epub
 
падключыць
слоўнікі

Баляслаў Прус

Цені

Калі на небе датляваюць сонечныя промні, з зямлі вынырвае змярканне. Змярканне — гэта вялікая армія ночы, тысячы нябачных калонаў, мільярды салдат. Магутная армія, што спакон веку змагаецца са святлом, разбягаецца кожнай раніцы, перамагае кожны вечар, пануе ад захаду да ўсходу сонца, а днём, разбітая, сядзіць у схованках і чакае.

Чакае ў горных безданях і гарадскіх сутарэннях, у лясным гушчары і ў глыбінях цёмных азёраў. Чакае, хаваючыся ў спрадвечных пячорах зямлі, у шахтах, у равах, у закутках дамоў, у шчылінах камяніц. Разгоненая і як быццам адсутная, яна напаўняе ўсе схованкі. Сядзіць у кожнай адтуліне кары на дрэвах, у складках чалавечай вопраткі, ляжыць пад найменшай пясчынкай, чапляецца за найтанчэйшую павуцінку — чакае. Выпуджаная з аднаго месца, імгненна пераносіцца на іншае, карыстаючыся кожнай нагодай, каб вярнуцца туды, адкуль яе прагналі, уціснуцца на незанятае месца і заліць сабою ўсю зямлю.

Калі згасае сонца, армія змяркання густымі шэрагамі высоўваецца са сваіх схованак, ціхая і асцярожная. Запаўняе калідоры дамоў, сені і дрэнна асветленыя лесвічныя пляцоўкі; з-пад шафаў і сталоў выпаўзае на сярэдзіну пакоя і абсядае фіранкі; праз акенцы сутарэнняў і вокны дамоў вылазіць на вуліцы, у глухім маўчанні штурмуе сцены і дахі, дзе, затаіўшыся ў шчытах, цярпліва чакае, калі на захадзе паблекнуць ружовыя аблокі.

Яшчэ хвіліна, і раптам сарвецца агромністы выбух цемры — ад зямлі і да неба. Звяры пахаваюцца ў логавах, чалавек уцячэ дахаты; жыццё, як расліна без вады, скурчыцца і пачне ўсыхаць. Барвы і формы расплывуцца ў небыцці; трывога, памылка і віна запануюць над светам.

У такія хвіліны на пусцеючых вуліцах Варшавы з'яўляецца дзіўная чалавечая постаць, над галавой якое — агеньчык. Хутка бяжыць па тратуары, як быццам цемра гоніцца за ім, пры кожным ліхтары спыняецца на момант і, запаліўшы вясёлае святло, знікае, як цень.

І так вось кожны дзень. Ці на палях вясна, духмяная ад кветак, ці хмарыцца ліпеньская навальніца, ці разгуляныя па асенніх вуліцах вятры ганяюць едкі пыл, ці зіма завірушыць снягамі — ён заўсёды, абы звечарэла, бяжыць са сваім агеньчыкам па тратуарах, запальвае агні, а потым, як цень, знікае.

Адкуль ты з'яўляешся, чалавеча, і дзе хаваешся так, што мы не бачым тваіх рысаў, не чуем твайго голасу? Ці ёсць у цябе жонка або маці, што чакае, калі ты вернешся? Або дзеці, якія, паставіўшы ў кут твой ліхтарык, узлазяць на твае калені і абдымаюць цябе за шыю? Ці ёсць у цябе сябры, якім ты расказваеш пра свае радасці і беды, або хоць знаёмыя, з якімі ты мог бы пагутарыць пра штодзённыя навіны?

Ці ёсць наогул які-небудзь дом, дзе цябе можна было б знайсці? Ці ёсць імя, якім цябе можна было б аклікнуць? Ці ёсць патрэбы і пачуцці, якія рабілі б цябе такім самым, як мы, чалавекам? Ці ты і сапраўды істота бясформенная, маўклівая і няўлоўная, што з'яўляецца толькі на змярканні, запальвае святло, а потым знікае, як цень?

Мне сказалі, што гэта і сапраўды чалавек, нават далі яго адрас. Я пайшоў у той дом і спытаўся ў дворніка:

— Ці ў вас тут жыве той, што запальвае вулічныя ліхтары?

— У нас.

— А дзе?

— У тым вунь закутку.

Закутак быў замкнёны. Я пацікаваў у акно, аднак убачыў толькі тапчан каля сцяны, а побач з ім, на высокім кіі, ліхтарык. Самога ліхтарніка не было.

— Скажыце, прынамсі, як ён выглядае.

— А хто яго ведае, — адказаў дворнік, паціснуўшы плячыма. — Я сам яго добра не ведаю, — дадаў ён, — бо цэлымі днямі дома яго не бывае.

Праз паўгода я прыйшоў сюды другі раз.

— А сёння ліхтарнік дома?

— Дзе там! — сказаў дворнік. — Няма і не будзе. Учора яго пахавалі. Памёр.

Дворнік задумаўся.

Распытаўшы яго, куды мне ехаць і як знайсці, я паехаў на могілкі.

— Пакажыце мне, калі ласка, дзе тут учора пахавалі ліхтарніка?

— Ліхтарніка? — перапытаў далакоп. — А хто яго ведае. Учора было трыццаць пасажыраў.

— Ён жа пахаваны ў сектары найбяднейшых.

— Такіх звалілася аж дваццаць пяць.

— Ды ён жа быў у непафарбаванай труне.

— Такіх прывезлі шаснаццаць.

Такім чынам, я ні твару ліхтарніка не ўбачыў, ні прозвішча не пачуў, нават магілы яго не знайшоў. І ён пасля смерці застаўся для мяне тым самым, кім быў пры жыцці: істотай, што з'яўлялася толькі на змярканні, безгалосай і няўлоўнай, як цень.

У змроку жыцця, дзе род людскі мітусіцца навобмацак, дзе адны разбіваюцца на перашкодах, іншыя спадаюць у бездань, а пэўнай дарогі не ведае ніхто, дзе на аблытанага забабонамі чалавека палюе няшчасны выпадак, галеча, нянавісць, — на цёмным бездарожжы жыцця таксама завіхаюцца ліхтарнікі. Кожны з іх нясе агеньчык над галавой, кожны на сваёй сцежцы запальвае святло, жыве ў невядомасці, працуе неацэнены, а потым знікае, як цень...



Пераклад: Янка Брыль
Крыніца: Prus B. Wybór pism w 10 t., t. 2, 3. Pańtstwowy instytut wydawniczy. Warszawa, 1974.