Гэта быў маленькі гарадок, якіх даволі расьсеяна па Расеі-«матушцы», дый па найвярнейшай дачушцы ейнай, сіберна-сівернай, ссыльна-катаржнай Сібіры (суворай мачыхай ці аднаму была...)
Як усе такія - ні табе горад, ні табе сяло. Пасярэдзіне - плошча зь вялізарнай лужынай - запраўдным морам, што й найбольшымі сьпёкамі не перасыхала. У ейных водах, забруджаных і запаскуджаных двуногімі й чатырохногімі жывымі істотамі, строга люструецца «собор» - вялізная мураваная царква - адзіны ў горадзе помнік недраўлянай архітэктуры. Калісьці вымуравалі былі багамольныя адно ці багабойныя купцы, выгналі ўшыркі і ўвышкі кшталтам найшаноўнейшага свайго куміра - тульскага самавара, вялікае гордасьці вынахаду нацыянальнага генія. Цяпер, пэўна-ж, - клюб, а да абяскрыжанае званіцы прымайстравалі парашутнае ўладжаньне, брудную палатніну якога тузае няўпынёны ўгары вецер. Часам гупаюць адтуль, падвязаўшыся на шлейках, ледзь ні ў лужыну проста, маладыя энтузіястыя авіяцыі, часьцей дзяўчаты і, пэўна-ж із заўсёдным сваім піскатам і віскатам - найбольш ад таго, што із спадніцы другі парашут робіцца. Што праўда, цяпер усё гэта бывае куды радзей: «если завтра война» перабраўшыся аж у заўчора й так зажыўшыся ў сяньняшнім, ня вельмі каб і тут вабіла...
Насупраць царквы, праз плошчу наўскасяк, ходаючыся з мураванінаю аб высі, тырчыць пажарная вартавая вежа, ганарова - «каланча». Толькі куды да царквы - дарма, што вышэйшая, а драўляная, старая, ад ветру рыпіць - аж доле чуваць. Гэта-ж і гарадзкі гадзіньнік, адно што без цыфэрбляту. Цыфэрблят, праўда, ёсьць, але ўнізе, у старожцы, на бойкіх ходзіках. Як стрэлка падыйдзе, ну, бывае, што крыху й пярэйдзе, а мо й не дацягнецца - выходзіць хто з вартаўнікоў із старожкі і, каб лішне ня турбаваць свае косьці ўшэсьцем па хісткіх і круткіх сходах - проста галёкае, задзёршы голаў угару й прыставіўшы трубою далоні:
- Бі-і!
І чакае з часінку так, бо часам адтуль, з гары, далятае пытаньне:
- Коль... бі-іць?
А пасьля таго, як выгукнуты лік дойдзе і да вышэйшага гадзіншчыка, і да жыхароў бліжэйшае ваколіцы - зь вежы памалу падаюць зыкі, як-бы ад пабітага сагана, у патрэбнай колькасьці. На дванаццацёх бывае, што й зь невялікім «перавыкананьнем»: чорт яго там лічыў, або й змыліцца чалавек - усё’ дна-ж людзі ведаюць, што больш за дванаццаць гадзінаў ня б’ецца.
Шырэйшага за плошчу, вышэйшага за «сабор» і «каланчу» ў горадзе нічога ня знойдзеш. Дык тут - самы пуп ягоны, сюды зьбягаюцца і ўсе вулічкі, як дарогі ў свой Рым. Другія канцы трацяць яны на балацяным узрэччы. Па той бок рэчкі - толькі мясцовая індустрыя: тартачок калісьці, гадамі індустрыялізацыі, машынізацыі, калектывізацыі і іншых варыяцыяў узьведзены на гордае ўзвышша «дрэваапрацоўнага камбінату». Цяпер-жа - бяры йшчэ вышэй: зьліквідаваўшы «камбінат», перанесьлі сюды нейкае вельмі-ж важнае ваеннае прадпрыёмства. Якое - ня ведае ніхто дый не даведаешся: перад плотам вырасла йшчэ густая сьцяна з калючага дроту, дзень і ноч ходзіць НКВД, работнікі ўсе жывуць за дротам, у горадзе ніхто ніводнага й ня бачыў, якія хоць. Давоз і адвоз увесь - не праз горад, а з таго боку рэчкі - вузкакаляінка й да бліжэйшае, хоць ня дужа блізкое, станцыі.
Гэта - найбольшы знак для гарадка, што вайна. Бо так - чым яго возьмеш? Пра такія-ж Гогаль калі йшчэ казаў: хоць тры гады скачы - ні да якое дзяржавы не даскачаш. Зацямненьне? А калі тут на вуліцах сьветла было? У крамах пуста - а гэта дзіва ці навіна? Яшчэ ніякае вайны й заваду ня было, а ўжо людзі жартавалі: «і чаго - чаго толькі там няма: і хлеба няма, і табакі няма, і нічога няма...»
Праўда, мужчынаў, хлопцаў павыцягвалі-ткі з гарадка. Засталіся хіба што старыя і калекія. Як гэтыя во, пры каланчы: стары дзед Ахрэм і маладзейшы, кульгавы непатутэйшаму - як-бы Кузьма, ці што завецца (ня мудруючы, гэтак, ато й проста Кузькам, і завуць). Зусім здаровы, у соку самым мужчына, адзін бадай толькі й ацалеў у цэлым горадзе, дый то-ж - найбольшае партыйнае начальства: сакратар гаркому, сам наш Цімафеіч. Іншае начальства, праўда, ня ўсё зьвялося ці на бабы сыйшло. Толькі новыя, зусім новыя людзі панакручваліся - і гэта, можа, ня меншы знак, чым ваеннае прадпрыёмства за рэчкай, адно што да яго як сьлед прыгледзецца трэба, проста ня відаць, дый падумаць ня шкодзіць.
Вось забралі адразу неяк старшыню горсавету, «вылучэнца» з работнікаў камбінату, маладога, здаровага хлапца, Фаміных на прозьвішча быў. А назаўтрае ўжо бадай, ці праз дні два, сядзеў на ягоным месцы новы бацька гораду, таварыш Іонаў. Выглядаў ён, праўда, зусім не патутэйшаму, а на тутэйшы розум, дык неяк і ня зусім пачалавечаму - хутчэй нешта, да казла падабнейшае. А як гаварыў, дык штосьці як-бы ў горле хрыпела й між зубоў пасыквала. І хоць ня ведаў ніхто, што йшчэ пару год таму таварыш Іонаў зваўся й пісаўся проста Іонэсам, але нехта з бывалейшых ужо паставіў дыягназ: пэўны жыд, ці бок - габрэй. Народу гэтага абарыгены зусім дасюль не зналі - хіба крыху чулі ад тых, што па сьвеце папацягаліся. А тут па Іонаву, неўзабаве зьявіўся на пажарнага начальніка таварыш Гарлапанін - то крыклівы й рухлівы, варушкі, то паважны, самавіты, проста сьвяты - артысты, чысты артысты, нездарма адразу і ўсё клюбную работу, у парадку грамадзкае нагрузкі, ажывіў. Гэты вылупіўся з Гэрлаханчыка, але тут яшчэ цяжэй было дабрацца: у горле ўжо нічога ня хрыпела - горла было закатнае, нездарма і ў прозьвішчы ўвайшло, а гаворка зусім чыста-маскоўская, як гарохам на патэльню (бо ўжо толькі напалавіну - матка судамойкаю з Масквы была). І ўсё-ж - і тут людзі ня хібілі: і гэты - з тых самых «даўганосікаў», усерасейская слава якіх сплеценая ў анэкдоце зь імём самога ўсерасейскага старасты, дакацілася й да гарадка.
Ну, а ўжо пра таварыша Геаргадзе - разам і НКВД, і начміл, і ваенком (усё-ткі, мужчынак малавата...) - ведалі адразу: гэта зь іншае пароды, гэта - з сакалінае сям’і самога сябра, правадыра й настаўніка народаў, самога вялікага Іосіфа Вісарыёнавіча СТАЛІНА (сумленныя машыністкі іначай ніколі й не друкавалі).
Так, даплывам сьвежае крыві, не сьсякала мужчынская слава гораду, слава ягоных патрыцыяў.
І было тут усім ім цёпла, выгодна, зацішна ад фронту, ад вайны, ад бомбаў, ад мала йшчэ якіх неспадзевак.
- Дрэнь паперы, Цімафеіч - сам сабе сказаў сакратар гаркому.
Ён даўно ўжо й сам звык называць сябе гэтак, як усе вакол ветла «вялічалі». Гэны «іч» на канцы нармальнага расейскага прозьвішча, робячы зь яго быццам фамільярна-пачцівае «па бацьку», выкруцілі яму бліжэйшыя заплечнікі й запляшнікі. Пэўна-ж, працягвалі яны тут далёкастрэльныя лініі да традыцыяў слаўнае партыйнае гісторыі зь ейнымі «Ільлічамі» і «Міронычамі». А тыя зь іх, што ў сваім бязьмежным падлабунсьцьве й падмахайсьцьве шчырых партыйных ды асабліва «непартыйных» бальшавікоў цалялі йшчэ далей, выпрацавалі ўжо й цэлы ганаровы тытул: «Ярмак Цімафеіч, пакарыцель Сібіры». Яго прыпляталі цяпер усё больш і больш, пранікліва дагледзеўшы, як імпануець ён дробнаму партыйнаму вяльможу, якому сьняцца залатыя сны вялікае дыстанцыі - ня менш, як ад «райкому» да «крайкому».
Сяньня-ж «пакарыцель» сам пачуваў сябе неяк карэла. Ні тое каб зрадзіла яму няхібная «пакаральніцкая» сіла - ці адна ўжо асабістая сакратарка, ці адна савецкая дама, часам сібернейшая за ўсе Сібіры, была даўно пад нагамі! А й тыя-ж, што на чарзе, поўная пэўнасьць - і яны нідзе дзенуцца. «Папраныя» і ўсе нявыгодныя «ворагі народу». Ізноў-жа, калі хадзіла аб «непакорнасьць» каведнага сусьветнага ворага-фашызму - дык такое бяды: хай сабе там, на фронтах, хоць галовамі ўсе панакладаюць, дурняў - бяз дна ў вялікай краіне сацыялізму. А як самога - партыйная «бронь» у кішані, моцная «бронь», мудрэй за панцыр у якога там танка.
Вось-жа, танка - гэта дык табе танк, танк на танку проста прыкаціў. Учора нечакана, зусім ня планава і якраз груба парушаючы такія павабныя пляны, прыехалі сюды сакратарова жонка, экзэмпляр сапраўды танкавага тыпу пудоў на колькі. Цімафеіч стала трымаў сваю жонку ў няблізкім адсюль краёвым цэнтры. І гэта-ж было вельмі зручна й выгодна, добра. Добра было ад часу да часу пад’ехаць на пабыўку туды, «дадому», у сямейнае кола, маючы сабе й другі «дом», мала не гарэм - вольнага і ўплывовага пашы-халасьцяка. Бо так жыць там заўсёды - гэта-ж, даруйце, была-б чыстая турма, а то й цэлая катарга, запраўдная Сібір волялюбнаму, з шырокімі «духовымі» імкненьнямі чалавеку. Ні табе выпіць, ні падурэць, пабазыраць у цесным сяброўскім гуртку, пакруціць зь мілымі й заўсёды гатовымі сакратаркамі, «актывісткамі», «артысткамі» - цьветамі і красой мясцовай «інтэлігенцыі».
І вось табе - звалілася. Як ні гара да Магамэта, дык Магамэт да яе! - заўсёды, ліхенька, так бывае. Што праўда, час трывожны, ваюе ўся краіна, хай сабе тут на собскай скуры ня чуваць. Ня чуваць, ня чуваць, і далёка йшчэ як да таго, каб пачулася, наадварот - вялікія перамогі геніяльнае стратэгіі на фроньце, дык навошта лішнюю гарачку пароць? Пільнасьць, пэўна, усё завайстраецца, слаўная бальшавіцкая пільнасьць, няма ёй межаў, але-ж яна, як заўсёды, служыць толькі супроць ворагаў народу. І проста, калі так ужо прыперла - ці не магла, боўдзіла, пачакаць яшчэ хоць пару дзён? Бо-ж якраз на сяньня назначаная ўжо даўно плянаваная й падрыхтоўваная сяброўская «гарбатка» (цяжэй із гэтым, усё-ж, за апошні час - як-ні-як, а вайна...). Тут ізь Сьцёшай, бадай што, завяршыць трэ было-б - нішто, сама сакавітая йшчэ жанчынка, але - усё мінае, усё павінна мінуць на сьвеце... Стары-ж бальшавіцкі лёзунг - наперад, толькі наперад, да новых перамогаў! А якраз наклёўваецца новая - такая маладзенькая, ня было йшчэ гэткай, сьвежанькая, міленькая... Наіўная, можа, занадта наіўная, кажуць, нават ня ўсе як-бы й дома. Але-ж гэта якраз і добра - ня дай Божа горшага, як спрактыкаваная, выхітраваная, зь перцам маладзіца...
Што праўда, і бяз гэтага прыезду ня ўсё добра з «гарбаткай». Ня клеілася - цяжкасьці, цяжкасьці ваеннага часу... Гэты Малкін, дырэктар і начальнік новага ваеннага заводу, з таго берагу, шкарадны жыдзіла (антысэмітызм, калі самому сабе, у думках - бадай, ня гэткі ўжо страх) - ніяк да яго не падступіцца... І прасілі ў яго, як у чалавека, і самога запрашалі - пэўна-ж, знайшлося-б што й падсунуць, чым шчэ хата багатая й слаўная. Дык не: ад запросінаў - як адрэзаў, а з «гарушчым» усё мымрыць, круціць, цягне, дацягнуў во да апошняга. Ну й ліха зь ім - абыліся б і безь ягонае ласкі, раздабылі каплю й самі - нішто, аж за ныркі бярэ хоць крыху й вобмаль на кампанію будзе... Не, сама горш - усё-ткі гэтая скандальная танкавая інтэрвэнцыя...
- Парай што, ты-ж геніяльны стратэг, дыялектык, машыністы! - узорыўся Цімафеіч на партрэт свайго правадыра й настаўніка. Але той толькі хмыліўся, як заўсёды, у свае абвіслыя вусы - пэўна, сам выпіў, і закусіў, і дзевачкі... «Дело не в выпитой рюмке водки...» А ты кідайся тут, на «нізавой рабоце», у такой прападнай сытуацыі...
Хіба мо Ягорка ўжо што надумаўся - з таго-ж самага горнага гнязда, - і сакратар узяўся за круцёлку тэлефону. «Ягоркам» назваў ён свайго сябра, малодшага лейтэнанта дзяржаўнае бясьпечнасьці Геаргадзе. Дзе-ж там - «Геаргадзе» - язык чалавек гатоў паламаць, «Ягор» прасьцей і ўсім зразумела. І проста можа геніяльна нават - бо-ж сам «геніяльны» не вытыкаецца із сваім Джугашвілем, а адразу «общепонятного» Сталіна начапіў.
Але тэлефон сам «высунуў сустрэчны» - першы затрашчэў. І ня толькі тэлефон, ажно-ж і сам-саменькі, лёгкі сяброўскі ўспамін «Ягорка» - із трубкі насустрэчу.
- Ну як, Ярмач? - няцьвёрды ў расейскай гісторыі Геаргадзе зьмякчаў і апошнюю літару ў імі славутага сібірскага разбойніка. А можа, хацеў гэтым выразіць нейкае інтымна-цёплае адценьне ў прыязьні?
- Дрэнь паперы, дарагі таварыш, - паўтарыў свой сумны выснаў ледзь не спакораны ўжо пераможнаю сілай абставінаў «пакарыцель».
- Ну, чаго там дрэнь, і навошта такі пісімісі ў старога бальшавіка? - (з замежнымі ня ўсё бясьпечна было ў лейтэнанта бясьпечнасьці: пэўна-ж, «пэсымізм» меўся быць). - «Няма такіх крэпасьцяў»... І павярні адно сваю голаў на якіх 90 градусаў - ці не разьвяселіцца вока тваё, а нос - паху градусаў іншых, запраўдных градусаў, не прадчуе?
- Нешта не разумею цябе... - працягнуў сакратар, але голаў усё-ж павярнуў да вакна, адкуль толькі й мог-жа быць хіба які-небудзь пробліск.
- Глянь, ішак, у вакно, на «прадмосьце» ўжо настаў свае целаскопы...
Праўда, на мосьце нешта рабілася - за пылам адразу цяжка было разгледзець. Ага, машына, аўтамашына - Малкінава-ж, ведама, у горадзе-ж ніводнае не засталося. І гэтая, - таксама добрая ламачына, асьцярожна прабіралася, перабіраючы непапрыбіватыя дошкі маста, як якія клявішы (прыбіваць дошкі ў мосьце - лішні клопат, дый дзе тых цьвікоў набярэшся - і ўсёдна ўвесну паводка зьнясе, а лесам, тайгой - Бог сібіракаў ня скрыўдзіў).
- Думаеш, вязе?
- Думаеш-падумаеш! Нос проста адсюль чуе...
- Дый што з гэтага - з бабаю, з бабаю як ты зробіш?
- Чакай, не гарачайся - аформіцца, як і з бабаю.
- Ну, да гэтага я ўжо не дапусьціўся-б, - занепакоіўся Цімафеіч, добра ведаючы, што значыць «аформіць» у мове энкавэдыстага.
- Не гарачайся, кажу яшчэ раз, пераймай лепш гасьця, прыбывае, - і Геаргадзе даў адбой, усьміхаючыся йшчэ сам сабе з гэтага «не дапусьціўся-б». «І сам-жа, ішачына, добра ведае, што ня толькі бабе, а й ягонай сакратарскай сыці, калі трэба, можна сок пусьціць - «не дапусьціўся-б!»
І начальнік НКВД, начміл і ваенком выйшаў із свае грознае цытадэлі, каб ступіць за колькі крокаў, праз двор, у палацы гаркому, таксама сустрэць рэдкага, а галоўна - патрэбнага цяпер гасьця.
- Дык вось, дарагія таварышы, якраз добра, што вы разам тут: зробім невялічкую «нараду трох», - сказаў таварыш Малкін, расьсеўшыся ў глыбокім мяккім крэсьле самога Цімафеіча й шырокім гасьцінным гестам запрашаючы заняць месца двух іншых, быццам-бы ён тут быў за гаспадара, а яны - за гасьцей ці проста нават наведвальнікаў.
Што праўда, дык Малкін ня толькі мог уважаць сябе за гаспадара, але й меў на гэта адмысловыя паўнамоцтвы надзвычайнага часу, якія пашыраліся на ўсю ваколіцу ягонага ваенна-важнага прадпрыёмства. Нельга сказаць, каб гэты факт, што падчыркнена выяўляўся ўва ўсім Малкінавым захоўваньні, быў вельмі да спадобы Цімафеічу і, асабліва, Геаргадзе, які зь вялікай прыкрасьцю зносіў нешта вышэйшае за сябе ў вабсягу тэрыторыі свае дзейнасьці. Але - вайна, мала з чым трэба гадзіцца... Нават хоць-бы з тым, што апрача як у Малкіна, цяжка дастаць дзе канечна-патрэбнай адказнаму працаўніку «зарадкі» якога трэйцяга гатунку, усесаюзнае маркі «чэмергес», які толькі заводы й маюць для прамываньня розных там машынаў. Дый яшчэ дарма, дзякуй Сталіну, - Малкін тымчасам ня вельмі соўгаўся ў гарадзкія справы, нават у горадзе зьяўляўся сваёй пэрсонай толькі другі раз ад свайго прыбыцьця сюды (затое - абодвы разы - з належнай дастойнасьцю: на собскай, адзінай у ваколіцы, аўтамашыне, хоць пехатою, здаецца, куды спраўней і хутчэй, за часінаў якіх пяць, можна было перамагчы ўсе перашкоды мясцовасьці, пачынаючы ад дрогкага, хісткага мосту і канчаючы на небрукаваных, выбоістых, калі горка-пылных, а калі й грузка-гразкіх гарадзкіх «вуліцах»). Тэлефанічна таксама ня ён, а больш яго турбавалі - зноў-жа, каля гэтага «чэмергесу» апошнім часам. Дык пакуль із гэтым зусім жыць можна было.
Быў гэта круглы, сярэдняга веку і ўзросту жыдзіла (як называў у думках Цімафеіч), кроў з малаком. Малаком некалі й заварочваў, маючы сваю малачараньку ў невялічкім мястэчку на Беларусі. Але гэта было дужа даўно: малачаранька - няхай яна дзяржаве будзе, затое й дзяржава - таварышу Малкіну. Не адна адказная дзяржаўная пасада прайшла празь ягоныя спрытныя рукі, якія вобмацкам адразу няхібна пазнавалі, што выгадней. Цяперашнім часам - пэўна-ж, найвыгадней было, зыйшоўшы крыху з арэны сталічнае славы, засесьці ў глыбокім тыле незаступным кіраўніком абаронна-важнага прадпрыёмства, начапіўшы ваенны чын і форму з усімі атрыбутамі. Праўда, улягала гэта на таварышу Малкіну, асабліва форма, ня вельмі каб - тут, мусіць, трэ было мець нейкую прыраджонасьць ці нават спадчыннасьць, каб выглядаць на ваяку, калі й сам і дзяды-прадзеды нават які-небудзь паляўнічы самапал за вярсту круга абміналі. І цяпер найбольшы клопат спраўляў гэты наган - ён усё абвісаў на боку, ато й адзадзя (бо туга падпярэзвацца - здароўю шкодзіць), шточасіны трэ было падцягваць, мацаць, ці тут наагул. А часта гэтая цяжкая машынэрыя й проста балюча лупіла па кульшыне і, халера, хоць на забясьпечніку, але і ўстрэліць куды ў лытку гатова была.
- Ці ня думаеце вы, дарагія паплечнікі, - якраз мацаючы наган, павёў таварыш Малкін, - што жыцьцё вашае зрабілася занадта спакойным, супакоеным у наш трывожны час гістарычнага змаганьня з сусьветнай акулай фашызму пад правадырствам слаўнай партыі й вялікага Сталіна?
«Куды гэта ён?» - зусім не спакойна задаў сабе пытаньне Цімафеіч, якому не спадабалася й гэтае мацаньне зброі, а спрактыкаваны ў лаўленьні на «контррэвалюцыйнай агітацыі» Геаргадзе ўжо аднатаваў сабе ў думках, на ўсякі выпадак, што «сусьветная акула фашызму» апынілася ў Малкіна «пад правадырствам вялікага Сталіна».
- А не адчуваеце вы, што, заміж каб усё абвайстрацца, ці ні прытупілася ў вас неад’емная якасьць кажнага ленінца - бальшавіцкая пільнасьць?
«Ну, гэта ўжо боўць», - незадаволена падумаў Геаргадзе, які ўважаў пілнаваньне гэнае «пільнасьці» за сваю абсалютную й бясспрэчную прывілею.
- Дазволь, таварыш Малкін, але пакуль я...
- Сто? Сарваўшыся з крэсла й з правільнага вымаўленьня, а тут яшчэ падсьцёбнуты па кульшы злашчасным наганам, адразу чырвоны, як рак, скавытнуў таварыш Малкін: - Хіба мне з таго берагу ня відаць, як дыміць добрая палавіна вашых каміноў у забаронены час, калі мы нават спыняем жыцьцёва-патрэбную краіне работу нашага коміну? Або як наагул захоўваецца ў вас зацямненьне?
- Але-ж ты сам, таварыш Малкін, пакінуў электрыку із твае станцыі толькі пяцём адказным працаўніком, і ніхто зь іх... - пачаў прававацца Цімафеіч, а Геаргадзе толькі супакоена й іранічна зазначыў сабе: «Ішак, што пад бальшавіцкай пільнасьцю разумее!..»
- Электрыку, электрыку - а што вам тут, імуліна... імуналі... і-лю-мі-на-лі-зацыю яшчэ трэба? - асьцярожна, але ганарова, як здавалася яму, выбраўшыся зь небясьпечнага слоўца, астыг крыху Малкін. - Тут і вашая сібірская «лучынюшька» так сьвеціць, што ў нас хоць чырвонцы зьбірай...
- Ну, загнуў, дарагі таварыш! Ад тае лучынушкі шыбы так пазакурвалі, што й пражэктарам не праб’е. А каб із вышыні, з паветра - дый які чорт паляціць сюды?
- Паляціць - не паляціць! Хіба можа разважаць так запраўдны бальшавік, таварыш Цімафееў? Трэба, ой трэба павысіць і над вамі пільнасьць - ясны факт.
- Бязумоўна, канешня, таварышы, факт, - першы згадзіўся Цімафеіч, ужываючы свой улюбёны стандартны набор пабочных словаў, які заўсёды кідаў для пацьвярджэньня ці памацненьня, калі чуўся заслабым на пазыцыі ці на аргумэнтах. Дый Геаргадзе моўчкі скіўнуў, схамянуўшыся, што апазыцыяй можна сапсаваць усю справу «чэмергесу», надзея на які ў яго моцна трымалася, тымчасам як Цімафеіч, не дастаўшы адразу ў рукі, рукою й махнуў сабе ў думках.
- Дык вось, прапаную Вам зараз-жа, - падтрыманы ўжо зламаньнем адпору й пераходзячы адразу на начальніцкі тон, задыктаваў Малкін, - абвесьціць у горадзе загрожанае палажэньне. Зараз-жа правесьці сход, павесьці адпаведную масава-растлумачальную работу, што ў цяперашняй вайне няма ні фронту, ні тылу, ні гэтак далей, паставіць арганізацыйны бок справы, падвысіць карныя мерапрыёмствы дыктатуры пралетарыяту ваеннага часу, і гэтак падобнае, і таму іншае. Ну, і ня мне вас вучыць. У сябе я ўжо правёў...
- Бязумоўна... факт! - каротка пацьвердзіў Цімафеіч. - Зараз-жа...
- Дык спадзяюся, і ня буду затрымваць у важнай і безадкладнай справе, - падаючы сваю, заўсёды мокрую, руку, пачаў разьвітвацца знатны госьць-гаспадар, да рашчараваньня ня толькі Цімафеіча, але й Геаргадзе, які бачыў ужо ўсе свае надзеі разьвеянымі ў дым.
- Ага, пасудзіну там... пераліць - вядзерца якое.
- Ну, вось, гэтак адразу-б казаў, - аж зрадзеў Цімафеіч, дый у Геаргадзе йзноў зайгралі вочы, - ато нагнаў тут...
- Фэфэру, - закончыў самазадаволена й таварыш Малкін ды пачаў строга навучальна ківаць пальцам: - Фэфэру й фаеру не такога і за гэта вам належыць - у такі час!
- Дык можа адвячоркам і пагаварылі-б ужо душа ў душу пры чарцы, запазналіся-б і з нашым актывам. Пехатой - раз-два й найлепш!
- Не магу, не магу, дарагія таварышы, - справы, абавязкі. Паб’ём ворага - тады й адсьвяткуем. А пакуль - праца, праца і яшчэ раз праца: усе на абарону!
- Ага, дык пасудзінку... - замятусіўся Цімафеіч.
- Ну й шкарадзіна! Я ўжо думаў - насуха выкруціцца. Але таксама табе палітык - на закуску прыхаваў, як-бы й забыўся, як-бы й на парозе толькі прыпомніў, - абгаворваў Цімафеіч нядаўняга гасьця перад сваім сябрам.
- Ты думаў - ты заўсёды ўсё думаеш. Працаваць трэба! Бачыш, мой нюх і вока чэкіста ня схібілі - я адразу пазнаў, што вязе.
- Бачу, бачу і скланяюся - запраўдная бальшавіцкая пільнасьць. Але як-жа з гэтай пільнасьцяй зь ягонай - сяньня-ж папсаваць усё можа, хіба да панядзелка адкласьці?
- Чаго там папсуе! Яшчэ якраз направіць можна. Калі ўжо ён у сябе правёў - дык зараз-жа й нам трэба брацца, каб якое няўвязкі ня выйшла.
- Гэта ты добра кажаш, бязумоўна, канешня... Дык мы зараз, як піць даць - не пяршыня-ж! Насамперш - сход, так...
- Цэлае вядро, - таямнічым паўголасам перапыніла нараду ў самым пачатку Марфуша - «заўхоз», прыйшоўшы з дакладам аб кагадзе прынятых ад Малкіна запасах гарушчага. Пад ейным ведамам былі ўсе запасы і гаркомаўскае, і асабістае Цімафеічавае гаспадаркі. Злыя языкі, якія за вочы дражнілі Марфушу «захвост», укладалі ў гэтую мянушку шмат глыбокага сэнсу ці нават сэнсаў, зьвязаных і з гаркомам, і з гаспадаркаю, і зь Цімафеічам. Але, ува ўсякім разе, гэта была старая добрая сяброўка партыі, дый гадамі і магерападобным выглядам не магла ўжо стацца нікому за сяброўку маладую. А «заўхоз» - загадчык гаспадаркі - быў зь яе, пэўна-ж, бездакорны.
- Што? Ага, вядро! Бачыш, усё-ж малайчына - не падкачаў. Можа й гатунак?..
- Не, трэйці, чысты прамывачны «чэмергес» - пах так і рэжа.
- Ну, гэта трудна - і тое хлеб. Ага, а як-жа із заедкам, Марфуша?
- Вось я й хацела ў Вас спытацца, Іван Абармотавіч.
Калі Марфуша ад звычайнага сярод партыйцаў абыходжаньня пераходзіла на «Вы» і «імя-войчаства» - гэта заўсёды значыла, што перад ёю паўставала нейкая праблема. Цімафеіч добра ведаў гэта з практыкі.
- А што, хіба папаўненьне рэзэрваў патрабуецца?
- Ніякіх рэзэрваў, Іван Абармотавіч, хоць сьвісьні.
- Гм... Ну, тады хіба гусь рашыць.
Гусь, якую меў на ўвазе Цімафеіч, ужо больш за месяц адпасвалася пры гаркоме. Гэта быў галоўны выйгрыш гарадзкое лётарэі, зарганізаванае на дабрачынную мэту «дапамогі ахвярам фашызму», фактычна-ж - на фінансаваньне «гарбатак» і іншых «духовых імкненьняў» перадавікоў партыйнага актыву. Але здарылася неяк так, што па гэты галоўны выйгрыш ніхто ня прыходзіў. Можа, адразу падзёр ад злосьці «добраахвотна» ўсырычаны яму білет, можа, выкінуў, не спадзяючыся выйграць нічога больш людзкага за які цьмяны люстэрак ці цюбіцейку, можа, проста страціў. Цімафеіч у затоеных думках меў на ўвазе завезьці гэтую гусь пры наступным выезьдзе сакратару крайкому - гэта быў ягоны ўлюбёны спосаб «работы ў вярхох», як ён называў. Таму ён і не сьпяшаўся зь ліквідацыяй гэтае зьвярыны, маючы навонкі й добрае апраўданьне ў строгім дапілноўваньні правілаў лётарэі. Можа-ж, яшчэ заявяцца на выйгрыш... І цяпер лепш было-б абыцца як іначай - ну, але ўжо калі гэтак...
Толькі што Марфуша на ўспамін пра гусь ужо й праўда сьвіснула.
- Гусь ужо даўно рашылі, Іван Абармотавіч.
- Як рашылі? Хто рашыў?
- А Лёнька Карцінкін, як у армію йшоў, на праводзіны.
- Карцінкін? Ах, сукін сын... - і яшчэ мацней папусьціў абураны Цімафеіч. - І хоць-бы запрасіў з нас каго - аднэй сваёй камсамольскай халяйстрай і замялі... А тут яшчэ сяньня на яго характарыстыку зноў просяць - упішу я табе, прапішу я табе характарыстыку!
- Ізноў дарма гарачаешся, - пачаў супакойваць Геаргадзе сакратара, які расходжваўся не на жарт, - Лёнька - свой хлопец, і камсамол добра кіраваў, што тут яму солі на хвост насыпаць. Ня позна йшчэ запрэгчы каня й пад’ехаць у саўгас - куды лепшую дзічыну ўпаляваць можна.
- Ах, сукін сын, малакасосіна... Ну, пэўна-ж, застаецца толькі гэта - арганізуй, Марфуша!
І Марфуша, задаволеная такім паваротам справы, бо да саўгасу, праўдзівей, да ягонай жыўнасьці заўсёды мела вялікі пацяг - зьнікла бясшумна, як і зьявілася была.
Але зьнемарашчаны прыкраю неспадзеўкаю з гусяй, Цімафеіч усё ня мог йшчэ адыйсьці. Тым больш, што адна прыкрасьць навяла думку й на другую, яшчэ не пазбытую.
- Ну але, закуска - а як і з гэтай другой закускаю, што ўчора Бог паслаў? Разьвязалі тут «головокружение от успехов», а на галоўную небясьпеку на даным этапе зусім забыліся.
- Гэта ты пра сваю палавіну?
- Палавіна, якая там чорта палавіна - добрыя тры чверці...
Геаргадзе зарагатаў.
- Чаго іржэш, дурань, думай лепш хутчэй, як гэты вузел расьсячы?
- Сам ішак, чаго тут думаць - само ўсё складаецца, як найлепш. Зараз - нажахаць яе, як сьледам, гэтым «загрожаным», а там - пасадзіць на каня з Марфушаю і ў саўгас - хай ратуецца ад пагрозы нямецкіх бомбаў на сібірскую тайгу.
- Ягорка! Гэта-ж геніяльна! Не, у вас на Каўказе, мусіць усе геніі, - як на сьвет нарадзіўшыся, зрадзеў Цімафеіч. - Проста - дай, я цябе пацалую!
- Ну, пацалуеш пасьля й каго іншага сабе.
- Ага, дарэчы, як думаеш: я хачу запрасіць гэтую маладзенькую, што надоечы ў клюбе сама навязвалася. Можа, хіба ня пойдзе?
- Чаму ня пойдзе - сам-жа кажаш, навязвалася. Адно што - для мяне гэтай йшчэ ня высьветлены тып, няясны тып. І хто, і што - спахмурнеў Геаргадзе, якому новы паварот у любосных справах свайго запляшніка не падабаўся із шмат якіх меркаваньняў. - Як сам уважаеш. А цяпер - давай круці, праводзь работу - час ня церпіць!
- Так, «за работу, кума, за работу!»
І праз паўгадзіны натхненны ўжо зноў Цімафеіч «круціў» надзвычайны сход усіх партыйных і савецкіх працаўнікоў у залі клюбу - «сабору». Ён быў у васаблівым «удары» й гаварыў дзьве гадзіны з гакам. «Бязумоўна, канешня, таварышы, факт...» Даў пытлю «сусьветнай фашызьме», «завастрыў пільнасьць», высьвятліў ўсю паважнасьць «загрожанага палажэньня». Пры цяперашняй татальнай вайне, пры страшэннай тэхніцы - што часіны можа наляцець каведны вораг і збамбардаваць важнае ваеннае прадпрыёмства за рэчкаю, а адным заходам - і горад. Пільнасьць, пільнасьць і яшчэ раз пільнасьць! Зразумела, не паніжаючы стаханаўскае прадукцыйнасьці працы, бо краіна й вялікі Сталін патрабуюць і г.д. і г.д.
А кароткае выступленьне Геаргадзе із напамінкам аб «караючым мячы дыктатуры пралетарыяту» і надзвычайных санкцыях ваеннага часу - толькі добра прыпячатала ўсю справу.
Эфэкт быў самы поўны. Цімафеічава «палавіна» бязь лішніх угавораў паплыла на хурманцы ў саўгас - яшчэ й сьлёзку пусьціла, бедная, што мужава постань і абавязкі мусяць трымаць яго тут, у горадзе, у небясьпецы такой...
Дый ці толькі жонка. І іншыя добрыя людзі памалу пацягнуліся зь небясьпечнага месца ў тайгу, да сваякоў, на бліжэйшыя вёскі.
Бо нехта ўжо нават прысягаўся, што ворагавыя лістоўкі чытаў: камбінат за рэчкаю возьмуць «бамбёжкаю», а горад «гармошкаю». Гадалі - што страшней і што значыць «гармошка»: з музыкаю зь неба спусьцяцца? Ці гэта гармата якая халерная так называецца?
Іншыя казалі, што гэта японец падвёў і выступіў. Ён і ляцець сюды мае, бо немцу - задалекавата й няспраўна.
Яшчэ нехта цьвердзіў, што мае йсьці нейкі філіпінец.
І падвечар гарадок зусім апусьцеў, загруз у напружанай цішыні «загрожанага палажэньня».
- Спушчайцеся, дзеду, далоў, супачыньце сабе тымчасам, як трэба, на ложку.
- Га? Ага, добра сам кажаш. Задрымаў чуток. Глянь ты, аж тут, на верхатуры, цёпла зрабілася. Дый ціха, вецер будкі не калоціць. От і змарыла... Хіба ня дождж?
Дзед Ахрэм моцна пазяхнуў і пачаў уставаць, крэкчучы, із звычайным сваім: «Ах, Божа, Божа на»... Казімер, які ўскорстаўся на «каланчу» адмяніць яго, усьміхнуўся, як кажным разам, калі дзед прававаўся, што зануў на варце, складаючы заўсёды свой грэх на снатворнае дзеяньне надвор’я, якое-б яно там ні было - ці на дождж, ці на пагоду. Пэўна, старасьць - яшчэ й так дзіва, як ліпіць, як на гэтую «верхатуру» ўзлазіць, дый то цяпер, пры гэткіх харчох. А трымаецца зусім гарой - нават прызнавацца да старасьці ня хоча.
Але сяньня й праўда, нават тут было вельмі цёпла й ціха. Ціха і ўвысях, ціха й там, далавах, на бязьлюдных нязвычайна гарадзкіх вулічках, на дарогах між палеткаў і тайгі, у самой тайзе мусіць. І дзед Ахрэм, устаўшы дый аглядаючы ваколіцу, як-бы на тое, каб здаць яе свайму наступніку, кінуў:
- Скажы ты, як падмяло. Калі заступаў, дык яшчэ цягліся ўсё прочкі, як мурашкі, з гораду. Гэта табе дык сход - першы сход, а тады й расход. Нагнаў пуду. А што, мо й праўда хто адведаць захоча поначы?
І дзед ускінуў вокам на зелянавае, як заўсёды тут, нянаскае, неба, быццам ужо выглядаючы адтуль якіх «гасьцей».
- Ды не, дурніна, дзеду, - гульня, як заўсёды ў іх. Хто дапне сюды на такі край сьвету?
- Мусіць, што гульня дурная, добра сам кажаш. Ах, каб вы ўжо жыватом загулялі, хавэйрымы. Ну, пайду, выпрастаю-ткі крышку костачкі. Глядзі, хлопча, каб і табе тут вейкі не зьвяло з гэстаю чытанкаю, - кіўнуў дзед на кніжку, том вершаў Блока, якую, затуліўшы пальцам на нейкай балоне, меў у руках Казімер.
- З гэтым, дзеду, не засьнеш!
- А багі яго ведаюць, што там такое. Ну, калавур-жа, глядзі!
І дзед, крэкчучы ў тон рыпеньню старых каланчовых сходаў, пачаў спушчацца далоў, у іхнае супольнае вартаўніцкае жытло. Казімер палажыў, разгарнуўшы на затуленым месцы, сваю кніжку на маленькі трыногі столік, што стаяў тут прыхінуты да сьценкі, і, пачакаўшы крыху, пачаў адбіваць гадзіны. Пакуль узглабаўся сюды й гаварыў зь дзедам - пэўна, што тыя колькі часінаў зыйшлі, на якія не дацягала, як глядзеў там на гадзіньнік. Дый наагул ён ніколі не званіў гадзінаў, пакуль дзед ня зыйдзе - досыць і так старыя вушы мелі свайго гуду й звону, і то йшчэ - дзіва - добра яму служылі.
Але-ж, колькі за гэтыя тры гады кажны зь іх папавыбіваў тут гэтых гадзінаў! «Майстры часу»... Увесну калісь спаткаліся ўпяршыню вунь там, каля рэчкі.
- А патом нашая Прыпяць куды мудрэй разьлівае...
Божа мой, за колькі год упяршыню гукі нашае мовы - і тут, на гэтай халоднай, нялюдзкай чужыне! Кажны раз, і цяпер, ня мог Казімер без хваляваньня ўспамінаць гэтае першае спатканьне сваё зь дзедам Ахрэмам. І тады-ж, як спаткаліся - так і злыгаліся, аж на дагэтуль. Злыгалі - родная мова, роўная доля. Дзед Ахрэм, як пусьцілі нек із «раскулачаньня», дажабраваўся сюды, у гарадок, кіруючыся й далей пад свой бок, на радзіму. Адно-ж прыстаў так (дый куды, да якое радзімы прабірацца і як было?), што калі добры чалавек, падаўшы хлеба, запрапанаваў застацца гэттака за вартаўніка на «каланчы» - адразу й згадзіўся. Гэтак і вартуе, «калавурыць» ад таго часу, узлазіць і злазіць па хісткіх сходах, адбівае гадзіны. За год які спаткаў тут, ля рэчкі ўвесну, беднага кульгавага, таксама толькі зь лягеру выпушчанага хлапца з свайго боку, ды ўжо сам здолеў «устроіць» яго пры сабе, на каланчы, злазіць і ўзлазіць ды ў той пабіты саган біць.
Казімер тады быў адбыўшы свае пяць год «папраўча-працоўнага лягеру», назначаныя яму, як і цэлай грамадзе ягоных сяброў, студэнтаў-беларусаў, за «нацыянал-дэмакратычныя настроі» і «сувязь зь міжнароднай буржуазіяй» (дарма, што бадай ніводзін зь іх ні «міжнароднага», ні калішняга свойскага «буржуя» ў вочы ня бачыў, хіба на савецкіх плякатах). Можа, на пяцёх бы й не абмежавалася, але за год які да тэрміну пашэньціла неяк падкруціцца нагой пад бервяно й патрушчыць яе крышку. У лягерным шпіталі лячылі гэтак рупна, што зрабілі добра кульгавым на цэлае жыцьцё. Гэтак «папраўчы» не паправіў, а выкрывіў. А з «каманды інвалідаў» лягеру, пэўна-ж, невялікая карысьць, дык таму, можа, і не прадставілі на «падвышэньне», а як тэрмін зыйшоў - пусьцілі з Богам на «мінус» (права выбраць сабе месца пражываньня за выняткам, «мінус», пэўных пунктаў і раёнаў). Нехта параіў, не цягаючыся далёка - усюды адно шчасьце - выбраць гэты бліжэйшы ад лягеру гарадок, дзе й вялікі «камбінат» ёсьць, і з работаю, і з пражыцьцём лягчэй. Дык сюды й прыкандыбаў пад весну. Але з «камбінатам» адразу не выкамбіноўвалася - усё зь «пільнасьцю» прыглядаліся і ганялі ад заўтрага да заўтрага. І калі ўжо зусім зьбіваўся з усяго й з капытоў - сустрэўся гэты свой, як родны, дзед Ахрэм, заапекаваўся й дапамог знайсьці месца, вышэй за ўсе на цэлую ваколіцу, пачэснае месца - нагадваць людзям, хто здольны праняцца гэтым, - што жыцьцё іхнае пакарачэла йшчэ на адну гадзіну...
Тады часам нават і самому здавалася, што бервяно добрую работу зрабіла. Цяпер-жа мала было яму найцяжэйшых праклёнаў. Цяпер, пазіраючы туды, на захад, і ўздумваючы кажны раз, што радзіма-ж уся ўжо там, па той бок. І што там? Пэўна-ж, тыя «настроі», што калісь лягер самому настроілі. Іначай ня можа быць - так-жа паўтараецца гісторыя сямнаццатага, васямнаццатага году. Дык ляцеў-бы туды? Хіба што толькі. Бо зайшоў-бы, пайшоў-бы хоць - каб ня гэтая чыкілда, зь якою й лішне «мінусаў» ня трэба, каб быць прывязаным да месца.
Вось і туга, туга якая! І нуда, нуда... Даўно, а каторыя й па два разы, перачытаныя ўсе тамы «багатага кніжнага фонду» мясцовае гарадзкое бібліятэкі. Цяпер надумаў вось браць хіба зноў ды перакладаць пакрысе ў сваю мову - можа, прыдасца калі. Але штось туга йшло - бо туга, туга! Асабліва гэтымі вячорнымі часінамі, на вышцы «каланчы», калі пасыракомлеўску
Заходзіць сонца пагоднага лета,
Веець вецер з заходніх нябёс...
Вецер, вецер! З далёкага сьвету
Якія весьці да нас ты прынёс?
- А гэта я. Валя, - Казімер аж здрыгануўся, бо нейкая незнаёмая дзяўчына, нямаведама адкуль і як узяўшыся тут (пэўна, узорыўшыся і ўлятуцеўшыся ў далеч, не пачуў і ня згледзеў) - тыцкала яму руку. Ён мэханічна падаў сваю, усё яшчэ не разумеючы, што гэта за праява.
- Хто вас пусьціў сюды? - спытаўся ён першае, што накруцілася, пасьпеўшы спыніць на языку другое - «Чаго вам трэба?» - што, як ні будзь, а было-б усё-ж няветлым і негасьцінным.
- Сама. Мяне на вечар запрасілі там, - яна паказала рукою некуды ўніз убок. - А мне цікава, як адсюль відаць, і я ўзыйшла.
І яна, праўда, зь цікавасьцяй пачала разглядацца па ваколіцы, перш уніз, а тады ўдалеч, і таксама на захад. Казімер прыглядаўся тымчасам да яе. Гэта была танклявая, стромкая, з выгляду вельмі маладзенькая й зусім нішто сабе дзяўчынка, чарнявая, з даўгімі валасамі, якія спадалі хваляю аж на плечы - неяк непатутэйшаму. Дый, пэўна-ж, яна й была нятутэйшая, бо Казімер, здаецца, ня бачыў такой у горадзе. Што, праўда, ён рэдка хадзіў цяпер на горад, зганяючы тугу й нуду дома, тут на гары ці ўнізе. Магчыма, што каб хадзіў часьцей, дык сяньняшняе знаёмства адбылося-б крыху раней, бо дзяўчына займела ўжо ў горадзе нямала знаёмых, і ўсё такім самым спосабам выяўленьня собскай ініцыятывы, кароткай самарэкамэндацыяй з падаваньнем рукі. Гэтак яна брала кажнага, што называецца, уроспудзь і адразу ставіла перад фактам знаёмства. І ніхто не пратэставаў і не абураўся, бо ад дзяўчыны патыхала такой бязьмежнай наіўнасьцяй і нейкай як-бы захопленасьцяй, што яна адразу абяззбройвала сваіх новых знаёмых, калі ў першы мамэнт нават і мільгала ў іх думка аб дзёрзкасьці, навязьлівасьці, няпрыстойнасьці ці падазронасьці такога захоўваньня. Заставалася хіба ў некаторых толькі ўражаньне нейкай ненармальнасьці, пры якой «ня ўсе дома», выкліканае і гэтай наіўнай захопленасьцяй, а найбольш - тым нязвычайным, «ненармальным» спосабам завязваньня знаёмстваў.
Гэтак абяззброены быў і Казімер. Яму нават пачало рабіцца цікава з гэткай арыгінальнае праявы, і захацелася задаволіць гэтую цікавасьць. Дык ён, ня доўга шукаючы, ад якога пытаньня пачаць, выкінуў першае, што круцілася яшчэ ў кірунку пастаўленага адразу - «хто вас пусьціў сюды»:
- Адкуль Вы?
- Адтуль, - яна паказала рукою на захад, куды глядзела,- здалёку, здалёку...
І па кароткай паўзе дадала:
- Уцякала ад фашыстых, як бомбы пачалі кідаць. Гэта так страшна, - дзяўчына здрыганулася, відаць, успомніўшы нешта запраўды страшное. - Перш у Маскву, да сястры, а пасьля і сюды. Тут у мяне другая сястра Ліда.
- Можа, Вы зь Беларусі? - спытаўся Казімер, ловячы ў акцэньце дзяўчыны нейкія малаўлоўныя, але знаёмыя адценьні.
- Угу, - зачыненымі вуснамі адказала дзяўчына, занятая ў гэты мамэнт ужо разгляданьнем разгорнутай на століку кніжкі. - Ага, Блок, - канстатавала яна й пачала чытаць уголас нарасьпеў, як было агульнапрынята чытаць вершы апошнім часам:
Снится - снова я мальчик и снова любовник,
И овраг, и бурьян...
И в овраге колючий шиповник,
И вечерний туман...
- Гэта Вам сьніцца? - спытала яна, глянуўшы на яго, а тады ейны погляд сьлізгануў на ягоную выкрыўленую нагу і зноў на яго. Абое пачырванелі, зразумеўшы думкі адзін аднаго і засаромеўшыся адзін за аднаго. У яе аж, здавалася, накручваліся сьлёзы - ні то ад гэтага сораму за сваё нетактоўнае пытаньне й погляд-напамінак на ягонае няшчасьце, ні то ад жалю да гэтага няшчасьця. Але ён зараз-жа справіўся з прыкрасьцю і, намагаючы адразу нават на вясёлы й разьвязны тон, сказаў:
- Сьніцца ці сьнілася, пэўна-ж, Аляксандру Блоку, як вынікае з аўтарства вершу...
Ды, ня ўтрымаўшыся на ўзьнятым тоне, закончыў з тугою:
- Мне ўжо даўно нічога ня сьніцца...
- Гляньце, павучок, - пачала ўжо яна выводзіць гаворку з прыкрага стану, - спушчаецца на мяне! Не, на Вас! Не, пасярэдзіне. На нас, на нас! Гэта-ж, кажуць, на шчасьце...
- Ну, гэткага шчасьця ў нас тут поўна.
- А я веру, бо раз...
- Бі-і! - даляцеў голас зьнізу.
- Што гэта? - спалохана здрыганулася яна, бачачы, што ён адразу ўзяўся за вяроўку.
- А гэта сыгнал мне адбіваць гадзіны.
- А я думала, мяне... Ды пачакайце, я лепш зыйду, ато гэта, мусіць, будзе таксама няпрыемна... «Бом, бом» - як бомбы...
Ён засьмяяўся і пачакаў, пакуль яна не схавалася за павароткай сходаў, абнадзеіўшы йшчэ яго:
- Я пасьля яшчэ прыду!
Аднак, гэтае абнадзеяньне не прывяло яго ў захапленьне. Наагул, усё здарэньне неяк узрушыла яго, неяк зьмяшала ўсё. І што гэта за яна? Ён бачыў цяпер, як яна перасекла пажарны двор і ўвайшла ў гасподу самога ягонага начальніка Гарлапаніна. «Мусіць-ткі, птушка!» - падумаў ён, добра ведаючы, хто зьбіраецца ў брандмайстра і чуўшы няраз, якія оргіі разгульваюцца там. «А можа, якраз залучаюць птушачку ў сіло?» - і яму ўжо зрабілася шкода яе, так, як за часінаў колькі таму, можа, ёй было шкада яго. А зрэшты - усё гэта толькі няпрыемна нэрвавала, неяк трывожыла, напружвала йшчэ больш тую тугу. І гэты, як прасьпяваны ўсёроўна, Блок. «И вечерний туман...» Ён глянуў уніз. Тут ніколі ня бывае гэтага туману - заўсёды так ясна, халодна - цьвяроза, праклята ў гэтай сьцюдзёнай, сібернай краіне.
І раптам - за ўсё разам - зрабілася так шкода - шкода самога сябе...
Нават мілая, улюбёная адмалку шэрая гадзіна, а сяньня йшчэ й такая нязвычайна ціхая, лагодная - не магла ўлагодзіць, загаіць тэй нейкай глыбокай, старой раны, якую так недалікатна раструціла гэная раптоўная новая «знаёмая» - незнаёмка. Балела глыбака ў душы, адбіваючыся, здаецца, аж фізычным болем у струшчанай і нязрошчанай добра назе - бо ці-ж не адзін гэта быў боль? І больш - адна страшэнная, крывавая, ірваная рана... А да ранейшае тугі й нуды, да гэтага жалю й болю, якімі абарочвалася яна цяпер, усё больш дамешвалася нейкая незьясьнёная трывога. Ізноў-жа закінула яе тая няпрошаная й гвалтоўная парушальніца хоць і тужлівага, а ўсё-ж супакою. І гэта ўсё пачынала ўжо зноў і зноў гнаць некуды прочкі - куды? Можа, зноў усё туды, хай сабе й накульгам - дадому, на радзіму. Ато проста - безвач, ато проста - за вачыма, хоць куды, на сухія лясы...
Адмяніўшыся на варце й сыйшоўшы далоў, Казімер ня сеў за кніжку ці так - роіць-лятуцець шэрай гадзінай. Ён прайшоў проста праз каланчовыя сенцы і выйшаў вонкі, а там - за весьніцы, на вуліцу. Ён пайшоў-бы й далей абы-куды, але якраз паўзь яго бясшумна прасьлізнула знаёмая даўно постаць. Ці толькі знаёмая?.. Чаму адно не прывіталася сяньня?.. Маладзенькая русакосая дзяўчынка - Надзя, дачка першага гаспадара, у якога пажыў быў крыху, прыбіўшыся сюды ў гарадок, пакуль да гэтае каланчы прыстаў. А чаму прыстаў?
Якія настырлівыя, дурныя пытаньні - як тое ў тае: «Гэта Вам сьніцца?» Што й да чаго? А чакай-ткі: трэба ўрэшце мець мужнасьць прызнацца хоць сабе самому і шэрай гадзінай: сьніцца... Сьнілася... Сьціплая, сарамлівая дзяўчынка.. Так рэдкі тут чысты славянскі тып... Надзя - Надзея-надзея, пустая надзея... Сьнілася - а зразумеў гэта падсьведама, бадай, баючыся й тады самому сабе прызнацца, і - зусім спужаўся, уцёк, хапіўся за «каланчу», як за ратунак і ад гэтага... Так, так было. Ды і ўцёкшы, штовечару сачыў, як хадзіла зазвычай із збаночкам па малако, паўз гэты пажарны двор - так, як цяпер во. Калі зьверху, з «каланчы» бачыў - праводзіў вачыма заўсёдную чорную стужачку ў валасох зь невялічкім баньцікам, узімку - хутраную сібірскую шапку з даўгімі вушамі... Калі, як цяпер, за варотамі, спатыкаліся - віталіся й чырванелі - чыста абое. І ўсяго - рэшта толькі сьнілася. Але-ж, сьнілася! І - сьніцца... «Снится - снова я мальчик...»
Не, гэтая - не такая, ня будзе тыцкаць адразу рукі, ня пойдзе на вечарыну да Гарлапаніна, адкуль чуваць ужо першыя гукі буйное весялосьці «партыйнага й савецкага актыву» (і гэта-ж цяпер - чысты «баль у часе чумы»...).
Але і гэтая, і тая, і такая, і не такая - нават думаць аб іх гэткаму, як ён - якім правам? Гэткаму «бедынаму калекыму» - як енчыў, просячы ў людзей на рагу плошчы, адзін, яшчэ няшчасьнейшы сябра ў няшчасьці...
А чаму ўсё-ткі не прывіталася сяньня? Ня згледзела? Не пасьпела? Дык вось-жа й самому ясна: ня толькі сьнілася, ня толькі сьніцца - турбуе цяпер, удзень і шэрай гадзінай, наяву. Можа, гэта якраз наймацней і трымае тут - мацней за ўсе «мінусы», за ўсё кульганьне. Безнадзейны лятунак пра надзею - Надзею. І якраз тады, калі шчырыя надзеі ўсе мусілі-б быць толькі на Яе, на Радзіму... Хоць-бы й памерці, а - там, толькі там...
І раптам бліскавіцаю праняло нямаведама адкуль нейкае прадчуваньне - ці ні запраўднае зерня ўсяе трывогі: памерці - гэта будзе хутка-хутка, зусім неўзабаве. Ці ня гэта й выгнала цяпер сюды, гнала йсьці, сыйсьці «хоць куды, на сухія лясы», як жывёліны сыходзяць некуды паміраць? Сьмерць-жа - сон? Вось і «сасьніцца» - «снова я мальчик»...
Не, годзе ўсіх гэтых сноў. Проста трэба ўзяць сябе ў рукі і не паддавацца ні таму, ні гэтаму. Можна-ж не паддацца. Урэшце-ж, і там, у паэзіі, па Блоку быў Есенін:
Не бродить, не мять в кустах
Багряных
Лебеды, и не искать следа...
Со снопом волос твоих овсяных
Отоснилась ты мне навсегда...
Гэтак цьвёрда ўсьведаміць сабе й пастанавіць - так цьвёрда, як сядзяць у памяці гэтыя даўно-даўно ўжо калі вычытаныя радкі.
Дык і не прывіталася, бо - «адасьнілася» ўжо. Ужо яе няма, прасьлізнуў толькі сьцень шэрай гадзінай. А можа - самога яго ўжо няма, няма з кім вітацца, бо сьмерць - ужо...
Якая дурніна вярзецца й вярзецца сяньня! Дурныя, зусім дурныя нейкія прадчуваньні, забабоны, прымхі, як той, «павучок на шчасьце». Як можна апусьціцца ў такой дзічы й глухмені да простае бабы, сібірскае бабы...
А калі й сьмерць - паміраць-жа таксама ці ня ўсюды ўсё’дна - не канечна, каб на радзіме, а й на «сухіх лясох». Ці адзін ужо й памёр так?
Цяпер-жа - пачакаць яшчэ крыху, будзе-ж ісьці назад із збаночкам дадому. Тады прывітаюцца - ён першы нават. Першы - але апошні раз...
Тымчасам, заміж гэтага, перабіваючы йшчэ блытаніну думак, плошчаю паўз каланчу пратарахкала ў шпаркім тэмпе, уздымаючы хмары пылу, запрэжаная канём таратайка. Казімер пазнаў і мусіў усьміхнуцца: сам старшыня гарсавету, сам таварыш Іонаў - «Ёйна», як іначай і ня зваў яго дзед Ахрэм, пакідаў свой горад у вадказны мамэнт «загрожанага палажэньня». І побач - трэслася перасьпелая, як сьлівіна, удава па начальніку пошты, зь якой жыў цяпер гэты «Ёйна», мясцовая, але з выгляду - «таксама добрая Рохля», на дзедава вызначэньне. Гэтаму, гэтакім ніколі не «адасьніцца», хоць і старасьць і друзласьць даўно на дварэ... Дзіва толькі, што нават ад балю ў Гарлапаніна сяньня адрокся - вось дык страх: які напудзілі гэным «загрожаным»! І гэта табе - «бацька гораду»...
- Далеўскіх! Кузьма! Кузькіна маць! - адчыніўшы вакно свае гасподы, загарлаў, перакручваўчы, як і ўсе тут, на мясцовы лад і імя й прозьвішча, сам вышэйшы Казімераў начальнік, брандмайстар таварыш Гарлапанін. Відаць, ён быў ужо добра сербануўшы. - Хоць на паўназе, а сюды давай - духам!
І Казімер мусіў засьпяшацца, па дарозе з прыкрасьцю гадаючы, які новы й ці вялікі зьдзек, выдуманы сшалелымі ад сыці «правадырамі актыву», давядзецца зараз із пакораю сьцерпець. Але-ж, сьцерпець, бо...
- Сабаку знаеш? Гэта-ж ты вадзіў ці хто там у вас? - гарлаў ізноў начальнік, не дачакаўшыся нават, пакуль вартаўнік-інвалід прытыргіцае да ягонага вакна.
Казімер і праўда знаў гэтага сабаку, фаварыта сакратаровае фаварыткі Сьцёшы, і раз, на такі самы загад свайго начальства, адводзіў яго дадому з клюбу, дзе той не даваў сваёй гаспадыні быту й разгарненьня ў танцах. Было нямала тады зь ім клопату і, каб ня прынада, якою трэ было цэлую дарогу ашукваць сабачую вернасьць, цяжка было-б даць рады. Значыцца, цяпер ізноў за сабачага павадыра - ну, гэта йшчэ дарма, куды лепш за якія «заходнія танцы», якія мусіў круціць раз із сваёй чыкілдою на загад п’янога ўшчэнт начальства.
- Дык вось і дастач гэтую Юду - Троцкага на іхную гасподу... Ту-ж у контрыках быў? - быў... Усе вы трац-кі-стыя, маць вашу... Ну, маеш костку - на костку пойдзе... Можаш і сам перш аб... аб... абскубсьці, скуб-э-энт! Ёмкая костка - баран, - Гарлапанін і сам яшчэ смактануў пару разоў гэтую костку бліскучымі ад тлушчу губамі, перш чым аддаць яе на прынаду. - Н-ну, і марш! Троцкі, кусі! - паспрабаваў ён йшчэ і нацкаваць на кульгавага - улюбёны аб’ект сабачай агрэсіі. Але сабака «сыстэмы такса», на вызначэньне ягонае гаспадыні, якая сама вынайшла й гэтую мянушку «Троцкі» - для «заклейменьня подлай контррэвалюцыі», - пазнаў свайго калішняга павадыра (мабыць, добра злучыўся ў сабачай памяці ягоны пах із пахам нейкай смачной прынады) і нават быў ласкаў памахаць яму крыху хвастом.
Дык адразу апанаваць яго і павесьці за сабою далося нават ня цяжка. І пэўна-ж - куды больш да твару такому сабакі вадзіць, чымся розныя «гнілыя інтэлігенцыі» з сабою разводзіць.
- Фьюць, пайшлі, Троцкі!..
«Культурная гарбатка актыву», як, можа, шчыра й зусім не ўсьведамляючы ўсяе саркастычнае зьдзеклівасьці такога назову, гучна менавалі міжсобку свае звычайныя оргіі валадары гарадка, усё-ткі нешта ня зусім вытанцоўвалася. Як і баяўся сам Цімафеіч, прыкра псавала справу гэтае, недарэчы надуманае, «загрожанае палажэньне». Праўда, яно дапамагло сплавіць няпрошаную перашкоду паважнага водавыціску на колькі брутатонаў - шаноўную, але толькі на адлежнасьці, і непажаданую цяпер Цімафеічу сяброўку жыцьця. Ды затое сьледам за гэтаю дамаю паплылі й некаторыя, проста неадменныя ўдзельнікі прыемнае пагулянкі, добра напалоханыя ўзятай зусім паважна пагрозай «загрожанага». Асабліва прыкра было, што некуды «змыўся», як, зрэшты, зазвычай рабіў у падобных абставінах, пазьней спрытна выкручваючыся нават у героі, рэдактар-выдавец мясцовае шматтыражкі таварыш Іньдзюкоў. Гэта была проста незаступная страта для таварыства, бо рэдактар адначасна быў адзіным і найздальнейшым баяністым, які мог проста з паветра лавіць якія-хаця матывы «заходніх» і ўсходніх танцаў, віртуозна й з багацейшымі варыяцыямі адтвараючы іх на сваім вялізарным гармоніку. Зрэшты, гэты тып ягонага таленту яскрава выяўляўся й на абліччы рэдактаравага «органу», на ўсіх, заўсёды горда падпісваных собскім прозьвішчам даўжэразных ягоных артыкулах, больш, а часьцей менш спрытна склееных ізь пярэстых шматкоў, таксама ўлёт падхопляваных і жыўцом выдзіраных із матар’ялаў слаўнае бальшавіцкае сталічнае й краёвае прэсы. А што можа быць за «культура» на гарбатцы без «баяну» - які інтэлігентны чалавек, апынуўшыся «пад градусамі», здолее пяяць і асабліва танцаваць пад «фартап’яную» музыку якое-небудзь доктаркі Клікушынае, як-бы там ні стараліся барабаніць на ўсе застаўкі. Такому чалавеку - гэта ня больш, як сібірскі камар над вухам, «ні такту, ні факту», як казаў Цімафеіч. Дык усе шчыра шкадавалі, што выйшла такая «няўвязка», і войстра асуджалі факт ганебнага дэзэртырства з культурнага фронту, учыненага таварышам Іньдзюковым.
Адчувалася й нястача паважанага старшыні горсавету, Іоны Іоныча Іонава. Гэты, хоць і ня вызначаўся такімі бліскучымі талентамі, як рэдактар Іньдзюкоў, але меў адзін, бясспрэчна-карысны ў падобных абставінах: умеў займаць неадчэпнага спадарожніка царыцы «гарбатак» Сьцёшы - ейнага ўлюбёнца, а ўсіхнага абрыджонца, успамінанага сабаку-таксу «Троцкага». Праўда, гэтую мянушку Іона Іоныч перайначваў для сябе і, любосна цмокаючы, называў сабаку «Труцыкам», відаць, у душы абражаны асабачаньнем слаўнага імя разумнага чалавека, які хоць і быў «подлым ворагам народу», але ўсё-ж, як і ўсе разумныя, паходзіў «із нашых» - із таго самага кагалу, адхрысьціўшыся ад якога, не адлучаў сябе перад сабою Ёйна Ёнэс. Яно праўда і тое, што, можа, і сабака гэты быў у нейкім сваяцтве ці блізіні із тым кагалам, бо калі Іона Іоныч туліў яго да сябе, трымаючы на каленях і наблізіўшы свой твар да ягонае морды, усім кідалася ў вочы нейкае проста расавае падабенства ў вабліччах абодвых шчырых сяброў. Сяньня-ж усе адчувалі гэтую разлуку чульлівае пары, і «Троцкі», пакінуты самому сабе, падкручваўся ўсім пад ногі, скавытаў і гыркаў дый дакляраваў быць яшчэ й ня гэткаю перашкодай у далейшым, асабліва пры найбольш «культурнай» частцы ўрачыстасьці - пры танцах. Дык калі таварыства згледзела праз вакно пасьпешныя ўцёкі з гораду ягонага «бацькі», які й перад гэтым ужо папярэдзіў, што ня можа быць із прычыны «раптоўнага занядужаньня», быў хутка знойдзены спосаб пазбыцца сабачае прыкрасьці, выкарыстўшы кульгавага вартаўніка каланчы, якому ўжо давалася неяк такая «нагрузка» дзеля «разгрузкі» ад прычэплівага й брахлівага стварэньня.
Рэшта заўсёднікаў «гарбатак» таксама наўзьдзіў неакуратна, ня ў поўным складзе й часам ня зусім нават ахвоча зыходзілася на гасподу да пажарнага начальніка Гарлапаніна - звычайнае месца збору, найбольш ізаляваны ад пляткарскае гарадзкое «масы» асабняк побач із «каланчой», пры плошчы. Першая прыляцела, пэўна-ж, найактыўнейшая актывістка гораду, цяпер, на бязьлюдзьдзі, адначасна і загадчык Горздраву, і жаноцкі арганізатар, і «культурнік», і дзіцячы пэдагог, шалёна закаханая ў Цімафеічу (але - «усё прайшло, прайшло, прайшло...»), доктар Клікушына. Акуратна, як заўсёды, зьявіліся самі ініцыятары й верхаводы - сам «пакарыцель Сібіры» Цімафеіч і грозны мечаносец дыктатуры пралетарыяту Геаргадзе. Доўга выбіраліся, падмазваючыся й бязупынна сварачыся міжсобку, сёстры Нюра й Каця Вераніцыны, абедзьве - безнадзейна закаханыя ў пякучым каўкаскім харасьцьве малодшага лейтэнанта дзяржаўнае бясьпечнасьці (Нюра даўно цьвёрда пастанавіла, што пойдзе замуж толькі за каўказца, хай-сабе й не за гэтага). Прымусіла чакаць на сябе і царыца балю, да апошніх часоў - валадарка Цімафеічавага сэрца, гаспадыня абрыджонага «Троцкага» Сьцёша - «уцеха нашае публікі», як праславіў ейныя солёвыя выступленьні на эстрадзе мясцовага клюбу рэдактар Іньдзюкоў у сваім аўтарытэтным органе. Апошняю зьявілася неразлучная тройца: паважны й паважаны «снабжэнец» Дзяльцоў-Дзялецкі, пад падазроную дваранскасьць падвойнага прозьвішча якога даўно ўжо, але тым часам бязвынікова, вёў «сапу» сьледапыт Геаргадзе, багата «снабжаная» ім ягоная ўтрыманка, курносенькая й бязульная Фенечка ды ейны муж, цяльпукавата-пануры настаўнік Піхалін, заключнае «до» цэлага трыё, дармовы дадатак да асноўнае «пары гнедых, запряженных с зарею».
Прыбыцьцё наймаладзейшае, найсьвяжэйшае й найпрыгажэйшае новае сяброўкі кампаніі, якая перад тым кагадзе зрабіла сваю арыгінальную інспэкцыю пажарнае каланчы, лірычна разварушыўшы самоту ейнага вартаўніка, зьява, нечаканая для бальшыні неўтаямнічай у «новыя» веяньні палітыкі гэнэральнага сакратара гаркому на жаноцкім фроньце, крыху шакіравала «асноўнае ядро актыву». Але сама нэафітка ані ня сумелася, адразу рэкамэндуючыся падаваньнем усім рукі й кароткім «Валя» ды не даючы нават увайсьці ў ролю рэкамандатара самому свайму новаму адаратару Цімафеічу. Гэта шакіравала кампанію йшчэ больш, і агульная гаворка, якая й так яшчэ не ўвайшла ў належную каляіну, расклеілася зусім, як ні стараўся падтрымваць яе сам шаноўны гаспадар, Акакі Серафімавіч Гарлапанін, «душа таварыства».
Тымчасам гаспадарная Марфуша бясшумна шныпарыла, дакончваючы падрыхтову стала. На ім ужо былі расстаўленыя гарнітуры й каля кажнага пакладзеная паперка з надрукаваным на машынцы прозьвішчам - элемэнт «культурнага афармленьня і ўпарадкаваньня», як казаў Цімафеіч. Пітво зазвычай на стол ня ставілася - яно традыцыйна «афармлялася» арыгінальным, «пралетарскім у дусе» й адначасна кансьпірацыйна-прадбачлівым спосабам. Ля парогу, як у простай хаце, на тапчаніку стаялі звычайныя суды вады, але вада была толькі ў вадным вядры; тымчасам як другое было із самым «гарушчым» - «чэмергесам». І было адразу дзьве выгоды: раз, што кажнаму можна было разбавіць чыстыя «градусы» адпаведнай колькасьцю вадзіцы, як да ягонае смагі й змогі, і два - у выпадку раптоўнага налёту непажаданага элемэнту нідзе ня было відаць сьлядоў пляшак, а на суды вады ў парозе хто што падумае.
- Дык просім, дарагія таварышы, на нашую сьціплую шклянку гарбаткі ваеннага часу - закончыла свае падрыхтовы Марфуша, якраз дарэчы вывеўшы таварыства зь няёмкага «мёртвага пункту».
Сыстэма картак з надпісамі, дзе хто мае сядзець - нейкае «культурнае» адраджэньне старое маскоўскае сыстэмы «месьніцтва» часоў Івана Жахлівага - гэтым разам не апраўдала сябе. Адразу-ж яе груба парушыла сама «царыца» Сьцёша, якая, усадаўляючыся побач ізь Цімафеічам, як на сваё, само сабой зразумелае й законнае месца, аж запаланела ўся да кончыкаў вушэй, прачытаўшы на пакладзенай тут картцы не сваё прозьвішча, а імя гэтае новае самасуйкі - «таварыш Валя» (бо прозьвішча відавочнае кандыдаткі ў Сьцёшыныя наступніцы ня ведаў яшчэ ніхто з арганізатараў гарбаткі, нават сам Цімафеіч). Яна дэманстрацыйна скамячыла паперку й кінула яе пад стол. Усіхнае маўчаньне йшчэ больш паглыбела, хоць ніхто дакладна ня ведаў прычыны такое дэманстрацыі, здагадваючыся аб ёй толькі агульна й гадаючы сам із сабою, каго гэта не такога там напісалі. У імпульсыўнае Клікушынай гэтае пытаньне нават ледзь не сарвалася зь языка. Цімафеіч толькі злосна пачырванеў, адзін із двух добра зразумеўшы сэнс Сьцёшынага гесту і з жалем бачачы, як аблюбаваная ім новенькая разьмяшчаецца не каля яго, а колькі асобаў далей, за панура-абыякавым Піхалінам, так што ні перагаварыцца, ні нават пераглянуцца зь ёю тымчасам нельга будзе. Другі-ж, які таксама здаўмеўся адразу - Геаргадзе - зларадна цешыўся ў глыбі душы: «Маладзец, Сьцёша, не адступай свайго, трымай яго на воку й на лейцах!» «Стораж бясьпечнасьці» меў усе падставы непрыязна ставіцца да новага захапленьня свайго сябра й падтрымваць Сьцёшыныя пазыцыі, бо сяброўства - сяброўствам, а добрага «сексота», сакрэтнага агента запраўдны энкавэдысты мусіць, і абавязаны нават, мець і каля роднага бацькі. Гэтую ролю бліжэйшага, інтымнага нават шпіка Геаргадзе каля сакратара гаркому й выконвала Сьцёша, выконвала так спрытна й дасканальна, што магчымая ейная «адстаўка» была-б зусім непажаданаю, і самая думка аб ёй вельмі не падабалася начальніку запраўднае бальшавіцкае пільнасьці. Тым больш, што гэтая «зялёная» вылучэнка на Сьцёшынае месца была зусім яшчэ неасьветленая праменьнем гэнае пільнасьці. Нават заданьне ўстанавіць ейнае дакладнае прозьвішча толькі сяньня было «спушчанае» адмысловаму агенту.
Марфуша ўжо хадзіла каля гасьцей зь дзьвюма конаўкамі ў руках і далівала зь іх кажнаму ў пажаданай ім прапорцыі «градусы» й ваду да нейкае эсэнцыі гарбатападобнага колеру, якая ўжо была паналіватая ў шклянках і мела чыста «маскіровачныя» мэты стварэньня ілюзіі запраўднае «гарбаткі». Валі, якая не зразумела, што гэта робіцца, яна моўчкі наліла тую самую дозу, што й ейнаму суседу Піхаліну, які не залічаў сябе да прыхільнікаў ані пераваранае, ані сырое вады.
- Баёвыя... сяброўкі... і дарагія... таварышы! - узьняўшыся зь месца із шклянкай у руцэ, адрывіста прагаласіў, усё’дна як перад мнагалюднай аўдыторыяй, Цімафеіч. Ён меў гэты звычай прамаўляць заўсёды, як на вялікім мітынгу, выгукваючы зычным голасам паасобныя словы з паўзамі між іх, хоць-бы прамова адбывалася ў маленькім пакоіку і слухачоў было ўсяго два-тры. А зварот пачынаў ён нязьменна ад «баёвых сябровак», хоць-бы сярод ягоных слухачоў і ня было аніводнае ні «баёвае», ні проста нават сяброўкі жаноцкага роду.
- Першым... маім... словам... бязумоўна... канешня... таварышы... факт... дазволю... сабе... успомніць... нашага... вялікага... і мудрага... сябра... бацьку... і настаўніка... вярхоўнага... камандуючага... нашай... доблеснай... чырвонай... арміі... маршала... Савецкага... Саюзу... Іосіфа... Вісарыёнавіча... Сталіна!
Апошняе слова ён разьюшана вылемантаваў высокім фальцэтам, увесь аж сіні ад натугі. Усе, як на якім вялікім бальшавіцкім зьезьдзе, паўставалі й пачалі крычэць: «Няхай жыве вялікі Сталін», «Ура першаму маршалу Савецкага Саюзу». Выкрычаўшыся ў меру, мусілі йшчэ гэтак стойма выслухаць трафарэтную для падобных выпадкаў прамову няборзда красамоўнага аўтара, які гэтым разам, з увагі на спэцыфічнасьць абставінаў, ня вельмі, як ён думаў, зацягваў яе і «ўлажыўся» ўсяго ў якія-небудзь паўгадзінкі.
Валя, слухаючы даўно знаёмыя і наперад, на памяць, здаецца, вядомыя сказы стандартнага хвалебнага гімну вялікаму, мудраму і г.д., тымчасам разглядала сваіх новых знаёмых.
Што праўда, некаторых зь іх яна ўжо знала і не ўпяршыню сяньня тыцкала ім сваю руку. Нават больш - гэта былі бадай найпершыя, здабытыя ейным арыгінальным спосабам «знаёмыя» ў гэтым горадзе. І «пазнала» яна іх у сваім найулюбёнейшым месцы - на эстрадных і сцэнічных паказах мясцовага клюбу. Яшчэ жывучы ў далёкім адсюль Менску, Валя належала да тых калятэатральных дзяўчатак, якія бываюць пры кажным, бадай, тэатры, выказваюцца энтузіястычнымі й проста экзальтаванымі адаратаркамі мастацтва, а найбольш - мастакоў, і то мужчынскага роду, якія імпануюць чым-небудзь із сцэны. Такія дзяўчаткі наведваць тэатр штодня, часта напружваючы да апошняе свае фінансавыя магчымасьці, але йшчэ часьцей хутка знаходзячы ці здабываючы «зайчы» доступ у гэтыя харомы мастацтва. Яны заўсёды выяўляюць сябе бурнымі воплескамі й выклікамі аж да закідваньня краскамі сваіх улюбёных артыстых, прабіваюцца часьцяком нават за кулісы, робяцца там проста сваймі людзьмі, знаёмяцца з усім тэатральным і калятэатральным сьветам, а часта аж не даюць быту сваім кумірам. Вайна й бомбы страшных «фашыстых», якія выгналі дзяўчынку з абжытага свайго гораду, усё-ж не заглушылі ў ёй гэтага замілаваньня да тэатру й мастацтва. А прыбыцьцё ейнае ў гэты сібірскі гарадок якраз супала з тым «ажыўленьнем клюбнае работы», што, як ведама, заўдзячвалася самаадданай «грамадзкай працы» новага гарадзкога пажарнага начальніка таварыша Гарлапаніна. Дык Валя, адразу кінуўшыся ў гэты мясцовы сурагат тэатру, абсталяваны ў даўнейшым «саборы» клюб, адразу-ж пазнаёмілася тут і з Гарлапанінам і, крыху пазьней, успала на вока самому Цімафеічу, які трымаўся вялікадушным мэцэнатам «самадзейнага мастацтва». Тут-жа яна пазнала і «ўцеху мясцовае публікі» Сьцёшу, і вясёлую Фенечку, якая йграла на сцэне маладых нявінных дзяўчатак, і ейнага штатнага мужа Піхаліна, які, відаць, з увагі на ягоную прыродную цяльпукаватасьць, мусіў выконваць камічныя ролі, і нават доктара Клікушыну, як кіраўніка «дзіцячае самадзейнасьці», без выступленьняў якое з рознымі «мантажамі» на чэсьць «вялікага Сталіна», «слаўнай партыі бальшавікоў» і «доблеснай чырвонай арміі» не адбываўся ніводзін, бадай, клюбны паказ.
Пасьля Менску гэта, пэўна-ж, было ня тое й ня тыя (у тэатральную Маскву Валя не пасьпела акунуцца, бо раз, што спынілася там толькі проста як па дарозе, а другое - і Масква гэтая была ўжо распуджаная вайною). Насамперш - часьцей, як раз, найбольш два - на тыдзень у клюб ня лучыш. Дый сярод «артыстых» цяжка вышукаць каго-небудзь на ролю «куміра», асабліва калі памяць ня сьцерла йшчэ менскіх вобразаў. Але ўсё-ж гэта было нешта тэатрападобнае, і рабілі-ж яго таксама людзі. А людзі, можа, хіба за выняткам тых таямнічых і нябачных у вочы «фашыстых», якія выпудзілі зь Менску, усе людзі Валінай маладзенькай наіўнасьці й захопленасьці выдаваліся такімі добрымі. «Gute Menschen, aber schlechte Musikanten» - гэтая формула ведамага нямецкага анэкдоту зусім ня прыводзіла яе ў роспач, як таго няшчаснага капэльмайстра, што спрабаваў такім зваротам апошні раз перад адказным выступленьнем прагаварыць да музычнага сумленьня свае капэлі.
Нават супраць жанок паважанага таварыства яна нічога ня мела - можа, таму, што не дарасла йшчэ да таго веку, калі кажная, бадай, жанчына ўмее пранікліва знаходзіць ува ўсякай іншай, апрача самое сябе, безьліч большых і меншых заганаў, пачынаючы ад формы ўчэсваньня валасоў і крою сукенкі да асаблівасьцяў захоўваньня і нават найінтымнейшых, нямаведама адкуль і як пазнаваных рысаў характару. Найбольш-жа падабалася ёй Фенечка, яна пачувала ў ёй нешта як-бы роднае. Вельмі падабалася ёй, што Фенечка курыць - праўда, цяпер - нейкую махорку ці нават самасейку ня дужа далікатнага паху, і пальцы аж да бурасьці пазавэнджваныя. Валі й самой яшчэ перад вайною вельмі хацелася навучыцца курыць, і яна, гэраічна перамагаючы ўсю натуральную агіду, кашаль і гарладзёрку, кружэньне галавы, поцяг плёвацца бясконца й нават часам зьезьдзіць у сталіцу нядаўна ўтворанае тады новае Лацьвійскае савецкае сацыялістычнае рэспублікі, умела ўжо зацягнуцца й выпусьціць дым, нават праз нос, ня горш за Фенечку. Адно, што цяпер, калі з абыходку савецкіх грамадзянаў, асабліва малога заштатнага й застароннага гарадка, зусім зьніклі папяросы, яна не адважвалася дасканаліцца далей на гэтай сьмярдзючай едкай махорцы.
Падабалася Валі й Сьцёша, яна знаходзіла яе вельмі прыгожай і міленькай, хоць голасу ейнаму, рэзкаму й занадта характэрнаму, пэўна-ж, далёка было нават да тых опэрных галасоў, якія даводзілася чуць у сваім жыцьці Валі. Толькі што сяньня гэтая «ўцеха» паглядала на дзяўчыну нешта не такоўска, аж прыкра робіцца неяк, як кіне позірк... А з Кацяй Вераніцынай можна было-б нават пасябраваць - яна, здаецца, мала што не равесьніца. «Піянэрважатай» была-ж і Валя крыху, пакуль ня выключылі з камсамолу, калі бацьку... Ну, але гэта дарма - навошта ўспамінаць нейкія там прыкрасьці. Мілая дзяўчынка, відаць, і Нюра і доктар Клікушына - так, мілая дзяўчынка, бо строіцца, дарма што сівізна паблісквае ўжо, у кароткія спаднічкі - мусіць ад ейнае «дзіцячае самадзейнасьці» на самую пераходзіць.
Ну, а мужчыны - гэта ўжо няма й гаворкі. Нават і Дзяльцоў-Дзялецкі - хоць і крыху застары, загрузны, засіня-чырвоны й гугнавы - які, пэўна, добры дзядзька! Так дабрадушна ўшчыпнуў яе, як знаёміліся... Але і ў Валі, як у тых сёстраў Вераніцыных - на першае месца выходзіў усё-ж энкавуд і ваенком Геаргадзе. Сяньня яна ўпяршыню бачыла бліскучага каўказца бліжэй - у клюбе ён не выступаў, а як шкода! Пэўна, у яго мусіў быць нейкі талент... Ды й бяз таленту - экзатычнае хараство і ваенная форма, галоўнае - форма, дый шчэ зь нядаўна начэпленымі пагонамі - якая дзяўчына ўстоіць перад гэтым! Куды меней быў да густу Валі, праўда, бязьведамы йшчэ ёй у гэтай ролі ейны адаратар і аратар гэтага мамэнту, якога яна нават ня слухала. Чалавек, таксама, напэўна, добры, але - галоўка нейкая, як рэпка, валасы, як нашмальцаваныя, пад носам нейкія стырчастыя шчэцьцю вусы, усё роўна як зубная шчотка. Пэўна, калі-б давялося калі...
- ... Сталін! - ізноў, як у пачатку, выенчыў натхненны аратар, спыніўшы гэтым і пачаты Валяю крытычны агляд ягонага выгляду. Усе выйшлі з адранцьвеньня, закраталі крэсламі, зазванілі, стукаючыся шклянкамі.
І Валя стукнулася із сваім суседам Піхалінам ды, бяручы зь яго прыклад і далей, глынула з шклянкі, закінуўшы голаў. Але тут-жа апякло, як агнём, заняло дух, забіў кашаль, зазелянела ў ваччу, шклянка выпала з рук, разьбіла сподак і заліла стол. Не, гэта куды горш за тое вучэньне курыць папяросы. Цяпер Валя здаўмелася, што, пэўна, тут ніякая не гарбата, а нешта гэнкае... усё таварыства прыемна цешылася каля здарэньня з нэафіткаю. Піхалін, які разам із Марфушаю заходжваўся над адходжваньнем небарачкі, падбадзёрваў яе і панастаўніцку раіў:
- Гэта дарма, толькі зь няпрывычкі. Трэба хлебца скарыначку панюхаць.
Валя гэтак і зрабіла, выклікаўшы новы выбух усіхнага сьмеху.
- Нешта здароўе таварыша Сталіна ня йдзе Вам на здароўе, таварыш Валя, - кінуў ёй праз стол Геаргадзе. - Вы-ж, пэўна, камсамолка?
- Не, - шчыра прызналася дзяўчына.
- Не-е? - працягнуў, насьцеражыўшыся, стораж бясьпечнасьці і кінуў значны погляд на Валінага пратэктара Цімафеіча. - А чаму?
- Выключылі, - і дадала, ужо зманіўшы: - за нясплату складак, - а таму, што маніць яшчэ ня ўмела як сьлед, дык пачырванела дадаткова, наверх на незбляднелую йшчэ чырвань ад папярэдняга ўзрушэньня.
- Як гэта - то-ж сорам! - пачала сарамаціць Каця, якая цяпер выконвала абавязкі сакратара гарадзкога камсамолу. - Ну, але мы гэта можам паправіць, - падбадзёрыла адразу, - трэба толькі білет...
Звон нажа аб шклянку ня даў ёй дакончыць. Гэта прасіў голасу сам гаспадар, Акакі Серафімавіч Гарлапанін.
- Просім, Акакі Серафімавіч, просім, - загаманілі ўсе, спадзеючыся, што брандмайстар, як зазвычай, выкіне нейкую артыстычную штуку, ды настройваючыся на новы рогат.
Акакі Серафімавіч, як гаспадар, заходжваючыся разам із Марфушаю над беспасярэдняю падрыхтовай «гарбаткі» і прыняўшы на сябе адказную «чэмергесавую» частку, ужо правёў быў пры гэтым, як казаў ён, «папярэднюю індывідуальную зарадку». Яшчэ Казімер, пераймаючы ад яго апеку над «Троцкім», мог заўважыць гэта. Цяпер-жа, калі брандмайстар яшчэ паправіўся, узяўшы дзейны ўдзел у вагульным «галасаваньні» й справіўшыся пры тым «прагаласаваць» аж два разы, ён быў зусім «на заводзе» і нават, пакуль астоіўся ўстаўшы, мусіў разоў пару схісянуцца. Праўда, толькі крышку - да нормы нават было йшчэ далёка, і таварыш Гарлапанін быў усяго ў поўнай бальшавіцкай бадзёрасьці.
Хоць усе ўжо сьціхлі, але аратару было замала гэтага, і ён шукаў яшчэ чаго-небудзь растчэйшага за шклянку, аб што можна было б добра джвагнуць, каб выклікаць ашаламаняльны гук для ажыўленьня мёртвае ўжо цішыні. Брандмайстар вельмі любіў такія пажарныя гукі, і на паказах у мясцовым клюбе ўвёў моду перад кажным адчыненьнем заслоны лупіць у вядро, што мела абазначаць «гонг». Ён проста пэдантычна дапілноўваў гэтага й нават змушаў зачыняць заслону, калі яна паважвалася рассоўвацца без выкананьня такога абраду, якім ён хваліўся кажнаму, як сваім вялікім новаўвядзеньнем, што павінна так наблізіць тутэйшую клюбную сцэну аж да сталічнае. Але цяпер вёдры былі йшчэ занятыя пад пітвом, і давялося абыцца бяз «гонгу».
- Я ўважаю, - пачаў прамоўца, - ув-важаю, што тут дыскур... дыспусіях хочуць перайсьці не да таго парадку дня, які... да якога хочуць тут перайсьці. Кам-са-мол, - і ён падняў палец, - што такое кам-сам-мол? - запытаўся ён многазначна, зьлёгку зноў схісянуўся.
- Камуністычны саюз моладзі, - паўголасам адказаў Піхалін, які сваім настаўніцкім звычаем ня любіў пакідаць неадказаных пытаньняў.
- Сам ведаю, - аскірзнуўся аратар. - Камсамол - гэта нашыя мілыя касма... камсамолкі - і Гарлапанін, скланіўшыся, правёў павольным шырокім гестам па ўсіх, асобна тыкаючы па дарозе пальцам ня толькі ў Валю, Кацю ці Сьцёшу, але і ў доктара Клікушыну. - А нашыя камсамолкі, - гэта толькі... толькі падпад... падпал-коўнікам, а пал-л-лкоўнікам - нашая слаўная партыя, і тут у нас палкоўнікам - наш парцейны кіраўнік Іван Абармотавіч Цімафееў. Ярмак Цімафеіч!
Усе зарагаталі й запляскалі, знаходзячы, што брандмайстар ня з горшага павярнуў агульназнаную гульню словаў хадзячага анэкдоту. Асабліва спадабалася гэта Геаргадзе. Ён усхапіўся насустрач Цімафеічу, які таксама ўставаў з нованапоўненаю шклянкаю ў руках, усьміхаючыся сваёй звычайнай у такіх разох дурнавата-паблажліваю ўхмылкаю да аўтара, як здавалася яму, камплімэнту, сэнс якога, праўда, ня зусім яшчэ дайшоў да ягонае, ня дужа прыткае на розум галоўкі.
- Палкоўнік! - аж зароў ад здаволеньня энкавуд, - ты - палкоўнік! Пі, Ярмач, ты палкоўнік! Эпалеты - зараз эпалеты... - і, ня доўга думаючы, ён проста рукамі схапіў з паўміска пару лустачак артыстычна-тонка накроенае Марфушаю паляндвіцы ды нашлёпнуў іх на Цімафеічавы раменьні, быццам-бы эпалеты. Цімафеіч спахмурнеў на мамэнт, але зараз жа зноў заўсьміхаўся ранейшай, цяпер ужо зусім дурной, ухмылкаю. Яму, пэўна-ж, не падабаўся такі зварот справы й жвава ўспомнілася адна з папярэдніх «гарбатак», на якой гэты-ж самы ягоны сябра Ягорка, падпіўшы, змусіў яго лезьці пад стол і брахаць там пасабачу супроць «Троцкага». Праўда, пасьля абое запілі гэтую прыкрасьць й доўга цалаваліся... І цяпер Цімафеіч баяўся, каб не паўтарылася чаго падобнага, баяўся ўцьвяліць чым-небудзь яшчэ небясьпечнага сябру, бо й наагул меў сьмяротны страх перад «усемагутным мячом дыктатуры пралетарыяту».
- Навошта дабро глуміць, - хацеў умяшацца Піхалін і пацягнуўся ўжо праз суседзяў, каб зьняць із «палкоўніка» імправізаваныя эпалеты.
- Ня руш! - строга цыкнуў на яго Геаргадзе і, зьняўшы паляндвіцу, пляснуў яе на Цімафеічаву талерачку. - Ну, вып’ем, палкоўнік! - і ён стукнуў сваёй шклянкай у шклянку зьбянтэжанага йшчэ небаракі Цімафеіча, у думках якога адразу-ж пранеслася адхланьнем: «Ну, дзякаваць Богу, здаецца, тымчасам усё!» І ён смагла асушыў усё додна адным духам і зараз-жа пачаў заядаць нядаўнімі сваімі «эпалетамі»:
- І зусім не палкоўнік, - гугнавіў тымчасам Дзяльцоў-Дзялецкі, - а наш будучы чырвоны прафэсар, - напамянуўся на ведамае ўсім Цімафеічавае жаданьне падацца ў славутую акадэмію партыйных невукаў - «Інстытут Чырвонае Прафэсуры», якое было-б ужо зьдзейсьнілася, каб не вайна.
- Сам ведаю, - спыніў яго перапынены падзеяй аратар, які перад тым вагаўся, ці пайсьці ў парог напоўніць асушаную за адным заходам з прыміранымі сябрамі шклянку, ці весьці далей сваю рацэю, а цяпер наважыўся на апошняе. - Прафэсар, доктар, палі... палісьцічаскіх навук доктар! І наш сібірскі герой вялікай аце-часьцьвенай вайны, наш новы Ярмак, аб якім удзячны народ... - і, зрабіўшы невялікую паўзу, брандмайстар адразу перайшоў да дэклямацыі собскага вершу, адмысловага й старэнна, у муках творчасьці, загадзя падрыхтаванага да гэтае нагоды, які, аднак, ён зьбіраўся пазьней выдаць за раптоўны экспромт:
Ёсьць у нас карыфэі
Нашай сібірскай зямлі,
Слаўны Ярмак Цімафеіч
Край наш уславіў калісь.
Ён - «пакарыцель Сібіры»
Умацаваў наш рэдут,
Памяць яго не забылі,
Новыя сьледам ідуць.
Новы ўстаў казачэнька,
Цешся, стары атаман,
Цешся, ты, наш даражэнькі,
Цешся, парцейны наш стан!
Гром небясьпекі раздаўся,
Подлы фашысты гразіць.
Наш Ярмачок не збаяўся,
Сьмела наперад глядзіць.
Сьмела-ж вядзі нас наперад, -
Моцны Савецкі Саюз
Так і на тыл, як на перад.
Так і ў трудзе, як у баю.
Ёсьць і ў нас карыфэі
Нашай сібірскай зямлі
Слаўны і наш Цімафеіч,
Край наш уславіць калісь!
- Брава! Брава! - зараўлі ўсе госьці, устаючы зноў і імкнучыся стукнуцца шклянкамі і з паэтам і зь ягоным героем, якія тымчасам, рашчуленыя абодва, цалаваліся тройчы накрыж.
- Экспромт, паверце - экспромт, - крыху асіплым ад занадта гучнае дэклямацыі голасам запэўняў палішчаны славай і здавальненьнем самога свайго правадыра брандмайстар-трубадур.
Усе пачалі інтэнсыўна закусваць, але гаворка, ажыўленая паглынутымі ўжо градусамі, не перасьціхала, разьбіўшыся толькі на суседзкія групкі. Дый ад агульных прамоваў трэ было крыху адпачыць, хоць Каця Вераніцына, то чырванеючы, то бялеючы, рыхтавала наступны тост - пэўна-ж, на чэсьць «няўсоннага вока бальшавіцкае пільнасьці», зь якога ўвесь час ня спушчала закаханых вачэй. Яна толькі колькі разоў памыкалася ўстаць і папрасіць увагі, але гэтая зайздросная сястрычка Нюрка кажны раз адразу моцна тузала за сукенку і трэ было здавацца пад небясьпекаю, што рэдзенькі мусьлінчык можа ня вытрымаць.
- Які слаўны гэты Акакі Серафімавіч, - сказала свайму суседу Піхаліну Валя, якой ад таго глытка, што пасьпеў праскочыць праз горла, зрабілася толькі неяк вясёлкава-радасна ды ўсё і ўсе здаваліся йшчэ лепшымі, як дасюль. - А праўда, якое сьмешнае ймя - Акакі Серафімавіч?
- Угу, - пацьвердзіў Піхалін, перажоўваючы закусь, - такі ён Акакі, як я Сруль.
- Чаму? - не зразумела нічога Валя.
- Сруль ён, і Сруль мусіць Срулевіч, - пачаў тлумачыць ёй сусед. Гэта ён пад чыста-рускага падрабіўся, і Гогаля абмінуць захацеў. Вось з аднаго Сруля і Акакі, і Серафім выйшлі. О, вы ня ведаеце іх, - націскаючы на іх, ужо паўшэптам вёў ён далей, - а я, - калі служыў у войску ў Менску...
- Каго іх, - перапыніла Валя, якую напамінак аб Менску адразу навёў на блізкія ўспаміны, - фашыстых?
- Але, фашыстых! - аж ледзь не падавіўся ад сьмеху несьмяшлівы наагул настаўнік. - А вы бачылі калі-небудзь фашыстых?
- Не, але ўцякла ад іх, якраз із таго Менску...
- Зь Менску - і гэтых ня ведаеце? - ізноў націснуўшы на займеньнік, паказаў Піхалін пальцам на брандмайстра. - А «фашыстыя» - хіба ня людзі, думаеце?
Але раптам ён зацяўся, злавіўшы на сабе беглыя і ўжо масьляністыя вочкі лейтэнанта дзяржаўнае бясьпечнасьці. «Папаўся!» - аж захаланела ўсё ў сярэдзіне, і, наўзьдзіў хутка перамогшы прыродную цяльпукаватасьць, маланкаю бліснула адзіная спроба ратунку.
Піхалін устаў і моцна зазваніў нажом аб шклянку, просячы сабе слова. Ушчэнт зьдзіўленыя гэтым неспадзяваным жаданьнем маўклівага заўсёды, як называлі яго «штатнага дэ-юрэ і заштатнага дэ-факто» Фенечкінага мужа, усе адразу сьціхлі й зь цікавасьцю чакалі, што гэта гэткае будзе. Адзін толькі Дзяльцоў-Дзялецкі гугнава бубнеў:
- Кінь, сядзь, ато скажаш, як той дэлегат на зьезьдзе: «Не для того, что потому что и не потому что для того что, но ради лучшего чего-то, больше ничего, как только что...»
Але на яго зацыкалі, нават не прыслухоўваючыся да анэкдоту, на якія «снабжэнец» быў «спэцам». І Піхалін атрымаў усе патрэбныя прамоўцу перадумовы.
Ён пачаў гаварыць, і адразу гаварыў нават куды лепш за сваіх папярэднікаў. Ад таго злоўленага погляду гэпэушніка настаўнік адразу быў працьвярозеў і, узяўшы сабе за «ўстаноўку», што перад ім - ягоныя вучні, цяпер у прамове, усё роўна як на лекцыі ў клясе, стараўся як мага разносіць «сусьветны фашызм», спрабуючы гэтак «адмежавацца» і «застрахавацца» ад таго, каб на ўсякі выпадак «чаго-небудзь ня выйшла».
Але зь цягам прамовы хмель ізноў зьвярнуўся і ўдарыў у галаву, і цяльпукаваты Піхалін мо ўпяршыню ў жыцьці перакінуўся з настаўніцкага ў чыста аратарскі разгон. Ён хапіў у рукі нож, пачаў даволі небясьпечна размахваць ім навокал, а ягоныя вочы й вусны проста крэсілі зь сябе іскры маланак супроць ворагаў чалавецтва. Але неяк пачало выходзіць так, што іскры гэтыя ды, здаецца, во-во й замахі нажа, усё больш і больш падалі то на Гарлапаніна, то на Дзяльцова, то на... Цімафеіча, то нават - мой Божа! - на самога таго Геаргадзе...
Пакрысе пачало рабіцца няёмка й неяк нават трывожнавата. І Фенечка, адчуўшы гэта, адразу-ж задзеяла.
- Пакладзі нож! - строга сказала яна, моцна хапіўшы мужа за руку. - Гатоў яшчэ вока каму выпараць. І лепш сядзь, - праўда, Адрыян Кірылавіч казаў, які зь цябе аратар.
І да распаленага натхненьнем прамоўцы, як ад нейкага раптоўнага гіпнозу, вомірг зьвярнулася звыклася цяльпукаватасьць. Ён адразу зьвяў і сеў. Жонка, хоць і намінальная, заўсёды дзеіла на яго неадбойна.
Аднак, усе ўзнагародзілі аратара бурнымі воплескамі. Яму адразу налілі, і самі выпілі йшчэ з гэтае нагоды. Але нейкая прыкрасьць і трывожнасьць усё-ж ня зьнікала. І таму гаспадар, які ні пры якіх градусах ня траціў прытомнасьці і ўласьцівай ягонай расе пракідкой прыткасьці, запрапанаваў:
- Можа, таварышы, перапынім тымчасам, сказаць, афіцыйную частку нашага... нашага нашага й пяройдзем да часткі мастацкае.
Усе з адхланьнем згадзіліся.
Таварыства разьмясьцілася вальней, некаторыя нават павыходзілі з-за стала. Патварыліся групкі па два-тры чалавекі, гатовыя зараз слухаць гэную «мастацкую частку». Валя, якой было крыху душнавата ў нязвыклай яшчэ атмасфэры чаднае «гарбаткі», выйшла таксама з-за стала й адыйшлася да вакна, якое, хоць і было ўжо «зацемненае» шчытнаю штораю, але, адчыненае за ёй, асьвяжала вячорным халадком. Цімафеіч, увесь час крадкам сочачы яе, узрадаваўся цяпер зручнаму мамэнту «ўстанавіць кантакт», як ён гэта называў, тым больш, што ягоная прыбочная Сьцёша ўжо рыхтавалася выступіць зь «першым нумарам праграмы». Дык ён, устаўшы, таксама падаўся да вакна, але, на вялікую прыкрасьць, быў пераняты па дарозе Гарлапанінам, які моцна ўзяў яго за гузік. І «пакарыцель Сібіры», сіберна «крыючы» ў душы дакучнага брандмайстра, мусіў усё-ж пакорна глядзець, як ягоны запаветны кірунак пераняў на сябе ўжо Геаргадзе, неўзабаве стаўшы каля дзяўчыны, спатканы ейнай прыхільнай усьмешкаю. Рыцар бясьпечнасьці таксама ўвесь час сачыў і нявысьветлены йшчэ для яго новы «аб’ект» і самога Цімафеіча і, наважыўшы ў далейшым абавязкава пацікавіцца йшчэ й гэным папіхайлам Піхалінам, які кагадзе так выявіўся з зусім неспадзяванага боку (цяпер адразу было-б проста непалітычна браць яго «на мушку»), першым нумарам свае праграмы вызначыў гэтую птушачку, выключаную з камсамолу - ужо чагосьці варта... Таму ён адразу й запраставаў да мэты, дужа здаволены хоць і няпрошанаю, а прыслугаю Гарлапаніна.
А той, трымаючы за гузік сакратара гаркому, і, звычаем свае расы, ажыўлена паказваючы рукамі, плёў нешта пра нейкае «спаборніцтва - агляд мастацкае самадзейнасьці», якое энтузіясты яе заплянаваў на заўтра і якраз у сакратаровым габінэце. Цімафеіч ад дакукі й злосьці ня слухаў яго добра, але нават і пры сваёй няўважнасьці спасьцярог, што брандмайстар вёрз чысьцюткую лухту пра «маршальскае спаборніцтва» лепшых «самадзейных» выканаўцаў, у выніку якога трэ будзе ўстанавіць ім парадкавыя нумары, якіх пазьней і трымацца пры іхных публічных выступленьнях, ды нават аддаць адмысловы загад аб гэтым. Пэўна, трэба спадзявацца, што першы, «маршальскі» нумар заваюе сама наша Сьцёша, лепшая сьпявачка... І ён накручваў гэтую тэму далей, адначасна круцячы ўгібаны ў даўгія пальцы Цімафеічаў гузік. Гэтак круціць і накручваць ён мог-бы йшчэ нямаведама колькі. Мясцовы карыкатурысты, мастак Іньдзюкоўскае газэты, здольны, хоць і жулікаваты, камсамолец Кошкін намаляваў і пусьціў быў па руках даволі дасьціпны, як ён называў, «кіно-фільм» на гэтую тэму. Першы кадр: тав. Гарлапанін бярэ сваю ахвяру за гузік. Другі кадр: ён гестыкулюе й круціць гэты гузік, гаспадару якога ніяк не ўдаецца выкруціцца. Трэйці кадр: няшчаснаму апанаванаму прыходзіць надум геніяльная ідэя - дастаўшы з кішані ножык, ён адразае гузік, прыносячы яго ў ахвяру заміж сябе. Апошні кадр: тав. Гарлапанін паранейшаму гестыкулюе й круціць гузік, гаспадар якога ўжо, шчасьліва адшвартаваўшыся, выратаваўся ўцёкамі. Можа, за гэткі спосаб ратунку давялося-б хапіцца і Цімафеічу, каб ня выбавіла яго ад гэтага Сьцёша, зусім гатовая ўжо да выступленьня.
- Акакі Серафімавіч, ужо можна пачынаць...
- Ага, так... Прабачце... Гм, гонг - няма... Паважаныя таварышы, дазвольце пачаць наш творчы паказ... мастацкага выступленьня вялікай песьняй вялікага грузінскага народу, народу горных арлоў і таварыша Сталіна - «Суліко».
- Акакі Серафімавіч, я-ж паангельску... - сьціха запратэставала Сьцёша.
- Ага, так! Прабачэньня! Адставіць! Вы слухаеце перш нашую новую навінку - песьню братняга й саюзнага нам ангельскага пралетарыяту, які таксама можа... выпіць і сьпяваць. І галоўнае - чыста паангельску. Прашу!
Гэтае песьні нядаўна навучыў Сьцёшу сам Гарлапанін. Ён цяпер нагвалт, хоць і саматугам, займаўся ангельскаю моваю, рыхтуючыся да таго магчымага выпадку, калі давялося-б «адкрываць Амэрыку» і ўцякаць туды, далей за акіян, ратуючыся ад прыкрае навалы «расавае нецярпімасьці».
- Come, comrades, come, your glasses clink! Up with your hands a health to drink...* - пачала сваім рэзкім голасам Сьцёша, страшэнна перакручваючы ангельскае вымаўленьне, якое й ейны настаўнік знаў і чэрпаў толькі з падручніка-самавука.
* «Хадзеце, таварышы, хадзеце, зазванеце вашымі шклянкамі! Узьнімеце вашыя рукі, каб выпіць за здароўе...» (Пераклад аўтара.)
- Яна зусім няправільна вымаўляе, - заўважыла гэта Валя, дзелячыся адразу з сваім новым суседам, сымпатычным ёй каўказцам, які стаяў цяпер побач яе, усьпёршыся локцем на гзымс вакна, але неяк не знаходзіў, ад чаго лепш пачаць свае досьледы.
- А вы ўмееце паангельску? - хапіўся, як за нітачку, якраз так дарэчы пададзенаю самой дасьледаванай, спрактыкаваны «сьледапыт».
- Вучылася ў школе, і гэтая песьня ў нас у кніжцы была, яшчэ ў шостай клясе, і мы сьпявалі з настаўніцаю.
- А панямецку ўмееце?
- У нашай школе была толькі ангельская, нямецкае не было...
- Мне здаецца - нямецкая мова харашэйшая за ангельскую. Ангельская дужа-ж непрыгожая - як-бы чалавек сіпіць і плюецца, - «мацаў» далей сьледчы, пэўны, што выцягвае гэтую ўжо патрэбную нітачку.
- Не, і ангельская прыгожая, толькі цяжкая...
- Праўда, ангельцы - цяпер нашыя доблесныя саюзьнікі, але ўсё-ж буржуазея. І немцы-ж саюзьнікамі былі, а як павярнулі! Толькі супраць немцаў - ангельцы, хоць і саюзьнікі, а дрэнь ваякі, - зварочваючы сьледзтва ўжо на палітычную сьцежку, вёў далей дапытчык.
Але Валя ніколі ані ня цікавілася палітыкаю.
- Немцы? Я іх так баюся, яны фашыстыя. Я ад іх уцякла, - адно толькі й магла адказаць яна.
- Дык вы - ад немцаў? - яшчэ больш ажывіўся «лавец душаў», надумаўшы ўжо, як здавалася яму, геніяльную «пастку».
- Так, ад немцаў...
- А вас як - праз фронт перакінулі, ці з парашутам?
Валя нічога не разумела.
- Як - парашутам? Бомбамі...
«Бурныя воплескі», якімі быў укаранаваны Сьцёшын «першы нумар», перапынілі гаворку. «Аднак, сьлізкая, - думаў тымчасам Геаргадзе. А якой наіўнасьцяй прыкідваецца! Ясны шпіёнскі агент. Толькі - нямецкая ці ангельская? Ангельскія тымчасам неактуальныя...»
«Ага, бач, як прыліп, самому на вока ўспала, во чаму й мяне перасьцерагаў, - крыжаваліся зь ягонымі думкамі Цімафеічавы. - Ну й чорт яго бяры, хай хоць падавіцца, не асаблівае там што», - адразу наважыў здаць свае пазыцыі «пакарыцель», успамінаючы нядаўнюю гісторыю з палкоўніцкімі «эпалетамі», паўтарэньня якой ад такога сябра можна было спадзявацца шточасіны, асабліва калі хоцькі ці няхоцькі ставаць яму на дарозе. Зрэшты, і ў Сьцёшы - яшчэ колькі нявычарпаных магчымасьцяў, а ўсяго-ўсенькага ці ня больш нават, як у гэтым сырым неапрацаваным матар’яле.
І Цімафеіч канчальна пастанавіў «прымацавацца» зноў да Сьцёшы. Адразу, калі сьціхлі воплескі, не даючы перайсьці да другога нумару, ён узяў голас:
- Бязумоўна, канешня, таварышы, факт... вельмі цешыць, калі нашыя людзі так добра апаноўваюць замежнай тэхнікай... Таварыш... Сталін... - пераходзячы ўжо на свой звычайны аратарскі мэтад, выгалошваў ён далей: - у сваім... гістарычным... загадзе... нумар... сто... дзевяцьдзесят... пяць... яшчэ раз... падчыркнуў... што трэба... апаноўваць...
- Досыць камандаваць, ты ўжо не палкоўнік, і гэта не ўрачыстая частка, а мастацкая, - неспадзявана груба абарваў яго Геаргадзе, які, прадчуваючы, што аратар сваім звычаем можа размахнуцца на якую гадзінку, баяўся, каб гэта не парвала пачатага так удала, як яму здавалася, «сьледзтва» ў справе «шпіёнскіх агентаў, закідваных каведным ворагам у савецкія тылы». І гэта адразу спакаральна падзеіла на «пакарыцеля», асабліва тым напамінкам на «палкоўніка». Дык ён толькі сьціпленька й хуценька закончыў, што хацеў адно папрасіць «нашую найлепшую самадзейную мастацкую сілу» выканаць той нумар, якім сваім тэхнічным дасканальствам заўсёды робіць ёй славу...
- «И кто его знает», «И кто его знает», - падтрымалі ўсе з воплескамі.
Запраўды, гэтая характэрная песьня-прымітыў расейскай вясковай «сарафаньніцы», відаць, найлепш пасавала як да галасавых, так і наагул да ўсіх «артыстычных» успасабленьняў «уцехі мясцовае публікі». Заўсёды прасілі выконваць яе і нават бісаваць, і зазвычай Сьцёша сама ахвоча йшла насустрач гэтаму. Але сяньня, пасьля тае прыкрае гісторыі зь месцам за сталом, ёй хацелася памуштраваць крыху гэтага старога зрадніка, які, сваім жаноцкім чуцьцём яна адразу адчула, ужо завіхляў хвастом і хоча назад… Няхай-жа папапросіць! І Сьцёша пачала, як гаворыцца, «ламацца», адмаўляючыся як мага ня толькі выканаць свой каронны нумар, але й наагул сьпяваць.
- «И кто его знает, на что он намекает», праўда? - аднаўляў тымчасам свае атакі лейтэнант бясьпечнасьці, пераходзячы ўжо на нейкі інтымны тон і адначасна беручы дзяўчыну за руку ды зазіраючы ёй блізка ў вочы.
- Хто? - Валя ізноў не разумела, але пачынала ўжо таяць ад новага абыходжаньня свайго кавалера, які штораз больш падабаўся, а гэтым новым, здавалася, абяцаў і нешта большае, што так прыемна, салодка хвалявала...
- А «парень кучерявый». Гэта я пра тое, што вы думаеце аб нашай гаворцы, - і яшчэ глыбейшы позірк у вочы...
- Я... нічога... ня думаю - і ўжо нельга было адарвацца ад гэтых чорных грузінскіх вачэй, што прапальвалі наскрозь... Ці не пачыналася тое, чаго так шукалася й чакалася, але свайго - яшчэ ня было, толькі чужое паказвалі на сцэне... Нездарма сяньня там, нагары - павучок - на шчасьце...
Ды адарвацца давялося зараз-жа і нават разарвацца абаім. «Ай!» - толькі скрыкнула ад неспадзеўкі Валя й адскочыла, бо знадворку ў штору зацямненьня, якраз паміж ёй і чароўным грузінам, як бомба, моцна ўдарыла нешта, і неўзабаве адтуль выблытаўся ды з радасным сковытам і подбрахам кінуўся да свае гаспадыні сплаўлены на пачатку ўрачыстасьці сам «Троцкі».
- Бедны мой цюценька, - пяшчотна прытуліла свайго ўлюбёнца Сьцёша, - хто-ж гэта цябе кінуў так аднаго? І як абскублі бедненькага...
Запраўды, у колькіх мясьцінах поўсьць на «Троцкім» была добра пашкамутаная й аж вісела касмылямі - відаць, ён дзесь увайшоў у сутычку із сваімі супляменьнікамі й крыху пацярпеў...
Цяпер ужо зусім зьнікла надзея, што Сьцёша выступіць із сваім нумарам, прынамся, зараз.
- Во кульгавая пачварына, - абурыўся ўголас Гарлапанін - нават із сабакам ня мог даць рады, толькі на каланчы тырчэць і можа... Пэўна, спаткнуўся дзе й, можа, лёг, як доўгі. Але нічога, таварышы, дадзём крыху адпачынку нашай шаноўнай вольнай мастачцы, я сам яе падмяню. Паслухайце мой раманс - і музыка і словы нашы - «Уж пора мне домой собираться»...
Аўдыторыя, аднак, ня выказала гэтым разам ніякага энтузіязму. Гарлапанінаў «раманс» усе мусілі слухаць кажны раз, успрыймаючы яго, як «прымусовы асартымэнт» славутага савецкага гандлю, у якім часам, каб купіць сабе якую патрэбную, але «дэфіцытную» рэч, чалавек мусіць заадно плаціць грошы за кучу рознае непатрэбшчыны, ад пудры да гліняных гарлачоў, якія не знаходзяць сабе йначай збыту. Ніхто ніяк ня мог захапіцца рыпучым, драўляным нейкім голасам таксама «вольнага мастака», які ён зусім вольна, але горда вялічаў «тэнорам». Аднак, сам гэты «мастак» быў, відаць, зусім інакшага погляду. Ужо нават рыхтуючыся да выступленьня, ён увесь перайсточваўся, нават вонкава: чамусьці надзяваў вялікія рагавыя акуляры, якіх зазвычай не насіў і ня меў патрэбы насіць, твар ягоны неяк выцягваўся, зьнікала ўся буйнасьць рухаў і нахіл да гарланьня. Той самы Кошкін ня менш назіральна зафіксаваў гэта ў сваёй другой карыкатуры - «сяброўскім шаржы» - «Двутвары Янус» - на якім правы твар «Януса» быў намаляваны з шырока разьзяўленым ротам, вырачанымі вачыма і ўскалычанымі валасамі, а правая рука адпаведна была выкінутая ў размаху вось-вось жарнуць у «гонг», ато й проста ў твар каму, хто падкруціцца пад руку (бывала, што гэтым частаваў сваіх пажарнікаў брандмайстар). Левы-ж твар - у вакулярах, выцягнуты, з рахманым, засмучона-цялячым выглядам, у трубачку зложанымі губамі, і левая рука - на сэрцы. А ўнізе - яшчэ адзін подпіс: «Два сапога - пара»*.
* Пабеларуску - «абое-рабое». (Зацем аўтара.)
Валі, якая ўпершыню з усіх чула Гарлапанінаў раманс, ён адразу выдаўся нейкім знаёмым. Асабліва, калі сьпявак маркотна выстагнаў апошнія словы:
Ах, когда-б ты могла догадаться,
Как не хочется мне уходить...
бліскаючы сваймі акулярамі, як заўсёды ў гэтым месцы, на Сьцёшу. Дзе Валя гэта чула? Ці ня ў Менску? Можа, толькі крыху йначай, але не, здаецца, зусім так. Няўжо-ж Акакі Серафімавіч - знаны на ўвесь Саюз аўтар? Не, здаецца, там і кампазытар і паэта былі іншыя. Дык чаму-ж тады - «і музыка і словы нашы»? Валя ня ведала, што «свой» раманс Гарлапанін і запраўды вывез ізь Беларусі, дзе перад вайной выконваў вялікую «культурную місію» далучэньня гэтага «асталага» краю да «великой культуры русского народа и октябрьской революции». І цяпер ён меў усе падставы ўважаць гэты твор за свой, бо, перарабіўшы яго ў мову тае «октябрьской революции», канчальна «облагородил» і выцяг із балота беларушчыны, якая, як ён заўсёды цьвердзіў там, ня можа ніяк надавацца да паважнага мастацтва.
І на адну на Валю раманс толькі й зрабіў уражаньне, дарма, што быў ня высьпеваны, а хутчэй як пісклівай пілой выпілаваны. Ёй цяпер зрабілася неяк маркотна. Праўда, глыбейшыя падставы на гэта былі іншыя. Гэны дурны «Троцкі» спудзіў тую казку, якая была пачыналася... Бо цяпер чырвонавокага каўказца апанавалі сёстры Каця й Нюра, якія даўно цікавілі толькі на зручны мамэнт, каб «зьняць яго з работы» каля гэтай новай, нямаведама адкуль... Праўда, Валі здавалася, што таму й самому хацелася адкараскацца ад Вераніцыных і - зноў да яе... У гэтым яна й ня мылялася, але й сёстры не давалі пудлу, цупка ўгібалі й проста разрывалі сваю ахвяру, адначасна фармальна тлумячы бязупынным лапатаньнем. «Ах, когда-б ты могла догадаться», - ах, каб ён мог здагадацца, як ужо глыбока дайшоў ёй да сэрца...
- Можа, пасьпяваем усе разам? - запрапанаваў па шчасьлівым заканчэньні брандмайстравага рамансу Дзяльцоў-Дзялецкі, баючыся, каб нудны сьпявак ня ўзяў ініцыятывы для працягу сваіх «творчых выступленьняў» і не абкарміў-бы імі залішне, як гэта бывала часам.
- Давайце «Ермака», - падала свой голас, раптам ажыўляючыся, Сьцёша. Цімафеіч із палёгкай прыняў гэта, як сваё дараваньне грахоў. Але Сьцёша, зрэшты, заўсёды перайсточвалася пры харавых сьпевах, любіла іх і, папраўдзе, найбольш і надавалася да іх, выгодна вылучаючыся з хору, але трацячы шмат адна безь яго.
Кошкін хацеў «ізабразіць» і Сьцёшу, падобна, як Гралапаніна, але ня ведаў, колькі надаць ёй твараў. Бо ня толькі Цімафеічу й Гарлапаніну парознаму ўсьміхаліся яны, але й Геаргадзе, і ўсім зарэгістраваным у ЗАГС’е мужом, якіх прайшло ўжо крыху празь Сьцёшыны рукі, маладых і прыгожых, і ўсе неяк таямніча зьнікалі ў нетрах «дзяржаўнай бясьпечнасьці»... Хутчэй за ўсё - адзін твар, але як-ні то, каб замаляваць, а проста хоць-бы зірнуць яму ў вочы, каб самому не асьлепнуць?
Ревела буря, дождь шумел,
Во мраке молния блистела,
- адразу рупліва зацягнуў, не выпушчаючы ўсё-ж ініцыятывы, Гарлапанін.
И беспрерывно гром гремел,
- загрымела й застагнала густое ўжо паветра ад п’яных галасоў хору партыйнага й беспартыйнага актыву.
Зрэшты, усё йшло гладка й добра, як толькі магло йсьці ў падобных абставінах. Адно на куплеце -
На диком береге Иртыша
Стоял Ермак, объятый думой -
да хору далучыўся новы голас - раптам пачаў чагосьці прыслухоўвацца й падскавытваць «Троцкі». Гэта магло-б быць дзівам, калі ўзяць на ўвагу, што ён перад тым ані не рэагаваў на Гарлапанінавы сьпевы, хоць раней часта любіў памагаць гэтаму сьпеваку. Але калі былі паўтораныя двойчы радкі пра задуменнага Ермака «на диком бреге Иртыша» і на мамэнт сьціхла перад наступным куплетам - усе пачулі й яшчэ адно, вельмі прыкрае, але ўжо не сабачае скавытаньне.
- Сырэна! На камбінаце! Трывога! - першая здаўмелася Фенечка.
Праўда, гэта было так. Усе прыслухаліся. Скавытаньне мацнела й рабілася больш прыкрым. І толькі цяпер таварыства ўспомніла, што гэта-ж - «загрожанае палажэньне», ды зрэагавала першым рухам узорнага савецкага грамадзяніна ў такім выпадку - усе пачалі хапацца працівагазаў ды адразу-ж пароць паніку.
- Глупства, таварышы, гэта мы самі ўплянавалі, - хацеў супакоіць Цімафеіч, але раптам звалілася новае - як га, згасла электрычнасьць, і ў цемры ніхто ўжо нічога ня мог спыніць і супакоіць. Усе з гармідарам кінуліся шукаць дзьвярэй, а нехта, сарваўшы штору, выскачыў праз вакно. На дварэ таксама было цёмна...
- Чакайце, чакайце, дзівакі-людзі, - намагаўся йшчэ «пакарыцель Сібіры». Ён шукаў цяпер электрычнага выключальніка, падумаўшы, што можа знарок хто выключыў, як гэта часам рабілася, калі трэ было «адчуць асаблівы кантакт»... Цяжка было зарыентавацца ў чужой гасподзе й па «градусах», але, на шчасьце, рукі неяк адразу намацалі шуканае. Толькі - два-тры пстрыканьні - і ўсё дарма, сьвятла-ткі няма.
- Ну й ёлуп гэты Малкін, што выдумаў, хоць-бы нас папярэдзіў... А можа?... - бліснуў сумлеў і ў самога героя.
- Тэлефон! Дзе ў цябе тэлефон? - дарэмна гукаў і шукаў Цімафеіч, бо ў пакоі ўжо нікога ня было. У пацёмку напароўся толькі на тыя вёдры з «жывою» й «мёртваю» вадою, і адно загрымела проста пад ногі. Мусіць, із «жывою» - адразу пах даў у нос. Яшчэ табе аварыя - ах, якая шкода! Так, але-ж тут-жа нейдзе павінны й дзьверы быць. І ўсё-ж - дзьвярэй ня было. У сьлізкай лужыне ногі раскаціліся і - зноў у тую лаву, на порткі аж да цела плесканула халодненькай... Гэта дык запраўды табе «загрожанае палажэньне»...
А сырэна гула ўсё жудасьней і жудасьней.
Трывога... трывога...
- Ці не на паляваньне, Кузьма Пятровіч, із сабакам? - аклікнуў Казімера знаёмы, таксама інвалід-пажарнік, ідучы на сваё дзяжурства пры конях. - Ага, тож «Троцкі»! Во воўчае мяса! Хіба зноў «адпачыць» сабраліся? - кіўнуў ён у бок Гарлапанінавае гасподы.
- А як-жа! Пачынаецца... Вось само начальства й адказным заданьнем узнагародзіла.
- Так-так! І «палажэньне», бач, ня шкодзіць. Ну, няхай «адпачываюць» - нашая справа маленькая. На костцы, значыць, вядзеш? А сам, скажы, даўно хоць храсток які кусаў?
- Добра, што рэпа пасьпела, Іван Сьпірыдонавіч.
- Рэпа, рэпа - грызі рэпу... Ну, валяй - можа йшчэ ўпалюеш што... Бач, «таксаматор» які - добра гадуецца! - і інвалід із прыемнасьцю, хоць і на вялікі Казімераў страх, добра перацягнуў сваім кіем «падшэфнага» цяпер яму «Троцкага», які, скомлячы, даў добрага драпака наперад і, толькі адбегшыся на бясьпечную дыстанцыю, адкрыў адтуль свой сабачы агонь на крыўдзіцеля. Дык трэ было засьпяшацца туды хутчэй, каб ня выпусьціць із-пад свайго кантролю даручаную жывёліну. І Казімер зачыкіляў, як мага.
Зрэшты, і цяпер сувэрэнітэт над «Троцкім» быў адноўлены безь вялікіх цяжкасьцяў. Трэ было толькі трымаць костку вышэй, ато, выскокваючы, «падшэфны» мог вырваць яе ў свайго «шэфа». Ды раптам ён зацікавіўся нечым іншым, як-бы ў ім, і праўда, прачнуліся паляўнічыя інстынкты. Нешта такое мусіць было пад старымі, падгнілымі масткамі проці аднае брамы, і «Троцкі» падлез туды, наколькі мог, ды пачаў энэргічна капаць там зямлю пярэднімі, а заадно, відаць, для большае спраўнасьці, і заднімі лапамі. І Казімер таксама збочыў у высахлую канаву; каб зазірнуць пад масткі, але, прыгнуўшыся ўгледзеў, як з суседняе брамы выходзіла з збаночкам яна, Надзея. Так, гэта-ж тут яны бралі малако. Казімер выпрастаўся. Ён-жа мусіць прывітацца зараз - за той раз, што йшла туды й не заўважыла. А тут якраз цяпер, як на дзіва, яна згледзела свайго ціхога ўздыхальніка ўжо за колькі крокаў і сама нават ажыўлена ўсьміхаючыся заківала яму. І Казімер, раптам як на сьвет народжаны ад такой неспадзяванай і нябывалай ветласьці, пачаў выбірацца з канавы на ходзішча. Можна-ж, як дараўнаецца, кінуць пару словаў, спытацца пра старых - даўно да іх ужо не заходзіўся, а слаўныя старыя...
- Чорт! Блытаюцца тут пад нагамі... - і моцны штуршок ззаду аж пасадзіў Казімера на масткі. Аказваецца, стараючыся вылезьці з канавы на ходзішча, ён не заўважыў, што й другога боку, за ім адзадзя ішоў чалавек, якому Казімер запраўды ледзь не падкруціўся пад ногі. Гэта быў высокі малады хлапец у вайсковым і... гэта яму й адрысавалася гэнае ажыўленае ківаньне і ўсьмешка з таго боку... Так, вось яны спаткаліся каля самога Казімера, цяпер зусім не заўважаючы яго на масткох... Вось прывіталіся й павольнаю хадою, ажыўлена гаворачы, падаліся разам у тым кірунку, куды трэ было ёй, блізенька адно побач аднаго... Вось ён узяў ад яе збаночак... Зараз возьме па руку!.. Не, тымчасам не... І перад тым, як схаваліся ў штораз больш густым мораку шэрае гадзіны, якая пачынала ўжо пераходзіць у зусім чорную, апошнім заўважылася: у ейных валасох сяньня была ня чорная, як зазвычай, а белая стужачка, белы баньцік...
Казімер усё сядзеў на масткох, пільна ўзіраючыся туды, куды зьніклі... І нарэшце, калі ўсё дайшло да сьведамасьці, зрабілася так прыкра, так прыкра... Як-бы хто адсьцёбаў па твары і, чамусьці здалося - нечым мокрым, мокрай анучынай. Усьцешыўся, нягеглая ламачына, быццам яму ўсьміхнулася, яму ківала!.. Сам заківаў, як дурань, чысты дурань... І куды паткнуўся - «с суконным рылом в калашный ряд», як у іх кажуць... Як пракудна й як паскудна...
Ды, пэўна, так і трэба - забыўся зноў, хто і што. Зноў дзіцячыя, хлапецкія надзеі, «снится, снова я мальчик»... Дык добра, што нагадалі, як хлапчуку, як шчанюку, як мокрай анучынай...
А куды-ж там мог-бы ходацца, тут-жа - малады стройны вайсковы... Здаецца, авіяцыя - пэўна, які вучань лётнае школы, безь пяцёх мінут «сталінскі сокал», цяпер прыехаў на пабыўку, можа перад пачаткам «баёвага хрышчэньня» ў вайне... Адна форма чаго вартая! Форма, вайсковая форма, так глыбака агідная й ненавідная аддаўна Казімеру, нагадваючы заўсёды НКВД, турмы, этап, лягер - «шаг вправо, шаг влево считается попыткой к побегу, конвой стреляет без предупреждения»... Канвой... І яна цяпер - як пад канвоем. Але гэта толькі для яго, для Казімера, а для сябе... А йшчэ паўгадзінкі таму думалася: «Не такая, ня пойдзе да Гарлапаніна»... Усе такія, усе аднолькавыя... І зноў-жа, для каго мусіла-б быць «не такой»? Для яго? Чаму? Зь якое рацыі? А з другога боку - што такога наагул у тым, што адбылося? І для яе, і для яго...
Думкі наскоквалі адна на адну і ўсё сьцёбалі, зноў сьцёбалі, як нечым мокрым па твары. Трэба зусім выключыць думкі. І тады адразу дайшло: гэта-ж ужо каторы час усё сядзіць на гэтых масткох. Ізноў - як дурань... Ага, а «Троцкі» - дзе-ж «Троцкі»? Ні сабакі, ні косткі... Пэўна, скарыстаўшы нагоду, справіўся і даў сабе рады. Новая прыкрасьць. І яшчэ прыкрасьць - ісьці шукаць... А ўсё - хіба ня прыкрасьць, суцэльная, але ўзвычаеная ўжо не да заўважаньня прыкрасьць - быць гэткім «сабакаводам», прыніжаным перад нейкім там «начальнікам» Гарлапаніным?.. Прыкрасьць, прыкрасьць. І - вон, вон! Выключыць, ізноў выключыць! Выключыць усякую прыкрасьць...
І Казімер устаў ды пайшоў блукаць як пападзя добра цёмнымі ўжо гарадзкімі вуліцамі. Думкі, прыкрыя думкі запраўды ўдалося выключыць. Тая прыкрасьць засталася толькі дзесь у вадчуваньнях, як-бы нейдзе ў кончыках пальцаў... Так, із выключанымі думкамі, ён ня ведаў, дзе й колькі часу бадзяўся, як перад тым ня ведаў, колькі часу праседзеў там, на масткох, із тэй прыкрасьцяй у думках.
Зарыентаваўся толькі на беразе рэчкі. Самі ногі прывялі сюды? Гэта-ж была якраз ягоная ўлюбёная мясьціна, тут ізь дзедам Ахрэмам спаткаліся некалі, бо тут - во цямнеецца збоку - і хата тых старых гаспадароў, дзе жыў...
... где я любил, где отчий дом...
Адкуль раптам гэтыя гукі? І дарэчы - ці недарэчы, бо спозьнена... Ужо ноч, які тут чорта «вячорны звон?»... Ды дзе цяпер наагул можа быць ён, вячорны звон, на абшарах «вялікае сацыялістычнае краіны», канчальна вызваленай ад гнілых забабонаў і рознага там шкоднага царкоўнага звону, ці ранішняга, ці вячорнага? Хіба вызвоньваюць яшчэ дзе гадзіны, як ён ізь дзедам Ахрэмам, гадзіны нуднага мадзеньня «новага савецкага чалавека»...
А так, гукі йшлі і - адтуль. Хіба забыўся, што гэта-ж ейная ўлюбёная песьня, хіба ня чуў, як сьпявала яе часам пад сваю, расстроеную крыху гітару? І цяпер - можа, дуэтам пяюць? Не, мужчынскага голасу тымчасам ня чуваць... Якім злым, злосным, дурна злосным робіць чалавека зайздрасьць, дый яшчэ такая, зусім бяспраўная зайздрасьць!..
Песьня-ж - такая ня злая, такая харошая, самому яму падабалася так. Яна-ж і навяла тады ўпяршыню на гэтую думку - перакладаць, перакладаць усё харошае ў сваю мову, няхай хоць для самога сябе, так, на ўсякі выпадак...
І цяпер, у ўнісон гэтым гукам, самі ціха сьпяваліся радкі таго, запісанага толькі ў памяці, свайго перакладу:
Вячорны звон, вячорны звон!
Багата дум наводзіць ён.
Пра маладосьць, пра родны край,
дзе бацькаў кут, каханьня рай,
дзе, як настаў растаньня час,
я слухаў звон апошні раз...
Ня бачыць мне сьвятлейшых дзён -
Вясны мінуўся зводны сон...
І колькі ўжо няма жывых
Тады вясёлых, маладых...
Іх моцна сьцяў магільны кон,
І ня чуваць вячорны звон...
Ляжаць і мне ў зямлі сырой!
І сьпеў паніклы нада мной
Разьвее вецер на лагі,
І пройдзе там пясьняр другі,
І ўжо ня я, а будзе ён
З думой сьпяваць вячорны звон.
Ціхія, харошыя, лагодныя гукі, задуменныя, мэлянхалічныя словы ўлагоджвалі, закалыхвалі ўсё - і тую прыкрасьць, і зайздрасьць, і ўсю немарасьць. Ізноў такую сьветлаю, слаўнаю паўстала зь іх яна, што сьпявала іх - сьветлая, слаўная Надзея... Харошая!.. Ці можна чым абразіць, зьняважыць яе? Ці магла яна ведаць аб ім, аб тым, што пачуваў да яе ён - употай і здалёку? І ці магло спляміць ейнае сьвятло што-небудзь - і тая ненавідная вайсковая форма, той «канвой» нават. Можа-ж, і пад імі, і ў яго, таго, і ў яе - тое самае зьнібеньне, бо ці-ж адзін ён, Казімер, такі ўсеадчувальны нэрв і такі - сьмешна - «пуп зямлі»?
«Багата дум наводзіць ён», а ўсё туды, адкуль выйшаў, усё да яе. Гэта-ж зь яе й перакладзены - зь ейнае мовы, зь ейнае душы пераложаны ў ягоную душу.
Так, адна мясьцінка выразна не ўдалася, і якраз тая: «где я любил, где отчий дом». «Каханьня рай» - так абстрактна, так агульна. Чыйго каханьня? Там-жа ясна - «где я любил». Гэтую няўдаласьць адчуваў адразу, яшчэ тады, але ніяк ня змог даць рады. Толькі цяпер зрабілася ясна, чаму: то-ж там, «дзе бацькаў кут», яшчэ зусім ня было каханьня, свайго каханьня... Там кахалі іншыя, як нейкія іншыя жылі ў гэным раі, якога ніколі ня бачыў ён на сьвеце (дый ці бачыў хто). Але й тут ня было раю, і наагул нічога ня было. Нічога, анічога - хіба толькі гэты «вячорны звон»...
«Вячорны звон, вячорны звон»... - «И вечерний туман»... Чакай, і гэта-ж таксама харошае, і гэта можна й трэба перакласьці, дый лёгка, як
Сьніцца - зноўку я хлопчык і зноўку
каханак...
Як-жа там далей? Не, яшчэ не ўвайшло ў памяць. Толькі апошні радок і глыбака запаў і перакладаецца проста:
І вячорны туман...
І зараз-жа зарупела перакласьці і гэта, усё перакласьці. Хутчэй дадому, запаліць сьвятло, і за Блока... Дасца!
Хапаючыся, подбегам, накульгваючы да болю, які аднак ані даходзіў цяпер да сьведамасьці, засьпяшаўся дадому Казімер.
Увушшу, у душы, у сэрцы ўсё ціха зьвінела-зьнібела: «Вячорны звон, вячорны звон»...
У сваім захопленым і задуменным сьпяшаньні хутчэй дадому Казімер і не заўважыў, як ледзь ня бразнуўся вобземлю: пад самымі нагамі ў яго апынуўся нейкі вялікаваты жывы клубок, які качаўся па зямлі, хрыпеў і гыркаў. Гэта адразу мусіла зыйсьці зь лірычных узвышшаў «вячорнага звону» і прыгадаць пра пракуднага «Троцкага». І праўда, ён быў тут, бо як толькі Казімер сваім удалым актыўным умяшаньнем у сабачыя ваенныя дзеяньні расьцярушыў на бакі ворагавыя сілы, адзін із «байцоў» з радасным віскам падскочыў аж да ягоных грудзей, абвяшчаючы гэтым звыклым у свае пароды спосабам апазнаньне добрага знаёмага. Во зноў дакука - давядзецца варочацца назад і весьці яго да гаспадынінага дому... Прапаў тымчасам Блок, праўда, затое, начальніка заданьне будзе выкананае, хоць і з спазьненьнем.
Але знойдзены страчанік, абмежаваўшыся тым выказаньнем прыязнага й радаснага прывітаньня, адразу-ж гайсануў наперад і зьнік у густой цемры. Усе поклічы й посьвісты не давалі ніякіх вынікаў. Ну й ліха яго бяры, - узлаваўся Казімер, - і зь ім, і з гэным заданьнем. Хай будзе, як будзе, падумаеш, таксама табе клопат і прыкрасьць, каб такіх павек. Хутчэй дадому! Мусіць, і гадзіны стары ня біў, а можа, і зьмяняць яго нават пара.
Не, аказалася йшчэ дарма. Гадзіна была пратэрмінаваная толькі на дваццаць часінаў - гэта здаралася часам, хто там заўважыць! І Казімер хуценька падаў сыгнал дзеду на гару. Да зьмены застаецца йшчэ добрыя паўгадзінкі з гакам. Дык - за Блока!
Кіруючыся ўспамінамі зрокавае памяці, ён пачаў пасьпешна гартаць балоны кнігі. Але падкручвалася ўсё нешта тое, дыя ня тое. Вось, маеш табе:
Я пригвожден к трактирной стойке,
Я пьян - мне все равно...
Вон счастие мое на тройке
В сребристый дом унесено...
Гм, якраз як кагадзе было, адно, што не на «тройцы», а - «пад канвоем»... Ізноў гэтыя ўспамінкі, як мокрай анучынай... А што, можа, і добра было-б цяпер адагнаць усю гэную прыкрасьць, давёўшы сябе тым, гэтак выпрабаваным у людзей спосабам, да такога стану, калі чалавеку запраўды ўсё робіцца «ўсё роўна»... «Заліць, утапіць гора»... Адно бяда, што ніколі ў жыцьці чамусьці не даводзілася хапацца ў цяжкіх выпадках за гэны спосаб і выпрабаваць тое ягонае збаўчае дзеяньне на сабе самым. А цяпер - і паспрабуй, хапіся: хіба тым Гарлапанінам усяго й даступны гэткі ратунак - дасюль ужо, мусіць, добра «прыгвазьдзіліся». Толькі - якое-ж у іх гора, каб «заліваць»? Гора - адным, гарэлка - другім...
Вось, гэта ўжо больш адпаведна, калі нельга зноў без успамінаў:
Ты в поля отошла без возврата,
Да святится имя твое!
Снова красные копья заката
Повернули ко мне острие.
Як ўрачыста і велічна! Яна адыйшла, а імя - імя век павінна сьвяціцца. І ня кволы «вячорны туман», не мэлянхалічныя гукі вячорнага звону, а грозныя чырвоныя дзіды сутоньня - проста ў грудзі - брыжма. І канец, які канец:
О, исторгни ржавую душу,
Со святыми меня упокой,
Ты, держащая море и сушу
Неподвижно тонкой рукой.
Няўжо гэта праўда - усё ў валадарнай руцэ яе - Вечнае Жанчыны? Так, гэта-ж пад ейным лёгкім толькі дотыкам і цяпер так прыкра рыпіць ягоная «іржавая душа»...
Добра, гэта ўсё добра, але ўсё-ж ткі - дзе тое, дзе той «вячорны туман»? Казімер зачыніў перагорнутую ўжо бяз вынікаў кніжку і зноў пачаў гартаць ад пачатку. Трэба цяпер больш увагі й не пакладацца на адну толькі зрокавую памяць.
... И, садясь, запевали «Варяга» одни,
А другие - не в лад - «Ермака»...
Во зноў - якраз, як тут: зяваюць цяпер «Ермака», сваю заўсёдную ўлюбёную песьню, і таксама - як-жа «ня ў лад». Проста хоць вушы пазатыкай - да таго назольна-дакучнае гэтае разроднае гарланьне... І якія розныя бываюць гукі на сьвеце - як далёка гэтым п’яна-дзікім «ветром в дебрях» да тых дзявоча-лагодных, ціхіх адгалоскаў «вячорнага звону», што «разьвеяў вецер на лагі»...
Але-ж усё няма й няма! Тут-жа было, тут павінна быць - адсюль-жа яна вычытала-высьпевала: «снится, снова...» А можа, так із памяці, знарок зь ім дражнілася толькі гледзячы ў кніжку? Хацела раздражніць - а навошта, чаму? Не, здаецца-ж, ён і сам бачыў той верш - дзе-ж цяпер падзеўся? І бясплённае шуканьне пачынала ўжо аж непакоіць, трывожыць, як кажнае пільнае, а ўсё незадаволенае йшчэ жаданьне. Аж трывожыць... Чакай, а што гэта зноў? Гэта-ж, здаецца, і ёсьць запраўдная ўжо трывога! І п’яны «Ярмак» сьціх... Так, «трывога» гудзе з-за рэчкі, з камбінату. Але-ж, запраўдная трывога... Бо ў іх гэта завецца «трывогай» - дурная, п’яная гульня! Эх, залётаюць зараз!
Маеш табе, і па ўсёй электрыцы! Цяпер можаш сабе шукаць у кніжцы свайго «вячорнага туману» колькі хочаш! І Казімер ужо із шчырай злосьцю захлыснуў Блока й кінуўся на сваю пасьцель, аж забраскацелі дошкі пад танюсенькім сяньніком ягонага спартанскага ложа. Як усё-ж няпрыемна дзеіць на нэрвы выцьцё гэткае сырэны, калі прыслухацца, хоць і ведае чалавек, што тут толькі гульня. Запраўды ўстрывожвае, ды йшчэ калі такая ціша вакол. Во, на панадворку ўжо забегалі, нехта, здаецца, і сюды ў сені ўбег. Ды чаго-ж ён тут разьлёгся - трэба да дзеда хутчэй глабацца, і пара ўжо, пэўна, дый так старому аднаму пад гэтую «трывогу» не павінна надта вясёла быць.
Казімер абмацаў на століку сернікі й чыркануў, каб пагледзець на гадзіньнік. Так, да зьмены заставалася 10 часінаў - трэба-ткі лезьці. І ён падаўся з хаты ў сені й далей на каланчовыя сходы, вобмацкам, але ўпэўнена, бо добра вывучыў ужо гэтую сваю дарогу ўзыходжаньня й зыходжаньня па колькі разоў на дзень.
Перад самым канцом сходаў сырэна нарэшце сьціхла. І зьдзіўлены Казімер пачуў, што дзед на каланчы не адзін - ён гаварыў зь некім. Казімер аж прыстоіў, бо пазнаў: гэта ізноў была тая няпрошаная госьця - нездарма тады падакляравала, што йшчэ прыдзе! І як-жа недарэчы выбрала цяпер часіну! Але празь дзьве-тры прыступкі Казімер мусіў ізноў прыстоіць: ці гэта вуха мыліць, ці дзяўчына гаворыць цяпер... пабеларуску? Так, выразна - «бачыла», «кідалі»... Значыцца, яна ня толькі зь Беларусі, але й беларуска, відаць. А на мову, мусіць, дзед Ахрэм справакаваў, бо ніяк-жа аніякай іншае мовы навучыцца ня можа, апрача свае роднае паляшуцкае гаворкі, дарма што ці цеперся ўжо жыве на Сібіры. - А можа, і сама перайшла, у моц таго ведамага закону: «а як сядзе ў кутузку - усіх кляне пабеларуску?» Ува ўсякім разе, гэта цікава!
- Ай, хто гэта там?
- Ня бойцеся, гэта зьмена.
- Ах, гэта Вы! Ну, што гэта будзе - трывога? - усхвалявана накінулася адразу на Казімера запраўды ягоная новая знаёмая сяньняшняга вечара.
- А нічога цікавага ня будзе - а вось, што ёсьць, дык вельмі цікава й нават неспадзявана: Вы, аказваецца, ня толькі з нашых бакоў, але й гаворыце панашаму!
- Ах, Госпадзі, няўжо гэта цікава й важна ў такую часіну? - раптам, як-бы схамянуўшыся, перайшла яна зноў на чыстую расейшчыну.
«Нясьведамая», - рашчаравана канстатаваў у думках Казімер.
- Божа мой, гэта-ж заўсёды і ўсюды, і перадусім так цікава й важна, асабліва - важна! - прыціскаючы, адказаў ён уголас.
- Забожкалі... Як трывога - дык да Бога! - бубнеў сабе дзед Ахрэм, які меў усіх маладых за бязбожнікаў, а з Казімерам, зрэшты, крыху й сварыўся быў каля гэтае тэмы.
- Слушна, дзеду! Дык каторы-ж Ваш Бог, паважаная грамадзянка?
- Як - каторы Бог?
- Беларускі ці гэты - расейскі?
- Ах, Вы ўсё пра дурное. Ну але, я беларуска, а гаварыць пабеларуску ня любіла й ня люблю, бо й гаварыць так цяпер можна толькі хіба... - яна хацела сказаць: «Із такімі дзядамі», але зацялася.
«Рэнэгатка» - цяпер із злосьцю сьцьвердзіў Казімер.
- З «асталымі», праўда? - дакончыў ён за яе.
- Ну але. І ў вас-жа тут на століку расейскі Блок, а не які-небудзь беларускі... Броўка!
І праўда-ж, хоць гэта добра напамянула: той том Блока заставаўся тут, нагары, а ён цяпер там, нанізе, шукаў у зусім другім томе - дык дзіва, што й ня мог ніяк знайсьці таго верша, што трэба. Як было адразу не здаўмецца! І ён бы пасьмяяўся добра каля самога сябе, як заўсёды любіў у падобных выпадках, каб ня гэтая прыкрая гаворка, якую зараз-жа трэба было скіраваць у той ці іншы бок. Або абудзіць там хоць пачуцьцё, сорам нейкі за такое самааплёўваньне, або збэсьціць яе ўшчэнт і проста прагнаць адсюль, хоць-бы і скінуць з цэлае гэтае каланчы, куды прысукала нямаведама чаго. І Казімер ужо рыхтаваўся пачаць станоўкую атаку...
- Ай, што гэта? - і раптам зрабілася сьветла, як удзень, пасьля гулкага ўначы, але, відаць, толькі рэвальвэрнага стрэлу - усё адтуль, з камбінату, з-за рэчкі. На ўзроўні вакна каланчы павіснула ў паветры зыркая ракета, і цяпер пад ейным рэзкім сьвятлом добра відаць было ўвесь горад і сам той зарэчны «гігант індустрыі».
- Газ? - з жахам прашаптала дзяўчына, паказваючы туды пальцам. І праўда, «камбінат» ахутваў, сьцелючыся ад яго да рэчкі, нейкі цяжкі ці то дым, ці то туман.
- «И вечерний туман», - адказаў Казімер. Ён, хоць і ня ведаў, што гэта таварыш Малкін надумаў праверыць штучнае дымавое маскаваньне свайго прадпрыёмства, але й ня мог дапусьціць, каб было што паважнае.
Аднак, і ўнізе, на пажарным панадворку, замітусіліся і, як аказалася, думаючы зусім падобна да дзяўчыны. Зараз-жа пачуўся й зычны голас самога начальніка, таварыша Гарлапаніна: «Давай хэмічную», але пакуль Казімер узяўся за вяроўку, каб пачаць вызвоньваць сыгнал хэмічнае трывогі, даляцеў другі, яшчэ больш магутны голас: «Адставіць хэмічную»...
Тымчасам ракета згасла, і пасьля ейнага зыркага сьвятла зрабілася йшчэ больш цёмна, як было перад ёю, і ўжо неяк вусьцішна. Ціха было тут, угары, толькі сам сабе божкаў дзед Ахрэм. І ўнізе ўсё сьціхла, пакінулі нават мацюгацца пажарнікі-інваліды, якія запрагалі папоцемку коняй на ўсякі выпадак. І ў гэтай сьцішы й вусьцішы зарыпелі пад хуткай хадою колькі параў ног сходы каланчы. Праз мамэнт выбліснула палоска сьвятла электрычнага ліхтарыка, а йшчэ праз мамэнт ім сьвяцілі ўжо ў вочы кажнаму.
- Так. Давай усе трое наперад, уніз! - скамандаваў голас Геаргадзе.
З усіх траіх Казімер першы зрабіў правільны выснаў з загаду, пачутага з вуснаў начальніка НКВД. Ён канчальна ўмацаваўся на гэтым выснаве, калі на панадворку пачуў збоку ад сябе неадступную хаду цяжкіх ботаў, пэўна, знаных цэламу гораду трох заўсёды маўклівых і панурых Геаргадзевых апрычнікаў. Сьпіна самога начальніка, здаецца, калывалася цяпер наперадзе ў Казімера. Вось і маеш, канвой. Цяпер ужо і сам - пад канвоем... Ізноў дачакаўся... Не стае толькі таго «шаг вправо, шаг влево»...
Дзед Ахрэм, хоць таксама папахадзіў у жыцьці, і то ўжо на старасьці год, пад рознымі канвоямі (асабліва, ліхенька, даваліся ў знакі ўкраінцы, дарма што блізкія суседзі...), але ці ўправіўся забыцца за гэтыя колькі год ці ў сваім старэчым ужо тугадум’і, ня мог адразу здаўмецца. Ня мог, дый, зрэшты, не стараўся, бо здаўна, яшчэ ад сваіх салдацкіх гадоў, узвычаіўся выконваць усялякія загады зусім мэханічна, бяздумна. А найменш з усіх арыентавалася ў тым, што адбываецца, Валя. Наадварот, пазнаны голас вельмі ўжо сымпатычнага ёй каўказца, ажывіўшы сьвежыя ўспаміны кагадзешніх, такіх загадкавых, а шматаабяцальных гаворак зь ім, узьняў і ўмацаваў яе на духу. Яна хацела адшукаць яго тут зараз-жа, каб загаварыць ізноў і, пэўна-ж, пачуць і словы падбадзёраньня, але ў цемры саткнулася моцна зь некім з боку, хто даволі балюча наступіў ёй на нагу цяжкім ботам. Дый ці час і месца на такія гаворкі цяпер, калі трывога... Пэўна, іх вядуць куды ў бясьпечнейшае месца. Бо й праўда, собіла-ж ёй узьбіцца ў такім часе якраз на каланчу, калі ўсе, наадварот, павінны хавацца ў скляпы й сутарэньні. Ну, але карцела паслухаць і паглядзець - адтуль, пэўна-ж, лепей усё чуваць і відаць. Ды дарма, цяпер усё добра абудзецца, можа, і самалётаў і бомбаў ніякіх зусім ня будзе нават.
Апыніўшыся запраўды ў склепе, Валя канчальна была супакоілася. Але, гэта бомбасховішча - і вокнаў няма, газьнічка курыць высака ў нейкай выемцы ў сьцяне. Толькі - чаму яна адна? Разам было-б весялей, хай сабе нават і ня зь ім, а хоць-бы з тымі - із старым і гэным, праўда, нейкім жоўцьна-зласьлівым кульгавым. Але дзьверы моцна захлыснуліся й не паддаваліся пад дзявочым плячуком. Ну, што-ж, давядзецца перачакаць, каму цяпер, у такі мамэнт, да яе - прынамся, добра, што завялі вось сюды, у бясьпечнае сховішча.
Валя села на ўслончык. Быў тут і столік, і ложак, але засланы нейкай ня надта-ж прэзэнтабельнай дзяругаю. Цішыня... Шкода ўсё-ж, што адна... Каб зь ім... Ну, дарма, гэта йшчэ, можа, будзе, бо ўжо-ж, здаецца, пачалося... Які ён прыгожы, стройны, які пагляд у яго валадарна-праніклівы і разам із тым - загадкавы... І словы - таксама... Дэман, зусім Дэман. «І будзеш ты царыцай сьвету». Толькі яна, калі так, ня будзе захоўвацца, як тая Тамара. Навошта самой адпіхаць сваё шчасьце, адкуль-бы яно ня йшло - ці з раю, ці з апраметнай... Шчасьце - гэта-ж, успомнілася зноў, сяньня на каланчы павучок варажыў на шчасьце. Валя азірнулася - тут таксама было павучыньне, але павучка ня відаць...
... А які сьмяхотны гэны - Цімафеіч! Якімі масьляністымі, як напісанымі ўсё роўна, вочкамі ўсё бліскацеў ён на яе. Ну, гэты - дык не! Нейкі... атлянтазаўр! Валі ўспомніўся школьны падручнік біялёгіі, дзе была намаляваная гэная жывёліна нейкай там дапатопнай эры, з такой самай непрапарцыянальна маленькай галоўкай, як у гэтага «Ермача». Рыхтык - гэткая! А побач на малюнку - спрытны скакунок, здаецца, леляпс, які ў змаганьні за існаваньне перамог і зьнішчыў на зямлі вялізарна-нязграбнага, з маленькай галоўкай атлянтазаўра, каб пасьля зьнікнуць і самому...
Школьныя ўспаміны навязаліся й другімі кагадзешнімі. Гэты - кульгавы, наштылены беларус. Валі прыгадаўся ейны школьны «беларус» - настаўнік беларускае мовы, які таксама ўсё не даваў ёй быту, што яна не гаворыць пабеларуску. Ну, але яна стокраць адплацілася, добра папазьдзекваўшыся зь яго самога на ягоных-жа лекцыях, а ён ані ня мог даць рады, нават із клясы выгнаць. Сьмех - гэтая беларушчына, толькі на тых лекцыях «беларуса» і трымаецца, дый часам хіба ў тэатры, зусім ужо на чысты сьмех. І нуда якая! «Пісьмо беларускага народу вялікаму Сталіну» - «з-пад пушчаў Палесься, з-пад Нёмана, Сожа» - такое вялізарнае на памяць зубрыць трэ было...
Але-ж і цяпер, тут, у сховішчы, аднэй - якая нуда! Ці доўга гэта патрывае? І дзе яны, іншыя - дзед, кульгавы гэты? Кульгавы - пэўна-ж, жоўцьны такі, як усе, скрыўджаныя прыродай. А йшчэ й яна прыслужылася - «Гэта Вам сьніцца?» Які засмучоны быў тады ў яго пагляд... Можа, і добры хлопец, вершы чытае. Бедны хлопец...
Чу! Што гэта там, наверсе? Самалёт? Прашумела й сьціхла зусім блізка тут, над галавой. Бомбу скіне? Сэрца зайшлося так, як тады, на пачатку вайны ў Менску. Усё ў сярэдзіне калоціцца ў напружаным чаканьні, як горача, і скрозь - пот... Каб - міма! І навошта гэтая вайна, і чаму аж тут няма ад яе спакою? Ай, ізноў зашумела над галавой... Шум аддаляецца, сьціх. Будзе хіба йшчэ? Добра, бомбаў яшчэ няма. А можа, гэта так што? Ну, пэўна-во, нарэшце, адбой! Так, адбой, адбой! Зараз і на паветра, на сьвежае паветра - тут яно такое цяжкое затхлае. Хутчэй!
Дзьверы ўсё роўна не паддаюцца - толькі плячукі балюча зьбіла. Што гэта ў дзьверах за круглае шкелца - люстэрка, толькі-ж вельмі цьмянае, кепска відаць. Ну, але цяпер і пастукаць-жа можна - ужо-ж па трывозе. Ціха, адказу няма. Мацней, аберуч! Хіба забыліся - завялі й забыліся. Яшчэ, яшчэ! Ужо й кулакі забалелі. Ай! Што гэта? У «люстэрку» - вока, нейчае вока! Валя ў жаху адскочыла ад дзьвярэй. Не, хіба здалося! Яна зноў, і ўжо цікаючыся, падыйшла да «люстэрка» - вока, людзкое вока нярухомым, як алавяным якім, паглядам пільна глядзела адтуль на яе. Яна кінулася зноў далоў ад дзьвярэй і больш ня важылася ўжо нават зірнуць у той бок. Але што рабіць? Можа, і праўда забыліся на яе, а тут дзьверы неяк захлыснуліся... А вока, што за вока? А можа - там шумеў самалёт, можа, скінуў бомбу, можа, засыпала. Але-ж ня чуваць было выбуху? А можа, і не разарвалася, а так неяк засыпала... Ня ўсе-ж разрываюцца. І што цяпер - зажыва пахаваная? Якая жудасьць! Зараз выбівацца адсюль, стукаць, крычэць! Але там - вока, яшчэ жудасьней павярнуцца і спаткацца йшчэ раз зь ягоным нерухомым, алавяным паглядам. Адчай, поўны адчай - сьмерць, цяпер сьмерць, калі так ня хочацца паміраць (і ніколі - ніколі не захочацца!). Заўтра - сьмерць, пазаўтра - сьмерць...
Вось калі трывога - запраўдная трывога, дарма што «адбой» роўна прагула сырэна. І ў вадчаі дзяўчына кінулася ніцма на тую дзяругу - тхнула пылам - і заплакала наўзрыг, калоцячыся ўсім целам, як даўно-даўно ўжо ня плакала. Плакала ўжо па сваім маладым жыцьці, і чаго ішла да Гарлапаніна, і на каланчу, і чаго сюды, чаму не асталася, не адлучылася па дарозе... Плакала, перасьціхала, а думкі зноў узняўлялі свой бег і зноў упіраліся ў тое - у сьмерць і адчай, і плач, нясуцешны плач...
Толькі змогшыся добра ад рыданьняў, забылася цяжкім, алавяным, як той пагляд нерухомага вока ў дзьверах, сном - тут, на бруднай, пылнай дзярузе, нямаведама дзе...
Дзед Ахрэм да сну дайшоў куды хутчэй. Тут дык і ён ужо здаўмеўся, што гэта - камара. Знаёмая гаспода, чаму не! Га, на іх ліха, гіцлі, ізноў узяліся за дзела, як вошы за цела! Пэўна, і гэтыя тут ёсьць - што-ж за камара бяз вошай? І чаго, скажы, паштрапіўся? Што «хымычаскай» ня даў? Але-ж сам нехта рыкануў зьнізу - «адставіць»! Ну, можа, разьбяруцца, выпусьцяць, каб зь іх кішкі выпусьціла. Нейкі-ж толк дадуць, нешта-ж ды будзе. І дзеду ўспомнілася з ранейшых часоў, як адседжваў яшчэ сваё «кулацтва» і быў у іхнай камары адзін «палісьцічаскі», дык усіх падвясельваў... Як-бо ён казаў? «Нештачка ды будзе, ніколі так ня было, каб нічога ня было». Праўду лоўка рэзаў. Так і цяпер...
Але бачыў ты - па адным разьвялі, адзіночка, значыцца. І Казіка, і тую дзеўку нарваную нейкую - і адкуль нарвалася, і чаго? Якраз на сваю галаву. Маладых - шкода, найбольш - Казіка, і так на сваім вяку колькі папакутваў хлапец... Ну, а самому яму, старому, нават калі й да Цётухны, дык ня так далёка ўжо дыбаць...
А тымчасам, як заўсёды - хто сьпіць, той ня грэшыць. Хай яны там хоць галовамі ўсе панакладаюць. Пасьцеля дарма сабе - пяхцер нават добра напханы. Ах, Ты, Божа, Божа, Божа наш...
Ня спаў, ды так і не заснуў ужо на гэтым сьвеце Казімер...
Ён добра ведаў, што значыць арышт цяперашнім часам вайны й надзвычайнага ваеннага (а тут яшчэ й маеш табе, як на тое - «загрожанага») палажэньня. Дый асабліва для асобаў з такім «цяжкім мінулым», як ён ды дзед Ахрэм. Яшчэ тую перапёлку, што ўскочыла сюды, як таракан у саладуху - можа, і пашкадуюць. Хоць, ізноў-жа, зусім няведама, можа, і за ёй што такое вядзецца. А якраз яе й варта: было-б не за тое, дык за гэтае: рэнэгацтва - найцяжэйшы, сьмяротны грэх...
Дык трэ быць гатовым да ўсяго. Так, нездарма выдаліся ўсе гэтыя сёньняшнія прадчуваньні, - можа, і блізка, зусім блізка... І пэўна, што ня бачыць ужо ні радзімы, ні - нават куды бліжэй - ня бачыць яе. - Яе. Так, і тут адразу думкі зачапіліся за Яе - нельга было ўжо больш нават назваць яе Надзеяй, надзеі ўсе, хоць бы й не такія дурныя, мусілі скончыцца цяпер і тут. Але думак аб Ёй Казімер не адганяў - наадварот, адразу зачапіўся нават за іх, даў ім поўную волю, а яны далі яму поўнае адхланьне.
Ён паступова й старэнна пачаў успамінаць усё, што калі думаў, лятуцеў аб ёй, перажываў. Успомніў усе постаці, у якіх толькі бачыў яе калі. З чорнай істужкай, а то во - зь белай... А найпавабнейшаю выдавалася цяпер такая, якою бачыў рэдка, усяго разы са два: калі зусім не ўплятала ніякае істужкі, і косы, заплеценыя, не абкручвала вакол галавы, а спушчаліся яны па плечах. Такой - зусім дзяўчынкай - найлепшай няхай і застаецца...
Казімерава адзіночка таксама ня мела вакна, але труба для вэнтыляцыі тут выходзіла не на калідор, а на вуліцу. І Казімер добра чуў, як пад’ехаў аўтамабіль - пэўна-ж, адзіны ў ваколіцы, «лімузын» таварыша Малкіна (гэта шум ягонага матору й прыняла Валя за самалёт). А плынь ягоных думак-успамінаў перапыніў ня сам той шум, а пачутыя абрыўкі гаворкі каля аўтамабілю.
- ...Было папярэдзіць усё-ткі, - голас начальніка НКВД.
- ... Папярэджана - пільнасьць... Сакргатарг Гаргкокому, як няжывы, ля паргогу, у лужыне і аббляваўся... Ганьба!.. - другі голас з моцным жыдоўскім акцэнтам (пэўна, незнаёмы Казімеру зарэчны валадар аўтамабілю).
- ...Дарма... Птушачкі мне злавіліся... З каланчы сыгналы хацелі... І з рэпрэсіямі ўжо...
Рэшта было не рашчуць, дый, бадай, ці й магло быць што йшчэ цікавае. Неўзабаве аўтамабіль і ад’ехаў і, услухоўваючыся ды ўзорыўшыся ў сваю трубу, Казімер бачыў, як сьлізганула па ёй угары сьвятло ягоных фараў.
Так, сьвятло сьлізганула цяпер па ўсёй іхнай «справе». Значыцца, гэта будуць шыць... Шпіянаж у канчальным выніку. Ну й пацягаюць - трэба-ж будзе «сетку» вылавіць. А можа, як на ваенны час, хутчэй? Шпіянаж, «зрада радзімы». «Вышэйшая мера сацыяльнай абароны» - як на стале.
Цяпер, бадай, не заставалася ніякага сумлеву, што ўсе трое - на пэўнай дарозе да сьмерці. Так, усе трое, і тая перапёлка, як ён назваў. Дый той-жа ля аўта казаў - «птушачкі», «сыгналы падавалі». Гэта-ж яна якраз паказвала на камбінат - «газ!» - аж перавесіўшыся за білы, калі ўсё відаць было пад тэй зыркай ракетай. Вось і сыгналы... Ну, ёй так і трэба - ён-жа кагадзе падумаў быў ужо гэтак. Але празь ейную дурную начэплівасьць - пойдуць і яны зь дзедам за адным скрыпам...
«Так і трэба» - ці-ж бы? Не, шкода й яе - такая маладзенькая... Можа, яшчэ зусім не пажыла на сьвеце, як і ён, Казімер. А гэнае «рэнэгацтва» - ці так ужо вінаватая ў ім сама? І можа, лёгка было-б зрушыць яе з тае, пэўна-ж, простае нясьведамасьці - можа-б, прачнулася беларуска і ў ёй? Бо прызналася-ж сама - «ну але, я беларуска»...
«Рэнэгацтва» - а ў яго ў самога няма таго «рэнэгацтва»? Як даўно ўжо - і цяпер нават, тут, у вадзнаньні наканаванае блізкое сьмерці - усе думкі занятыя ня Бацькаўшчынай, не Беларусяй, а тэй тутэйшай, чужой дзяўчынай, якая й знаць яго ня хоча ды не хацела, не захацела-б. Гэта - не рэнэгацтва? «Чысты славянскі тып» - гэта не самаашуканства, самааблуда для самаапраўданьня? І Блок - праўда, гэтая заўважыла, дарма, што «рэнэгатка» - на стале Блок. Ну, перакладаў. Але-ж чужое, чужым жывіў сваю душу. Чужым свайму ці ня стаўся на чужыне, перамагла-ткі яго, аблытала. Дык значыць і яму за рэнэгацтва таксама павінна быць заслужаная кара. Ці-ж бо не запраўдная зрада Радзімы? І за зраду - кара. Усякая, усякая кара - заўсёды заслужаная на сьвеце - не за гэта, дык за тое. Дык толькі - спаткаць яе, скарыўшыся душой...
Гэткі ход думаў зусім супакоіў Казімера. Быў ён зусім, як «адбой» па тэй нутраной трывозе, што прарывалася сяньня праз увесь дзень. Нутраны «адбой» па тым, што адгучэў нядаўна з зарэчнага камбінату. Ціха, спакойна. І нават неяк ціха - радасна. Вось, чуваць трубу - адбіваюць гадзіны. Зь іхнае каланчы. Цікава толькі, хто? Пэўна, аднарукі Сідар Паласкухін - заступаў-жа часам. Ды ці ня ўсёроўна цяпер? Акуратна дванаццаць выбіў. Значыцца, поўнач. Паўночны звон...
Паўночны звон, паўночны звон
Багата дум наводзіць ён...
Новая рэдакцыя? Ану, прасьпяваць хіба хоць самому сабе...
Сьпявалася лёгка й неяк урачыста-радасна. Ня горш, можа, як ад самое Яе сяньня ўвечары чуў. Ізноў - Яна...
На апошнім куплеце бліснуў у дзьверах «ваўчок». Казімер бачыў, але ня спыніўся. І толькі вывеўшы апошні гук, пачуў ужо стуканьне і -
- Давай прекрати пение!
Ага, дабрыдзень, дабрывечар, стары, знаёмы «лёзунг»! Што-ж, можна, калі ласка - ужо нават. І - дабранач! Бо - можа, разам ізь песьнямі, і думкі спыніць? Гэтага каб захацелі, каб загадалі - дык ня можаце! А ці-ж бы? Не, могуць, могуць, і спыняць і думкі. Хутка нават спыняць. Адзін стрэл - у патыліцу - і ня будзе больш ні думак, нічога. Дык хіба пакуль - хутчэй за апошняе прытулішча, за думкі? Перадумаць ужо ўсё, усё жыцьцё і перажыць яшчэ раз, зрабіць самому сабе суд - апошні страшны суд, свой суд, хоць прысуд ужо й наперад ведамы, наперад прызнаны, як-бы сваяручна падпісаны.
«Пакарыцель Сібіры» даволі пагана адчуваў сябе па ўчарайшым. Што галава трышчэла ад «чэмергесу» - гэта йшчэ дарма, больш клопату спраўляў ёй неадчэпны ўспамін аб неспадзяванай інспэкцыі таварыша Малкіна... І собіла-ж яму якраз засьпець Цімафеіча ў такім няцікавым палажэньні... Сяньня прабаваў залагодзіць справу тэлефанічна, але чорт яго ведае, ці ўдалося. Спачатку - ані блізка; упёрся ў вадно - «бытавое разлажэньне» дый годзе. Нават напамянуў, што нейкія фото-дакумэнты мае, як сакратар гаркому «разлагае» сваю сакратарку... Ну, праўда, пасьля пад некаторымі аргумэнтамі, здаецца, зьмякчэў, але напэўна ўсё-ж няведама.
Гм, што за фото-дакумэнты? Каб «разлагаў» - ня можа быць. Праўда, як цалаваліся ізь Сьцёшай, Ягорка здымаў. Дый няўжо й Малкіну ўправіўся падсунуць? Небясьпечны «сябра» - гэты «Ягорка». Як цьвярозы, яшчэ здаецца й дарма - хіба што цяпер толькі з гэтымі «фото-дакумэнтамі», а выпіўшы - усяго можна спадзявацца. Ня шкодзіла-б мець сабе іншага начальніка НКВД. Але як?
Так, трэба зараз-жа садзіцца й ехаць у край. З чым ехаць - бадай, знойдзецца, а па што ўжо ёсьць: із гэтымі двума які толк даць, пакуль яны самому дадуць. Заўсёды, як у вайне - каб ініцыятыва была ў сваіх руках. Ці аднаго так сплавіў ужо з свае дарогі? Нашто ўжо Басаў быў падкопвацца пачаў (і з чаго? зусім свой чалавек, добры бальшавік быў, а вось нешта ўкусіла...) - у турме згнаіў... А часовага сакратара, Антошкіна, ад якога пераняў пасаду - на работу ў спэцыяльнасьці, калі лекар! Як хапіў тыфусу, дык і цяпер вычухацца ня можа. А агітпроп Благавешчанскі, калі носам закруціў - дзе ён? Знайшлася ахілесава пятка ў «духоўным званьні» - і ўсё тут. І цяпер гэта блыха, Лёнька Карцінкін, дарма што гуся на дарогу спажыў - паскакаў на фронт із сваёй «самакрытыкай» - хай патрапіць з галавой зьвярнуцца! І начміл Сакалоў разам, і ягоны неразмыўны тайка Васька Касых ня доўга хваробай адкручвацца будзе.
І на гэтых можна аргумэнцікі падабраць. Яшчэ нямаведама, як у крайкоме могуць паглядзець на гэтую малкінскую ініцыятыву «загрожанага палажэньня» - хваляваньне мірнага жыхарства ў ваенным часе. А Ягорка - пасадзіў цяпер пад ключ гэтую недапечаную (шкода, усё-ж, дзеўчынкі, можа, яшчэ й выйшла-б што), пэўна-ж, каб скарыстаць - вось на каго ініцыятыву «бытавога разлажэньня» зваліць можна, калі на самога падаць будзе. Так і фатаграфіі ён-жа здымаў, правакатар - ягоны апарат!
Адным словам, конча трэба ехаць, разьнюхаць, як і што, і правесьці папярэднія падрыхтоўныя мерапрыёмствы. Ану-ж і гэтым разам абернецца так, што йшчэ лепш усё будзе. Дык - гайда! Перш у саўгас, да жонкі (так і пазвоніцца зараз Ягорку), а адтуль якраз - згрэбці й яе заадно, каб не псавала тут адказнай работы, і - у край.
Геаргадзе прыняў гэтую Цімафеічаву тэлефонаграму даволі абыякава. Што-ж, хай праветрыцца па ўчарайшым. Ну, пэўна, адпаведную дырэктыву ў «нізавую сець» трэба спусьціць - у саўгасе ёсьць сваё добрае вока. Але сам малодшы лейтэнант бясьпечнасьці пачуваў сябе таксама ня ў поўнай бясьпецы з таго-ж боку Малкіна. Ішак, нарабіў клопату. Трэ было страхавацца на ўсякі выпадак, што ўжо хто-хто, а начальнік НКВД быў і ўчора на ўзвышшы пільнасьці, і якраз у гэты мамэнт выкрыў цэлую шпіёнскую змову. Балазе, законы надзвычайнага часу дазваляюць пракруціць гэтую справу раз-два і самому аднаму. Пастанова ваенна-рэвалюцыйнага трыбуналу ўжо гатовая: усіх траіх - расстраляць. Усё довады пры справе: архіўныя дадзеныя НКВД - ува ўсяе троечкі адменнае мінулае! І пра гэтую божую кароўку ўдалося раздабыць: бацька - зьліквідаваны органамі. А цяпер і сястра - уцякла. Праўда, можа ад гэтага «загрожанага» куды на вёску кінулася, але хай будзе, што ад выкрыцьця, як даведалася пра «правал». Калі зьвернецца - можна будзе прытрымаць і яе. Паказаньні трох сьветкаў, як падаваліся сыгналы з каланчы - у парадку. Яшчэ й цэлы пуд зашыфраваных нейкім незразумелым спосабам шпіёнскіх матар’ялаў, знойдзеных пры рэвізіі ў галоўнага ідэйнага кіраўніка сукрытых ворагаў Казімера Далеўскага. І зусім досыць! Сяньня-ж - і ў выкананьне.
І, добра адаспаўшыся і за ўчарайшае і за сяньняшняе нармальным для кажнага энкавэдыстага перадночным сном, ды зрабіўшы належную «перазарадку» із свайго «НЗ» («недатыкальнага запасу») - не «чэмергесу» ўжо, а добрага каньяку, што захоўваўся адмыслова для падобных выпадкаў, - Геаргадзе сярод начы спусьціўся ў падземнае царства сваіх падвалаў.
Прысуды начальнік заўсёды выконваў сам.
Цяжка прачнулася Валя ад свайго цяжкога сну. Яна ня ведала сама, колькі праспала, і пазнаць-жа нельга было нават, што цяпер - ноч ці дзень. Але абставіны адразу прыгадалі ўсё. Што, што будзе? На стале стаяла нейкая страва ў бляшанай місцы й кавалачак хлеба. Здаецца, раней ня было. Мэханічна яна ўзяла і ўкусіла хлеб. Нейкі нясмачны, з асьцюкамі. А ў місцы страва сьмярдзючая, але міска - яшчэ цеплаватая. Што гэта ўсё мае значыць? Не засыпаная, не ў бомбасховішчы, а дзе?
Асьцярожненька адважылася яна падыйсьці да дзьвярэй. У «люстэрку» ніякага страшнага вока больш ня было - пэўна, і ўчора толькі здалося. Цьмяна адлюстроўвалася маленькае ейнае собскае аблічча. Рашчухраныя валасы - паправіла рукамі. Наважыцца йшчэ - і пастукаць ізноў? Перш - сьціха. Нічога. Тады - мацней. Яшчэ. І раптам - дзьверы бязгучна пайшлі самі, і за дзьвярыма - ён, сам ён! Божа мой, няўжо яшчэ - а можа, і ўсё, усё ад пачатку - сьніцца? Не, ратунак, зараз ратунак, шчасьлівы ратунак! Шчасьце!
- Дабрывечар! - і ейная рука ў вабедзьвюх ягоных, такіх дужых. А сам - усьміхаецца, яшчэ прыгажэйшы, як учора. І такі сьвежы, пэўна, кагадзе галіўся - тхнець адэкалёнам ці так якой тонкай, прыемнай парфумай. Валя ня ўмела йшчэ разьбірацца ў вадценьнях алькагольных пахаў.
Начальнік ня думаў пачынаць ад дзяўчыны - яна меркавалася «на закуску», у поўным сэньсе гэтага слова. Але здарылася якраз так, што як толькі ён увайшоў у падвал - стукалі з гэтае камары. Ну, можна й адгэтуль пачаць.
- Нарэшце Вы! Я ўжо думала нямаведама што... Думала, можа, бомбай... засыпала...
- Думалі, што засыпаліся?
І ён мякка абняў стан і садзіць разам із сабой на ложак.
- Можа, лепш - на паветра! Тут так цяжка. Я спала...
- Пасьпеем яшчэ. Тут-жа можам пабыць зусім самі адны.
Позірк, проста ў вочы - такі, як там у Гарлапаніна. Ну, добра, самі адны. І нават найлепш - моўчкі, толькі так - вачыма...
Ён дастае з кішэні срэбраны партабак, прапануець ёй. Яна бярэ тоненькую - пэўна, добрую папяроску. Так, зусім добра, што ўзяла. Трэба пацерці ў пальцах, каб цягнулася лепш - хлопцы вучылі. Агонь... Зусім добрыя папяросы, нават прыемныя на смак, і ў горле не дзярэ. І Валя зацягваецца на поўныя грудзі - яна пакажа цяпер сваё мастацтва, не развучылася-ж яшчэ, а ўсе казалі, што ёй так да твару. Тонкі струмень лёгкага дыму дастаець аж да газьніцы - аганёк захістаўся. Пахкі, сіваваты дымок расьцягваецца пасмамі пад нізкай стольлю - скляпеньнем пакою. Як толькі будуць папяросы - яна абавязкова будзе курыць!
Зьлёгку кружыць у галаве, як заўсёды і раней ад курэньня. Цяпер, можа, крыху й больш, бо яшчэ-ж - і ад ягонай такой блізіні. Ад таго, што ягоныя рукі ўжо калі, перш асьцярожна, а што раз, то сьмялей датыкаюцца да яе і там, і там... Ай, ён моцна абняў, і пад цяжарам дужага цела... І вочы, і вусны - таксама адны на адных... Не, адны ў вадных, абое яны ўсім-усім - ужо адно ў вадным. Самі адны... Гэта - шчасьце? Павучок...
. . . . . . . . . . . . . . . .
Калі Геаргадзе справіўся із сваёй «закускай», дзяўчына йшчэ была няпрытомная. Гэтак і лепш. Ён перавярнуў ейнае малажыцьцёвае йшчэ ці ўжо цела, і скончыў звыкла - з нагану ў патыліцу.
... - Маліся, стары! Туды, у кут!
Дзед Ахрэм узьняў узвычаеным ад маленства гестам шчопцю з трох пальцаў і, скасавурыўшы адно вока назад на начальніка, згледзеў у ягонай руцэ чорную бліскучую - сьмерць. Пальцы цьвёрда леглі на лоб і на грудзі, а дарогі да правага пляча руцэ ўжо не далося дакончыць.
«Аман» - усё-ткі завяршыў начальнік.
... Перадумана, перабрана ўсё жыцьцё, і якім-жа кароценькім; маленькім, малазначным выдалася яно цяпер! Усё - як адно суцэльнае нічога. Нічога ня створана, нічога ня зьдзеяна, нават прыгледзеўшыся добра - нічога не перажыта. Дык і так бяручы - зь нічога ў нічога - просты, заслужаны шлях.
Прынесьлі «баланду» й маленечкі кавалачак хлеба. Грамаў зь пяцьдзесят, а некалі-ж шэсьцьсот давалі. Казімер зьеў усё, як заўсёды раней рабіў у турме, хоць смак і стравы і хлеба куды як пакідаў адзадзя найгоршыя турэмныя ўспаміны.
Колькі-ж дзён будуць гэтак трымаць? Павінны-ж і на які «допыт» звадзіць. А можа, цяпер гэта й не абавязкава? Можа, усюды скарацілася ў тэй прапорцыі: шэсьцьсот на пяцьдзесят, як у хлебе. Гэтак і лепш было-б.
Па «абедзе» можна было-б і заснуць. Але сон ніяк ня йшоў. І ня йшло нічога, усё тое самае нічога, варочалася само і яго варочала з боку на бок. Каб запоўніць яго, успомніў стары спосаб, як калісь сядзеў у вадзіночцы: прыпамінаць знаёмыя песьні й вершы. Прыпаміналася добра, і ў вершах - цяпер ужо прывабнейшым, а таму і зноў зьнібячым у сэрцы - прайшло жыцьцё. Толькі тыя Блокавы радкі так-такі і не ўспаміналіся ўсе. Адно - першы й апошні. Асабліва апошні - «І вячорны туман» - усё мацней і мацней браў за сэрца.
Ат, досыць, ня варта варочацца зноў на гэтую дарогу... То-ж яшчэ можна адно - пастукаць суседзям. Хоць-ці знаецца хто на турэмнай тэлеграфіі тут, у гэтай глухой правінцыі? Ану, на спробу - гэтаму:
- Два-пяць, чатыры-тры, тры-чатыры... Адзін-тры, шэсьць-адзін, - звыклае першае пытаньне першага знаёмства: «Хто вы?» Моўчкі. Яшчэ раз. Тое самае. Дый дарэмна - з гэтага-ж боку, здаецца, павінен быць дзед Ахрэм - дзе яму адказаць? Ну але: у першую пасадзілі дзяўчыну, далей - дзеда, а тады - яго, Казімера. Затое - можа, з другога боку ёсьць хто, дый яшчэ пісьменны. Ну, сюды - можна проста лёгшы на ложак:
- Два-пяць, чатыры-тры...
Так, ціха: скрабецца. Ага, ціха:
- Чатыры-тры-т, тры-чатыры-о, чатыры-тры-т... «Тот». Ну, а далей? Нічога, моўчкі. Паўтарыць! Нічога. Яшчэ раз - сваё пытаньне. Ізноў:
- Чатыры-тры... «тот»! І ўсё, больш нічога. Яшчэ раз пытаньне! Адказу ўжо й зусім няма. Яшчэ раз. - Няма.
«Тот»... Парасейску - «той». Пачатак адказу на пытаньне мог-бы быць і гэткім. Але чаму - больш нічога. І чаму зусім спыніў? Перашкодзілі? Пастукаць яшчэ! Не, нічога й нічога...
Што за «тот»? Можа, прозьвішча? А можа - не парасейску? Што ў іншых мовах можа значыць «тот»? Панямецку, здаецца, «мёртвы» ці «сьмерць». Дык вось - голас із таго сьвету, стук сьмерці? А чаму панямецку? Фу, якое глупства!
- Устаць!
Ага, вось яно! Вось ён і «тот» - сам грозны начальнік, і ў руцэ наган. Дык, можа, і ўжо? І тут-жа адразу, на месцы?
- Тварам да сьценкі!.. Далей - у кут!
Ай, як зазьвінела ўвушшу! Ужо? Не, трывога, толькі трывога... Зьвініць, зьвініць... «Вячорны звон, вячорны звон»... Не - «і вячорны туман»... Пара дзявочых косаў... Трывога, трывога! А зараз - адвечны туман, цемра навек.
Звонкае нічога...
З поўным нутраным задавальненьнем сумленнага работніка, які зрабіў сваю справу ўсю чыста, Геаргадзе выцер наган аб дзяругу на ложку і ўлажыў у кабуру.
1943