Прысвячаецца П.П.
Спачатку яны любаваліся тым, як на азёрнай роўнядзі неба гарэлі дзівосныя лілеі. На тонкіх белых галінах вырасталі яны - малочна-белыя, светла-зялёныя, ружовыя, якраз як выхапленыя з казак. Кветкі адцвіталі імгненна, асыпаючыся іскрамі пялёсткаў; цені ад дрэў, чорнае мярэжыва іх, то ляцелі ўгору, то плылі ўніз. Ноч, светла-сіняя азёрная роўнасць, асвятлялася палымнеючымі кветкамі. Сцішылася жыццё вялікага горада - ён, як і людзі, загледзеўся на гэта дзівоснае відовішча. Нарэшце адгрымеў апошні выбух салюта, і зноў зашумеў святочна горад.
- Букет такіх кветак я пастаўлю на акно твайго пакоя, - сказаў Жэня Коган, крышку стылізавана і напышліва.
- Ты спаліш пакой разам са мною! - адказала Лена і засмяялася.
«Яе смех гучыць так, - падумаў Жэня, - як павінны былі б гучаць гэтыя іскры, асыпаючыся, каб толькі чалавечае вуха магло ўлавіць іхнюю музыку...»
- Пойдзем у тэатр, - сказаў Толя Сіўко, нясмела беручы Валю пад локаць.
Праз хвіліну пад рукаўчыкам шаўковай сукенкі запульсавала гарачынь.
Пад электрычнымі шарамі і чорным лісцем дрэў яны, дзесяцікласнікі, прайшлі да тэатра. Дзяўчаты ў белых сукенках, хлопцы ў белых кашулях, стромкія, трохі напружаныя, падкрэслена сур'ёзныя. Яны прайшлі паміж спацыруючых людзей, як стайка белых гусянят праплывае паміж аеру. Перад уваходам у драўляны тэатр, ярка размаляваны мастакамі, яны пачулі дрогкі галасок электрычнага званка і заспяшаліся ў залу. Пярэднія месцы велізарнага летняга тэатра былі ўсе заняты, шэсць месц можна было адшукаць толькі ў канцы. Лавы тут былі высокія, ногі не даставалі падлогі. Размясціўшыся, прыяцелі колькі хвілін трымаліся салідна, але нагам было нудна вісець бяздзейна, і яны неўзабаве пачалі імі пагойдваць.
- Хоць далёка, але з камфортам! - сказаў Паша Гуль, выцягваючы ўгору свой кірпаты, абрамлены буйнымі каштанавымі кольцамі валасоў, твар. Хлопец быў невялікага росту, але моцны, каржакаваты, яго постаць апраўдвала прозвішча.
- Паша, сядай на спінку! - пажартавала чарнавокая Соня.
Малінавая заслона пайшла ў бакі. Жэня Коган, прадчуваючы асалоду, заплюшчыў вочы і прытуліўся да Лены. Перад заплюшчанымі вачыма, на чорным экране, яшчэ гарэлі для Жэні малочна-белыя, светла-зялёныя, ружовыя лілеі феерверка.
- Лена, ужо? - ціха спытаўся ён.
Лена маўчала, як і ўсе людзі ў зале, і перад тым, як расплюшчыць вочы і паглядзець на эстраду, Жэня пачуў імя паэта...
Сярэдняга росту, у шэрым расшпіленым пінжаку, з шапкай прамых, але няўрымслівых цёмна-русых валос, паэт стаяў на эстрадзе і глядзеў у залу. Твар быў юны, хлапечы, такім яго рабіла авальная лінія падбародка. Твар гэты быў бы звычайным, радавым, калі б не жывыя вочы, налітыя і цеплынёй, і бляскам, і добрай усмешкай. Жэня, які любіў нечаканыя параўнанні, падумаў, што паэтавы вочы - паверхня крыніцы, пад якой няспынна б'е струмень пачуццяў. Паэт пачаў чытаць.
Ён чытаў пра ноч, якую назваў іспанскай, пра ноч у партызанскім лесе, дзе прыпыніліся і беларусы і іспанцы, што на залітых крывёю беларускіх землях баранілі ад фашысцкай навалы сваю радзіму, сваю Іспанію... Ён чытаў пра тое, як у лютую пару ваеннай нягоды маладосці захацелася песні, весялосці і любові... У імклівым танцы завіхурылася ноч. І ўжо не было верша, а была суцэльная музыка, быў чысты рытм, і шасцёрцы маладых прыяцеляў здалося, што яны не ў тэатры, што па-ранейшаму гарыць феерверк салюта, што доўжыцца фантастычная ноч вайны, юнацтва, героікі і кахання... Прыбой воплескаў парушыў трохі гэтую ілюзію, але зусім яна не знікла. Паша Гуль стаяў на лаве і штосілы біў у далоні і басам, нечаканым для яго росту, крычаў: «Яшчэ! Яшчэ! Брава!» А Валін голас услед, як срабрыстая скрыпічная нота, ляцеў да эстрады, і можа на яго азываўся паэт добрай усмешкай. І, саступаючы патрабаванням, ён прачытаў маленькі верш, трохі сухаваты ў параўнанні з паэмай, але ён усхваляваў слухачоў таксама, толькі ўсхваляванасць гэтая была адменнай. Паэма слухалася, як навала танцавальных рытмаў, верш - як стрэл снайпера.
- «І дзвесце салдацкіх запыленых ботаў прайшлі па яго спіне», - цвярдзіў Жэня, ведучы Лену па апусцелых алеях саду. Воддаль ішла парачка, услед трэцяя. Паша Гуль азваўся рэхам:
- «Прайшлі па маёй спіне».
- Не «па маёй», а «па яго», - паправіў Жэня.
- Не дважды два - пяць, а дважды два - чатыры! - засмяялася Валя, імітуючы голас выкладчыка матэматыкі.
- А вы думаеце, што гэта важна? - спытаўся Паша, прыпыняючыся каля ракі. - Я думаю, што, калі ён злосна сказаў: «Уставай, пяхота!», ён не думаў пра тое, ці будзе страшна, ці будзе балюча. Там было іменна: 2x2=5!.
- Згаджаюся! - падтрымаў Жэня. - Разлік можа і быў, але ён прайшоў падсвядома. Правільней, імпульс, падсвядомае было якраз адэкватна свядомаму перакананню. Але такое прэпарыраванне ўчынку можам рабіць мы, наглядаючы збоку.
Толя Сіўко выказаў, аднак, супрацьлеглае:
- Гастэла, накіроўваючы свой самалёт у фашысцкі транспарт, дзейнічаў дакладна, з цвёрдым разлікам, свядома.
- А Матросаў? - кінуў запалліва Паша.
Яго невялікая ладная постаць акрэслена віднелася на фоне асветленай агнямі ракі. Ён крыху нахіліў галаву, здавалася - ён вось-вось сарвецца з месца і кінецца на ўяўляемага ворага.
- Так, так, а Матросаў? - падхапіла Соня.
Толя Сіўко ціха сказаў:
- І тут дакладны разлік...
- А я мяркую, - перапыніў яго Паша, - што разліку не было, а потым... Потым, ведаеце, аналіз пачуццяў і адчуванняў у такі момант можа толькі перашкодзіць.
- Паша, мілы, правільна! - горача сказала Валя. - Тут сэрца падказала, прадыктавала - рабі! - Яна раптам падбегла да Пашы, абхапіла яго за шыю і пацалавала. - Даруйце, але ён... малайчына!
Не захоўваючы, а падкрэсліваючы іронію, Жэня Коган сказаў:
- Так прадыктавала Валіна сэрца!..
Усе засмяяліся лёгка, голасна, апрача Толі. І потым, не ўмаўляючыся, ужо не парамі, а групкай пайшлі з саду ў горад, які яшчэ грымеў прыбоем святочнай гулянкі.
- Вырашана цвёрда і канчаткова, - казаў Паша, - паступаю ў ваенную школу.
- І я таксама, - сказаў Жэня. - Магчыма і лепш, калі ведаеш, што звычайна павінна быць 2x2=4, але добра, калі верыш, што можа быць і пяць!
- Я табе зайздрошчу, Жэня, - ціха сказала да яго Лена. - Зайздрошчу, што ты - мужчына.
Толя спытаўся:
- А вершы?
- Меч і ліра - родныя браты, - чужой думкай, але пераконана адказаў Жэня, паціскаючы Леніну руку.
Першымі адсталі Паша і Соня. На рагу развіталіся - Жэня пайшоў праводзіць Лену. Толя застаўся з Валяй. Цяпер ужо было пуста на вялікіх вуліцах. Ад таго, што шмат якія дамы зруйнаваны, начная пустэча вуліцы няўхільна прыцягвае ўвагу.
- Ты не крыўдзішся на мяне, Толік? - ціха пыталася Валя. - Паша так добра сказаў, што я не вытрымала.
Толя маўчаў.
- Злуешся? - яна ўздыхнула. - Праз пяць дзён будзе выпуск, і ў нас, і ў вас. Мы - сталыя, га? Няўжо рассыплецца наша дружная шасцёрка? Ведаеш, мы вырашылі - усе на хімічны факультэт. Мы меркавалі, што хімія - гэта такая навука, якая найбольш адпавядае патрабаванням часу...
- І досыць нудная... - не сцярпеў Толя. - Як медыцына ці батаніка... Важна, каб любіць тое, што робіш. - Гэта была бацькава думка, але трапная. - А дружба ў нас такая, што ніколі не рассыплецца. Яна набудзе іншыя формы, але будзе такой жа трывалай.
Потым, каля Валінага дома, дзяўчына спыталася:
- Толік... ты таксама ў ваенную?
Ён ціха засмяяўся.
- А гэта вельмі важна? Іншага ты і любіць не будзеш?
- Не... але...
- Я ад сяброў не адстану, Валя.
Яна прыняла гэта як адказ. Парыўчата абняла і пацалавала. Цвёрдыя, шпаркія крокі - па ўсходках. Толік падумаў: «Валя! Валя! На пару з Пашам заслужыў пацалунак». Ён шпарка, засунуўшы рукі ў кішэні, пайшоў па пустой вуліцы.
А Жэня ўжо быў дома. Усё ўбачанае, усё перажытае ў гэты вечар зрабіла свой уплыў: не хацелася спаць. Маці спала за шырмай, стомленая за дзень службай, беганінай па магазінах, хатнімі клопатамі. А трэба было б, каб хто-небудзь быў цяпер побач з ім, трэба было пагутарыць. Сказаць матцы аб выбары прафесіі - яна ўсхвалюецца. Яна бачыць свайго сына салідным навуковым працаўніком - філолагам ці гісторыкам, ну, у крайнім выпадку, - літаратарам, толькі не ваенным. Аднак двух шляхоў не можа быць. Вось на паліцы стаяць сябры яго юнацтва - кнігі. Было пакаленне, сябрамі юнацтва якога былі Аксакаў, Тургенеў. Жэневаму пакаленню выпала іншае: Маякоўскі, Багрыцкі, Фадзееў... Ён, як і яго аднагодкі, зрадніўся з кнігамі гэтых пісьменнікаў, а крышку просталінейны розум, уласцівы многім юнакам, увабраў думкі, імі выказаныя, цалкам, дарэшты, і ў гэтай яснасці была ягоная радасць, радасць ведання таго, што хочаш і чаго дасягаеш. Ліра і меч - родныя браты. Але ёсць і іншае: калі грымяць гарматы, маўчыць муза. Не, не паэт мог сказаць такое, а памяркоўны баязлівец, філістэр. У гіганцкіх зрухах гісторыі, у барацьбе двух светаў - толькі і грымець паэзіі.
Жэня дастае з шуфляды сшытак. Летась маці прэміравалі пуцёўкай на Каўказ, і яны абое былі ў Грузіі, у гэтым дзівосным кутку Радзімы. Маці жыла ў Кабулетах, дзе белы бераг і ціхае мора, а Жэня прыстроіўся да турысцкай групы і адпачынак прамяняў на прыгоды. І тады ён занатоўваў усё, што бачыў, вершаванымі накідамі, абы-як, не апрацоўваючы, пакідаючы гэта «на пасах». Наўгад раскрывае Жэня сшытак, і густыя яго чорныя бровы кратаюцца крыламі птушкі. Слухаючы аднаго разу чангурыста, ён запісаў такія радкі:
Ружавее зара ў Алазанскай даліне...
Скора ноч. Скора зоркі, як лівень,
Будуць падаць ў далоні мае...
Я вазьму гэтых зорак з сабой
І пайду за арбой.
Як гучанне струны, ўніз віецца дарога,
Праважае мяне рупных гор грамада...
Ўсім, хто толькі папросіць, аддам
Я па зорцы. Хай бяруць. Іх жа многа!
Ён засмяяўся сам сабе: шырокая ў мяне натура! Але от неяк напісалася - такога здабытку, як зоркі, маладосць мае багата, і яго не шкада. Уласна кажучы, сабе трэба пакінуць толькі адну зорку. І з ёю можна тады ўсё жыццё рабіць цуды, рабіць нават звычайныя справы, але яны будуць цудамі. А рэшту - сябрам, так жа, як і букет рачных лілей, - на дзяўчыніна акно. Усё гэта запісваў Жэня, прыслухоўваючыся да ціхага матчынага дыхання. На вайне загінуў бацька... Трэба знайсці асабліва пераканаўчыя словы, каб маці не хвалявалася - ёй хапіла гора, у яе не было, мусіць, гэтай самай зоркі, можа, яна пабаялася раскрыць далонь, каб не абпаліць скуру... Але так ці інакш, сказаць трэба будзе, бо ён - сын і таіцца перад маткай не ўмее, а яна - маці і зразумее сына...
У гэты ж самы час Толя Сіўко на дыбках прабіраўся праз калідор у сталовую, каб не пабудзіць каго ў доме. У сталовай ён намацаў выключацель і засвяціў электрычнасць. На стале накрытая сподачкам стаяла шклянка малака, на талерцы - хлеб. Толя сеў у любімае бацькава крэсла (у бацькі ўсё было «любімае» - і крэсла, і стравы, і надвор'е, і нават хірургічныя аперацыі), з асалодай прыступіўся да малака. На стале ляжаў медычны часопіс, а на ім - завяўшая галінка чаромхі. Толя панюхаў чаромху, у носе заказытала, і ён не стрымаўся - чхнуў.
- Папа цябе чакаў, - данесліся з суседняга пакоя матчыны словы. - У нас быў Сяргей Карпавіч, хацеў пазнаёміцца з табой.
- Доктар? - тручы нос пальцамі, спытаўся сын. З «канспірацыі» нічога не выйшла - падвяла чаромха. Ён міргнуў люстру - адтуль міргнуў яму танкатвары, русавалосы юнак.
- Не, ён аграном, прыяцель бацькі па фронту, - маці пазяхнула. - Ты позна ходзіш, Толя.
- Экзамены, мамачка, скончыліся. А дзе бацька?
- Ну, дзе? - Маці шумна ўздыхнула. - Выклікалі ў клініку. У яго там «любімая» аперацыя.
Нарэшце Толя ў ложку. Маладому дужаму целу горача, ён скінуў коўдру, а акна не зачыніў, хоць маці забараняе кідаць адчыненым нанач - усё баіцца злодзеяў. Лёгкі вецер павявае на гарачае цела, і гэта выклікае пэўную асацыяцыю: ён на пляжы... «Мы не на пляжы, а на вайне!» - мільгаюць словы з чутага кагадзе верша. Вайна! Падлеткам перажыў ён яе, бацька недзе матаўся ў санітарным цягніку, рабіў бясконцую колькасць аперацый - напэўна, нелюбімых. Бацьку ўзнагародзілі двума ордэнамі. Толя добра разумее, што гэтая ўзнагарода - даніна вялікай бацькавай рабоце, яго прафесарскай годнасці. Абыдзённая праца ваеннага хірурга, а не гераічны ўчынак. Толя нават усміхаецца ў цемры - бацька і гераізм! Тоўсты, лысы, рухавы чалавек, вельмі добры, але вельмі... звычайны. Мусіць, і гэты аграном такі самы... Скажы, хто твае сябры, і я скажу, хто ты... Не, «шасцёрка» не рассыплецца і пры выбары прафесіі: вядома, і Толя будзе ваенным.
Потым ён засынае.
Што сніцца ў семнаццаць гадоў? Якая частка мозгу вартуе сёння спакой юнака? Магчыма, сёння на варце тыя ўчасткі мазгавой кары, на якіх яшчэ няма ніякіх звілін; далейшае жыццё, як гравёр на медзь, нанясе гэтыя звіліны. Значыць, юнак спіць моцна і нічога не сніць. А магчыма, ён зноў жыве ў казачным бляску святочнага феерверку і дзявочых вачэй. А можа - ён кідаецца на амбразуру дзота, каб сваім целам закрыць яго...
Хрыпла, з даваеннай дамавітасцю б'е гадзіннік - тры ўдары... І сніцца Толю: тры фугаскі дасылае ён са свайго самалета на стан ворага...
На выпуску дырэктар школы гаварыў прамову. Яе слухалі ўсе з напружанай увагай. Такой ад яго многія не чакалі. Дырэктар казаў пра тую шалёную падрыхтоўку новай вайны, якую вядуць імперыялісты са стану ўчарашніх саюзнікаў. Дырэктар скончыў так:
- Спадзяюся, сябры, што выхаванцы нашай школы будуць адданымі сынамі Радзімы, будуць, змагарамі за згоду і спакой ва ўсім свеце. Куды б ні кінуў вас жыццёвы лёс, якую б прафесію вы ні абралі, спадзяюся, што вы перш за ўсё будзеце лічыць сябе салдатамі, якія абараняюць сацыялістычную Радзіму. У часе вайны з фашысцкай Германіяй многія выхаванцы нашай школы праславілі сябе гераічнымі подзвігамі. Найвялікшай узнагародай для нас, вашых настаўнікаў, будзе тое, што і вы не парушыце іхніх баявых традыцый.
Потым быў баль. Запрошаныя на баль выпускніцы трынаццатай жаночай школы танцавалі з выпускнікамі і вучнямі дзевятага класа. Адны ўжо былі «не сённяшнімі, а ўчарашнімі», іншым яшчэ выпадаў год напружанага вучэння і пошукаў «свае зоркі». Пасля танцаў, развітваючыся, Жэня, Толя і Паша ўмовіліся, што праз месяц сустрэнуцца і тады дэталёва абмяркуюць, у якую авіяшколу будуць паступаць. Тое, што гэта будзе авіяшкола, для ўсіх ужо было бясспрэчным.
Трохі сумна было першыя дні без школы, без сяброў, без Валі. Маці паехала кудысьці ў Крым лячыць «свой раматус», які захапіла ў часе вайны, жывучы ў Сібіры. Бацька прападаў у клініцы, сустракаліся мы рэдка. Стадыён, кіно, сад, кнігі. Канчалася вясна, надыходзіла лета, у горадзе рабілася і душна і пыльна. Без пэўных заняткаў было нудна. Толя занудзіў і нават паблажэў. Аднаго разу ён, прыйшоўшы дадому, вырашыў дачакацца бацькі, лёг не распранаючыся.
А калі прачнуўся, убачыў перад сабой бацьку. Без пінжака, паўнацелы, лысы, а вочы - уважлівыя, праніклівыя, і рука правая - крыху наперад, растапыраная. Вось возьме ланцэт і пачне арудаваць.
- Татусь...
Бацька пайшоў да стала за недапітым чаем.
- Чаму так дрэнна выглядаеш? Здаровы?
- Як буйвал! Мусіць, таму, што нічога не раблю...
- Пакаленне! Яшчэ паспееце згарэць! Табе, Анатоль, трэба адпачыць. На паветра, у поле, да ракі! Перад тым як зноў брацца за навуку, трэба пажыць, я сказаў бы, раслінным жыццём, гэта вельмі карысна. Які факультэт? Па традыцыі - медычны?
Толя ўзняўся з канапы. Запытанне - у лоб, і адказ павінен быць такі ж.
- Не, я не хачу быць медыкам.
Бацька засмяяўся. Пад камізэлькай злёгку краталася атлусцеўшае цела. Ён сказаў як бы да самога сябе:
- Зразумела! Я сам вінаваты ў тым, што не заахвоціў сына да сваёй спецыяльнасці. Чалавек, захоплены сваёй любімай справай, заўсёды трохі эгаіст. І потым вайна, яна надоўга разлучала нас. На чым жа спыніў ты свой выбар, Анатоль?
- Я мяркую паступіць у авіяшколу.
Бацька рэзка апусціў на стол шклянку, але не паставіў яе, а так трымаў - над сталом. Цяпер ён не смяяўся.
- Зразумела... Гэта - цвёрды, абдуманы крок?
І, пакуль сын гаварыў пра тое, што мара яго, як і ўсіх таварышаў, быць найбольш карысным Радзіме, што яшчэ не мінулася пара для самаахвярнасці і гераізму, што не ўсё спакойна ў свеце і лепш сустрэць новую вайну падрыхтаваным, стары хірург думаў аб тым, што ў многім сын памыляецца, але выбранай ім прафесіі нічым не зганіў.
- А ты ўпэўнены, што гэта - твая галіна, твая, так сказаць, зорка?
Толя кіўнуў.
- Добра... - у задуменнасці сказаў бацька. - Толькі помні, Анатоль, што якую б ты справу ні абраў, яе трэба рабіць любоўна, самаахвярна, з душой. Найгоршае ў жыцці - рабіць тое, чаго не хочацца, што рабіць нецікава, чаго не любіш. Гэта і для справы дрэнна і для сумлення няёмка. - Потым, памаўчаўшы, дадаў: - Ну, добра. А адпачыць табе трэба.
Ён сеў побач, паклаў сваю белую, прамытую тысячу разоў карболкай, сулемой, спірытусам руку на сынава калена, па-хлапечаму вострае, і ўжо са звычайнай усмешкай дабрадушнага таўсцяка сказаў:
- У вёску, у калгас... Ведаеш, Толя, у мяне ёсць прыяцель... Сяргей Карпавіч...
- Доктар?
- Не-е! Дзіўна! І дзед і бацька - хірургі, а сын баіцца медыцыны! Ён - аграном! Ён такі вельмі цікавы і вельмі сардэчны чалавек. Ён хацеў пазнаёміцца з табой. Едзь да яго. Ён запрашаў і мяне, але я, ты ведаеш...
Толя не супярэчыў, і праз два дні грузавік давёз яго ў вялікі прыгарадны саўгас.
У кватэры Сяргея Карпавіча яшчэ «не скончыўся ваенны перыяд», як ён сам казаў тым, хто ўпершыню наведваў яго. На стале, побач з прымусам, ляжалі брашуркі аб севазваротах, раскрыты пачак табакі і люлька з попелам, хлеб і стамеска. Прыблізна такі ж «нацюрморт» уяўляла сабой і канапа - тут разам з вопраткай месціўся патранташ, жмут газет, недаплеценая рыбалоўная сетка. Згартаючы ўсё гэта на падлогу, Сяргей Карпавіч з роблена-іранічнай усмешкай казаў да госця:
- З усім, што вам будзе замінаць, паступайце гэтак жа. Кнігі - на паліцы, харчы - у століку, палуднаваць пойдзем у сталоўку, я па вас прыйду. Шкада, што не прыехаў прафесар, мы б разам схадзілі на паляванне. Хаця яшчэ і не пара, але... - Яго круглыя чорныя вочы бліснулі таямніча-змоўна. - Адным словам, гаспадарце! А я пабягу ў поле!
Толя хацеў папрасіцца ісці з ім, але палічыў гэта нетактоўным і астаўся адзін сярод параскіданых, кінутых абы-як рэчаў. У акно ён бачыў, як аграном - высокі сухі чалавек з срабрыстымі валасамі, з рудым ад сонца тварам і чорнымі незвычайна круглымі вачыма - лёгка ўскочыў на маленькага канька з даўгім хвастом. «Расінант! - падумаў Толя. - У бацькі заўсёды знаёмыя - альбо дактары, альбо аграномы, альбо тыя, над якімі рабіліся «любімыя» аперацыі». Кніг было дзесяткі чатыры, сярод іх некалькі нумароў часопіса «Навука і жыццё», найбольш падыходзячае з усяго для Толі. Ён узяў іх, спачатку прыстроіўся на канапе, але чытаць неяк не надта ахвоцілася. Ён яшчэ раз агледзеўся.
Дзверы ў суседні пакой былі прычынены, у шчыліну пад імі біла святло - сонца якраз свяціла ў вокны таго пакоя. «Там, мусіць, асабісты пакой рыцара». Дапытлівасць узяла сваё, і ён асцярожна прыадчыніў дзверы.
Нельга было не здзівіцца таму, што ён убачыў. Узорны парадак панаваў у гэтым пакоі. Толя нібы пераступіў мяжу паміж двума побытамі. На белых даўгіх сталах стаялі банкі з нейкай вадкасцю, на пірамідках, у скрынях, зелянелі шэрагі раслін. Некалькі мікраскопаў, лупы, акуляры. Цікава было і тое, што ў шмат якіх банках стаялі свежыя галінкі, - тут былі чаромха, клён, каліна... Гараджаніну, яму цяжка было ўспомніць усе назвы раслін, шмат якія з іх ён бачыў толькі ў школьным гербарыі ды батанічным атласе. Уся лабараторыя была напоўнена яркім сонцам, якое, адлюстроўваючыся ў шкле і вадкасцях, драбілася на безліч вясёлак - пабеленыя сцены былі затканы варухлівымі спектрамі. Толя чамусьці ўспомніў, як аднаго разу, прыйшоўшы ў клініку да бацькі, у скрынцы, аббітай аксамітам, ён убачыў набор нейкіх інструментаў - аднолькавыя па форме, яны павялічваліся паступова ў памеры. Бацька правёў па іх пальцам, і яны выдалі дзіўна-суладную музычную гаму. «От і ксілафон!» - сказаў, смеючыся, бацька.
- Хітры гэты Карпавіч! - уголас падумаў Толя, стоячы пасярод пакоя. - А гэта што? - на сцяне віселі фатаграфіі - усё больш ваенныя, многа маладых. А вот і нейкі танкіст. Вельмі падобны да агранома. Мусіць, яго сын. Потым Толеву ўвагу прыцягнула прасціна, якой завешаны кут. Ён зазірнуў і за яе. На «плечыках» вісеў адпрасаваны кіцель, і з яго бліснула на Толю Залатая Зорка. - Ну, ясна!.. Сын... Герой Савецкага Саюза, загінуў у вайне... і гэта ўсё, што засталося ад яго бацьку...
І Толю зрабілася сорамна, што ён без дазволу залез у чужы інтымны свет, быццам убачыў забароненае. Густа пачырванеўшы, ён прычыніў дзверы і вярнуўся на канапу да часопісаў. Змест іх якраз не вельмі зацікавіў Толю - усё больш артыкулаў на біялагічныя тэмы, у гэтых нумарах якраз было мала матэрыялаў па ваеннай тэхніцы, якой ён пераважна цікавіўся. Ён спыніў увагу на артыкуле Коза-Палянскага, зацікавіўшыся прозвішчам вучонага і тлустымі рыскамі чырвонага алоўка, якім быў скрозь пакрэслены артыкул.
У артыкуле апавядалася пра тое, як прафесар Токін выпадкова адкрыў цікавую з'яву. Паставіўшы галінку чаромхі ў шклянку з вадой, населенай рознымі мікраарганізмамі, ён убачыў, што гэтыя маленькія істоты кінуліся ад галінкі, замітусіліся, а потым пачалі гінуць... Разам з галінкай чаромхі ў свет мікраарганізмаў прыйшла невідочная небяспека, смерць.
- Што вас так зацікавіла, мой мілы госць? - прагрымеў над ім голас Сяргея Карпавіча.
- Фітанцыды! - механічна адказаў Толя, адрываючыся ад цікавага артыкула, якім ён захапіўся.
- Цікава?
Сяргей Карпавіч выскраб з люлькі попел, начыніў яе свежым тытунём і закурыў. Уся яго вялікая даўгая постаць была як бы прасякнута пылам і сонцам, потам і пахам поля. Ён зірнуў на ручны гадзіннік.
- Папалуднаваць мы яшчэ паспеем. Калі хочаце, я вам пакажу тое, пра што апавядае Коза-Палянскі.
Яны апынуліся ў тым пакоі, які кагадзе аглядаў Толя. Аграном прапанаваў разгледзець праз адмыслова сканструяваны мікраскоп ваду ў адной з банак. Толя прысунуўся вачыма да акуляра, і дзіўны свет мікраарганізмаў адкрыўся перад ім. У мутнаватай вадзе ён убачыў сотні разнастайных пачвар - жывыя коскі, разнастайнай велічыні кольцы, як бы населеныя на рухавую намітку; жывёлін, падобных да марскіх зорак; нейкія рухавыя камочкі... і ўсё гэта шалёна мітусілася ў вар'яцкім танцы. Быццам ажылі фігуры з геаметрыі Лабачэўскага.
- А цяпер мы апускаем галінку чаромхі, - гэта дапраўды быў не голас агранома Сяргея Карпавіча, а казачнага мага.
У полі зроку вырасла дрэва з залаціста-зеленаватай карой, толькі карэнне ў дрэве было адсечана. І праз хвіліну многія з пачвар, якія мітусіліся ў вадзе, сыпанулі ад дрэва, і вада зрабілася чыстай.
- Перасоўвайце акуляр і сачыце, што будзе рабіцца з ворагам! - Ён так і сказаў пра мікраарганізмы - вораг.
Многія з тых пачвар, якія нядаўна выказвалі такую жвавасць, пачалі заспакойвацца, рабіцца нерухомымі.
- Нехта іх знішчае. Хто ж гэты «нехта»?
Толя адарваў вочы ад цікавага відовішча. Ён ужо ведаў з артыкула - мікраарганізмы гінуць ад тых «абаронных газаў», якія «выпрацоўвае» галінка чаромхі.
- Чаму вы гэтым займаецеся? - нечакана для самога сябе запытаўся Толя і пачырванеў.
Аграном бліснуў на юнака круглымі вачыма.
- Люблю!..
Потым сеў побач на белую табурэтку, правёў вялікай асмужанай рукой па срабрыстых валасах і ціха, нібы прыслухоўваючыся да ўласнага голасу, сказаў:
- Адна думка, выказаная Коза-Палянскім, зацікавіла мяне... Хваробы раслін прыносяць нашай гаспадарцы вялікія страты... Расліны самі абараняюцца ад хвароб тымі невідочнымі газападобнымі, эфірнымі вяшчэствамі, якія яны «выпрацоўваюць», вылучаюць у паветра. Уявіце сабе, што чалавек вывучыў усе якасці гэтых «абаронных газаў», хоць бы ў тых раслін, якія мы ўзрошчваем у нашай гаспадарцы. Значыць, можна дасягнуць такога злучэння пасеваў, калі «абаронныя газы» адных раслін будуць абараняць іншыя расліны ад мікраарганізмаў, выклікаючых захворванні. Вось бульба, напрыклад, хварэе на фітафтору... Каноплі «выпрацоўваюць» такі «газ», які знішчае мікробы, выклікаючыя гэтую хваробу. Пасейце бульбу ў перамежку з каноплямі і вы гарантаваны, што бульба будзе здаровай. Цяпер... праблема пашыраецца. Вывучыце ўзаемную абарону раслін і вы прыйдзеце да выніку, што трэба змяніць сістэму пасеваў, севазварот, знайсці новыя камбінацыі культур. Перад вамі - рэвалюцыя ў сельскай гаспадарцы.
Жар яго вачэй і жар яго слоў захапілі Толю.
- Вы займаецеся гэтым як аматар?
Сяргей Карпавіч засмяяўся.
- Кожны аматар павінен быць даследчыкам і наадварот. Вы падумайце - чалавек будзе ў саюзе з раслінамі ў барацьбе супроць агульнага ворага. Вайна! Але... мы апознімся палуднаваць!
Увечары над ракой было ціха, вельмі прыемна, і нават не назалялі камары. Рэдкімі агнямі свяціўся саўгас, а за ім - неба над горадам было ў электрычным полымі. Белыя паплаўкі трымцелі на блакітнай паверхні ракі. Рыба бралася скупа, і Сяргей Карпавіч пажартаваў, што і яна захапілася іхняй гутаркай.
- Авіяцыя... гэта выдатна! - басіў аграном, папыхваючы люлькай. - Ну, а як бацька? Не супярэчыць? - І тут жа сам сабе адказаў: - Ды ваш бацька такі, што ў гэтым супярэчыць не будзе. Але думку яго варта ведаць. Выдатны чалавек і воін!
Гутарка гэта, як і доследы, вельмі цікавіла Толю. Аграном з такім пафасам казаў пра яго бацьку, што можна было падумаць, калі не ведаць яго, што бацька - герой, асілак. І цікава было і крышку ніякавата слухаць панегірыкі.
- Вам бацька, мусіць, удала выразаў апендыкс? - нарэшце не стрымаў Толя.
Аграном падсек вуду. Цьмяным срэбрам бліснула ў блакітным змроку рыбіна. Аграном сказаў:
- Тое, што я сяджу побач з вамі, зрабілася магчымым толькі таму, што мой лёс сустрэўся з лёсам вашага бацькі... Паслухайце, Анатоль, гэта, можа быць, будзе цікава... Да вайны я працаваў у навукова-даследчым інстытуце, вайна зрабіла мяне палітработнікам. І вот аднаго разу невялікі атрад танкістаў атрымаў заданне - граміць варожыя тылы. Камандаванне было ўскладзена на мяне. Нам даводзілася многае рабіць. Пра шмат што такое ўжо напісана ўдзельнікамі вайны. Аднаго разу, выканаўшы цяжкае ваеннае заданне, мой атрад вяртаўся на «базу» і сустрэўся з цяжкімі танкамі ворага. Прымаць бой было амаль вар'яцтвам - «малюткі» супроць «тыграў». Трэба было ўхіліцца, але позна - нас заўважылі. Супроць дзесятка «малютак» ішло трыццаць, а можа і больш цяжкіх танкаў. Бегчы - загінуць, здавацца - загінуць. Я вырашыў прыняць бой. Мы ўрэзаліся ў строй варожых танкаў. Многія ўслед за мной падняліся з башань і кідалі бутэлькі на «тыграў». І мы прарваліся, запаліўшы некалькі варожых танкаў і страціўшы чатыры сваіх... Пазней мне стала вядома, што наш бой прынёс пэўную карысць фронту - нашы часці рабілі перагрупіроўку, і атрад «тыграў» ішоў перашкодзіць ёй. У гэтым баі...
Ён на хвіліну сціх. Размахнуўся і даслаў лёску ў ваду, лёгкім пляскам азвалася рака, і зноў усё сціхла. Люлька даўно прагарэла, ён, апавядаючы, размахваў ёю.
- У гэтым баі мяне паранілі... ну, ведаеш, усяго чыста... як рэшата! Адным словам, покуль мы дасяглі «базы», покуль мяне дастаўлялі за лінію фронту, прайшло столькі часу, што, як кажуць, пачалася фізіялагічная смерць... Адзін за адным хірургі махнулі на мяне рукой. І тут надарыўся ў шпіталь, куды мяне даставілі, ваш бацька. Казалі, што, агледзеўшы мяне, страшэнна раззлаваўся і задаў перцу ўрачам. Медык павінен не адступаць да таго часу, пакуль чалавек дыхае, казаў ён. А і пасля гэтага ён павінен падужацца са смерцю... І ваш бацька зрабіў адну з тых аперацый...
- Любімых! - захоплена прашаптаў Толя.
- ...якія пачалі рабіцца нашымі савецкімі медыкамі толькі ў апошні час і якія можна смела назваць уваскрошаннем... Магчыма, мае словы пра вашага бацьку дапамогуць разабрацца вам у тым, што такое прырода гераізму...
Сяргей Карпавіч сціх. Потым раптам усхапіўся, замітусіўся, быццам стараўся нагнаць страчанае.
- Вогнішча давай раскладаць! Рыбку варыць! Эх, шкада, што прафесара няма тут! Але мы яго выманім з горада, Толя! Шукай сухіх галінак на распал!
Яшчэ раніцой Толя думаў, што жыццё ў Сяргея Карпавіча будзе нецікавым, аднастайным, але цяпер усё набыло тут цікавасць, пад кожнай простай справай ці рэччу здагадваўся нейкі захаваны, вельмі захоплены сэнс. Неўзабаве вогнішча палала, і ноч як бы пагусцела. Сяргей Карпавіч пачысціў рыбу, вада з ракі забулькала ў кацялку. Толя, заплюшчыўшы на момант вочы, прыслухаўся да гэтага булькання і падумаў, што апрача іх дваіх яшчэ нейкае жывое стварэнне прыйшло з начы да вогнішча.
- У вас быў сын?
- Ніколі! Неяк заняўся мікробамі, грыбкамі, насеннем, а потым вайна, адным словам, яшчэ не паспеў. - І рассмяяўся: - Мая сівізна збівае з панталыку? Мне ўсяго трыццаць тры гады... Гэта, брат, зрабілася тады, калі ваш бацька прымушаў маё нядужнае цела біцца за жыццё, а целу было надта цяжка... Цела вытрымала, а сівізна засталася...
Толя прыўзняўся з зямлі.
- Выбачайце...
- Смялей, Толя, смялей!
- Мяне цікавіць... толькі не лічыце гэта... Проста выпадкова... без вас... - Калі б бачыў Сяргей Карпавіч Толеў твар, ён зразумеў бы адразу, як цяжка хлапцу выказаць гэта. - Адным словам, так выпала, што я выпадкова залез за прасціну і ўбачыў... Сяргей Карпавіч! Чыя гэта ўзнагарода?
Аграном адказаў проста:
- Урад знайшоў патрэбным узнагародзіць мяне Залатой Зоркай.
Цяпер можна было ўпэўнена сказаць, што Толя зноў апынуўся ў тым свеце, дзе не ўсё 2x2=4. Сяргей Карпавіч ставіў вельмі цікавы дослед па барацьбе з хваробай вінаграднай лазы - філаксерай, і Толя дзейна дапамагаў яму. Вялікая гаспадарка саўгаса аднімала ў Сяргея Карпавіча багата часу, і выпадковы, але старанны памочнік прыйшоўся якраз да часу. Цяпер аграном жартам клікаў свайго госця «асістэнтам», а той яго «прафесарам», яны ўжо даўно былі на «ты». Толя дзівіўся, што Сяргей Карпавіч працуе старшым аграномам і гэта работа адрывае яго ад навуковых эксперыментаў. Але кавалер Залатой Зоркі сказаў, што ён не разумее нават, як можна займацца эксперыментамі, не спалучаючы іх з практычнай работай.
- Улічы, Толя, - казаў ён, - што вайна забрала ў нас многа людзей. Не вельмі шмат каму пашчаслівіла сустрэць на сваім шляху такіх, як твой бацька... І потым... Мы не толькі вучоныя, мы яшчэ і салдаты, мы павінны рабіць усё, што ў нашых сілах, каб не адужаў вораг.
Праседжваючы гадзіны ў затканай спектрамі лабараторыі, Толя прызнаваўся сабе, што шмат у чым памыляўся. Калі яшчэ месяц таму назад ён быў перакананы, што ёсць найкарацейшыя шляхі да гераізму (і прафесія ваеннага пакарочвае гэтыя шляхі), то цяпер ён мог спрачацца з гэткім «тэзісам». Ды і сам тэзіс выклікаў сумненні. На справе выходзіла, што героямі могуць быць усе, а абсягі для праяў гераічнага - без межаў. Важна толькі адно - быць салдатам Радзімы, а салдат Радзімы - яе сын.
Аднаго разу нечакана Толя пачуў за дзвярыма ўзбуджаныя галасы, смех, пацалункі. Ён выйшаў на ганак і ўбачыў: Сяргей Карпавіч і бацька абнімаюцца, ляскаюць адзін аднаго далонямі па спінах, цалуюцца.
- Уцёк, Сярожачка, уцёк! Там - грыжы, апендыксы, флегмоны, драбната, не люблю! Няхай моладзь практыкуецца. Як паляванне?
Вочы ў «Сярожачкі» зусім былі круглыя ад шчасця. Ён гучна, заразліва засмяяўся.
- Вы лепш пра сына спытайцеся, Леў Барысавіч!
Бацька сунуў растапыраную руку да Толі.
- Бачу, што здаровы. Я ж сына да цябе выправіў, не абы-куды, чаго ж мне аб ім клапаціцца. - А потым хітра паківаў пальцам: - Папракнуў, што забыў сына! А і ты, Сяргей, таксама нешта забыў!
- Здаецца, нічога... Хіба толькі прапанаваць памыцца вам з дарогі ды падсілкавацца.
Прафесар адчуваў сябе тут як дома. Ён рэзка згарнуў са стала розныя рэчы, паставіў на яго «фельчарскую» сумку і з яе пачаў даставаць бутэлькі.
- Віно! - сказаў Толя.
Такім бацьку ён ніколі не бачыў.
- Мне віно, а вам - гарэлка. У вас могуць дрыжаць пальцы, а ў мяне - не! Дык не ўспомніў?
Сяргей Карпавіч цёр сабе лоб і маліў Льва Барысавіча «не мэнчыць».
- Які сёння дзень? - надумысля грозна гаркнуў прафесар.
Толя з цікаўнасцю сачыў за ўсім гэтым.
- Сёння? - Сяргей Карпавіч перакідаў розныя рэчы, якія прафесар скінуў на падлогу, і з гэтай кучы выцяг нарэшце табель-каляндар. - Серада, 29 ліпеня...
- Ну, і?
Сяргей Карпавіч паваліўся на канапу. Здавалася, ён нежывы. Потым шпарка ўсхапіўся, пабег у лабараторыю і праз хвіліну паявіўся ў залітых сонцам дзвярах у кіцелі, на якім ззяла Залатая Зорка.
- Успомніў! Сёння якраз тры гады, як прафесар Сіўко зрабіў адну са сваіх «любімых» аперацый, дзякуючы якой...
- ...Годнасць Героя Савецкага Саюза нададзена табе не пасмертна! - закончыў прафесар. - Кліч дырэктара, успомнім.
Покуль гаспадар хадзіў па дырэктара, бацька распытаў Толю, як ён праводзіць час, сказаў, што маці ў кожным лісце пытаецца пра яго, і, нарэшце, дастаў з кішэні канверт.
- Зусім было забыў. Гэта табе.
Толя разарваў канверт. Жэня Коган і Паша Гуль пісалі да яго - адзін радок Жэневай рукой, другі - Пашкавай. «Дзе ты цяпер?» - пытаўся Жэня. «Якія чэрці трымаюць цябе там?» - у сваю чаргу ставіў пытанне Паша. «Хіба ты забыў аб нашай умове?» - папракаў Жэня. «Дзень сустрэчы прайшоў». «Здагадваюся, - доўжыў Паша, - што Жэнька пачне зараз апраўдвацца. Ведай, ён здраднік!» «Ну, які я здраднік?» - і сапраўды апраўдваўся Жэня. «Я «сур'ёзна пагутарыў» з мамай, і мне прыйшлося саступіць - я паступаю на філалагічны. Паша ніяк не згаджаецца са мной, што героем можна быць на любым участку. Успомні Кашавога, нарэшце - Зою. Яны ж не былі ваеннымі!» «Балбатун гэты Жэня, але я дарую яму, гэта ў яго - прафесійная хвароба. Я ж, Толя, адаслаў дакументы ў авіяшколу».
Прыйшоў дырэктар саўгаса, прыйшоў яшчэ нейкі чалавек у старой, але чыста вымытай гімнасцёрцы, паклікалі шафёра, з якім прыехаў бацька, і паднялі шклянкі. Гаварылі многа добрых слоў, усім было і прыемна і вясёла. Толя камячыў у руках ліст, перачытваў. Канверт быў самаробкавы, паклеены з нейкага чарнавіка. На ім Толя толькі і мог разабраць з Жэневай мараніны:
Усім, хто толькі папросіць, аддам
Я па зорцы. Хай бяруць. Іх жа многа!
«Памыляешся!» - падумаў Толя.
- Чаму ты не п'еш? У меру дазваляецца! - сказаў бацька.
Толя выпіў, закашляўся.
- Ты калі паедзеш? - спытаўся ён у бацькі.
- Калі ў свеце ўсё будзе спакойна, Саша прыедзе па мяне праз тры дні.
- Мне трэба ў горад. Вазьміце мяне, Саша.
- Праз гадзіну паедзем, - адказаў шафёр, белымі роўнымі зубамі разгрызаючы чырвоную, сакаўную радыску.
Толю пачалі ўпрошваць, абяцалі «асаблівае» паляванне, але Толя стаяў на сваім і адчуваў, што трохі п'янее. А думка ад гэтага рабілася больш акрэсленай: трэба даспрачацца з сябрамі!
- Мне вельмі трэба ў горад! - І пайшоў з-за стала.
- А наш дослед? - спытаўся гаспадар.
Толя прыпыніўся каля дзвярэй. На расчырванелым твары, кранутым лёгкім рабаціннем, ззяла хлапечая ўсмешка. Капіруючы бацьку, ён паківаў на Сяргея Карпавіча пальцам.
- Наш дослед, прафесар, скончым разам, асістэнт вернецца праз тры дні зваротным рэйсам. Паехалі, Саша!
- Вы толькі едзьце асцярожней, не сапсуйце мне адпачынак! - крыкнуў ім наўздагон бацька. - Няўрымслівае пакаленне! Усё адно як наша. Растуць! - сказаў ён да агранома, і яны чокнуліся.
1947 г.