У некаторых людзей бывае цяга збіраць рэдкія рэчы, больш ці менш каштоўныя, колькі хто можа сабе дазволіць. У мяне таксама ёсць невялічкая калекцыя, сціплая, як звычайна спачатку.
Там мая драма, напісаная яшчэ ў гімназіі, на ўроках лацінскай мовы... Некалькі засушаных кветак, якія трэба будзе замяніць новымі. І яшчэ...
Здаецца, больш нічога няма, апроч адной старэнькай, зношанай камізэлькі.
Вось яна. Спераду спалавелая, ззаду працёртая. Многа плямаў, не хапае гузікаў, збоку дзірка, відаць, прапаленая папяросай. Аднак найцікавейшыя ў ёй сцяжкі. Тая, на якой спражка, укарочана і прышыта да камізэлькі зусім не па-кравецку, а даўжэйшая амаль на ўсю даўжыню паколата зубамі спражкі.
Гледзячы на гэта, адразу здагадваешся, што ўладальнік адзежыны з кожным днём больш ды больш худзеў і, нарэшце, дайшоў да такой ступені, калі камізэлька перастае быць неабходнай, затое патрэбным аказваецца высока зашпілены фрак з пахавальнай канторы.
Прызнаюся, што сёння я ахвотна адступіў бы каму-небудзь гэты шматок сукна, каб не мець лішняга клопату. Шафаў на калекцыі ў мяне яшчэ няма, а зноў жа не хочацца трымаць гэтую нядошлую камізэльчыну сярод уласных рэчаў. Быў аднак час, калі я купіў яе за значна большую цану, чым яна варта, і даў бы нават даражэй, калі б са мною таргаваліся. У чалавека бываюць такія хвіліны, што ён любіць акружаць сябе рэчамі, якія нагадваюць смутак.
Смутак гэты жыў не ў мяне, а звіў гняздо ў кватэры бліжэйшых суседзяў. Праз акно я мог кожны дзень бачыць, што робіцца ў іхнім пакоіку.
Яшчэ ў красавіку іх было трое: ён, яна і малая служанка, што спала, наколькі я ведаю, на куфэрку за шафай. Шафа была цёмна-вішнёвая. У ліпені, калі памяць мяне не падводзіць, іх засталося толькі двое: ён і яна, бо служанка перайшла да такіх паноў, якія плацілі ёй тры рублі за год і штодня варылі абед.
У кастрычніку засталася ўжо толькі яна — адна душою. Уласна кажучы, не зусім адна, бо ў пакоі было яшчэ нямала мэблі: два ложкі, стол, шафа... Але на пачатку лістапада непатрэбныя рэчы былі прададзены з малатка, а ў яе з усёй мужавай спадчыны засталася камізэлька, якая цяпер у мяне.
Неяк у канцы лістапада суседка паклікала ў пустую кватэру гандляра старызнай і прадала яму свой парасон за два злотых і мужаву камізэльку за сорак грошаў. Пасля замкнула кватэру, паволі прайшла па двары, у браме аддала ключ дворніку, хвіліну паглядзела на сваё калісьці акно, на якое сыпаўся дробны сняжок, і — знікла за брамай.
На дварэ застаўся гандляр старызнай. Ён наставіў вялікі каўнер свае апранахі, пад паху ткнуў толькі што куплены парасон і, ахутаўшы камізэлькай чырвоныя ад холаду рукі, мармытаў:
— Гандаль, панове... Гандаль!..
Я паклікаў яго.
— Пан дабрадзей што-небудзь прадае? — спытаўся ён, уваходзячы.
— Не, я хачу ў цябе штосьці купіць.
— Відаць, вяльможны пан хоча парасон? — спытаўся жыд.
Ён кінуў на падлогу камізэльку, абтрос снег з каўняра і з намаганнем пачаў раскрываць парасон.
— О, файная штучка! — сказаў. — На такі снег — толькі такі парасончык... Я ведаю, што вяльможны пан можа мець зусім шоўкавы парасон, нават і два. Але такія — толькі на лета!..
— Колькі хочаш за камізэльку? — спытаўся я.
— Які камізэльку? — здзівіўся ён, відаць, падумаўшы пра сваю ўласную.
Ды раптам апамятаўся і хутка падняў з падлогі тую.
— За гэтую?.. Пан дабрадзей пытаецца пра гэты камізэлька?..
А потым, нібы з абуджаным падазрэннем, перапытаў:
— А навошта вяльможнаму пану такі камізэлька?
— Колькі ты хочаш за яе?
Гандляр бліснуў жаўтлявымі бельмамі, а кончык яго даўгаватага носа пачырванеў яшчэ больш.
— Вяльможны пан дасць... рублёвачку! — адказаў ён, разгортваючы перад маімі вачыма тавар такім чынам, каб паказаць усю яго бясспрэчную вартасць.
— Дам паўрубля.
— Паўрубля?.. Такая файная рэч?.. Не магу!
— Больш ні капейкі.
— Няхай сабе вяльможны пан здаровенькі жартуе! — сказаў ён, паляпваючы мяне па плячы. — Пан і сам ведае, што такі рэч варты. Гэта ж адзёжа не на малое дзіця, гэта на дарослыя асобы...
— Ну, як не можаш аддаць за паўрубля, дык ідзі сабе. Больш не дам.
— Няхай ужо вяльможны пан не сярдуе! — сказаў ён мякчэй. — Каб я так жыў, за паўрубля не магу, але я спашлюся на панскі розум... Пан сам мне скажа, што гэта варт, а я згаджуся!.. Лепш ужо няхай маё пяройдзе, але каб так было, як пан сказаў.
— Камізэлька не варта таго, што я табе даю.
— Паўрубля?.. Хай будзе паўрубля!.. — уздыхнуў ён, сунучы ў рукі мне камізэльку. — Няхай ужо будзе мая страта, абы я не пускаў са свае морды... такі вунь вецер!..
Ён паказаў рукою за акно, дзе клубілася завіруха. Я хацеў узяць грошы, але гандляр, відаць, штосьці прыпомніўшы, выхапіў у мяне камізэльку і пачаў хутка правяраць яе кішэнькі.
— Чаго ты там шукаеш?
— Можа, пакінуў што ў кішэні, не памятаю! — сказаў ён найзвычайнейшым тонам і, вяртаючы мне камізэльку, дадаў:
— Ці не даложыць пан дабрадзей хоць дзесятачку?..
— Бывай здароў! — сказаў я, адчыняючы дзверы.
— Нізенькі пану паклон!.. Дома ў мяне ёсць яшчэ вельмі добрае футра...
І яшчэ з-за парога, вытыркнуўшы галаву, спытаўся:
— А можа, вяльможны пан загадае прынесці авечых сыркоў?..
Хвілін праз некалькі ён зноў гукаў на дварэ: «Гандаль! Гандаль!..» Калі ж я выглянуў у акно, ён пакланіўся мне з сяброўскай усмешкай.
Снег пайшоў такі спорны, што амаль сутонілася. Я палажыў камізэльку на стале і задумаўся — то пра суседку, што выйшла за браму, невядома куды, то пра пакоік, апусцелы побач з маім, то зноў пра ўладальніка камізэлькі, снег над якім уздымаецца, нарастае ўсё таўсцейшым пластом...
Толькі тры месяцы таму назад я чуў, як яны ў светлы вераснёўскі дзень гутарылі між сабой. У маі яна аднойчы нават напявала штосьці, ён смяяўся, чытаючы «Святочны кур'ер». А сёння...
У нашу камяніцу яны перабраліся ў пачатку красавіка. Уставалі даволі рана, пілі чай з бляшанага самавара і разам выходзілі ў горад. Яна даваць урокі, ён — у кантору.
Гэта быў дробны чыноўнічак, які на сваіх начальнікаў аддзелаў глядзеў з такім здзіўленнем, як падарожнік на Татры. Затое павінен быў шмат працаваць, цэлымі днямі. Бывала, я назіраў яго і апоўначы, каля лямпы, згорбленага над столікам.
Жонка звычайна сядзела каля яго і шыла. Часамі, зірнуўшы на мужа, яна перапыняла працу і гаварыла, як быццам штосьці нагадваючы:
— Ну, хопіць ужо, лажыся спаць.
— А ты калі ляжаш?
— Я... вось толькі кончу некалькі шыўкоў...
— Ну... дык і я напішу некалькі радкоў...
Зноў абое схіляліся і рабілі кожны сваё. І зноў праз нейкі час яна гаварыла:
— Лажыся!.. Лажыся!..
Часамі на словы яе адказваў мой гадзіннік, б'ючы першую гадзіну.
Людзі гэта былі маладыя, ні прыгожыя, ні брыдкія, наогул спакойныя. Наколькі я памятаю, яна была значна шчуплейшая за мужа, які быў добра такі таўставаты. Сказаў бы я, што нават затоўсты, як на малога чыноўніка.
У кожную нядзелю, каля паўдня, яны выходзілі на шпацыр, трымаючыся пад ручку, і дадому вярталіся познім вечарам. Абедалі, відаць, у горадзе. Аднойчы я сустрэў іх каля брамы, што аддзяляе Батанічны сад ад парку Лазенкі. Яны купілі два куфлі выдатнага ліманаду і два вялікія пернікі; прычым выразы твару былі ў іх спакойныя, як у мяшчан, якія прывыклі за чаем есці гарачую шынку з хрэнам.
Наогул бедным людзям трэба няшмат для падтрымання душэўнай раўнавагі. Трохі яды, шмат работы і шмат здароўя. Астатняе неяк прыходзіць само па сабе.
Маім суседзям, здаецца мне, яды хапала, тым больш работы. Горш было са здароўем.
Неяк у ліпені ён прастудзіўся, зрэшты, не надта. Але пры гэтым чамусьці пачаўся яшчэ і кровацёк, ажно да страты прытомнасці.
Было гэта ноччу. Жонка, захутаўшы яго ў пасцелі, прывяла дворнічыху, а сама пабегла па доктара. Абышла пяцярых, а ледзь знайшла аднаго, і то выпадкова, на вуліцы.
Доктар, зірнуўшы на жанчыну пры мігатлівым святле ліхтара, палічыў патрэбным перш за ўсё супакоіць яе. А таму, што яна пахіствалася, відаць, ад стомы, а рамізніка на вуліцы не было, ён узяў яе пад руку і, на хаду, растлумачваў, што кровацёк яшчэ аніякі не доказ.
— Кровацёк можа быць гарлавы, страўнікавы, насавы, рэдка калі з лёгкіх. Зрэшты, калі чалавек заўсёды быў здаровы, ніколі не кашляў...
— О, толькі сяды-тады! — шапнула яна, спыніўшыся, каб перадыхнуць.
— Сяды-тады? Ну, гэта нічога. У яго, магчыма, лёгкі бранхіт.
— Ага... Гэта бранхіт! — паўтарыла яна, ужо ўголас.
— Запалення лёгкіх ніколі не было?
— Было, — адказала яна, зноў спыніўшыся.
Ногі яе крыху хісталіся.
— Але ж, відаць, ужо даўно? — падхапіў доктар.
— О, вельмі... вельмі даўно! — пацвердзіла яна паспешліва. — Яшчэ ў тую зіму.
— Паўтара года таму назад.
— Не... Але яшчэ перад Новым годам... О, ужо даўно!
— Ага!.. Якая цёмная тут вуліца, а неба да таго ж захмарана... — гаварыў доктар.
Яны ўвайшлі ў наш двор. Суседка з трывогай спыталася ў дворніка, што чуваць, і даведалася, што нічога. У кватэры дворнічыха таксама сказала ёй, што нічога не чуваць, а хворы драмаў.
Доктар асцярожна разбудзіў яго, агледзеў і таксама сказаў, што нічога.
— Я ж адразу сказаў, што нічога, — азваўся хворы.
— О, нічога! — паўтарыла яна, сціскаючы яго спацелыя далоні. — Я ж ведаю, што кровацёк можа быць страўнікавы або насавы. У цябе, відаць, насавы... Ты такі мажны, трэба больш рухацца, а ты ўсё сядзіш... Праўда, пан доктар, што трэба рухацца?..
— Праўда, праўда!.. Рух наогул патрэбны, але муж пані павінен некалькі дзён паляжаць. Ці нельга выехаць у вёску?
— Нельга... — сумна шапнула яна.
— Што ж... Гэта нічога. Калі так, застанецца ў Варшаве. Я буду наведваць яго, а пакуль што — няхай паляжыць, адпачыне... Калі ж кровацёк паўторыцца...
— Дык што, пане доктар? — спыталася, палатнеючы, жонка.
— Анічога. Муж адпачыне, а там зарубцуецца...
— Гэта... у носе? — спыталася яна, склаўшы перад доктарам рукі.
— У носе... разумеецца! Супакойцеся, калі ласка, а на ўсё іншае — божая воля. Добрай ночы!
Словы доктара так супакоілі жанчыну, што пасля некалькіх гадзін трывогі ёй стала весела.
— І нічога тут такога значнага! — сказала яна, ці то са смехам, ці то з прыплачам.
Укленчыла каля ложка хворага і пачала цалаваць яго рукі.
— Нічога значнага! — паўтарыў ён ціха і ўсміхнуўся. — На вайне з чалавека не столькі крыві выплывае, а потым ён усё-такі здароў!..
— Ты толькі нічога не гавары, — папрасіла яна.
На дварэ пачало світаць. Улетку, як вядома, ночы вельмі кароткія.
Хвароба цягнулася значна даўжэй, чым яны спадзяваліся. Муж ужо не хадзіў у кантору, ды з гэтым лішняга клопату не было, бо ён працаваў пазаштатна і адпачынку не трэба было браць, а вярнуцца на працу ён мог, калі спадабаецца, абы толькі месца было. Седзячы дома, ён адчуваў сябе лепш, і таму яна знайшла яшчэ некалькі ўрокаў на тыдзень, што дало ёй магчымасць сяк-так спраўляцца з выдаткамі.
У горад яна звычайна выходзіла ў восем гадзін. Каля першай гадзіны на колькі вярталася дахаты, каб зварыць мужу абед на прымусе, а потым зноў выбягала на нейкі час.
Затое вечары яны праводзілі разам. І яна, каб сядзець не так сабе, брала трохі больш шытва.
Неяк у канцы жніўня жанчына спаткалася з доктарам на вуліцы. Доўга хадзілі разам. Нарэшце яна схапіла доктара за руку і ўмольным голасам папрасіла:
— Але ж усё-такі заходзьце да нас. Можа, бог дасць!.. Кожны ваш візіт так яго супакойвае...
Доктар абяцаў, а яна вярталася дадому нібы заплаканая. Муж, у выніку вымушанага сядзення дома, таксама стаў раздражнёны і падазроны. Пачаў выгаворваць жонцы, што яна ўжо занадта клапоціцца пра яго, але ён усё роўна памрэ, а потым спытаўся:
— Доктар не казаў табе, што я і некалькі месяцаў не пражыву?
Жонка здранцвела.
— Што ты гаворыш? — спыталася яна. — Адкуль у цябе такія думкі?
Хворы ўзлаваўся.
— Ану, ідзі ты да мяне, ідзі! — крычаў ён, хапаючы яе за рукі. — Глядзі мне проста ў вочы і гавары: казаў табе доктар?
Як у гарачцы, ён утаропіўся ў яе. Здавалася, што ад такога позірку нават каменная сцяна прызналася б, калі было б у чым прызнавацца.
На твары жанчыны з'явіўся дзіўны спакой. У адказ на той дзікі позірк яна ўсміхалася лагодна. Толькі вочы былі як зашклёныя.
— Доктар сказаў, што нічога, — адказала яна, — толькі трэба табе трохі адпачыць...
Муж раптоўна пусціў яе, пачаў дрыжаць і смяяцца, а потым, махаючы рукой, сказаў:
— Ну, бачыш, які я нервовы!.. Конча трэба падумаць, што доктар не спадзяецца... Аднак... ты мяне пераканала... Я ўжо спакойны!..
І яшчэ весялей засмяяўся са сваіх сумненняў.
Зрэшты, такі прыступ падазронасці больш ніколі ўжо не паўтараўся. Жончын лагодны спакой быў для хворага найлепшым доказам таго, што стан яго нядрэнны.
Бо і чаго тут яму быць дрэнным?
Праўда, быў кашаль, аднак — гэта ж ад бранхіту. Часамі, ад доўгага сядзення, паказвалася кроў — з носа. Ну, як быццам павышалася тэмпература, што ж — нервы.
Наогул ён адчуваў сябе ўсё лепш ды лепш. Вельмі ж хацелася на далёкую праходку, але — крыху не хапала моцы. Прыйшоў нават час, што ён не захацеў удзень ляжаць на ложку, сядзеў на крэсле апрануты, гатовы на выхад, абы толькі пакінула часовае аслабленне.
Яго непакоіла толькі адна драбніца.
Аднойчы, надзяваючы камізэльку, ён адчуў, што яна неяк вельмі свабодная.
— Няўжо я ажно так зблажэў? — шапнуў ён.
— Нічога дзіўнага, што крышку пахудзеў, — адказала жонка. — Толькі ж ужо не трэба перабольшваць...
Муж уважліва паглядзеў на яе. Яна і вачэй не ўзняла ад работы. Не, такі спакой не мог быць прытворным!.. Жонка ведае ад доктара, што ён не такі ўжо хворы, няма чаго засмучацца.
У пачатку верасня стан нервовай узбуджанасці пачаў паўтарацца амаль штодня і надоўга.
— Глупства гэта! — гаварыў хворы. — На пераходзе ад лета на восень у самага найздаравейшага чалавека здараецца раздражненне, кожнаму трохі няможацца... Адно мяне толькі здзіўляе: чаму мая камізэлька штораз, то ўсё свабаднейшая?.. Страшэнна я, мусіць, пахудзеў і, само сабою, не магу быць здаровы, пакуль не патаўсцею зноў!..
Жонка пільна прыслухоўвалася да гэтага і павінна была прызнацца, што муж мае рацыю.
Хворы штодня ўставаў з ложка і адзяваўся, нягледзячы на тое, што без жончынай дапамогі не мог нічога надзець. Толькі яна і дамаглася ад яго, што замест пінжака апранаў паліто.
— Нічога дзіўнага, — гаварыў ён часта, гледзячыся ў люстра, — нічога дзіўнага, што я такі слабы. Як жа я выглядаю!..
— Ну, з твару чалавек заўсёды лёгка мяняецца, — сказала жонка.
— Гэта праўда, але ж я і на целе здаю...
— А можа, гэта толькі здаецца? — спыталася яна з вялікім сумненнем.
Ён задумаўся.
— Што ж, можа, і праўда... Бо нават... Некалькі дзён ужо я заўважаю, што камізэлька мая... штосьці...
— Ды пакінь ты! — перапыніла яго жонка. — Не мог жа ты растаўсцець...
— Хто ведае? Бо калі глядзець па камізэлі, то яно...
— Тады ж і мацнець ты таксама павінен.
— Ну, ты ўжо хацела б адразу... Спачатку трэба ж трохі папаўнець. Нават, скажу табе, і папаўнеўшы, не адразу паправішся... А што ты там робіш за шафай? — спытаўся ён раптам.
— Нічога. Шукаю ў шафе ручнік і не ведаю... ці ёсць чысты.
— Не пніся там ажно так, што аж голас мяняецца... Куфар цяжкі...
Куфар і сапраўды павінен быў важыць нямала, бо яна ажно зачырванелася. Але была спакойная.
З гэтага часу хворы ўсё больш ды больш увагі аддаваў сваёй камізэлі. Дзён праз колькі зноў паклікаў жонку і пачаў:
— Ну... глядзі. Сама пераканайся: учора я мог яшчэ прасунуць тут палец, вось тут... А сёння ўжо не магу. Я і праўда таўсцець пачынаю!..
А ўжо аднойчы радасць хворага была бязмежнай. Калі жонка прыйшла з урокаў, ён павітаў яе вясёлым позіркам, вельмі ўзрушаны:
— Паслухай, што за сакрэт я скажу табе... З гэтаю камізэлькай я трохі жульнічаў. Каб супакоіць цябе, я кожны дзень сцягваў паясок, і таму камізэля была цеснай... Такім чынам учора я дацягнуў гэты паясок да канца. Ужо непакоіўся, што сакрэт мой раскрыецца, а тут сёння... Ведаеш, што я табе скажу?.. Сёння я, клянуся табе, замест таго, каб сцягваць паясок, павінен быў трохі яго паслабаніць!.. Мне стала рашуча зацесна, хоць учора яшчэ было свабаднавата... Ну, цяпер і я веру, што папраўлюся... Сам ведаю!.. Няхай сабе доктар думае, што хоча...
Ад доўгай гутаркі ён так стаміўся, што павінен быў вярнуцца на ложак. Аднак там як чалавек, што без сцягвання паяска пачынае таўсцець, ён не лёг, але нібы ў мяккім крэсле асеў у жончыных абдымках.
— Вось так яно! — шаптаў. — І хто б спадзяваўся?.. Два тыдні ашукваў жонку, што камізэлька зацесная, а сёння яна і сапраўды сама зацесная!.. Вось яно як!..
І так, прытуліўшыся адно да аднаго, яны прасядзелі ўвесь вечар.
Хворы быў расчулены больш чым заўсёды.
— Бог мой! — шаптаў ён, цалуючы жончыны рукі. — А я ж думаў, што буду ўжо худзець да... канца. Два месяцы прайшло, а толькі сёння паверыў, што магу паправіцца. Каля хворых усе лгуць, а жонка найбольш. А камізэлька — яна не зманіць!..
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Сёння я, гледзячы на старую камізэльку, бачу, што над яе сцяжкамі працавалі дзве асобы. Ён — кожны дзень пасоўваў спражку, каб супакоіць жонку, а яна штодня — падкарачала паясок, каб падбадзёрыць мужа.
«Ці яны калі-небудзь сустрэнуцца зноў, каб расказаць адно аднаму ўвесь сакрэт з гэтаю камізэлькай?..» — думаў я, гледзячы на неба.
Неба ўжо амаль не было над зямлёю. Ішоў снег, такі густы ды халодны, што нават чалавечым прахам у магілах было холадна.
Хто ж аднак скажа, што за гэтымі хмарамі няма сонца?..