Грышка Сабакалёнак лічыўся добрым гаспадаром у вёсцы. Яму не пашкодзіла і цяпер, у час рэвалюцыі. Неяк умеў ён выкручвацца і ад працовага падатку, і ад гужналогу, і ад усяго чыста.
Але душа яго не была здаволена. У апошні час нейкая мурашка засела там і кусала, і кусала. Спярша ён і сам не ведаў, чаго гэта ён пачаў злавацца на ўсё і на ўсіх, чаго пачаў паўсюды бачыць толькі «хітрыкі ды мудрыкі» і нічога путнага.
Вось цяпер толькі ён зразумеў, адкуль гэтыя мурашкі. Грышкаў сын, яго надзея, адзін толькі сын з васьмёх дзевак, Петрачок, зусім перамяніўся. Хоць яму ішоў толькі дваццаты год, але Пятрок ужо набраў сабе нейкага дмуху ў нос. Усё маўчыць, ходзіць па вечарох у гэта паганае мястэчка, прыносіць адтуль нейкія кніжкі і ўсё чытае, чытае. Аж моташна, брыдка глядзець.
Сядуць за стол, дык Пятрок не жагнаецца, устане з-за стала — таксама і вокам не зірне на багоў.
Пытаецца Грышка ў сына:
— Чаго ты, гад, як свіння, і не перахрэсцішся?
А ён яму кажа:
— Гэта ўсё папоўскія цацкі, забабоны — і яшчэ нейкі там «опіюм» народу.
Хацеў Грышка пасцягаць сынка дзягай. Дык куды там! Крычыць:
— Я пажалюся на цябе, заплаціш штрафу.
А то дык зусім моўчкі ўцячэ. І якое толькі паскудства дзе ні павернецца — Петрачок абавязкова там.
— Во яшчэ не так даўно, — успамінаў Грышка, — калі захапілі жыдоўскую сынагогу пад нардом, дык і гэты плюгавец быў там: скакаў і нават на падмостку ўсякія крэндзелі вырабляў. Ну, каб я сам убачыў яго там, дальбог, забіў бы, і паху не засталося б.
— Во і сёння, — цягнуліся яго думкі і пераварочвалі ўсё ўсярэдзіне, — ужо вечар падышоў, час вячэраць, а яго, радзімца, як няма, дык няма... Ну ладна ж, пачакай, я цябе не пушчу зусім. Запру ўсе дзверы! Стукай, грукай тады, хоць лопні, валацуга!..
І нечакана для сябе крыкнуў: «Камсамол, камсамол», — ад злосці плюнуў і загадаў жонцы вячэраць.
Ноччу, калі Грышка ўжо храпеў, раздаўся стукат у вакенца. Грышка адразу не пачуў, але стукат узмацняўся. Урэшце прачнуўся.
— Хто там? Хто ўночы ходзіць? Што трэба?
— Гэта я, Пятрок! Адчыні!
— Га! Гэта ты! Дык ідзі, адкуль прыйшоў, начуй там, дзе табе спадабаецца...
— Адчыні, тата, а то я замёрз, холадна...
— На табе! Як жа! Найшоў найміта, батрака! Нашто я табе здаўся, кожны вечар не спаць, вялікага пана чакаць... Не адчыню, і ўсё тут! Шукай сабе пасцелі дзе хочаш...
Так і не пусціў, хоць сэрца яго і балела.
Пятрок убачыў, што бацька злуецца, адышоў ад вакна і стаў думаць. Папрасіцца к суседзям — яны таксама спяць, ды і сорамна. Скажуць: во які бацька, а іншыя дык парадуюцца: так яму і трэба, няхай не валочыцца!
Доўга стаяў Пятрок. Сцюжа пранімала наскрозь яго лёгкую вопратку. Трэба было хутчэй што-небудзь зрабіць.
Ён пераскочыў праз паркан на двор, але якая карысць у гэтым: дзверы ў сенцы ўсё роўна зачынены. Абышоў каля хаты, і добрая думка прыйшла к яму: залезці на столь — пераначаваць хоць там. Пятрок падставіў усякае паленне і ўзлез. Там скруціўся ў клубочак каля коміну, стаў грэць хуканнем рукі і доўга не змог заснуць.
Думкі злыя, балючыя, як крапіва, акуталі яго галаву. Не так злаваўся ён на бацьку, як на цемру людскую, каторая заядае яго век.
— Усё роўна не паддамся, хоць бы з хаты роднай вытурылі, — рашуча і нават весела падумаў ён урэшце і заснуў.
Гэтак цягнулася шмат тыдняў. Паміж бацькам і сынам ішла маўчлівая барацьба. Пятрок, як і раней, хадзіў у мястэчка і калі прыходзіў позна, дык не стукаў у вакно і не прасіўся ў бацькі нанач, хоць той ужо і не запіраў дзверы. Дзе ён начаваў — бацька не ведаў: напэўна, там, каля коміну, а мо ў якіх-небудзь злыдняў у мястэчку. І калі пачынаў думаць аб гэтым Сабакалёнак, дык сэрца яго балела, а тым часам і сорамна было першаму ісці на згоду з сынам.
Пачуў ён, што Петраку спадабалася дачка суседа — Хрысціна, і Грышка раптам ухапіўся за гэта.
— Ажэніцца — пераменіцца, — казаў ён жонцы.
Грышка павёў гутарку з сынам:
— Ну, што ж! Калі што якое, дык чаму ж не! Жаніся! Яна дзеўка добрая, паслухмяная, рупатлівая...
— Добрая, — адпавядаў Пятрок, — толькі ж ведайце, тата, што ў царкву я не пайду, а толькі запішуся. І вяселля і самагонкі каб не было. Калі на гэта згодны — дык жанюся.
— Не, блазнюк, — злосна, з пачырванеўшым ад гневу тварам загрымеў Грышка, — ты мяне вучыць будзеш! Не, гад, ты будзеш рабіць, як усе чэсныя людзі. І ў царкву пойдзеш, і вяселле справім, і самагонка будзе! А не, дык вон з хаты і жаніся сабе пад кустом...
— Калі гоніш — дык і пайду, знайду кусок хлеба і без вас, — супакойна адпавядаў Пятрок і выйшаў з хаты.
«Прыйдзецца чакаць, — думаў сумна Пятрок, — не цяпер, дык у чацвер! А Хрысціна пачакае — яна яшчэ не перастарак».
І зноў цягнулася спрэчка. Толькі цяпер сын ужо перастаў агрызацца, лаяцца, хадзіў пануры. Праўда, рэдка хадзіў у мястэчка, але і тут не ўсё было добра.
Знюхаўся з тутэйшым настаўнікам, настаўніцай, ходзіць туды ў школу, усю моладзь валачэ за сабой, нешта крычаць там, чытаюць, пяюць, і гэтак узімку амаль што не кожны вечар.
Пайшоў раз туды і Грышка. Цікава яму, аб чым яны там гавораць, што гэта яго Петрачку глузды адбівае.
Прыйшоў. Ціха стаў у цёмным куточку і давай слухаць. Дык нічога не зразумеў. Усе сядзелі на лаўках, як яго сынок з бліскучымі вачмі штосьці гаварыў. Толькі і зразумеў Грышка, што яго сын казаў аб папоўскіх забабонах, аб багох і растлумачваў, што бога нямашака, што верыць яму навучылі людзі дзеля сваёй карысці, і гэтак далей.
Страшэнная злосць закіпела ў грудзёх Грышкі, але ён моўчкі пайшоў дамоў, бо цяпер, падумаў, усе саплякі верадуюць і яшчэ арыштуюць.
Прыйшоў дамоў і як пабачыў кніжкі Петрака, якія ляжалі грудкай на паліцы, дык яшчэ больш азлаваўся і, каб спагнаць сваю злосць, схапіў кніжкі і, як звер, скрыгочучы зубамі, пачаў рваць іх у мэтлахі.
— Вось табе рэвалюцыя, буржуазея, сыцылізма, кімсамол... — крычаў ён, як п’яны.
Прыйшоў Пятрок. Зірнуў на мэталахі паперак. Спачатку не зразумеў, але кінуў вокам на паліцу, і ўсё стала ясна. Бязмоўна, з бледным сумным тварам сеў ён на лаўку.
— Чаго ж маўчыш? Га! Не па душы? Дык ведай, што мне абрыдла ўсё гэта, абрыдлі ўсе твае выкрутасы! Апошні раз кажу — кінь гэта плюгаўства. Ці я цябе вучыў дзеля таго, каб ты цяпер здзекаваўся над бацькам, над маткай!
— Чым жа я здзекаваўся над вамі, — ціха вымаўляў Пятрок. — Гэта ж вы нада мной, гэта ж вы атруцілі маё жыццё. Ці я ж не працую, ці я адарваўся ад хаты? У вольную гадзіну я хаджу куды хачу. Я ніяк не вазьму ў галаву, чым я вам мяшаю. А калі мяшаю, дык зусім пайду!
— Ідзі, ідзі, гэтым мяне не пастрашыш, — пачаў гаварыць Грышка і доўга яшчэ бубнеў, але Пятрок не слухаў яго.
На другі дзень Петрака не стала. Чакаў, чакаў Грышка, але праз колькі дзён пайшоў пытацца. Перш-наперш к настаўніку. Той нічога не ведаў і нічога не парадзіў. Папёрся ў воласць. Там яму паведамілі, што сын узяў у воласці пасведчанне. Сакратар нават сказаў, што сын пайшоў у горад шукаць працы.
— Працы, працы, — барматаў па дарозе Грышка.— Якую цяпер працу ён знойдзе. І нічога з двара не ўзяў, нават і хлеба не тронуў, і грошай няма. — І слёзы мімаволі сыпаліся з яго вачэй, і за слязьмі не бачыў ён дарогі і плёўся, як п’яны. А ў дварэ застаў настаўніка. У руцэ ў яго быў ліст.
— Ад Петрака вестка, — сказаў настаўнік. — Піша, што ён у горадзе, што сустрэў добрага чалавека і чалавек прыстроіў Петрака ў партшколе. Яшчэ піша, каб матка не рупілася, бо яму цяпер так добра як ніколі.
— Ого! Ён цяпер далёка пойдзе. Ён хлапец кемкі,— закончыў настаўнік і пайшоў з хаты.
Сумна стала Грышку, сорамна, што выгнаў роднага сына і цяпер сын дасцігае сваёй долі і таленту без яго — бацькоўскай рукі.
1924