна выбрала на гэты раз яркія колеры, толькі не цюльпаны, а гваздзікі.

З таго часу ён бачыў яе кожны чацвер. Яна прыходзіла то раней за яго, то пазней, не мяняючы дня. «Вядома, я тут ні пры чым», — тлумачыў ён сабе. Аднак заўсёды чакаў яе прыходу з лёгкім хваляваннем. Кожны з іх вельмі старанна выбіраў кветкі і цяпер смялей разглядаў, а што ж прынёс сёння другі свайму блізкаму. Між імі пачалося як бы спаборніцтва: хто праявіць большую пашану да нябожчыка, бо якасць букетаў увесь час паляпшалася. У адзін і той жа дзень яны прынеслі першыя ружы, дама — пунсовыя, Эцьен — светлыя чайныя, потым запалалі гладыёлусы ў самых дзівосных спалучэннях.

Вяртаючыся дадому, ён чакаў, пакуль яна адыдзе далей, каб не было ўражання, што ён ходзіць за ёю следам і набіваецца на знаёмства. Яна гэтага яўна не жадала, бо крочыла шпарка, не аглядаючыся.

Аднойчы ў майскі дзень, калі Эцьен, ідучы да Люсілі, мінаў надмагільныя збудаванні багацеяў, ён пачуў сярдзіты голас і ўбачыў вядомага яму вартаўніка, які трымаў за руку тую самую бабулю, што праходзіла тут не раз, носячы ваду. Старая прабавала вырвацца. Вартаўнік клікаў у сведкі даму ў чорным, што стаяла паблізу, але, заўважыўшы Эцьена, звярнуўся да яго:

— Ага... Вас, месье, гэта таксама датычыцца.

Эцьен, з букетам у руках, падышоў да вартаўніка.

— Што тут такое?

— Ды вось гэтая жанчына крадзе кветкі, і я яе сёння злавіў... Так, так, мадам... Яна брала ў вас і ў вас таксама, месье... Я сачу за ёю некалькі тыдняў, нарэшце злодзей папаўся.

Маладая дама была ўзрушана.

— Адпусціце яе, — папрасіла яна. — Для мяне гэта не мае ніякага значэння. Кветкі павялі: я ж і прыйшла сюды, каб іх перамяніць.

— Павялі... але ж не ўсе, — сказаў вартаўнік. — Яна выбіраць умее, з кожнага букета выцягне што лепшае. Вы адно гляньце нумар сто сёмы, восьмая дзялянка, пабачыце яе гаспадарку. Там поўная шклянка ландышаў, і ўсё задарма, паверце. Адусюль напрыносіла.

— Што ж тут дрэннага? — прамовіла дама. — Яна ж імі не гандлюе.

— Чаму вы гэта робіце? — спытаў, разглядваючы бабулю, Эцьен, і тая апусціла вочы. Выгляд у яе быў даволі інтэлігентны.

— Чаму вы гэта робіце? — паўтарыў ён. — У вас няма грошай купіць кветак? Праўда?

Бабуля падняла галаву:

— Вядома, праўда... А вы як думалі?.. Думаеце, іншая прычына?.. Што б вы, скажам, рабілі, мадам, каб тут у вас была магіла сына... а ваш муж такі скнара, што шкадуе вам пучка фіялак, каліва ландышаў?.. А? Што б вы рабілі?

— Тое самае, што і вы, — смела падтрымала бабулю дама ў чорным.

— Яно так, — сказаў вартаўнік, — але існуюць правілы.

Ён зняў шапку і, адпусціўшы старую, растлумачыў Эцьену:

— Бачыце, месье... Вы, напэўна, служылі ў арміі?.. Правілы ёсць правілы. Я не горшы за іншых... але мой абавязак...

— Абы ніхто не скардзіўся, — заўважыў Эцьен. — Мадам і я прыходзім сюды ў чацвер і мяняем кветкі. А калі з таго, што мы прынеслі тыдзень таму назад, можна яшчэ нешта выбраць, тым лепш!

— Ну што ж, — згадзіўся вартаўнік, — калі вам добра, дык і ўсім добра...

І, павярнуўшыся да злашчаснай бабулі, прамовіў:

— Ідзіце, я вас не трымаю.

Эцьен даў старой трошкі грошай, дама ў чорным таксама нешта дала. Потым Эцьен пайшоў да магілы Люсілі, каб там, як заўсёды, марыць аб мінулым. Але, усхваляваны здарэннем, на гэты раз не мог сабрацца з думкамі. Дарагія вобразы, якія ён прабаваў уявіць, расплываліся і знікалі. Калі дама ў чорным выйшла на алею, ён рашуча дагнаў яе.

— Я вельмі вам удзячна, — сказала яна. — Як добра, што вы з'явіліся! У мужчыны больш аўтарытэту.

— Бедная жанчына! Мы з вамі разумеем, як, можа, ніхто, гэту яе натуральную патрэбу чым-небудзь дагадзіць, прынесці хоць маленькую ахвяру любімай істоце.

— Так, — сказала яна. — Гэта робіцца і для іх і для сябе.

— Каб захаваць іх жывымі ў душы.

Яна зірнула на яго са здзіўленнем і падзякай.

— Вы адчуваеце тое самае, што і я. Між іншым, я даўно заўважыла, з якім замілаваннем... выбіраеце вы кветкі. Вы вельмі любілі сваю жонку, месье Карлю?

— Вы ведаеце маё прозвішча!

— Нейк раз, калі вас не было, я пацікавілася глянуць і даведалася, што яна памерла ў дваццаць сем гадоў... Гэта жахліва.

— Жахліва! Яна была такая цудоўная... прыгожая, ласкавая, разумная...

— Гэтак жа і ў мяне. Я страціла мужа найлепшага ў свеце... Сапраўды, я не ведаю, ці была дзе жанчына, якую любілі б так пяшчотна, так уважліва ахоўвалі... Парой аж занадта... Антуан рабіў для мяне ўсё, і яго смерць — катастрофа, крушэнне маіх надзей.

— Памерці такім маладым! Даруйце, не буду таіцца, што... спачуваючы вам, я таксама прачытаў надпіс. Там было: 1891—1928... Як гэта здарылася?

— Аўтамабільная аварыя... Яго прынеслі да мяне без памяці вечарам... Раніцай я была такая шчаслівая... Яго збіраліся прызначыць начальнікам праўлення. А вечарам...

— Ён быў служачы?

— Не... Буйны завод хімічнай вытворчасці. У трыццаць сем гадоў ён трэцяя асоба на прадпрыемстве. І хутка стаў бы поўным гаспадаром.

— У вас ёсць дзеці?

— Няма. І гэтай уцехі няма.

Яны падышлі да галоўнай брамы. Старшы вартаўнік, кланяючыся ім, ухмыльнуўся.

— Бач ты іх! — сказаў ён свайму памочніку, калі тыя былі ўжо на вуліцы. — Справа наладжваецца... Як ты думаеш?

У наступны чацвер, нібы дамовіўшыся зараней, пасля наведвання магіл яны вярталіся разам па той жа алеі. Эцьен расказваў пра сваё жыццё. Ён старшы выкладчык у адным з парыжскіх ліцэяў, пісьменнік. Яму прапанавалі кіраваць крытычным аддзелам у часопісе.

— Калі памерла мая жонка, я пачаў пісаць п'есу. Але ў мяне не хапае духу займацца драматургіяй.

— А трэба, — адазвалася дама. — Ваша жонка хацела б гэтага.

Ён ажывіўся:

— О! Бясспрэчна! Яна мяне натхняла: яна верыла, што тэатр — маё прызванне.

Мадам Канстан прызналася, што таксама любіць тэатр. Літаратуру вывучала грунтоўна: бакалаўр, і ёсць ужо кандыдацкая па-ангельску.

— Выдатна, выдатна!.. А дзелавое асяроддзе вам не надакучыла?

— Не, пакуль быў жывы Антуан. Каб яму дагадзіць, я прымала абы-каго... Яно мне больш даспадобы сустракацца з паэтамі, крытыкамі, але толькі разам з ім...

Ён запытаў, ці бачыла яна на гэтым могільніку помнікі Сэнт-Бёву, Бадлеру. Яна яшчэ не бачыла, і ён узяўся яе праводзіць. Помнікі здаліся ёй брыдкімі.

— О не! — запярэчыў ён. — На кожным адбітак сваёй эпохі.

Прагулка зацягнулася. Яны з такім запалам абмяркоўвалі розныя пытанні, што не заўважылі, як напаўзлі хмары і здалёку загрукатаў гром. Набліжалася навальніца. Каля брамы іх захапіў дождж.

— Я вазьму таксі, — сказала яна. — Тут на рагу стаянка.

— І я таксама. Гэта ўжо не лівень, а патоп.

Яны пайшлі шпарка, потым, калі намокла адзежа, пабеглі. На стаянцы было ўсяго адно таксі.

— Сядайце хутчэй, — прамовіў ён.

— Авы?

— Я пачакаю. Скора пад'едзе другая машына.

— У такі час? Наўрад. Можа б я вас падвезла?

— Вам куды?

— Дадому. Праспект Моцарта.

— Якое супадзенне! Я жыву па суседству, вуліца Помп. Так што, дазвольце, я вас завязу.

Яны заспрачаліся, кожны хацеў услужыць другому. Нарэшце яна згадзілася і дала свой адрас. Сеўшы разам у машыну, яны адчулі няёмкасць, пасунуліся ў розныя бакі і доўга маўчалі. Яму прыпомніўся выпадак, калі аднойчы вечарам ён праводзіў пяшком знаёмую настаўніцу з ліцэя і Люсіль іх бачыла. Яна вельмі злавалася:

«Каб я вас не сустрэла, ты б мне прызнаўся?»

Ён адказаў: «Вядома. Ёй стала нядобра, і яна прычапілася. Я ж не мог яе пакінуць... Між іншым, яна на дваццаць гадоў старэйшая за цябе».

«Гэта нічога не даказвае. Яна яшчэ мае выгляд».

«Што б ты сказала зараз, — маўкліва запытаў ён у думках. — Мне здаецца, што гэта ты сядзіш каля мяне і грудзі твае аблягае чорная кофтачка... Брыдка! Сорамна!.. Такое адчуванне, нібы я ўваскрасаю!.. Ах, як ты мне патрэбна!» — І ён уздыхнуў.

Дама зірнула на яго спагадліва і журботна:

— Вы няшчасны, — сказала яна. — Мы абое няшчасныя.

— Вы адна жывяце?

— Адна... Ёсць яшчэ старая служанка Амелія. О! Цудоўная жанчына! Яна ўзгадавала майго мужа. Гаспадыня ў доме... А вы?

— Таксама адзін. Раніцай прыходзіць работніца і ў пяць гадзін канчае, пакінуўшы халодны абед.

Яму цяжка было гаварыць, хаваючы свае сапраўдныя думкі і стрымліваючы пачуцці, абуджаныя яе прысутнасцю. Выглянула сонца, і заблішчаў пазалотаю Дом Інвалідаў.

— Якое хараство! — прашаптаў ён. — Мабыць, вам, як і мне, балюча і крыўдна, што свет па-ранейшаму прыгожы нават тады...

Яна яго падтрымала з запалам:

— Якраз гэта я і адчуваю.

Ён запытаў, ці кожны тыдзень яна прыязджае на таксі.

— Так... у мяне ж кветкі. Калі быў жывы мой чуж, у нас была свая машына, але толькі ён адзін умеў яе вадзіць.

— Я таксама бяру таксі, і па той жа прычыне...

Ён доўга не адважваўся, нарэшце прамовіў ціха і асцярожна:

— Яно, можа... нарэшце... Гэта здасца вам дзіўным, але ж у нас аднолькавы маршрут і той самы дзень... ці не маглі б мы браць таксі адно на дваіх? Я б заязджаў па вас.

— Вельмі далікатна з вашага боку... Але я не хачу, каб Амелія... Бог ведае, што яна падумае, убачыўшы, што я еду разам з вамі.

— А мы зробім наадварот. Таксі возьмеце вы каля свайго дома і заедзеце па мяне. Я вас буду чакаць.

— Гэта ўжо лепш. Але нябожчыкі... Ці згодзяцца яны, ці дазволяць нам?

— А чаму не? Мы ж гэта, каб выканаць наш агульны абавязак. Мы ж іх любім, шануем...

— Я падумаю. Ва ўсякім разе я не дазволю, каб вы плацілі за таксі.

— Ну, гэта можна ўладзіць. Мы падзелім выдаткі, калі нельга іначай.

— Пабачым, — сказала яна. — Вось я і прыехала.

Яна скінула пальчатку і працягнула яму руку, белую, тонкую, з пярсцёнкам на пальцы.

У наступны чацвер яны прыйшлі на могілкі кожны са свайго боку, потым, не дамаўляючыся, сустрэліся на вуліцы, разам дайшлі да стаянкі і селі ў адно таксі. Па дарозе яна сказала: «Я абдумала вашу шчырую прапанову. Мне здаецца, яе можна прыняць. Яно сапраўды неразумна кожны раз плаціць за два таксі. І мне з вамі добра. Праз тыдзень я заеду па вас».

Гэта стала ў іх як абрад. Яна прыязджала на вуліцу Помп з кветкамі на каленях, ён стаяў на ганку з букетам у руцэ. Таксі спынялася, Эцьен садзіўся. Яны вырашылі не даязджаць да брамы могільніка, а выходзіць на рагу, дзе іх не маглі бачыць вартаўнікі. Яны ішлі паасобку, на пэўнай адлегласці, перад гэтым па-змоўніцку шапнуўшы адно аднаму «да скорага пабачэння».

Пасля некалькіх сумесных падарожжаў яны гаварылі ўжо аб усім. Спачатку тэмай для размовы былі кветкі. Абое любілі летнія, асабліва набор палявых — васількі са сцяблінкамі зялёнага аўса. Цяпер яны складалі букеты для сваіх нябожчыкаў, вядома, і, мабыць, крыху для саміх сябе.

Эцьен, які, займаючыся крытыкай, павінен быў многа чытаць, памагаў маладой жанчыне павышаць адукацыю, даставаў і прыносіў ёй патрэбныя кнігі. Калі яна іх аддавала, ён дзівіўся дакладнасці яе тлумачэнняў. Яна была больш сур'ёзная, чым Люсіль. Але, злавіўшы ў сабе гэту думку, ён тут жа папракнуў сябе.

Па ўзаемнай згодзе яны ўсё лета заставаліся ў Парыжы, калі не лічыць кароткатэрміновых паездак да сваякоў у правінцыю. Гадавіна смерці Люсілі прыпадала на ліпень. Яго глыбока кранула, калі на жалобнай імшы ў касцёле ён убачыў у куточку ў апошнім радзе Габрыелу Канстан. Цяпер ён ужо ведаў імя дамы ў чорным.

— Мне не падабаецца гэта імя, — сказала яму Габрыела, — але ў нашай сям'і яно традыцыйнае.

У жніўні, калі стала асабліва горача, яна змяніла колер на чорна-белы.

— Антуан не любіў бачыць мяне ў чорным, — растлумачыла яна, крыху саромеючыся.

Аднаго разу вечарам ён запрасіў яе паабедаць за горадам на вольным паветры.

— Антуан з прыемнасцю абедаў у Булонскім Лесе, там сапраўды цудоўна. Парыж, перамешаны з дрэвамі... Часта, вярнуўшыся з канторы, ён раптоўна прапаноўваў: «Слухай... Хадзем у Лес...» Слаўны быў муж!

— Гэта не вельмі цяжка з такой жанчынай, як вы.

— Чаму?

— А таму, што ў вас ёсць усё: прыгажосць, розум, лагодны характар.

— Не спяшайцеся з вывадамі. Вы мяне не знаеце. Беднаму Антуану я калісьці рабіла жудасныя сцэны.

— Няўжо? Нешта не магу вас уявіць у такой ролі.

Яна засмяялася, але, схамянуўшыся, зноў напусціла на сябе смутак.

— Так, так! Бедны Антуан... Ён быў надзвычай раўнівы... Упэўненая ў сваёй вернасці, часам я жартавала з агнём. Мой муж злаваўся; я гэтак жа не давала спуску. Шкадую, што парой крыўдзіла яго... Але часта ён сам быў вінаваты.

Раптам, у парыве раскаяння, зірнула на Эцьена са страхам, спадзяваннем і любоўю.

— Божа мой, нашто я вам гэта гавару? Забудзьце... Гэты дзівосны вечар абуджае давер'е, нават рызыкоўнае... Мне так быў патрэбен, — прамовіла яна з адчаем, — гэтакі вечар, каб ён быў тут... са мною...

У цемнаце пацяклі слёзы. Яна адвярнулася і выцерла вочы.

— Урэшце я маладая, зусім маладая, і жыццё маё скончана... Я самая няшчасная з жанчын.

Эцьен дакрануўся да яе рукі:

— Не, няпраўда, што для вас усё скончана... Жыццё не такое... Вясна вяртаецца... На кожную пару — свае кветкі... Аддавацца цалкам мінуламу — шкодна для здароўя і неразумна. Гэта значыць, пазбаўляць успаміны іх гуманістычнай сутнасці. Толькі так. Бо іх прызначэнне — падтрымліваць нас у жыцці, а не перашкаджаць нам, умацоўваць наш дух, а не расслабляць яго... Паколькі вы і я, мы абое, былі ў шлюбе шчаслівыя, мы ведаем добра, што гарманічны шлюб магчымы... Вы не верыце?

Яна не адымала рукі, глядзела на яго мокрымі ад слёз вачамі, нібы пыталася, потым заківала галавой:

— Не, я не веру... Сумна не тое, што адчуваеш сум, а тое, што можна і не сумаваць... Я дала слова быць вернай.

— Я таксама! — адказаў ён жорстка. — Вось таму і боль, што любім.

Афіцыянт запытаўся, што падаць на дэсерт. Яна заказала трускалкі з цукрам і перавяла размову на тэмы нейтральныя.

Назаўтра яна з'явілася, як заўсёды, каб разам ехаць на могілкі. Усю дарогу ім было не па сабе. Шафёр папаўся зласлівы і гаваркі, увесь час бурчаў на прахожых, на паліцыю, на пагоду. Паглыбленыя ў свой роздум, яны даўжэй, чым звычайна, затрымаліся каля магіл. Выйшаўшы з алеі, яны прайшлі каля кучы камення — міма разбітых абеліскаў і пліт, дзе яшчэ можна было прачытаць: «Вечная па...», «Дарагой жон...» Габрыела спынілася.

— Гэта ўсё з тых участкаў, якія не даглядаюцца, — сказаў Эцьен. — Калі нябожчыка ніхто не наведвае на працягу пэўнай колькасці год і магіла разбураецца, яе ліквідуюць, каб ачысціць месца для іншых.

— Эцьен, — яна ўпершыню назвала яго па імені. — Як гэта сумна! Мёртвыя, у якіх нікога няма, якіх ніхто не шкадуе, паміраюць яшчэ раз.

Ён узяў яе за руку, і яна прытулілася да яго.

Калі яны вярталіся ў таксі, ён успомніў пра кнігу, якую абяцаў ёй даць, і прапанаваў зайсці да яго. За ўсё іх знаёмства яна толькі цяпер пабачыла яго кватэру. Усюды былі фатаграфіі Люсілі: на сценах, на этажэрцы, на пісьмовым стале.

— Ці адчуваеце вы, што гэты мёртвы дом ажыў з вашым прыходам? — прамовіў Эцьен.

Яна здагадалася, што ён збіраецца прасіць яе стаць яго жонкай, і падумала, што ў пакоі, дзе яўна прысутнічае другая, гэта не зусім зручна.

— Што вы робіце сёння ўвечары? — запытала яна.

— Асаблівых планаў у мяне няма. Хочаце, паабедаем разам?

Яна кіўнула ў знак згоды, працягнула руку, якую ён пацалаваў, і ў момант знікла.

Застаўшыся адна, яна доўга блукала па вуліцы, ані не спяшалася дадому. Усхваляваная, шчаслівая, яна дзівілася, што так прагна хапаецца за жыццё.

«Напэўна, — разважала яна, — Антуан не пажадаў бы, каб у мае гады я адмовілася ад кахання... Ён бы мне параіў выйсці замуж яшчэ раз... Я сама, калі б памерла...»

Усё гэта было правільна, але яна ўжо набыла прывычку хадзіць у жалобе, і, пасля такога кароткага ўдаўства, нялёгка было абвясціць сябрам і радні рашэнне цалкам процілеглае. Што скажа Амелія? Асудзіць, не іначай. Але хіба можна ўвесь век жыць для другіх? Шлюб павінен быць вельмі сціплы, без ніякага шуму, толькі самае неабходнае. Яна ўявіла сабе плацце, якое надзене ў гэты ўрачысты дзень: шэрае, з белым адкрытым каўнерыкам і яшчэ трошкі белага ў поясе, каб было прыгажэй.



Пераклад: Юрка Гаўрук