Быў мне блізкаю раднёй
Сам Пармон Даніла.
Дзядзьку сілай немалой
Доля надзяліла.
Ён — як волат-Вярнідуб,—
Бура і натхненне!
Клаў лясное рэха ў зруб,
Клаў званы-бярвенні.
Зруб, як светлы, звонкі май,
Гладкі, як яечка.
Варам поўна налівай —
Зруб не дасць працечкі.
Бочку піва прывалок
Дзядзька на вяселле.
— П’ём, гуляем! —
У кружок
Каля бочкі селі,
Хто на лаву, хто на ўслон,
Хто на зэдлік нізкі.
— П’ём, гуляем! — і Пармон
У збаны ды ў міскі
Налівае піва ўсім
З карчмаровай бочкі.
І старым, і маладым
Даў ён па глыточку.
Заскакала, загула
Хаціна крывая:
— Ні двара ні кала,
Бедната гуляе!
Ах, быў хвацкім дзецюком.
Бачылі суседзі:
Стукнуў гірай-кулаком —
З ног зваліў мядзведзя!
На дарозе палявой
Зарыкаў бугай:
— Не стой!
Прэч з мае дарогі!..
А Даніла, дзядзька мой,
Ухапіў за рогі.
— Эп! — крутнуў над галавой.
— Эп! — шпурнуў з дарогі
На вясновы паплавец,
За кусцік чубаты...
— Ну, выходзь! Выходзь, баец!
Бугаю гукнуў касец,
Сейбіт і араты...
Што араць?
Такі загон,
Як далонь Данілы.
Што касіць?..
Туманны сон,
Смутак нарадзіла
Лугавіна між кустоў
З іржавай тугою...
Будзе пунька зноў пустой,
Зноў касі дугою
Сена ў гумнах у чужых.
Ах, не шмат накосіш!..
Смутак дзён далёкіх тых,
Чаму ў сэрцы не прыціх,
Што ж мне вейкі росіш?
Што шчымліваю струной
Мне пілуеш сэрца?..
Той далёкаю парой
Выйшаў бы за праўду ў бой.
Выйшаў бы! Паверце.
Не было б гаротных дзён,
Добры дзядзька мой Пармон
Быў бы важным тузам...
— Хто ты, братка?
— Я — Антон!
— А я думаў: фон-барон,
Ці герой Баграціён,
Ці стратэг Кутузаў! —
Пасміхаецца сусед,
Барадаты, гладкі.—
Ты паэт? — Ага, паэт.
— Добра! Для пачатку
Пра Хатлянскі сельсавет
Напісаў бы, братка.
— А чаму ж? І напішу!
Гэта мне пад сілу.
У паэму запрашу
Пармона Данілу.
Яшчэ спаў цыбаты бусел на страсе,
А Пармон Даніла — ў поле па расе.
— Ну, цягні, мой конік...
Родны, памажы!..
Напінае конік жылы, як гужы;
Выгінае спіну, пысаю раллю
Нюхае і мроіць: «Сена зараблю!»
Прапацеў. Стаміўся. Стаў у баразне.
Ён саху-крывулю з месца не скране.
— Валачы, падлюга! —
Пугаю Пармон
Хвошча рабацягу. Конік на загон
Паваліўся. Плача. Вочы поўны слёз.
Не ўзараў загона. Не ўзрасце авёс
На загоне вузкім, на якім падзол.
Стол у хаце бедны. Гол як той сакол,
Хлеб уцёк упрочкі. Уцячэ расол,
Покі дасць гурочкаў бедная града,
А яшчэ не скора прыйдзе лебяда
У шчарбаты, чорны, як цыган, чыгун.
Думае Даніла: «Ах, бяда, бяда!
Каб яе маланка, каб яе пярун!»
Ён стаяў самотны. Сэрца галасіла:
«Матухна, матуля! Што ж ты нарабіла?
Гараваць на свеце мяне нарадзіла.
Плача маё сэрца. Гарачыя слёзы
Упадуць на лозы — паўсыхаюць лозы...»
Ён стаяў счарнелы, стомлены, худы,
Ён шаптаў: «Куды ж мне збегчы ад бяды?»
Нібы цень, бяда з ім крочыць след у след.
Як загончык, вузкім стаў шырокі свет.
«Цесна ў белым свеце!» —
вырашыў Пармон.
А даўно чакае лепшых, новых дзён
Учарнелы, шэры хлебадар-мужык.
У душы збалелай уздымаўся крык:
«Божухна, паслухай! Чуеш? Памажы!»
Не пачуў Данілу. Богу ён чужы.
Памагае пану міласэрны бог,
Пасылае пану кожны дзень пірог;
Надзяліў ён пана тлустаю зямлёй,
Салаўіным гаем, рыбнаю ракой.
За суніцы з лесу — пану пакасі,
За мянёчка з рэчкі — пану паднясі
Тонкія карункі...
Кажуць, пан-мастак!
«Божухна, ты чуеш?
А не грэшна так,
У хаўрусе з панам абіраць людзей?
Дзе святая праўда? А няма ж нідзе!»
Гэтак ён у думках з богам гаварыў,
Ды гукнуў у неба ўзрушаны Пармон:
— Я табе не веру, божухна стары!
Скасаваць патрэбна твой стары закон!
Па тваім законе рай і на зямлі
Нашаму магнату, нашаму папу.
Мой загон пясчаны буры размялі,
Не ўзраслі калоссі.
Што рабіць цапу?..
Дажынаюць жыта, а яго загон
Вырасціў крапіву, вырасціў быльнёг...
Не пайшоў Даніла к пану на паклон,
Не схіліўся нізка да магнацкіх ног.
Жаў ён пану жыта. Ён вязаў снапы.
Залацяцца ў полі панскія тарпы.
«Дык узяць не грэшна? —
разважаў Пармон.—
Сам нажаў я жыта, наскладаў тарпоў!»
А як ноч сцямнела,— ціха, ціха ён
Падышоў да сцірты ды набраў снапоў;
Узваліў на плечы...
«Ночка, памажы,
Хмараю на небе зоркі заслані!»
Нехта ўжо гукае:
— Злодзей, не бяжы!..
Да яго імчыцца нехта на кані.
Тухкае ў паўмежак капытамі конь,
Выдзімае з храпы хмару і агонь,
Наляцеў, як бура!..
Паглядзеў Пармон:
На кані душыцель! Гэта, злыдзень, ён
Яго бацьку ў лесе шабляю засек.
А за што? Ляшчынку высек чалавек
На абруч. Цабэрак абруча прасіў.
А за гэта бацьку шабляю скасіў.
Гэта ён, зіркаты, люты душагуб,
Мужыкоў гаротных, як груган, абскуб,
Прыдушыў іх штрафам...
Нават за арэх
Падмятаў засекі з-пад мужыцкіх стрэх.
А такога ж гада задушыць не грэх!..
Не пабег Даніла. Ён трымаў снапы,
Яго пот і слёзы ў спелых каласах.
— Гэта ты, Даніла?!
— Хіба ты сляпы?
— Памаліся богу на чужых снапах!
Адказаў Даніла злыдню-гайдуку:
— Памыліўся, падла! Я свае нясу.
— Памаліся богу!
Шабляй засяку!..
Падляцеў Даніла:
— Я тваю касу
На касцях паганых добра натачу!..
Толькі чула поле, толькі конь пачуў,
Як пад шабляй хруснуў чэрап гайдука.
Патрымала шаблю гнеўная рука,
Зашвырнула ў кусцік.
— Іржавей вось тут!
І пайшоў Даніла ў свой замшэлы кут.
А пасля? Пасля быў грозны царскі суд.
У судзе вяршылі царскія чыны.
І прысуд суровы вынеслі яны:
«У Сібір Пармона! Набунтарыў ён!
Намагаўся бурай змесці царскі трон!..»
На дарозе доўгай ланцуговы звон.
След у след за звонам — стражы-вусачы
У шнурах чырвоных. Нават і ў начы
Ад шнуроў чырвоных дзядзьку не ўцячы.
Жураўліны смутак не галосіць
У кустах, адплыў у Млечны Шлях.
У гумне засмужаная восень
Цюпае цапамі па снапах.
Трохі ўжо кусаецца марозік,
Зласнаваты, быдта канваір,
Шкрэбае Даніла па дарозе,
А яшчэ не блізенька Сібір.
Тут яе ні слуху і ні духу
На дарозе чорных каляін.
Не плывуць з тайгі гусіным пухам
Мігаценні лёгкія сняжын.
Тут жа не цюменскі, а тамбоўскі
Краявід, сасоннік, беразняк,
Як на Міншчыне, такія вёскі,
Як на Случчыне, такі вятрак,
У журботным полі, на пагорку,
Крыламі махае ў сіняве...
І Пармон падумаў: «Мусіць, горка,
Не салодка й тут мужык жыве?
Як і ў нас, мізэрныя палоскі,
У кудлатых межах, у траве;
Як і ў нас, абуты людзі ў лыка,
Лыкам падпяразаны іх лёс.
Ах, няма раскошы тут вялікай,
А зімой вялікі тут мароз.
Як і ў нас, зімой жывуць у хаце
Тут ягняты, козачкі, бычкі;
Як і ў нас, на лавы, на палаці
Сцелюць дым з камінка смалячкі;
Як і ў нас, пяньковаю аборай
Горкі хлеб раскройваюць спрадвек...
Матухна-Расія! Колькі бору!
Ельнікаў! Зямлі! Азёраў! Рэк!
А няма свабоды на прасторы;
Так жа, як ля Нёмана, у горы
Тут жыве працоўны чалавек.
А калі ж загонім, закапаем
Чорную нядолю ў жоўты жвір?!»
— Ну, пайшлі, кайданнікі! —
гукае,
Гоніць да Сібіры канваір.
Паўтараў у думках зноў Даніла
На чужой далёкай старане:
«Маці, маці, што ж ты нарабіла,
Што ў пакуце цяжкай нарадзіла
На пакуту горкую мяне!»
А далей, далей вядзе дарога,
Шорхлая, марозная, як звон.
Не відаць яшчэ таго астрога,
Да якога шкрэбае Пармон,
У якім зусім прыдушыць скруха
Ў цёмнай закратованай глушы...
Дальні край!.. Сібір суровым духам
Дзьме і штосьці шэпча, шэпча ў вуха,
Кратае нуду ў яго душы.
Колкая, сухая завіруха
Свішча, студзіць рукі-ледзяшы.
На нагах папрэлыя анучы,
Цяжкія лапці на нагах.
А мароз траскучы
І пякучы
Грэецца ў астрожніцкіх вусах.
Тонкія сасулькі, як свісцюлькі,
У сівой намёрзлай барадзе.
Ні страхі, ні столі, ні прытулку,
Пад віхурай злоснаю брыдзе;
То наперад бокам, то плячыма,
То грудзьмі працісне вецер ён.
Прытаміўся. Змогся. Немагчыма
Вытрываць... Трываў! Ішоў Пармон!
Супыніўся ён. Падставіў плечы
Нейкаму старэнькаму:
— Сядай!
— Ты ж — не конь?
Садзіся, недарэча!
— Не пацягнеш, братка.
— Ну, давай!
На плячах ты будзеш, як на печы.
— Дзякуй, братка. Дзякуй. Выручай.
— Бачу я: дзядок вы вельмі кволы,
А тут завіруха і мароз.
Да казённай цёмнае стадолы
Ён таго старэнькага данёс.
Канваір сказаў: —Тут заначуем.
Вам пасцель — саломы хайлукі.
Пацукоў галодных пахарчуем.
Добрае вячэры, пацукі!..
І пайшоў з халоднае стадолы
Жартаўнік вусаты, невясёлы,
У хацінку-будку на двары...
— Праўду ты казаў: я вельмі кволы,
Каб мяне стапталі камары! —
Прызнаваўся беленькі стары.—
Кроў у жылах трохі ўжо астыла,
Мала грэе, братачка, мяне.
І чакае недзе ўжо магіла
У сібірскай снежнай старане.
— Пажывём, дзядун! —
сказаў Даніла,—
Ногі не працягнем у труне.
Пажывём! Памерці ранавата.
Завірухай-бурай засвішчу!
У маёнтку нашага магната
Пеўніка чырвонага пушчу!
Пеўніка?! —
Глядзеў праз акуляры
На Данілу ён. Святлеў у твары,
Ажно пацяплела ў жылах кроў...
— Не паможа пеўнік нам, таварыш.
Трэба рэвалюцыі пажары
Распаліць у сэрцах мужыкоў;
Трэба лад царовы, ланцуговы
Зруйнаваць, каб следу не было;
Трэба запаветы Ільічовы
І душы ягонае святло
Несці ў векавечныя глухмені,
На заводы,
да сялянскіх хат,
І тады паставіць на калені
Цяжкую нядолю новы лад.
Апранём зямлёю мы сырою
Гора і кандальны перазвон;
Мы напішам сонцам і зарою
Нашай эры новае закон...
Гаварыў ён ціха, а Данілу
Акрылялі словы-перуны,
Выкрасалі гнеў, давалі сілу,
Бушавалі бураю яны.
Слоў такіх Пармон не чуў ніколі,
Слова кожнае заве, пяе...
Ранак. Валакуцца зноў паволі.
Замяло дарогу ў чыстым полі,
Заваліла гурбамі яе.
І на небе гурбы-аблачыны,
Белыя на хвоях башлыкі.
І ў Сібіры — матухна-Айчына,
Руская зямля на ўсе бакі.
Руская зіма! Мароз пякучы.
Туманок, авеяны смугой.
Белы снег. І чорная ануча
Вытыркае з снегу пад сасной.
Капануў нагою снег Даніла.
Зашчымела сэрца. Свет нямілы:
Учарнелы труп. Пажоўклы мох.
Чалавека гора паваліла,
Смерць яго ў дарозе падкасіла,
Не дайшоў астрожнік у астрог.
Не дайшоў! Ды будзе не пустая
Камера ў астрозе. Гоняць шмат...
— Ну, пайшлі! Чаго слупамі сталі?! —
Падганяе ўзброены салдат.
А Даніла кажа:
— Трэба яма
Мерцвяку. Апусцім яго ў жвір.
— У той яме ляжаш ты таксама!
Ну, пайшоў! —
лютуе канваір.
— Па касцях ідзём! —
сказаў Даніла,—
Па замёрзлых трупах у турму!
— Не бунтуй! Капай, бунтар, магілу!
У магілу я цябе турну.
Падышоў Даніла да салдата:
— Ах ты, тараканішча вусаты! —
Свой вялікі гнеў стрымаць не мог.—
Шаблю — ў ножны! Чуеш, падганяты?
Шаблю я скручу ў барані рог!
«Ах, скарэй бы ў той астрог дабрацца!» —
Думаў ён, журботаю працят.
Пройдзена дарог сібірскіх шмат.
Ад сяла сяло вёрст нейкіх дваццаць,
А бывае, вёрст за пяцьдзесят.
Ад Цюмені ў Томск вядзе дарога,
З Томска праз тайгу бяжыць яна.
Прывяла дарога да астрога.
Камера ў астрозе, як труна,
Вузкая, самотная, глухая,
Краты на зажмураным акне.
І Даніла сцішана ўздыхае:
Хоць яшчэ жывы, але ў труне.
— У труне?! —
глядзіць праз акуляры
На Данілу кволенькі стары.—
Рана пахаваў сябе, таварыш.
Вельмі рана. Так не гавары.
Грэшна паміраць нам у астрозе.
Бітва нас вялікая заве.
Пойдзема па Ленінскай дарозе...
— Дзе ён?
— У паходзе, не ў абозе,
У вялікіх клопатах жыве.
Дзень і ноч шчыруе кузня тая,
У якой куе ён ураган,
Бурай навальнічнаю гукае
Гвардыю рабочых і сялян.
Пусцім у жыццё глыбей карэнні,
Нібы дуб у родную зямлю...
Быў Даніла ў лёгкім акрыленні.
Ён сказаў: — Я слухаць вас люблю.
Вы адкуль?
— З разанскае глухмені.
— Хто вы?
— Я — рабочы... Лугавеня...
— А за што вас?
— Леніна вучэнне
Нёс народу. Сеяў прасвятленне
У дрымотнай лыкавай глушы,
Перад царскай хеўрай на калені
Я не стаў, душой не саграшыў,
Не захмарыў чыстае сумленне,
А за гэта выслалі сюды...
Ах, суды!.. Прадажныя суды!..
Пазіраў з пашанаю Даніла,
Пранікаўся ласкай да яго.
«Ну, дзядок-смаржок. А ў ім жа сіла!
Ён жа, як агонь...
Дальбог, агонь!
Ён — мудрэц! Разумна разважае.
Мудрасці ў пазыку папрашу...»
І сказаў: — Я вельмі паважаю
Вашую разумную душу.
Прызнаваўся шчыра Лугавеня:
— Сілу гартаваў у барацьбе.
Ленінскае мудрае вучэнне
Памагло...
Паможа і табе.
Ты чытаць умееш?
— Слабавата,
Дзе драбнюткіх літараў багата,
А вялікія чытаць магу.
— Памагаў ты мне ісці, араты,
Я табе таксама памагу...
Сундучок мой вельмі хітраваты,
Бомбу ў дне сакрэтным сцерагу.
— Бомбу?! —
І Даніла ў захапленні.—
Бомбай грымнем так, каб лёд растаў!..
Адшчапіў фанеру Лугавеня,
З дна другога кніжачку дастаў.
— А дзе бомба? —
хмурыцца Даніла.
Я не бачу бомбы... Бомба дзе?
— От яна! У ёй жа тая сіла,
Што да шчасця нашага вядзе,
Тут вялікі розум Ільічовы,
Сэрца палымянага напал,
Нам гавораць ленінскія словы,
Як турнуць у бездань капітал...
Гаварыў рабочы селяніну.
Слухаў ён, у думках бачыў ён
Тлустую зямлю і лугавіну,
Новы лад і шчасце новых дзён.
Слова кожнае харошай песняй
У душу Данілаву плыло.
І, здаецца, ў той цямніцы цеснай
Ажыло турэмнае святло,
Хоць рашотка неба засланяла
Павуцінай шэрай, драцяной...
Валакліся дні. А іх нямала
Аднудзела ў камеры глухой.
Кніжку Леніна чытаў Даніла,
Прасвятляўся ленінскім радком.
Кніжка, як жывая, гаварыла,
Гаварыў сам Ленін з мужыком.
Заклікаў Ільіч да новай долі,
Быў, здаецца,
з ім Даніла ў полі,
З ім хадзіў па сцежках лугавых...
— Лугавеня!.. Родны!.. Я ніколі
Не чытаў такіх разумных кніг.
Як малітву, кнігу завучаю,
Прасвятляю кнігаю душу.
Леніна, як поле, паважаю,
Як зялёны луг...
Я дакашу
Ленінскаю Праўдай наша гора,
Засяку бяду! Я — дрывасек.
Ленін жа вядзе з дрыгвы на ўзгорак.
Ленін — самы добры чалавек!
Шчодры, як у жнівень цёплы лета,
Як у верасень даспелы сад.
Паважаю Леніна за гэта...
Лугавеня кажа:
— Вельмі рад,
Што пранік прачулаю душою
Ў Ленінскую кнігу. Вельмі рад...
— Гэ! Паўзіце з нораў! — за сцяною
Пагукаў астрожнікаў салдат.
У пазы, у паклю тараканы
Запаўзлі світальнай раніцой,
А Пармон Даніла раным-рана
Выпаўзаў на двор з нары сырой.
Сячэ, пілуе...
Кедры і яліны
Тралюе з лесу да ракі, на рум...
Плыве, плыве шнурочак жураўліны,
Наматвае на крылы горкі сум
Данілавай душы. Глядзіць у просінь,
У думках пералётных птушак просіць:
«Паклон мой перадайце, журавы,
Нёману, закуткам баравым!
Маці хай у горы не галосіць,
Скажыце ёй, што я жывы, жывы!
Скажыце маёй роднай Беларусі,
Яе азёрам — сонечным вачам,—
Што бурай навальнічнаю вярнуся,
Акрылены натхненнем Ільіча.
Мы зможам гора нашае пакласці
Бунтарнай сілай у зямлі сырой,
Мы абвянчаем шчыра наша шчасце,
Пажэнім з нашай доляй маладой.
Ім рэвалюцыя сыграць вяселле
Паможа ў Петраградзе, на Няве,
Вялікі Ленін нам дарогу сцеле,
Турботамі народнымі жыве.
Яму душой і сэрцам прысягаю
У вернасці, у шчырасці маёй.
Я сонца рэвалюцыі гукаю,
Абняцца я хачу з яго вясной!»
І дагукаўся ён, Пармон Даніла,
Яго з турэмнай цемры і тугі
Узнеслі ў сонца яснае на крылах
Вялікага Кастрычніка сцягі.
Ён уздымаў іх, сеяў буру,
Змятаў замшэлы царскі лад.
Нязломнай волі дыктатуру
Пранёс Кастрычніка салдат.
Не пану, а сабе траву ён косіць,
Не пану, а сабе зямлю арэ!
Пяюць яму даспелыя калоссі,
Заве даспелы садзік на дварэ:
— Заходзь! Адчыненыя дзверы
Табе, майму гаспадару!
Я слуцкія даспеліў бэры,
Табе іх шчыра падару.
Прыжыўся хлеб у новай хаце.
І новы конь жыве ў хляве...
Данілава старая маці —
Памаладзелаю жыве,
Калыша ўнука і гадуе
На козаччыным малачку,
Сваю нявестку маладую
Шануе, як сваю дачку.
А гэта радасна Данілу,
Атулен шчасцем чалавек.
Загнаў Кастрычнік у магілу
Царовы гнеў, турэмны здзек!
А сонца ўзыдзе, а ці зойдзе —
Святло на сэрцы, на душы...
Ён у калгас дарогу знойдзе,
Не грэбляй, пойдзе па шашы!