БЕЛАРУСКАЯ ПАЛІЧКА

Барыс Пятровіч

Плошча

Гісторыя аднаго каханьня

Частка першая. Жыцьцё па-за часам, альбо Сьлед стралы.
Частка другая. Выспа свабоды, альбо Загляне сонца.


"Плошча" – расповед пра адное каханьне, якое здарылася ў Беларусі на пачатку ХХІ стагоддзя...

 

Частка першая. Жыцьцё па-за часам, альбо Сьлед стралы.

 

З “Дзёньніка” Аляксандра К.

“...І гэтая каша вакол – гэты хаос! – называецца жыцьцём?! Няўжо дзеля такое бязмэтнае мітусьні я і прыйшоў у гэты сьвет?..

Усё абрыдла. Абрыдла…

Не магу хадзіць па вуліцах гэтага гораду, не магу бачыць гэтых людзей, якім нічога ня трэба, абы толькі іх не чапалі, абы ціха...

Не магу глядзець тэлевізар. Асабліва апытаньні пра тое, як добра мы жывем. Не магу бачыць і чуць гэтага чалавека...

Але што я магу? І што мы можам увогуле?

Нічога... Хіба зьнікнуць па ягоным загадзе...

Божа, што я пішу? Ня дай Бог запісы гэтыя прачытае яшчэ нехта... Зьнішчыць іх, зьнішчыць, зьнішчыць зараз жа...

Маўчаць... маўчаць... маўчаць! “Молчи скрывайся и таи, и чувства, и мечты свои…” – вось дэвіз нашага часу. А можа, і дэвіз усіх часоў і народаў.

Дэвіз выжываньня.

…Божа мой! Я ж сам такі, як і іншыя…”

 

На даху шматпавярховіка сядзеў чалавек і глядзеў уніз, туды, дзе за туманам ці аблокамі павінна была быць зямля – дрэвы і асфальт, клумбы і сьцяжынкі, пасыпаныя бітай цэглай. Ён ведаў, што там гэта ёсьць, але ня бачыў нічога, апроч малочна-шызае пухнатае смугі, што жыла: рухалася, плыла, перакочвалася, распаўзалася, аднак не зьнікала. Чалавек залез сюды, каб скончыць жыцьцё самагубствам і прырода спрыяла таму: да глыбокіх дрэваў і клумбаў скочыць было б страшна, а ў блізкую бель – зусім не: як у ваду, з якой ёсьць надзея на вяртаньне, на ўсплыцьцё. “Гэта добра, калі ў любой сітуацыі застаецца надзея, нават калі сітуацыя безнадзейная, – думаў чалавек, апускаючы ногі ўніз і ўладкоўваючыся зручней на краі даху, – нездарма кажуць, што надзея памірае апошняй, дык няхай і для мяне яна памрэ разам са мною...”

З туману ці воблака вынырнула птушка – бусел. Адкуль тут, у горадзе, на вышыні дваццаць шостага паверху ўзяўся бусел? Што за знак? “Ніколі не здавайся!” – згадаў чалавек малюнак у адной з газетаў, на якім зашчэмленая дзюбай жаба лапкамі ашчаперыла шыю бусла. “Так, я – жаба... У дзюбе бусла... Але – лёгка сказаць: не здавайся!..” Самагубцаў ня любяць ні ў адной з рэлігіяў, калі гэта самагубства, а не асьлепленая верай прылюдная ахвяра нейкаму боству. Самагубцаў хаваюць асобна на вясковых могілках – нават за могілкамі, за агароджай. І калі яго зараз нехта саштурхне наўмысна, каб адпомсьціць за нейкі грэх, ці ён сасьлізьне з мокрага даху, сам не жадаючы таго, усё роўна яго палічаць за самагубцу...

Чалавек глядзеў уніз, і яго вабіла глыбіня пад нагамі, яму хацелася памацаць яе, паспрабаваць на дотык, ён, падобна, на момант забыўся на мэту, з якою прыйшоў да краю гэтага даху, хоць у дадзеным выпадку мэта і жаданьне супадалі цалкам. Чалавек ніколі ня бачыў, што бывае з тымі, хто скочыў з дваццаць шостага паверху і “прызямліўся” на дрэва, клумбу, асфальт... але ён мог уявіць сабе скамечанае, уплюснутае, размазанае цела і раскінутыя ва ўсе бакі праменьні крыві, што ня вытрымала ціску і вырвалася вонкі. Асабліва яскрава ўявіў ён жменю выплюхнутых мазгоў на асфальце – сьлізкіх і брыдкіх. Ён уяўляў сабе гэта некалі, чытаючы ў Хармса пра бабулек, што па адной выкідваліся з вакна... А цяпер ён глядзеў уніз, у туман, і бачыў, як прыкрываючы вусны рукою, каб не званітавала, да ягонага цела падыходзяць цікаўныя жанчынкі і як плача бабулька з суседняга газетнага шапіку, што пазнае ў ім свайго штодзённага пакупніка, пазнае па вопратцы і асядзе на недалёкую лаўку, сьцяўшы рукамі грудзі, каб ня выскачыла сэрца... Набываючы газеты, ён заўважаў у ейных вачах зайздрасьць да ягонае маладосьці. Бабулька нібыта міжволі лічыла наперад, колькі засталося восеняў ёй і вёснаў яму. Бачна было, што яна добра пажыла на зямлі, ёй было пра што згадаць і пашкадаваць пра тое, што да яе ніколі ня вернецца, бо перайшло да такіх, як ён... Ён бы аддаў бабульцы сваю маладосьць, калі б ёю можна было падзяліцца, як сольлю, як хлебам, бо навошта яна яму цяпер...

 

З “Дзёньніка” Аляксандра К.

“Жыцьцё – рака між крутых берагоў. Чалавек – лодка, што плыве па гэтай рацэ. Бывае, лодка прыстае да берагу, бывае, разьбіваецца аб яго, але найчасьцей проста плыве па плыні... І амаль ніколі – супраць...

У каго я прачытаў прыблізна гэтыя радкі – ня памятаю. Спачатку пагадзіўся. Потым падумаў: не, штосьці ў гэтым параўнаньні ня так.

Жыцьцё – рака... Можа быць. Чалавек – лодка... Прыгожа, але... Можа, усё-ткі рыбіна ў гэтай вадзе?

...Можа, усё ж не бязвольная рэч, а істота, якая ня толькі плыве па плыні, а нешта ў стане зьмяніць?

Ну, калі ня рыбіна, дык хоць бы лодка з лодачнікам, які ёсьць душа і воля, які можа плыць па плыні хутчэй, а можа, скіраваць лодку і супраць плыні...

Не, таксама няўдала... Хай лепей так: “Жыцьцё – рака, а чалавек у ёй – чалавек. Можа, плыць па плыні, можа, супраць, можа пераплыць раку, а можа – стаяць на беразе і назіраць за плыньню”.

Часу? Жыцьця...

Стаяць і назіраць, і ніякім чынам ня ўмешвацца. Ні ў што. Ці ж ня гэта роля творцы...”.

 

Ён глядзеў у туман і радаваўся яму. Там, унізе, ён ведаў пэўна, дзясяткі людзей праходзяць у гэтую хвілю паўз дом, але яго ніхто ня бачыць. Калі б было сонечна – яму б не далі мажлівасьці вось так спакойна пасядзець і падумаць. Абавязкова нехта згледзеў бы яго і сабраўся натоўп, людзі паказвалі б на яго рукамі, пальцамі, пазіралі, прыкрыўшыся ад сонца даланёй, і ён даўно ўжо скочыў бы ўніз, каб не расчароўваць іх… А так у яго ёсьць час проста пасядзець і палюбавацца туманам, які зьліваецца з воблакамі, які такі густы, што зямлі не відаць, такі роўны, што схаваў пад сабою ўсе колеры, такі белы, што на ім можна пісаць, як на паперы, як на сьнезе з вышыні натуральным жоўтым колерам... Ён не зьбіраўся гэтага рабіць, бо ведаў, што кроплі праваляцца бяз сьледу, проста зьнікнуць унізе, як зьнікне і ён, калі скочыць. “Калі скочыць? Калі? Цяпер? Калі, дык цяпер...” – ён нават у думках, павольна-разважных адцягваў тую апошнюю хвілю на потым, і паступова ў ім пасялялася памкненьне: а можа і не сьпяшацца, можа, пажыць яшчэ, можа вярнуцца тым шляхам, якім прыйшоў сюды – дзьверы, лесьвіца, ліфт, прыпынак тралейбусу... Ня ўсё, далёка ня ўсё яшчэ зроблена з таго, пра што некалі марылася, і да ажыцьцяўленьня чаго нішто не перашкода... Нават... Так, нават тое, зьнешняе... Але ён жыў, і мары ягоныя, між іншым, з кожным днём жыцьця драбнелі: на пачатку, у дзяцінстве, калі перад ім быў адкрытым увесь сьвет і не было нічога недасягальнага, ён марыў стаць прэзідэнтам краіны – тады якраз пайшла мода на прэзідэнтаў, бо Савецкі Саюз распадаўся і кожная дзяржаўка займела свайго лідэра. Потым, падрастаючы, захацелася яму быць (стаць) дырэктарам буйнога банку, потым рэдактарам найпапулярнай газеты, не, лепей – проста пісьменьнікам, далей – вядомым музыкам, затым – лепшым футбалістам мясцовае каманды... Мары драбнелі і кожная з іх у свой час адпрэчвалася, бо рабілася зразумела, што яна недасягальная, бо, каб стаць некім, мала было жадаць таго ў марах, патрэбна было яшчэ і рабіць нешта, прынамсі, працаваць, працаваць, працаваць (і над сабой таксама!) бясконца. У разуменьне “праца”, “працаваць”, уваходзіць і “вучоба”, “вучыцца”, што ёсьць працай ня меншай за ўласна працу, аднак яго загубіла лянота, звычайная лянота, якая ёсьць спакусаю нічога не рабіць: не вучыць урокі, а паглядзець тэлевізар, не чытаць кнігу, а пагуляць у футбол; а потым яшчэ дадаўся кампутар, які скарыстоўваўся ня дзеля працы, а як дадатковая цацка з безьмежнай колькасьцю гульняў. Час зьядаўся, ужо было пара чагосьці дабіцца ў жыцьці, ягоныя аднакласьнікі і сябры падымаліся па службовых лесьвіцах, што да пэўнага часу вядуць толькі ўверх, а ён усё ніяк ня мог атрымаць вышэйшую адукацыю, хоць памяняў чатыры універсітэты. Спачатку паступіў на юрфак – найпрамы шлях у прэзідэнты, у леніны – але правучыўся ўсяго семестр: персьпектыва стаць адвакатам яго расчаравала, забраў дакументы і падаўся ў медуніверсітэт: усе вялікія пісьменьнікі, якія яму падабаліся, былі ўрачамі: Чэхаў, Булгакаў etc. Вытрымаў год, і зубрэньне сьпецтэрмінаў ды назваў костак на латыні яго дабіла: калі хочаш быць пісьменьнікам альбо журналістам – паступай на філфак ці журфак, а навошта мучыць галаву ў медуніверсітэце, суцешыў сябе ён... Паступіў на філфак, адвучыўся год, усё добра, адносна лёгка і прыемна, але захварэў – акадэмка, – вярнуўся, пачаў піць са старымі сябрамі – такі ён філфак для хлопцаў, засьпелі п’яным раз-другі, выключылі. Аднавіўся, зноў запіў, пайшоў у акадэмку... Тым часам пачала яму падабацца музыка, навучыўся граць на гітары, на флейце, на іншых дудках кшталту жалейкі, пачаў сам рабіць сабе дуду і ліру. Зрабіў амаль, але так і ня скончыў. Паступіў ва універсітэт культуры, пайграў у ансамблі, што езьдзіў па вясельлях, але і гэтае лабухства яму хутка абрыдла... Уладкаваўся на працу вахцёрам у нейкі інстытут – архітэктурны ці праектны, няважна – і падчас дзяжурства пісаў вершы і прозу. Да пары, да часу нікому не паказваў, пакуль не даведаўся, што пры інстытуце ёсьць гурток аматараў літаратуры “Агмень”, у які зьбіраюцца штотыдзень па серадах пачаткоўцы і чытаюць – кожны – свае творы, і абмяркоўваюць іх, бывае, з удзелам “мэтраў”. У бліжэйшую сераду ён і пайшоў на паседжаньне гуртка са сваім нататнікам, куды загадзя перапісаў тое, што лічыў лепшым, што сам любіў перачытваць, часам, нават думаючы: няўжо гэта я напісаў?.. і лічачы, што больш гэтак ён ніколі ня зможа напісаць... Кіраваў гуртком яшчэ не стары, але ўжо зусім сівы чалавек гадоў сарака пяці з выгляду, невысокі, таўставаты, але дужа рухавы, які любіў, каб яго называлі “дзедам”. Ягоныя чорнавалосыя заграбастыя рукі з шырокімі далонямі і тоўстымі пальцамі яму адразу не спадабаліся: чалавек з такімі рукамі (не зважаючы ўжо на фігуру, на ўвесь зьнешні выгляд) – ня можа быць паэтам – падумаў ён. Мясьніком – так, а паэтам – не. Між тым, прозьвішча Дзеда было яму вядомым, ён часта сустракаў яго на старонках часопісаў і вершы ягоныя з аднастайна-паўтаральнымі дзеяслоўнымі рыфмамі да гэтага знаёмства здаваліся яму цікавымі, прынамсі, ён іх не мінаў. Можа быць, гэтак, як яго, сустракалі тут кожнага, каб адразу паказаць мейсца і крыху падсекчы распушчаныя крылы, але выйшаў ён пасьля паседжаньня гуртка і чытаньня сваіх вершаў чырвоны, нібыта ашпараны. Ён мог бы аспрэчыць кожную, як ён лічыў “прыдзірку”, “прычэпку”, даказаць, што тыя “няправільнасьці”, якія яны заўважылі, ён зрабіў наўмысна, бо “правільна” пісаць яму ня хочацца – не цікава, але ён змоўчаў, не абараняўся, а паколькі вершы ягоныя былі пакінутыя на “дэсерт” – чытаў ён апошнім, дык і паказаць сябе на абмеркаваньні іншых ён ня змог: у чаканьні сядзеў моўчкі. Карацей, на наступнае паседжаньне ён не пайшоў і стараўся гурткоўцам на вочы не паказвацца, хоць вершы пісаць ня кінуў. Упершыню ў жыцьці захацелася яму некаму нешта даказаць (ці ня той, таксама сарамлівай, дзяўчыне, што чытала вершы на паседжаньні першай, тонкім галаском, які так прыгожа зрываўся ледзь не на піск... так, вось яе якраз ён і хацеў бы пабачыць, але толькі пасьля сваёй публікацыі ў паважаным выданьні...). Увечары ён папрасіў у суседа-журналіста непатрэбную таму, бо замененую на кампутар, друкарку, і адным пальцам выстукаў сем сваіх вершаў на паперу. “Сем – магічная лічба, але восем – лепш”, – падумаў, і дадрукаваў яшчэ адзін. Назаўтра занёс іх у рэдакцыю часопісу, яму паабяцалі адказаць ці даць знак, калі прымуць да друку, і... пра іхні лёс ён і па сёньня нічога ня ведае.

 

З “Дзёньніка” Аляксандра К.

“Чаму я пачаў пісаць па-беларуску? Відаць, як і большасьць, не магу даць адказу на гэтае пытаньне, хоць цікава – чаму яно ўвогуле ў нас паўстае? Здавалася б, гэта так натуральна: родная мова, мова дзяржавы, тытульнай нацыі…

Ня ведаю, як у іншых, а ў мяне неяк само сабою пайшло. Гены, напэўна. Ці вёска, бабуля з дзедам.

Меншы быў, не задумваўся, проста пісаў – так, як душа (галава) хацела: па-беларуску. Потым паспрабаваў – у класе дзявятым – па-руску, атрымалася настолькі па-графаманску, што нават самому сорамна стала. Хочаш ня хочаш, а побач паўстаюць Ясенін з Маякоўскім, Яўтушэнка з Вазьнясенскім…

Адчуў, што па-беларуску нават нейк дыхаецца вальней і словы патрэбныя лягчэй знаходзяцца і гучаць не банальна…

Пазьней, на гуртку, кіраўнік казаў, што ніхто з беларусаў, якія пісалі не на роднай мове, так нічога і не дабіліся ў іншых літаратурах. Ён меў на ўвазе апошнія часы. Бо ў дзевятнаццатым стагоддзі такія прыклады былі: Міцкевіч – у польскай, Дастаеўскі – у рускай сталі класікамі.

А ў дваццатым стагоддзі – ніхто.

Але, хто ведае, калі б быў выбар, да прыкладу, у Міцкевіча, калі б была тады беларуская літаратура і не зьнішчалася мова, то ці ня стаў бы ён яшчэ больш значным для сусьветнай літаратуры (не для польскай, а праз беларускую для сусьветнай!) творцам, асобай, калі б пісаў на роднай мове?..”

 

На паседжаньне гуртка ён больш не пайшоў, але з дзяўчынаю тою вырашыў пазнаёміцца: запала яна яму ў душу, і нават лёгкі ўспамін пра яе адразу ж трапяткім матыльком біўся ў сэрцы, і не супакойваўся, узбуджаўся, нервы рэзаў сваімі крылцамі, як лёзамі, і прымушаў марыць, як убачыцца ён з ёю, як падыдзе, што скажа...

Усё было прадумана і ў чарговую сераду ён сеў на лаўку ў інстытуцкім скверыку і стаў чакаць, калі выйдуць гурткоўцы. Быў ціхі вечар, ён сядзеў пад вярбою, што нізка, ледзь не да самае ягонае галавы, апусьціла сваё доўгія драцяныя галінкі, але амаль не варушыла імі. Гэты спакой перадаўся яму, ён згадаў гурткоўцаў і пасьміхнуўся: ён зразумеў раптам, чаму больш не пайшоў на іх паседжаньні: бо адчу там сябе значна старэйшым за ўсіх тых наіўных дзетак на чале з Дзедам… Ён убачыў, што ня можа размаўляць з імі аднолькавай мовай, бо ня ведае іхніх “модных” цяпер слоўцаў, бо ня мае, як некаторыя, блогу ў інтэрнеце… Словам, дзед ён, а ня іхні кіраўнік… Ён падумаў, што за апошнія гады, калі замкнуўся ў сабе, калі задзіночыўся, страціў нешта важнае, дагэтуль неўсьведамлёнае… А значыць, яму яшчэ і пагэтаму трэба цяпер абавязкова пазнаёміцца з тою дзяўчынаю… Каб паціху вяртацца ў жыцьцё.

Гурткоўцы выйшлі – шумныя, натхнёныя, надзвычай вясёлыя для такой позьняй гадзіны, і рэдкія мінакі на іх абарочваліся незадаволена, як на п’яных. Прайшлі сваім статкам паўз яго, не зьвярнулі ніякой увагі на адзінокага чакальніка пад ценем дрэва, а можа, і не заўважылі ўвогуле, бо выйшлі са сьвятла ў паўцемру.

Дзяўчыны сярод іх не было. “Няўжо таксама кінула гурток?” – спалохаўся ён не на жарт, бо дзе ж цяпер яе шукаць?

Гучней за ўсіх гаманіў і рагатаў Дзед – як ён яго ўзьненавідзеў: самазадаволены баран, графаман, лыбіцца, сабраў кампанію бяскрыўдных пачынаючых і зьдзекуецца з іх, а, можа, яшчэ і знаходкі іхнія крадзе – падпітваецца, падлюга, а потым выдае за свае, друкуе... Колькі людзей з-за яго, пэўна, увогуле пісаць кінула, колькім ахвоту адбіў за асадку брацца...

Ён гатовы быў выйсьці са свайго ценю і даць у гэтую рагатлівую пашчу кулаком, так, каб зубы павыляталі... Але стрымаў сябе.

У наступную сераду ён прыйшоў пазьней і зноў сеў пад тым жа дрэвам. Гэтым разам дзяўчына выйшла разам з усімі, але трымалася нібыта асобна, адчуджана, што яму спадабалася.

На выхадзе з інстытуцкага скверыку чародка гурткоўцаў распалася: хто пайшоў да метро, хто да прыпынку аўтобусу, хто – тралейбусу, а хто пешкам.

Ён заўважыў, што кожны хлопец (а іх было ці не ўтрая менш, чым дзяўчат) пайшоў не адзін, а з “парай”. Дзед пасунуўся да метро з трыма шчабятлівымі дзяўчаткамі, а тая, за кім цікаваў ён, адна пайшла ў бок вакзалу.

“Няўжо жыве за горадам, няўжо на электрычку?” – страсянуўся ён (такое ў ягоныя планы не ўваходзіла), і назіркам, не губляючы постаць, пакрочыў усьлед. Ля вакзалу ад душы адлягло: дзяўчына спынілася на тралейбусным прыпынку. Вырашыў падацца туды і ён, бокам-бокам, стаць побач, быццам і не заўважаючы яе, каб потым “выпадкова” сустрэцца вачыма і – “абрадавацца”: якая неспадзяванка!

Прыблізна так усё выйшла: на прыпынку было няшмат людзей, але яны з дзяўчынай доўга адзін аднаго “ня бачылі” і толькі, калі паказаўся тралейбус (ён трывожна падумаў: а раптам яе?) – яна сама павярнулася да яго і прыязна, як знаёмая, усьміхнулася... І добра, бо ён, мажліва, так і не адважыўся б падыйсьці да яе, а тут – не было куды падзецца і ён усьміхнуўся ў адказ...

На тралейбусе яны весела гамонячы (самі сябе заводзячы – так бывае ад узаемнай сімпатыі) даехалі да яе дому, выйшлі, селі на лаўку і ніяк не маглі разьвітацца. Ён быў, як ніколі, гаманкі, яму хацелася спадабацца дзяўчыне, ён распавядаў і распавядаў, абы не маўчаць, а яна слухала, з хітрынкай зазіраючы ў вочы, быццам верачы і ня верачы пачутаму... Ён быў старэйшым за яе гадоў на пяць і сёе-тое ў жыцьці пабачыў, яшчэ больш вычытаў з кніжак, і, калі не саромеўся, – быў цікавым суразмоўцам. Іншая справа, што звычайна быў ён, ціхмяным, запаволеным, замаруджаным, да таго ж меў адзін істотны недахоп, з якога, дарэчы, і вырасла большасьць ягоных комплексаў: калі хваляваўся, пачынаў заікацца. Але гэтым разам – ад хваляваньня! – ён забыўся пра сваё заіканьне і за вечар ні разэчку не запнуўся нават...

Хвіліны беглі шпарка і радасна, бы разьняволеная, талая вада ўвесну, і трэба ўжо было разьвітвацца, і варта было б дамаўляцца на новую сустрэчу, а як? Ён ня ўмеў.

Па-праўдзе, гэта было ягонае першае спатканьне з дзяўчынаю. Вось так – жыў, жыў і неяк зусім ня думаў – не было калі! – што ёсьць на сьвеце іншае жыцьцё, што можна жыць іначай, цікавей, зьмястоўней… Што можна мець сябра… сяброўку, з якой так добра проста быць побач… Цікава: а ці ёсьць у яе “сябар”? Пэўна ж – ёсьць... Такая прыгожанькая ня можа быць, адною...

“У цябе ёсьць тэлефон? – пачуў ён скрозь думкі. – Дай мне нумар – я табе патэлефаную”.

Ад нечаканасьці ён забыўся свой нумар і доўга, напружана, згадваў яго. Нарэшце, назваў.

“А ў цябе?”

“Я сама патэлефаную табе...”

“Ну, добра...”

Разьвіталіся: ён па-вучнёўску патрымаў яе руку ў сваёй... Ах, якая то была рука… Тонкая, белая, бязважкая, прахалодная – так і хацелася падняць яе і сагрэць вуснамі…

Ён ішоў дамоў, несучы ў сабе памяць пра руку дзяўчыны – лёгкую, белую, мілую… згадваў яе постаць, плячук побач, тонкі, асаблівы пах валасоў, які так хваляваў яго, маленькае вушка з нясьмелым рабаціньнем на ім... і быў шчасьлівы тым, што нарэшце зразумеў, чаго ў жыцьці яму не хапала. Маці, згадаў ён, так, разумніца-маці, ня раз пра тое яму казала, і намёкам, і наўпрост, у лоб: займеў бы ты сабе дзяўчыну… А яму не да таго было, усё выдумляў сабе нейкія заняткі: дуду, вершы… і ня слухаў маці: пэўна, да гэтага ён павінен быў прыйсьці сам.

 

З “Дзёньніка” Аляксандра К.

“Учора быў на мітынгу. Па горадзе, нават на пад’езьдзе майго дому, віселі аб’явы-запрашэньні, і я пайшоў.

Мітынг быў каля опернага тэатру – між ім і помнікам Багдановічу. Уся гэтая прастора была занятая натоўпам, шмат людзей стаяла пад дрэвамі, проста на траве.

Выступоўцы разьмясьціліся на прыступках. Запомніўся незашпілены прарэх у аднаго з іх, з якога віднеліся сінія трусы... Усе бачылі гэта, але ніхто яму таго не падказаў…

Пра што казалі? — казалі праўду, пра жыцьцё і пра дыктатуру. Але мяне не зачапіла. Відаць, як і большасьць прысутных, якія чакалі чагосьці іншага, а чаго, як і я, мусіць і самі ня ведалі… Калі так і далей пойдзе, то хутка на гэтыя мітынгі зусім ніхто хадзіць ня будзе, апроч саміх выступоўцаў…

Пайшоў да прыпынку, адыйшоў дзясятак метраў – якая дыктатура? Людзі мітусяцца – жывуць, як звычайна: хто з крамы, хто ў краму, хто з працы, хто на працу, а хто і ў бальніцу, што насупраць, адведаць хворага, якому таксама пляваць на дыктатуру, дыктатара і ягоную зьнерваваную ды невядома чым заклапочаную апазіцыю...

Бо ўсе гэтыя размовы пра свабоду, незалежнасьць, а тым болей культуру, мову – толькі забаўка для інтэлегенцыі, студэнтаў, а народ здаўна жыве іншымі праблемамі.”

 

Ён плыў дамоў у паўзабыцьці, у смузе сьвядомасьці, плыў згадваючы пра што яны з дзяўчынай гаманілі, што патроху-патроху расказвала яна пра сябе: гэтак асьцярожненька, нібыта хвалілася. Значыць, таксама хацела быць лепшай, чымсьці ёсьць насамрэч, значыць, хацела спадабацца яму... Добра... Гэта добра… Вельмі добра...

І толькі цяпер дайшло яму, што ён жа ня ведае нават, як яе завуць... Сыйшліся на прыпынку быццам знаёмыя, казалі ўвесь час адно аднаму “ты”, а як каго завуць – не назваліся, быццам бы ведалі з таго чытаньня вершаў... Яна то, можа, яго імя і ведае, запомніла, бо чытаў вершы тады апошнім, але ж ён – прыгадаць ня мог, хоць і памятаў, што на тым паседжаньні яе называлі па імені і прозьвішчы. Як?.. Галя? – не... Сьвета? – не... Нейкае зусім простае, звычайнае імя. Іра – не... Таня – не... Не-не-не... Яе там, здаецца, называлі поўным імем: Галіна... Сьвятлана... Тацяна... Алеся… не...

І прыйшоўшы дамоў, п’ючы гарбату, потым лежачы ў ложку, ён усё перабіраў жаночыя імёны па алфавіце і адпрэчваў іх...

А выйшла ўсё ўрэшце рэшт дужа проста. Дні праз тры ён падняў слухаўку і пачуў яе голас:

“Прывітаньне, гэта Марыйка, памятаеш?”

Сэрца ягонае затахкала ад радасьці, у горле імгненна перасохла і ён, нібы язык праглынуўшы, змог толькі нешта прамычэць, кшталту: “угу...”

“Што робіш сёньня ўвечары?”

“Нічога, чытаю...”

“А што? Сакрэт?”

“Не... Бродскага. Інтэрв’ю. Класная рэч”.

“Заняты?..”

“Не, якое там... “ – тут трэба было прапанаваць ёй схадзіць у кавярню, кіно, парк, а ён маўчаў...

“А я дома адна – бацькі на лецішча паехалі...”

“Сёньня ж субота”, – прыкінуў ён і прапанаваў: “Давай пагуляем па горадзе...”.

”Добра, дзе сустрэнемся?”

“Каля твайго дому.”

“Гэта ж табе далёка. Давай у цэнтры.”

“Давай, ля Макдональдсу, таго, што ля ГУМа, у шэсьць...”

Крылы, крылы, крылы… Не, яны не ад лапатак растуць, яны растуць ад вушэй – адчуваеце?.. Так добра, як цяпер, яму не было яшчэ ніколі, і гэта заўважыла нават маці. Але стрымалася і нічога не спытала ў яго, а толькі параіла апрануць да джынсаў яркую майку бяз нейкіх надпісаў ды малюнкаў: сур’ёзьней будзе. І ён паслухаўся яе.

Усю дарогу ён паўтараў яе імя: Ма-рый-ка... Ма-рый-ка… Нібыта баяўся забыць яго, альбо каштаваў на смак, альбо проста спрабаваў на вымаўленьне. Імя, падалося яму, дужа падыходзіла дзяўчыне – іначай яе зваць і не маглі: яно пасавала яе твару, адпавядала фігуры. Пачуйце “Марыйка”, і скажыце: якая яна. Менавіта Марыйка, а не Марыя, Марылька, Маруся, Марына, Маня, Маша, Мара... Была б яна іншай, яе і звалі б па-іншаму: хай ня Маняй, але – Машай, Маруськай, Марынкай... Аднак яе звалі Марыйкай, і яна была Марыйкай: ня дужа высокай, але зусім і ня нізкай, не худой і ня поўнай, ня з доўгімі валасамі і не з кароткімі – такой, якой яна толькі і магла быць... Ма-рый-ка...

Ён выйшаў з дому раней і вырашыў ня ехаць, а прайсьціся пешкам – было недалёка: пару кіламетраў. У кішэні ляжалі грошы – трошкі болей, чым звычайна, ішлося шпарка, дыхалася лёгка, вечар абяцаў быць самым прыемным у сьвеце: вясна саступіла дарогу лету, кветкі дарылі свой водар, пчолы – гул, гуд: луг, а ня горад вакол... Такі ўжо быў у яго настрой, што бачыў ён дрэвы, кветкі, птушак, пчолаў, і ня бачыў машынаў, тралейбусаў, аўтобусаў, што імчалі побач, сьпяшалі некуды, везьлі стомленых, раззлаваных, прыгаломшаных жыцьцём людзей. Сігналілі, мітусіліся, гырчэлі... а ён бачыў, што кветкі ўжо супакоіліся і зьбіраюцца спаць, што пчолы нясьпешна аблётваюць іх, быццам шукаюць сабе начлегу (А дзе жывуць пчолы ў горадзе? Ніколі ня бачыў вульляў, падумаў ён...), птушкі заклапочана шчабечуць і яму захацелася ў лес, у поле, і калі б цяпер быў ня вечар і дзень у яго наперадзе быў вольны, ён прапанаваў бы Марыйцы сесьці на электрычку і паехаць за горад... Ня ў лес нават, а ў поле – да красак, да адкрытага сіняга неба, у якім захліпаецца нябачны жаваронак...

Але быў вечар, пачаў накрапваць дожджык, а значыць – выбару ў іх не было: кавярня, затулены столік... Чым ня зручная атмасфера дзеля працягу знаёмства?..

Да “Макдональдсу”, як ні прыпыняў сябе, ён прыйшоў першым. Вялізная літара “М” ужо гарэла і рабіла тут горад яшчэ больш вечаровым, чым было насамрэч. На сходах у метро, вакол іх, пры ўваходзе ў “Макдональдс”, тусавалася моладзь. У самую амерыканскую кавярню была чарга – не патрапіць. І добра – там тлумна заўсёды, нават ад маўкліва-жуючага народу і ціхага пошуму паперы, посуду... Лепш пашукаць іншае, больш утульнае месьцейка.

Марыйка спазьнялася. І тыя дзьве хвіліны, што прайшлі ўжо ад прызначанага часу сустрэчы, сьцягнуліся найболей. Яму ўсё здавалася, што робіць яна гэта наўмысна, ён нават адчуў на сабе ейны позірк здалёку: вывучае, адсочвае паводзіны. Яму стала няёмка ад таго, што ён падумаў пра яе гэтак і адразу сабе паверыў. Дзе ж яна стаілася? – ён асьцярожна пачаў углядацца ў навакольныя аддаленыя постаці і чым болей узіраўся, тым болей адчуваў на сабе ейны погляд – ажно да дрыжыкаў... Ён пачынаў ужо ціха ненавідзець яе (і сябе) за прыдуманае ім самім ейнае назіраньне здалёку. І з палёгкай уздыхнуў, калі ўбачыў, як выйшла яна з аўтобусу, што падкаціўся да прыпынку, і шпарка, мэтанакіравана, пакрочыла да ўваходу ў “Макдональдс”.

“Прабач, – сказала яна, – на грамадскі транспарт нельга спадзявацца...”, – першай падала руку па-прыяцельску (што за начальніцкая звычка – падаваць руку, падумаў ён, дзіўная для дзяўчыны…), і такім чынам нібыта ад пачатку разьмеркавала ролі ў іхняй пары: лідэр – яна.

Ён заўважыў тое і падумаў: адкуль у гэтай дзяўчынкі столькі ўпэўненасьці? Ён уяўляў яе, дакладней, бачыў раней, іншай – ціхай, сьціплай, і думаў, што яна такая і ёсьць… Прыкінуў і вырашыў цяпер быць хітрэйшым і “паддацца” ёй, пабачыць, што будзе. А “гаспадыня становішча” агледзелася, ацаніла сітуацыю, падняла вочы на неба, адкуль пачаў туманком імжэць дожджык, і прамовіла:

“Нам не шанцуе. Ва ўсіх кавярнях цяпер месцаў ня будзе... І на вуліцы не пагуляеш...”

“У мяне парасон...”

“Я не люблю дождж ні пад парасонам, ні нават дома... Мяне ён не натхняе...”

“Я таксама не люблю, але сотні паэтаў абагаўлялі дождж, бралі з яго не ваду, ня брыдкую макрэчу, а сум, настальгію, спакой – тое, што ўвогуле называецца лірычным настроем.”

“Ага, плаксівасьць, сьлёзы, ныцьцё... Ва ўсіх іх дождж – плача. Пэўна, няма больш зьбітай метафары, чым гэтая. Бр-р-р...”

Яна была не ў гуморы ці што? Нейкая непадобная да сябе той, што бачыў ён на паседжаньні. Там была мышка – сама ціхмянасьць. Тут – востры позірк, агрэсіўнасьць, узбуджанасьць: тыгрыца на паляваньні. Ня котка, ня рысь – тыгрыца… Вось адкуль “р-р-ры” у яе імені…

Яны пастаялі моўчкі і ён заўважыў, што яна патроху адмякла, паспакайнела – пэўна, “завялася” за дарогу, а цяпер “адыйшла”.

“Я ведаю тут адное месьцейка, дзе заўсёды ёсьць вольныя столікі, – сказала яна, – пойдзем?”

“Пайшлі...” – нешта яму гэтае дзяўчо перастала падабацца, ён не любіў, калі на яго “ціснуць”, калі яму нешта навязваюць. Тады хацелася яму схавацца, зьнікнуць, сысьці цішком, але гэтым разам ён стрымаўся, вырашыў усё ж не псаваць ні ёй, ні сабе вечар, а скарыцца абставінам, не губляючы пры гэтым увагу і тонус, не забываючы пра асьцярожнасьць: не балбатаць лішняга, але – паспрабаваць максімальна вызнаць у яе: хто яна, адкуль і што з сябе ўяўляе...

 

З “Дзёньніка” Аляксандра К.

“У горадзе, у якім я нарадзіўся, няма ў мяне любімай мясьціны, няма вулачкі, якую б я любіў больш за іншыя, няма дворыку, пры ўваходзе ў які ў мяне торгнулася б сэрца, напаўзла на вока “скупая сьляза”... Няма. Можа, таму, што большасьць часу, усё дзяцінства, жыў я ў безаблічных спальных раёнах…

Не скажу, што я не люблю яго. Не. Але ён мне нейкі… не, не чужы – абыякавы.

Ён – проста дэкарацыя майго жыцьця.

Хай сабе гэта нават хвалёнае-перахвалёнае Траецкае, хай плошча Перамогі з фалічным сімвалам пасярод…

Так, не чужое ўсё гэта мне, але і не шчымліва маё… І, відаць, не ў аднаго мяне такое пачуцьцё. Бо ня стаў наш горад пазнавальным, ці лепш сказаць – літаратурным, а яшчэ дакладней – апетым у літаратуры, у кіно, як Пецярбург, Масква, Кіеў альбо Вільня. Дужа мала ў ім “апорных пунктаў” для памяці…

А можа, мне проста не пашанцавала: бацькі ў свой час не прывілі любоў да родных мясьцінаў.

Зрэшты, не: пра родныя мясьціны… Мая радзіма – вёсачка бабулі і дзядулі, дзе бываў я гадоў з чатырох (як памятаю сябе) ледзь ня кожнае (а дакладней – кожнае) лета: амаль цалкам тры месяцы школьных канікулаў. Вось там я люблю ўсё: і вясковую вуліцу, і кожную хату ўздоўж яе, і рачулку Нарачанку – вузенькую, плыткую, але, з ракамі, акунямі ды плоткамі, азярцо непадалёку, лес... Лес!

І хлопцаў вясковых – сяброў, і дзяўчат...

Дзяўчат. Асабліва адну. Якая сама мяне вылучыла сярод іншых. Якая чакала майго прыезду ў вёску і прыходзіла ўвечары да лаўкі каля дзедавага двара. І, што дзіўна для вясковае дзяўчынкі, не саромелася... Не скажу: свайго каханьня да мяне... Скажу, таго, што вылучала мяне сярод іншых і аказвала ўвагу менавіта мне, а не каму іншаму, са сваіх, вясковых ці прыезджых...

Калі яна навучылася пісаць, то даслала мне ў мой прыезд на лета, на канікулы, да дзеда, пасьля яе і майго першага класу, запіску, у якой было напісана: “Саша + Наташа = Любоў”. Менавіта так: “любоў”, а не каханьне; любоў, з беларускім “у кароткім” напрыканцы.

Што скажу: я яе таксама вылучыў сярод іншых вясковых дзяўчатак. Мы гулялі разам у розныя дзіцячыя гульні, пакуль былі маленькія. Недзе гадоў ў пяць-сем мы шмат разоў гулялі ў “маму-тату”, прычым, гэта яна мяне навучыла гуляць у тую гульню ў дзедавай пуні на астатку леташняга сена, сама паклала мяне на сябе і сама ўпіхнула непаслухмяны стручок, які тыцкаўся міма і міма, куды трэба са словамі, якія я запомніў на ўсё жыцьцё: “во-во-во-во...” і з жаночым поглядам глыбока ў сябе, які я таксама запомніў на ўсё жыцьцё…

Потым мы шмат разоў, гулялі ў гэтую гульню, прычым ініцыятарам быў я – прасіў, упрошваў яе згуляць, бо мне дужа спадабалася тая гульня. Але пасьля другога ці трэцяга класу мы раптам пачалі саромецца адно аднаго і сваіх гуляў (хоць і хацелася іх, асабліва, думаю, мне) і згулялі ў тую гульню... дакладней паспрабавалі згуляць у яе зноў, толькі калі нам было па сямнаццаць, мы былі “выпускнікамі”, я з маці прыехаў у вёску на майскія сьвяты. Было зразумела, што дзяцінства сканчаецца, хутка школьныя, а потым і паступныя экзамены, Наташа зьедзе з вёскі ў нейкі горад, але ня ў Менск, а хутчэй у Маладзечна, і што далей з намі будзе – невядома...

Мы разам ішлі з клуба, селі на лаўку, доўга цалаваліся, потым, не дамаўляючыся, пайшлі ў тую самую пуню... Але... ня ведаю чаму, у нас, скажу праўду – у мяне, нічога не атрымалася... Нічога. І дасюль я… Аднак, пра гэта – пазьней, потым!

Пазьней. Як-небудзь напішу – дапішу… Пазьней…”

 

Кавярня, у якой “заўсёды ёсьць вольныя столікі”, аказалася звычайнай сталоўкаю (хоць і называлася “Кафе” – з вялікай літары) і столікі ў ёй пустыя і сапраўды былі, бо людзі тут не заседжваліся: куплялі, як у сталоўцы, на паднос, першае, другое і кампот на трэцяе, зьядалі і сыходзілі.

Яны таксама сталі ў чаргу з адным на двух падносам, ён набыў па соку і па булачцы (больш нічога не хацелася) і селі ў самы далёкі куток. Калі плаціў грошы, заўважыў, што Маша перазірнулася з касіркаю – як са знаёмай, але пытаць нічога ня стаў.

Размова ў гэтай забягайлаўцы не вязалася, яму было няёмка, увесь час здавалася, што тая касірка зыркае ў іх бок і нібыта выганяе: засядзеліся, вызваліце мейсца іншым. Сок выпіўся, булка не жавалася і ён сказаў:

“Мо пойдзем, нешта мне тут не падабаецца...” – і міжволі зірнуў у бок касіркі.

Марыйка здагадалася, ўсьміхнулася:

“Гэта Таня – мая былая аднакласьніца... Таму нам можна тут пасядзець і пабольш...”

Стала крыху лягчэй, але настрой ужо быў сапсаваны. Калі ў першы вечар ён лятаў вакол яе бы голуб каля галубкі, стараўся спадабацца, то зараз сядзеў нахохліўшыся, як верабей па страхой узімку. І таму ініцыятыву зноў ўзяла яна, згадаўшы, пэўна, дзе яны ўпершыню пабачыліся:

“Ты даўно пішаш?”

“З дзяцінства...”

“Ха-а… – яна пасьміхнулася, пэўна, нешта згадаўшы, – а дзе друкаваўся?”

“Практычна нідзе... Не хачу сьпяшацца...”

“Пачытаеш сваё?”

“Тут і цяпер?”

“Так. Пачытай.”

Ён зразумеў, што размову трэба пераводзіць на нешта іншае: не хапала яшчэ тут чытаць свае вершы. Узахлёб: ха-ха! Яны сядзелі насупраць адно аднаго, твар у твар, ён даверліва ўзяў яе рукі ў свае і сказаў:

“Давай усё ж пойдзем адсюль...”

Яе зьдзівіў гэты ягоны рух, але і спадабаўся. Рукі яна не вызваліла, а зірнула ў вочы і пагадзілася. Яму падалося, што ў гэты момант між імі адбылося нейкае паразуменьне: нібыта іскра праскочыла паміж “плюсам” і “мінусам” ці “мінусам” і “плюсам” (хлопцам і дзяўчынаю, жанчынаю і мужчынам) і пачалі яны прыцягвацца адно да аднога... “Магніт спрацаваў: пачалося каханьне?” – падумаў ён – з надзеяй і боязьзю. Дзіўна, але ён не перажываў яшчэ такога пачуцьця ў жыцьці. Пэўна, затармазіўся ў разьвіцьці і тое, што да кагосьці прыходзіць у трынаццаць ці чатырнаццаць, як да Рамэа і Джульеты, да яго пастукалася толькі цяпер… У задуменьні ён выйшаў нат не кіўнуўшы сяброўцы Марыйкі і не зьвярнуўшы ўвагі на яе разгублены погляд.

Дождж скончыўся, на вуліцы было сьвежа і чыста, а галоўнае – цёпла. Такое надвор’е яму падабалася, ён “адагрэўся”, зноў стаў самім сабою, але чамусьці спахмурнела Маша, страціла сваю актыўнасьць, зрабілася такой, якою была на тым паседжаньні і яму спадабалася. Ён падумаў, што яны нібыта спалучаныя сасуды: калі ў яго добрага настрою прыбаўляецца, дадаецца – у яе адымаецца, і надварот. Добра гэта ці кепска? Ён ня ведаў. Але чым болей гаварыў, чым больш настойлівым рабіўся, тым болей сумавала яна, хавалася ў сябе, адказвала адным словам: “Ага”, альбо “Не”.

Ён так і не зразумеў, што здарылася, адкуль, ад чаго адбылася ў яе такая рэзкая перамена. Давёў да дому, заўважыў, як яна міжволі зірнула на вокны на сваім паверху (чацьвёртым, прыкінуў ён).

“Сьвятло ў кватэры не гарыць, бацькі не прыехалі...” – сказала: ці то запрасіла да сябе, ці то не.

“У цябе браты і сёстры ёсьць?”

“Ёсьць, старэйшы брат, цяпер ён у Чэхіі...”

“Вучыцца?”

”Не, эміграваў, папрасіў прытулку”

“О...”

“Потым раскажу...”

Ён здагадаўся, што магло быць з ейным старэйшым братам, чаму той зьехаў: сям’я беларускамоўная, яны з Машай ад пачатку, не дамаўляючыся, размаўлялі толькі па-беларуску (і вершы на “мове” чыталі на паседжаньні), значыць, хутчэй за ўсё, апазіцыянер, і зьехаў вымушана пасьля нейкіх мітынгаў ці злоўлены на “графіці” – за надпісы “Далоў дыктатуру!” ці яшчэ што далоў альбо “Жыве Беларусь!”, як часта цяпер бывала...

“Ты, можа, таксама зьбіраешся?”

“Хто яго ведае – брат не зьбіраўся, а зьехаў.”

“Сумна без яго?”

“Як сказаць? Нязвыкла… Між намі адзін год розьніцы – усё жыцьцё разам.”

“Хочаш, я пайду да цябе?”

“Не, не... ня трэба...”

“Чаму?”

“Я не хачу...”

“Чаму ня хочаш?”

Яна ўскінула на яго вочы – неадабральна:

“Не хачу і ўсё. Я цябе зусім ня ведаю, мы лічы першы раз бачыліся...”

“Я добры...”

“Не сумняваюся.”

“Мы яшчэ ўбачымся?”

Яна, нібыта прадчуваючы нешта, глыбока зазірнула яму ў вочы і ён убачыў у іх глыбіні такі сум, што не стрымаўся, абхапіў за плечы:

“Што з табою? Табе кепска?”

“Ня ведаю... Нешта сёньня ў мяне ня склаўся вечар. Даруй...”

“Я прынёс табе кнігу Бродскага. На вось... Пачытай. І пазвані мне, добра?” – ён адчуваў сябе старэйшым за яе на сто гадоў, яму хацелася дапамагчы ёй, хоць ён ня ведаў, у чым, яму хацелася падняць ёй настрой, хоць ён ня ведаў чым, а таму баяўся яшчэ больш яе растрывожыць – ён яе зусім ня ведаў і гэты вечар ня зблізіў іх ніколькі: – “Пазвоніш?”

Яна маўчала ў адказ, і ён, не разьвітаўшыся, павярнуўся і пайшоў, чакаючы пасьля кожнага кроку, што яна пакліча яго, спыніць. Не паклікала, не спыніла. Яму невыносна хацелася азірнуцца, пабачыць: ці стаіць яна... “Стаіць”, – думаў ён, бо ня чуў, як рыпнулі і ляснулі дзьверы, калі б яна пайшла.

Паварочваючы ў арку ён краем вока ўбачыў, што яна яшчэ стаіць разгубленая, глядзіць усьлед, зьдзіўленая ягоным учынкам, ягоным дэмаршам і парадаваўся за сябе: хапіла мужнасьці хоць на гэткі крок.

Шчыра сказаць – мужнасьці асаблівай тут не было. Яму і сапраўды гэтая дзяўчына стала абыякавай: ну разумная, ну смазьлівая, ну прыгожая, урэшце, але – ну і што... Ці мала такіх... Не пасьпелі і пазнаёміцца толкам, а ўжо выпендрываецца, а ўжо характар паказвае, а што будзе потым, калі не асекці цяпер? “Пазвоніць – добра, пабачымся потым. Не пазвоніць – і хай сабе, абыйдуся...”, – думаў ён. Лёгка, спакойна думаў, бо быў упэўнены: пазвоніць...

 

З “Дзёньніка” Аляксандра К.

“Увогуле, я веру снам.

Прынамсі, давяраю.

Прынамсі, не забываю іх імгненна.

Прынамсі, яны мяне прымушаюць задумацца...

А сны мне сьняцца выключна каляровыя. Я ў іх лятаю. Часта. Яшчэ часьцей – узлажу на нейкую гару. Цяжка, з неймавернымі высілкамі, з небясьпекаю – страхам, жахам! – сарвацца ўніз. Але я ўзлажу на гару, і адчуваю, як баляць у плячах мае рукі, як стома скоўвае ногі...

Мне сьняцца сябры і сяброўкі. Незнаёмыя жанчыны. З якімі мы, часам, такое вытвараем... Бывала, прачынаўся ад таго, што моцна біўся аб ложак – цёрся аб яго... Прачынаўся зьдзіўлены, што паміж ім і мною нікога няма… Вось толькі была... і такая вабная... і – няма… Але ўсё ўжо скончылася... і ня толькі сон... і трэба ісьці ў ванную...

А бывае, што сны паўтараюцца. Вось яны мне падаюцца самымі сімвалічнымі і праўдзівымі. Толькі як у той сімвалічнасьці праўду вылучыць, пакуль яна, гэтая праўда, яшчэ не збылася, не адбылася? Як абараніцца ад таго, што нібыта прадвызначана?.. Гэта тады, калі сны – папярэджаньні. А кажуць, часьцей за ўсё яны і бываюць такімі.

Паўтараецца некалькі сноў. Адзін вось гэтакі: я ў каляіне, на нейкім лёдзе, сьлізгаю на ім, коўзаюся і не магу ўстаць, а на мяне едзе камбайн, лязгае сваім жалезьзем, набліжаецца – а я не магу адпаўзьці ад яго, як ні грабуся – жатка, матавіла навісаюць нада мною, вось-вось сажнуць у сябе, раструшчаць, размалоцяць, зьнішчаць... Я рвуся з апошніх сілаў, каб уцячы і... прачынаюся ў жаху, у разуменьні, што ня ўцёк, не пасьпеў...

Што азначае гэты сон?

Што азначае той камбайн?..

І чаму гэты сон паўтараецца?”

 

Прайшоў дзень. Другі. Трэці... Марыйка не званіла.

Чацьвёрты. Вечар чацьвёртага. Раніца пятага. Дзень пятага. Вечар пятага. Шосты дзень ад сустрэчы – пятніца... Наперадзе выходныя... Ён бы і сам ужо набраў яе нумар, але ня ведаў яго. Паспрабаваў было знайсьці ў кампутары, у тэлефонным даведніку, але ня ведаў прозьвішча Марыйкі і нумар дому – толькі вуліцу. Зрокавай памяцьцю ён запомніў, дзе гэта і лёгка знайшоў бы і той дом, і пад’езд, і вылічыў бы нумар кватэры па вокнах чацьвёртага паверху, але не хацеў паказвацца там.

Ён паспрабаваў забыць яе. А як забыць? Клін клінам... Ён ніколі не рабіў гэтага, а тут – насуперак сабе, адважыўся і запрасіў у кіно Сьвету, якая даўно рабіла доўгія – знакавыя – позіркі ў ягоны бок, праходзячы міма на працу ў свой аддзел.

Усю дарогу да кінатэатру Сьвета шчабятала – а ён маўчаў. У зале, калі сьцямнела, паклала яму галаву на плячо, узяла пад руку і прыціснулася ўсім целам. Была яна сімпатычнай, нават мілай, і яму было прыемна з ёю. Нармальна. Разьвітваючыся, Сьвета стала на дыбачкі і пацалавала яго ў вусны – нечакана. Засаромелася ці зрабіла выгляд, што засаромелася (але як зробіш – не артыстка, каб так пачырванець), спынілася, чагосьці чакала ў адказ. А ён згадаў Марыйку. Падумаў: “Мы любім тых, хто ня любіць нас... Нас любяць тыя, каго ня любім мы... Несправядлівы, няправільны гэты сьвет... І чаму Марыйка выпендрывалася... І чаго я выпендрываюся... Нічым Сьвета ня горшая за Марыйку... Нічым Марыйка ня лепшая за Сьветку. Але чаму я і цяпер, побач са Сьветай, думаю пра яе? Сьвета чакае, а я ня ведаю, што з ёю рабіць. Бо не хачу нічога з ёю рабіць. Чужая яна мне? Можа, і так, але – гэтаксама, як і Марыйка. Дык чаму я Марыйку хачу бачыць побач, а яе не? Непрыгожая яна? Не... Даступная, сама ў рукі ідзе – і адсюль маё супраціўленьне? Як у Марыйкі да мяне?.. Можа быць, а можа і ня быць... Але трэба нешта рабіць, а не стаяць, як слуп. Вунь у Сьветкі ўжо і сьлёзы ў вачах блішчаць. Будзь джэнтльменам, стрымай сябе, ня псуй настрой хоць гэтай дзяўчынцы...” – і ён усьміхнуўся, абняў Сьвету і прытуліў да сябе.

“Дурачок, – прашаптала яна: – ты ж не сьляпы, а нібыта нічога ня бачыш...”

“Т-с-с!” – прыклаў ён палец да вуснаў: “Больш ні слова...”

“А я падумала – нарэшце заўважыў, запрасіў, дык...” – яна заплакала.

А што ён мог ёй сказаць, чым суцешыць. І навошта ён яе запрашаў? І што рабіць цяпер? Супакойваць яе. Цалаваць... Браць... Мілае дзяўчо, мілае дзяўчо...

“Давай сустрэнемся заўтра. А сёньня – спаць. Дзень цяжкі быў...” – ён парадаваўся сабе, што знайшоў выйсьце.

Яна нібыта супакоілася, спытала:

“Увечары?”

“Так.”

“Дзе?”

“Сама прыдумай.”

“У кіно я больш ужо не хачу.”

“Давай пагуляем па парку.”

“Чалюскінцаў?”

“Так.”

“Тады ля ўваходу?”

“Ля ўваходу.”

“У пяць?”

“У пяць...”

“Да заўтра...”

“Бывай...”

А назаўтра, у суботу, пад абед, пазваніла Марыйка:

“Даруй. Я не была ў Менску. Ад’язджала. Мо сустрэнемся?”

Ён быў агаломшаны: то не было ў яго нікога, а тут адразу дзьве... сяброўкі... І што рабіць, як раздвоіцца і ці варта раздвойвацца?..

Ён маўчаў і Марыйка перапытала:

“Сустрэнемся?”

Ён адчуў: калі паўза зноў зацягнецца, ён страціць яе назаўсёды.

“А дзе ты была? Далёка?”

“Справы... Убачымся – раскажу”.

 

З “Дзёньніка” Аляксандра К.

“Учора на працы ў мяне адбылася сутычка з начальнікам. Ён заўважыў, што я “на службе” нешта чытаю. А хіба забаронена? Дый чытаў я кніжку Шукшына якраз тады, калі на прахадной быў “мёртвы час”: ніхто не заходзіў і не выходзіў.

“Сутычка” – гэта не зусім праўда: начальнік крычаў, я маўчаў. Ён наляцеў на мяне, выхапіў кнігу і пачаў шкуматаць яе. Выглядала сьмешна: ён тужыцца разарваць кнігу напалам, а яна ня рвецца. Тады ён пачаў хапаць і вырываць па некалькі старонак... А потым шпурлянуў кнігу мне ў твар...

За што? Крыўдна. Але я – змаўчаў, сьцярпеў…

А сёньня раніцай, ідучы на працу, начальнік кіўнуў мне: паздароўкаўся. Мне падалося: вінавата…

І ў мяне адлягло на сэрцы: усё нармальна...

Адно – кнігу шкада: аднаўленьню не падлягае...”

 

“Мо перанесьці сустрэчу назаўтра”, – падумаў ён, бо адчуваў сваю віну перад Сьветай: сам жа запрасіў... Але Марыйка... Марыйка настойвае...

“Я змагу, толькі не раней, чым у сем.”

“Добра.”

“Дзе?”

“Там жа.”

“А мо лепш у інстытуцкім скверыку? Тым, дзе паседжаньні…”

“Мне усё роўна.”

“Тады ў сем?”

“У сем...”

“Дзьве гадзіны, каб разабрацца са Сьветай хопіць, – прыкінуў ён, – што-небудзь прыдумаю...” – і сеў чытаць Шукшына. Таго самага. Якога любіў бязьмежнай чытацкай любоўю.

Аднак не чыталася: перагортваючы старонку, ён заўважыў, што ня памятае, што на ёй прачытаў, настолькі быў заняты сваімі думкамі. Узяў сшытак, асадку, паспрабаваў пісаць – не пісалася. І не сядзелася. Ён заўважыў раптам, што ходзіць з кута ў кут пакою ўзбуджаны – узрушана. У яго сапраўды дагэтуль не было дзяўчатаў. Калі не лічыць аднакласьніцаў, якія падавалі яму нейкія знакі ўвагі на сумесных вечарынках ці днях народзінаў сяброў. Ну, бывала, таньчылі – цесна, шчыльна. Неяк была нават спроба пацалавацца, калі яны з Таняю засталіся ўдвух у цёмным пакоі – адыйшліся, так ім захацелася, на дні народзінаў у Толіка, аднак нічога не атрымалася: толькі тыцнуліся гарачымі вуснамі няўмела ды цмокнулі – паветра ў сябе ўцягнулі, а потым проста краналі сухімі-сухімі вуснамі шчокі, шыю, лоб адзін аднаго...

Пасьля таго ён увогуле ніколі ні з кім не сустракаўся – не было і жаданьня, пакуль ня ўбачыў на паседжаньні Марыйку... Сьвета праходзіла паўз яго сотні разоў да таго, какетліва зыркаючы і нават загаворваючы, але не ўзьнікала ў яго нават памкненьня, а ня тое што жаданьня запрасіць яе хоць бы раз у кіно, тым болей: наўмысна шукаць сустрэчы...

Значыць, усё ж – Марыйка... Але Сьвета ўжо ягоная, а Марыйка – яшчэ невядома, якія конікі пры сустрэчы выкіне... Што лепей: журавель у небе ці сініца ў руках? Зрэшты, што тут думаць, што выбіраць, калі пра дзяўчат ён абсалютна нічога ня ведаў, апроч іхніх імёнаў. І цяпер, згадваючы іхнія твары, постаці, ён вырашыў – дзеля эксьперыменту, дзеля праверкі сваіх здольнасьцяў, інтуіцыі – паспрабаваць угадаць хто яны, з якіх сем’яў, што любяць, што ненавідзяць... А потым праверыць з часам, што з гэтага атрымалася, наколькі ягоныя ўяўленьні супалі з праўдай.

Ён сеў за стол, узяў аркушык паперы, напісаў на ім зьверху: “Марыйка”, адступіў трохі ўправа і вывеў: “Сьвета”. Далей пачаў запаўняць паралельна нібыта адказы на анкету:

 

 

Ён спыніўся: дужа розныя ў яго дзяўчаты выходзяць, проста антыподы. Прычым адная, відочна, са знакам плюс, другая – мінус... І таму наступную графу зрабіў агульнаю, хоць, можа, і зарана:

 

 

І ўсё? Далей зноў пайшло рознае:

 

 

Не стрымаўся і пасьміхнуўся – ён відавочна сімпатызаваў Марыйцы, але намаляваў яе “ідэал” такім, пад які сам аніяк не падыходзіў. Бо сам быў звычайным. Простым: ні прыгожым, ні брыдкім, ні высокім, ні нізкім, не душой кампаніі, але і не губляўся пры патрэбе... Сярэднячок – можа быць... Але – ён так і ня скончыў ні адну ВНУ, у якія паступаў, ён так і ня мае прыстойнай адукацыі, і не прыстойнай нават, – ніякой. А, мяркуючы па тым, як пачаў расьпісваць якасьці дзяўчат – мае нейкія патрабаваньні да іх. Ды – які з яго муж, бацька? У Сьветы ён мог бы сядзець на шыі, яна б да пары да часу, пакуль не пайшлі дзеці, цярпела б яго, а з Марыйкай гэты нумар ня пройдзе... Бацькі не дапусьцяць. На першай жа сустрэчы спытаюць: і як ты зьбіраешся жыць далей – на заробак вахцёра? Гэта праца для пенсіянераў, а табе ж сям’ю гадаваць... І ўсё. Пралёт. Злазьце, прыехалі: вашая станцыя, выходзьце. Цікава, а ці вучыцца Марыйка? І Сьвета, вядома...

 

 

Такім чынам, нічога пра дзяўчат ён ня ведаў, а з прыдуманага ім вынікала адназначна хіба адное: прыярытэт для сябе ён вызначыў – Марыйка. Прынамсі, дабіцца яе, а тым болей пакінуць пры сабе, будзе цяжка, значна цяжэй. Між тым, як Сьвету ён ужо лічыў сваёй, даступнай.

Значыць, мужчына-паляўнічы (як добра ён пра сябе думае...) выбірае Марыйку... Та-а-ак... Сёньня варта пастарацца ўтрымаць яе, зацікавіць нечым, не пасварыцца... Чым яе ўтрымаць? Адзіны пакуль агульны інтарэс – літаратура. Калі ён не памыляецца. Тут – прасьцей... Але – утрымаць мала. Трэба яшчэ і сёе-тое выведаць... Даведацца між іншым, і не для гэтай паперкі. Ён склаў сьпісаны аркушык і акуратна разарваў яго, потым яшчэ і яшчэ раз – каб ні ў кога не зьявілася ахвоты складваць кавалачкі.

Зірнуў на гадзіньнік. Да сустрэчы са Сьветай засталося 40 хвілінаў. Калі зараз выйсьці, то можна і не спазьніцца. Ён апрануўся насьпех, не выбіраючы, у тое, што насіў звычайна, і пайшоў.

 

З “Дзёньніка” Аляксандра К.

“Горад, родны горад нейк прашоў міма мяне, хоць я і пражыў у ім ўсё жыцьцё. Не было тут у мяне сяброў – нават у двары, а тым болей – сябровак. Неяк не цікавілі яны мяне. Можа, таму, што з-за частых пераездаў бацькоў – а мы памянялі чатыры кватэры ў розных раёнах – мне давялося вучыцца ў чатырох розных школах, а значыць, прыходзіць навічком ва ўжо зьбіты клас.

Мая сарамлівасьць (і заіканьне) не спрыялі хуткаму зьяўленьню сяброў, а як толькі я звыкаўся і мяне пачыналі прымаць у свае кампаніі аднакласьнікі такога, які я ёсьць, мы зноў пераязджалі...

Па вяртаньні з вёскі, праўда, я шукаў працягу тых кантактаў, што былі ў мяне з Наташаю. Аднак зацягнуць дамоў аднакласьніцаў было цяжкавата. Дый неяк саромеўся я. Але калі мне было гадоў дзевяць патрапіў я да суседскай дзяўчынкі Алесі, якой было гадоў трынаццаць. Здаецца, мама мая пайшла ў тэатр і папрасіла яе паглядзець за мною.

Спачатку ўсё было чынна – мы прыглядаліся адно да аднаго, – потым раззнаёміліся, разгуляліся – у іх таксама дома не было нікога. Алеся распачала нейкую гульню – нешта не давала мне паглядзець, а я ў яе адбіраў. Яна ўпала на ложак, а я на яе і ў нейкі момант заўважыў, што яна не абараняецца, а мне і адбіраць тую рэч ня хочацца. Мы застылі ў такой паставе. Яна нам спадабалася. Нам было добра, але калі я хацеў устаць, зьбянтэжана, бо ведаў як бывае і як можа быць далей, Алеся мяне прытрымала (яна сораму таго яшчэ ня ведала, ёй проста было прыемна…) і мы яшчэ трохі пакоўзаліся.

І потым, калі заставаліся разам, адныя – мы наўмысна паўтаралі тую гульню: яна хавала нешта, а я ў яе адбіраў, але я так і не адважыўся паказаць ёй, што бывае далей і як бывае яшчэ прыемней гуляць, калі распрануцца…

Але аднойчы Алеся ўстала на ложку і пачала павольна-павольна распранацца… засталася зусім голай і я ўбачыў першыя нясьмелыя, кволыя яшчэ, рэдкія, але чорныя-чорненькія валосікі ў яе на лабку...

А потым… – не, гэта я пачынаю ўжо прыдумляць…

Паэт, блін…

На самой справе нічога не было… Даруй, даруй мне Алеся…

…Алеся даўно замужам – за Васькам з суседняга пад’езду, і я часам бачу іх на шпацыры вакол дому, з каляскай, у якой сядзіць двойня – два хлопчыкі…”

 

Як ён і думаў, Сьвета ўжо чакала яго. Стаяла ля ўваходу, ля адзіных расчыненых дзьвярэй, і кідала позіркі ўправа-ўлева нібыта баялася прапусьціць. Такой яна падабалася яму яшчэ менш. Ці, лепей сказаць, – зусім не падабалася. Ён нават падумаў, што з яе боку гэта выглядае не каханьнем, а нечым іншым. Разьлікам...

Пэўна, ён не памыліўся ў сваіх запісах-накідах: мажліва, тут спрацоўвае чыста жаночая (дзявоцкая? не – постсавецкая…) боязь застацца ўрэшце рэшт адной... “Калі так будзе баяцца, дык дакладна застанецца...” – падумаў ён. “Лічы, ужо засталася...” – дадаў сабе, бо яму дужа не хацелася да яе падыходзіць.

Аднак, пакуль ён пралічваў, што зрабіць, Сьвета ўбачыла яго і прыветна-радасна замахала рукою: “Тут я, ту-ут!” “Добра”, — буркнуў ён сам сабе і нібыта прысьпешыў крок, а на самой справе пасьля кароткага рыўка адразу ж пайшоў яшчэ павольней. Толькі цяпер, гледзячы на гэты шчасьлівы твар, ён падумаў, што на спатканьне звычайна купляюць кветкі, а ён ідзе як вахлак... Усьміхнуўся сам сабе – Сьвета падумала, што ёй – і расьцьвіла, як не растала. “Папаўся... Вадзі цяпер яе, выгульвай, ды яшчэ размовы разумныя размаўляй... І дзеля чаго?”

Не было ў яго адносна Сьветы цяпер ніякіх намераў. Ня стала. Абсалютна. Не хацелася нават зацягнуць у ложак. Не карцела і распытваць (дзеля “анкеты” як праверкі сябе) пра сям’ю і захапленьні. Адно жаданьне ўсплыло і зацьміла іншыя: як мага хутчэй разьвітацца...

Аднак ён ня змог зрабіць гэта адразу. З гадзіну яны блукалі па паркавых сьцежках. То моўчкі, то перакідваючыся дробнымі, нязначнымі словамі. Між, іншым, ён даведаўся, што ў Сьветы ёсьць сястра. Прынамсі, адна. Старэйшая. (Ці ёсьць малодшая і ці ёсьць увогуле яшчэ хто ў сям’і – брат да прыкладу – ён не спытаў: нецікава, непатрэбна гэта зусім). Сястра замужам. Муж яе пару разоў прыставаў да Сьветы, калі заставаліся дома адны, клаў на канапу, але... Ён ня бачыў, што расказваючы пра гэта – намякаючы на... – Сьвета дужа ўважліва сочыць за ім... Ён быў абсалютна абыякавы, ён быў рэч у сабе, ён амаль ня чуў Сьвету, ён хутчэй чуў пошум дрэваў, крокі іншых людзей, гуд паркавых атракцыёнаў... і голас Сьветы – толькі як працяг гэтага гулу...

“Ты ня чуеш?.. Ня чуеш?.. Ня слухаеш?..” – штуршок у плячо вярнуў яго ў сябе. Сьвета пакрыўджана насупілася.

“Даруй, задумаўся, адключыўся...”

“Ты мо захварэў, ці ў цябе нейкія праблемы?”

“Цяжка сказаць. Радок добры напісаўся...”

“Радок? Ты пішаш вершы?”

“Во, блін, уліп, – падумаў ён, – і трэба ж было ляпнуць…” – і адказаў:

“Ды не сур’ёзна гэта… Так…”

 

З “Дзёньніка” Аляксандра К.

“Бродскага назвалі тунеядцам і пасадзілі ў турму... Я не адчуваю сябе тунеядцам, бо, нібыта, працую... Ды і час ня той: цяпер можна і ўвогуле не працаваць. Але нешта падобнае ў нас ёсьць: мая праца, якая б яна ні была – не мая, апроч адной: пісаць вершы...

Гэта я супакойваю сябе, бо разумею, што трохі – добрае слова: “трохі”! – не такі, як усе: так і ня змог займець нейкую адукацыю, хоць і атрымлівалася нібыта, хоць і ня горшы за іншых, не безгаловы і не бязрукі, не тупы, урэшце... Але – не такі, як усе...

Вось і апраўданьне сабе знайшоў: не такі, як усе. А хто такі, як усе? Што значыць: такі, як усе? Быў бы не такі, не пайшоў бы на працу ўвогуле. І не шукаў таго, што шукаюць усе… А жыў бы адной любоўю, адным каханьнем да адной жанчыны – паэзіі…

І ўкладваў бы ў гэтую справу ўсю душу, і аддаваў бы ёй увесь час…

Дык не – хандра, самота, адзінота і як вынік – лянота… І верш адзін у месяц, а то і менш, а то і радзей…

А жыць бы – ні дня без радка. Набіў бы руку і выбіўся ў геніі. Задаткі ж ёсьць – застаецца толькі разьвіць іх. Бо геній – гэта 99 адсоткаў працы і 1 адсотак таленту…

Але без таго адзінага адсотку – няма генія.

Зрэшты, як і без 99 адсоткаў працы...”

 

Яны са Сьветай разьвіталіся – без надзеі на новую сустрэчу. Як ні зазірала яна яму ў вочы, нічога апроч касьмічнае пустэчы ўбачыць там не магла. І яна пайшла, апусьціўшы галаву, у свой бок, а ён, падфутбольваючы няшчасны каменьчык, што патрапіўся на дарожцы, у свой…

У яго была яшчэ амаль гадзіна да спатканьня з Марыйкай! Як толькі ён адыйшоў ад Сьветы – нібыта цяжар апаў з ягоных плячэй, так лёгка яму стала, нават весела: ён заўважыў раптам, што дзень сёньня неназойліва сонечны, хоць сонца ўжо і хілілася да вечару, што людзі вакол не заклапочаныя і засяроджаныя, а абуджана-цікаўныя. Ішоў і бачыў чамусьці не адно насупленыя твары, як раней, а выключна радасныя, усьмешлівыя. Што здарылася? Нічога ня здарылася. Што зьмянілася? Нічога не зьмянілася. Але чаму такія перамены адбыліся ў ім? Хто нябачна ўплывае на яго? Бо сам ён нічога не рабіў дзеля зьменаў. Ён проста жыў: ішоў на сустрэчу, прагульваўся са Сьветай... І цяпер проста ідзе... Няўжо ён пакахаў? Ці, можа, адчуў, што яго кахаюць? А ён бачыў, што Сьвета яго кахае, ну, калі і не кахае, дык сімпатызуе яму і мае нейкі спадзеў на яго... А гэта ня можа не заўважацца, а гэта ня можа не падымаць настрой, нават, калі табе тое зусім ня трэба... Кожны хоча, каб яго любілі… “Стой, не сьпяшайся, – паспрабаваў ён супыніць сябе, – будзь гатовы: зараз здарыцца адваротнае: Марыйка груба “пракіне” цябе і ты зноў надоўга скісьнеш...”

Ён паспрабаваў вярнуцца да сустрэчы са Сьветай: што яна яму расказвала? Ага, пра сястру, пра яе мужа, які прыставаў ня раз... Маці... Бацька... Яна жыве ў кватэры сястры. А дзе бацькі? У вёсцы? Прынамсі, ня ў Менску. А дзе, ці далёка – неяк не прагучала ці прагучала, а ён яе пачуў... Яна нешта казала пра свае захапленьні. Кіно, ага – кіно. Даволі пуставатая, звычайная дзяўчына са звычайнымі запатрабаваньнямі. Размову пра “мыльныя оперы”, пэўна, прывычную ў ейнай кампаніі, ён не падтрымаў і падтрымаць ня мог, бо не глядзеў іх, бо толькі пачуўшы гнюсявыя галасы дубляжу – а маці ягоная якраз не мінала ўсіх гэтых “Ізаўраў”, “Проста Марыяў”, ды “Багатых...”, што ня плачуць (ці то, па фільме, таксама плачуць?), цяпер ужо і зробленых у Расіі, з ня менш гнюснымі галасамі ды музыкай – зачыняў шчыльней дзьверы, бо ў яго была ўжо алергія на іх. Нават не на фільмы, а на галасы акцёраў... Так, яны са Сьветай абсалютна розныя. Па сьветаўспрыманьні, па акаляючым асяроддзі, па памкненьнях і спадзевах на будучыню… Што, можа быць, і добра. Але – наколькі падобныя (розныя) яны з Марыйкай? Ня Сьвета і Марыйка, а ён і Марыйка... І ў чым жа тое падабенства? У апошнюю чаргу, вядома, што спрабуюць яны пісаць вершы... Ён ня ведаў – наколькі ў яго гэта сур’ёзна, ці стане пісаньне ягонай прафесіяй у будучыні альбо нават хобі перастане быць, а вось наконт Марыйкі мог сказаць абсалютна ўпэўнена: для яе гэтае захапленьне, калі не да замуства, дык да першага дзіцяці – паэткай ёй ня быць. Уся яе пісаніна закінецца і забудзецца, хоць яна (безумоўна, як і ўсе жанчыны ў такім узросьце), больш таленавітая, чымсьці ён, і вершы ў яе лепшыя. Цікавейшыя. І знаходкі ёсьць. А які файны радок пачуў ён: “Завязі мяне туды, дзе асфальт канчаецца...” Яна, пэўна, і сама не разумее, наколькі ён непасрэдны і жывы атрымаўся, а адсюль – таленавіты... Геніяльны радок – і нікім да яе не напісаны, не прыдуманы... Геніальнасьць – у простасьці. І толькі. Усё геніяльнае – простае, але ня ўсё простае – геніяльнае. А, можа, то і не яе радок – засумняваўся ён раптам, а пачуты на тым паседжаньні ад якойсьці іншай дзяўчыны... Але – ня важна.

Ня важна.

 

З “Дзёньніка” Аляксандра К.

“Мужчыну на ўсё жыцьцё застаецца столькі гадоў, у колькі ён упершыню спазнаў жанчыну...

Калі так, то я – горкае дзіцё...

Але ці “спазнаваў” я тады, там, у пуні? Ці можна лічыць тую гульню ў дзедавай вёсцы, у пуні на леташнім сене, нечым сур’ёзным?

Не, я, мусіць, і дагэтуль не спазнаў...

А значыць, усё роўна застаюся дзіцём(?), пакуль не спазнаю – не пасталею(?)…

Во цікава паназіраць за сабою, што адбудзецца са мною адразу пасьля… І хто будзе тая першая, што “замарозіць” мой узрост… Няўжо Марыйка?..

А як гэта бывае (ёсьць) у жанчын?

Ад чаго адлік сталасьці ідзе ў іх?”

 

“Што сёньня за дзень?” – падумаў ён, падыходзячы да скверыку. Здаецца ж, ня нейкае сьвята. Звычайная субота. Але чаму ў інстытуцкім скверыку студэнтаў – як пчолаў у вулеі? Ён нават разгубіўся трохі: дзе тут чакаць Марыйку? І як яе ўбачыць? Можна гадзіну праблукаць і не знайсьці яе між сотняў дзяўчат і хлопцаў...

Пайшоў да ўваходу ў будынак і стаў на прыступкі. Галовы, галовы – як сьпелае поле капуснае – былі перад ім, і заўважыць, убачыць сярод іх Марыйку – было немажліва, аднак, прынамсі, цяпер, пры жаданьні, яна магла яго ўбачыць здалёк.

Яна сапраўды першаю згледзела яго, а ён заўважыў яе толькі тады, калі яна падняла над галавою руку і памахала яму. “Госпадзе, Божа мой, якая прыгожая ў яе рука, – падумаў ён міжволі, – Тонкая, плаўная – шыя лебядзіная... І пальчыкі складзеныя дзюбкай…”

З цеснага натоўпу, як з густога лесу, яны выйшлі разам, і разам шумна, з палёгкаю, уздыхнулі. Потым зноў была кавярня – іншая, з дзяўчатамі, што называлі сябе “кабарэ”, з “жывою” музыкаю, аднак размова ў іх зноў не пайшла. Марыйка была сумнаю, нібыта нешта здарылася. Ён паспрабаваў разгаварыць яе, замкнулася яшчэ больш.

“Ты абяцала распавесьці, дзе была...”

“У брата...”

“У Чэхіі?”

“Так.”

“Ну і як ён?”

“Нармальна.”

“А з чаго сум? Спадабалася там, захацелася застацца?”

“Усё там добра. Горад прыгажэнны – Прага. Але брату закарцела са мною дамоў зьезьдзіць. Настальгія, кажа... На мяжы яго і ўзялі...”

“За што?”

“За мінулыя справы.”

“А канкрэтней.”

“Ён эміграваў, бо ўзбудзілі крымінальную справу. За графіці. (“Вось-вось”, – падумаў тут ён: штосьці ды супала…) На школе сваёй, дзе раней вучыўся, ды трох будынках побач напісаў “Жыве Беларусь!” і яшчэ нешта... Арыштавалі. А калі адпусьцілі да суда пад падпіску, ён праз Украіну ў Чэхію рвануў. І хай бы сядзеў там, дык не, захацелася дамоў. Думаў, забыліся, даравалі. Цяпер ужо да суда ня выпусьцяць...”

“А ў цябе ўсё нармальна?”

“На вучобе праблемы пачаліся. Дэкан выклікаў, палохаў выключэньнем...”

“За што?”

“Ды ні за што. Каб было за што – ужо даўно выключылі б...”

“А дзе ты вучышся?”

“Журфак.”

“Працуеш ужо?”

“Не, я на дзённым... Трэці курс. Але паступіла ня з першага разу.”

“Такія вось вершы...” – сумна падрахаваў ён і спытаў: “Чым я табе магу дапамагчы?”

“Нічым. Мне проста абрыдла сумаваць адной. Вось і патэлефанавала табе...”

А сапраўды – чым ён мог ёй дапамагчы? Спачуваньне ж, бачна было, толькі раздражняла яе.

“А што бацькі?”

“Лаюцца...” – Памаўчала: – “Яны ў нас з тых часоў – савецкіх. Сумуюць па СССР. Па стабільных заробках, па дэфіцыту ды блату, па ўпэўненасьці ў будучыні... Хацелі б вярнуць мінулае, хоць разумеюць, што гэта ўжо немагчыма. Мы з братам – позьнія дзеці. Бацька і маці мелі іншыя сем’і, разьвяліся. Дзяцей не было ні ў яго, ні ў яе, а пабраліся – яму за сорак, ёй пад сорак было – брат нарадзіўся, потым, праз год, я. Цяпер яны пенсіянеры. Больш на лецішчы жывуць. Нават зімою часта туды зьязджаюць. Мы з братам – амаль іх унукі па ўзросьце, таму кантактаў ніякіх. А тут яшчэ гэтая беларускасьць у нас абудзілася – патрыятызм, які бацькі нацыяналізмам называюць... Калі брат пісаў фарбаю на школе, я недалёка была. Сачыла за вуліцай. Папярэдзіла брата, калі ўбачыла міліцыянтаў, але ён захапіўся – клічнік дапісаць хацеў і не пасьпеў уцякчы: я бачыла, як яго бралі, як білі нагамі міліцыянты, але дапамагчы не магла... І добра, што ня выйшла са сваёй схованкі... А, можа, і ня добра... Ня ведаю... А ты чаму, дарэчы, па-беларуску размаўляеш? Адкуль у цябе гэта?”

“Сам ня ведаю. Мо ад сяброў. А мо таму, што віну нейкую адчуваю за сябе і за тых, хто ад мовы адмаўляецца... Ня ведаю...”

“У нас настаўнік файны быў. Гісторык. Ён брата зачапіў мінуўшчынай. І мяне. А там – пайшло-паехала. Гісторыя – дужа важная рэч. Чым болей ведаеш – тым больш хочацца ведаць і тым большы гонар за свой край... Ды што я табе кажу...”

“І ў мяне, пэўна, з гісторыі пачалося. Дакладней, з гістарычнай літаратуры, з Караткевіча, з гонару раптоўнага за свой горды народ – калі казаць высокімі словамі... Мову я сам вучыў. Практыкаваўся, калі ў вёсцы ў дзядулі быў. Сяброў беларускамоўных у мяне не было – і цяпер няма. Брата ці сястры таксама няма. Адзін. Толькі маці. А бацьку я ўвогуле ня ведаю, ня бачыў ніколі. Маці спачатку казала – лётчык. Потым перастала. Думаў, што зэк нейкі: лётчык-налётчык... Аказалася – толькі год таму маці прызналася, калі мае вершы ў “Крыніцы” надрукавалі, – што паэт. Беларускі паэт, які рана памёр. У яго была сям’я, калі ён з маці пазнаёміўся. Закахаўся. Думаў разьвесьціся ды не пасьпеў. Загінуў у аўтакатастрофе яшчэ да майго нараджэньня...”

“А якое ў яго прозьвішча? Як і тваё?”

“Не, вядома, у мяне матчынае прозьвішча, а ягонае... Якая розьніца... Я чытаў ягоныя вершы. Як па тым часе – дужа файныя. А калі б яшчэ пажыў трохі... Яму не было і трыццаці... Яму і сёньня няма трыццаці. Хутка я яго даганю... Ён шмат пасьпеў зрабіць, а я...”

Машы спадабаліся ягоныя апошнія словы, спадабаўся расповед:

“Усё ж, скажы – як ягонае прозьвішча”,

“Потым. Будзе час. Прынясу кнігу і разам пачытаем вершы”.

Ён адчуў, што нешта зьмянілася ў іх адносінах. Нібыта цяпло пайшло ад Марыйкі, заміж холаду... На разьвітаньне ў той вечар яна нават пацалавала яго. Сама. Прыўхінулася грудзьмі і чмокнула ў шчаку...

Ён ішоў дамоў і думаў: навошта я хлусіў ёй? Няўжо пэўная мэта вартая любой маны? Дзяўчына – паверыла яму, прыняла за “свайго”, за “родную душу”. Ёй, відаць, яшчэ больш адзінока, чымсьці яму. Так, ён прыдумаў: проста, каб падыграць ёй – і бацьку-паэта, і сваё захапленьне “мовай”. Быў у яго перыяд, калі ён шмат пісаў па-беларуску, але тое прайшло. Цяпер жа ён і самую мову і тых, хто на ёй размаўляе, – хутчэй, маўкліва ненавідзеў. Ну ня тое, каб ненавідзеў, але неяк пагардліва ставіўся, маўляў, чаго ім трэба, выпендрываюцца тут… Прынамсі, думаў так да спатканьняў з Марыйкай. З чаго гэта пачалося? Ды з нічога. Што паўплывала? Ды нішто. “А сапраўды, за што неўзьлюбіў?” – падумаў раптам ён. Чаму з нейкага часу ў яго выклікае алергію ўсё беларускае, чаму падаецца яно больш прымітыўным за рускае? Адкуль гэта пайшло? Ніколі не задумваўся... Не любіў – і ўсё, ненавідзеў – і ўсё. Бо ўсе вакол яго не любілі і ненавідзелі “мову”. Плыла гэтая пагарда штодзень з радыё, з тэлебачаньня... “За што? Чаму?” – а таму, што не задумваліся над гэтым, бо той, хто сам задаў сабе такія пытаньні, зьмяняўся і рабіўся іншым, бо як можна не любіць родную маці, якая б яна ні была... Але ён не задумваўся. Дагэтуль. Бо так было прасьцей жыць. Сапраўды, прасьцей. Аднойчы ён паспрабаваў у краме па-беларуску папрасіць прадавачку падаць хлеб. Як яна вызьверылася на яго! Божа мой... Як на нікчэмнасьць, як на поскудзь нейкую. І ён моўчкі адыйшоў. А пасьля гэтага аднойчы назіраў падобную сітуацыю ў кавярні. Хлопец з бел-чырвона-белым значкам папрасіў “філіжанку кавы”. “Чьто-чьто? – пагардліва перапытала афіцыянтка. “Філіжаначку кавы”, – спакойна паўтарыў хлопец. “Как это? Вы поляк?”— перапытала дзяўчына. “Я беларус. І не прыкідвайцеся, калі ласка, што вы не разумееце”, – яшчэ спакойней, годна паўтарыў хлопец. “Это кофе чьто лі?...” – нібыта сама сабе сказала дзяўчына і прынесла тое, што трэба...

Ён ня ўмеў быць такім упэўненым і настойлівым. Ён губляўся. Ён ня мог быць такім, як той хлопец. Ён мог быць такім “як усе”. І ён раптам падумаў для сябе: сёньня цяжка быць беларусам у Беларусі... Ды і навошта. Навошта самому сабе ствараць дадатковыя цяжкасьці?.. І зьмірыўся.

Цяпер ён зноў прагнаў гэтыя думкі, як толькі яны захацелі прымусіць яго паспрабаваць нешта зьмяніць... Вярнуўся да Марыйкі. Чаму ён цацкаецца з гэтай дзяўчынаю? Чаму заігрывае з ёю? Ды таму, што зразумеў – прызнаўся ён сабе, ідучы усё шпарчэй і шпарчэй: яна і ёсьць тое, што ён шукаў... Са Сьветаю трэба заканчваць: не адказваць на званкі. Хай жыве сваім жыцьцём, і, дасьць Бог, знойдзе сабе добрага хлопца... А з Марыйкаю... З Марыйкаю... Менавіта з ёю, а не са Сьветаю, хоць са Сьветаю было б прасьцей, але хочацца з Марыйкаю... З Марыйкаю, нарэшце прызнаўся ён сабе ў тым, што не давяраў нават “Дзёньніку” (тым болей – “Дзёньніку”!), як толькі можна будзе, як толькі прыйдзе час, яны паедуць на лецішча, ці проста ў лес... Лепш у лес, каб было менш праблемаў. Менш, чымсьці ў горадзе. Не давяраў ён гораду, гарадской кваэры... Вось лес – гэта іншая справа... І ён зробіць там тое, што задумаў даўно, што карціць яму даўно, дзеля чаго, урэшце, і распачаў ён гэтыя знаёмствы. Так, зробіць з Марыйкаю, хоць са Сьветаю было б лягчэй. Але яму хочацца з Марыйкаю. І ён зробіць тое з ёю...

Ён прыйшоў дахаты зусім ачмурэлы ад мрояў. Не распранаючыся ўпаў на ложак. І доўга ляжаў, гледзячы ў столь, пракручваючы адны і тыя ж думкі...

 

З “Дзёньніка” Аляксандра К.

“Пазнаёміўся з адною дзяўчынаю. У яе брат – змагар, як яна кажа. Разам з іншымі змагаецца з дыктатурай. Расклейвае ўлёткі, распаўсюджвае анты-газеткі, ходзіць на пікеты ды мітынгі, “лёзунгі” на сьценах піша...

Мне сьмешна стала: тожа мне – героі-падпольшчыкі... Як пры немцах: улёткі расклейваюць, “жыцьцём рызыкуюць”.

Праўда, яна мой сьмех не зразумела. Кажа, і сапраўды рызыкуюць, і сапраўды героі: міліцыянты, калі затрымліваюць, б’юць тых хлопцаў моцна, не шкадуючы, “суткі” даюць, штрафуюць.

Я: дык ёсьць за што – сьцены псуюць, клеем мажуць, графіці – слова якое прыдумалі! – пішуць, пэцкаюць фарбаю дамы і платы – “Жыве Беларусь!” Ну жыве, а хто супраць? Няхай жыве…

Карацей, не паразумеліся з ёю. Яна іх героямі лічыць. А мне – сьмешна...”

 

Што ён зробіць з Марыйкаю – яму прысьнілася ў тую ж ноч... Яны ідуць па лесе. А лес ня змрочны, а чысты-чысты. Залаты – хваёвы, белы – бярозавы. Дзень сонечны. Трава зялёная. Неба блакітнае – ні хмурынкі. Прыгажосьць неапісальная. Марыйка нагінаецца, каб сарваць ягадку. Сунічку. А сукенка ў яе кароткая. Вецер-гарэза падхоплівае спаднічку, загортвае на сьпіну. А Марыйка там, далей – без нічога, і тое, што ён бачыць, набліжаецца да яго, заварожвае, павялічваецца, як у кіно, на ўвесь экран... і ён прачынаецца, прахопліваецца ў ложку.

Вакол цемра. Ён мацае яе перад сабою і ня можа адразу зразумець, дзе ён? Вакол пустэча... Ён палохаецца, але цемра патроху ападае, і ён бачыць абрысы коўдры на нагах, потым белую лямпу ля ложку і здагадваецца, што ён дома, у сваім пакоі... “Вельмі важна, – думае ён у працяг сну, – запрасіць яе так, каб ніхто ня ведаў, што яна з ім. На ўсялякі выпадак. Ці мала што. Мяркуючы па адносінах у іхняй сям’і, Маша нікому ня скажа пра яго. Магла б сказаць брату, мажліва, магла б, але брат цяпер пад арыштам. А бацькам – ніколі ня скажа... (А Сьвета сказала б сястры – пахвалілася. Ці мужу яе... Вось дзе падсьвядомасьць дапамагла, вынырнула своечасова.) Усё сыходзілася. Усё было як найлепш. Ён, нарэшце, знайшоў тое, што яму трэба... Добра, што жыцьцё, часам, дае нам права на выбар. І я выбіраю... я выбіраю... лепшае... Ён усьміхнуўся, і з гэтаю ўсьмешкаю на вуснах заснуў.

 

З “Дзёньніка” Аляксандра К.

“Адна заве мяне Сашам, як мама, другая Алесем, як ніхто больш ня кліча.

І хоць я вельмі люблю маму, сэрцам схіляюся да той, што называе мяне Алесем. Хоць нават вершы свае, і беларускамоўныя, я падпісваю – прынцыпова – Аляксандр, а не Алесь…

Навошта мне гэтыя дзяўчаты? Чаму я столькі гадоў жыў бяз іх, жыў не зважаючы на іх прысутнасьць і раптам кінуўся ў “каханьне”?

Шчыра прызнацца – а як іначай у сваім дзёньніку, які, спадзяюся, ніхто не пачытае – ёсьць у мяне да жанчын, да дзяўчат, нейкая боязь, ці што, з таго самага часу, як у мяне не ат… (далей закрэсьлена, шчытна замазана атрамантам, так што не расчытаць)...

Але – не, ня буду пісаць цяпер, хай застанецца гэта толькі маім…

А яшчэ таму, што дастала маці.

Не, яна ня лезе з лішнімі роспытамі, не задае пытаньні пра “маіх” дзяўчатаў. Думаю, яна здагадваецца, так, яна безумоўна, ведае, што ў мяне нікога няма. Прынамсі, да нядаўняга не было.

А час ужо.

Гады падціскаюць. Мне 27. Маці ня супраць ужо і бабуляй стаць, унукаў пагушкаць.

Ёй, пэўна, і перад сяброўкамі няёмка. Таму з месяц назад, пасьля таго як “выправіла” мяне на першае спатканьне, яна асьцярожненька пачала распытваць. Ды так, што я падумаў раптам: ці не падазрае яна мяне ў тым, што я “блакітны”, як многіх адзінотных хлопцаў цяпер падазраюць, бо, нарэшце, дачуліся пра такую зьяву, якой раней у нас, як і сэксу, “не было”….

А ў мяне ж і хлопцаў-сяброў няма...”

 

...А Марыйка, між тым, зноў прапала. Не на дзень, не на два і не на тыдзень. Зьнікла, нічога не сказаўшы яму. Ён тэлефанаваў, вечарамі прыходзіў да яе пад’езду, сядзеў, чакаў непадалёку на лаўцы, назіраючы за ўсімі, хто заходзіў у дом, але Марыйкі сярод іх не было. І, падобна, што вечарамі не гарэла сьвятло ў ейнай кватэры. А дзе ў іх лецішча, ён так і не дадумаўся спытаць.

Усе ягоныя планы разбурыліся. Больш за тое, ён адчуў раптам, што яму не хапае той дзяўчыны, што там, дзе яна была ў ягонай душы, у сэрцы – пуста. Вецер гуляе... “Забудзься... – паспрабаваў было супакоіць ён сябе. – Такіх, як яна – тысячы. Добра, што зьехала, і ў цябе ёсьць час агледзецца і адумацца. Каб не нарабіць глупстваў”. Але – не магла яна так вось, не сказаўшы нічога – зьехаць. Пэўна, нешта здарылася... А калі зьехала, не падумаўшы пра яго – дык трэба забыцца пра яе як мага хутчэй. Але – а як жа брат яе? Можа, і яе пасадзілі – сьледчыя выведалі, што і яна была там, ля школы?.. І перадачы ёй нават няма каму насіць... І ён у каторы раз з надзеяй ішоў да яе дому. І “забыцца” на яе ня змог, нават выпадкова даведаўшыся, што і сапраўды яна зьехала з бацькамі адпачываць на поўдзень, а брат нібыта нейкім незразумелым чынам вызваліўся, і адразу ж, зноў праз Украіну, махнуў у Чэхію (пачуў гэта ад суседак-бабулек, што перамаўляліся пры пад’езьдзе).

Вярнуўшыся Марыйка, як ні ў чым ні бывала, патэлефанавала яму:

“Дзень добры... Убачымся?..”

Ён ішоў на спатканьне ўскрыўдаваны дарэшты з намерам “закаціць” скандал, а прыйшоў, убачыў яе і адмяк, ледзь не заплакаў ад радасьці сустрэчы. Яна пахарашэла, нібыта нават пасталела. Паўднёвы загар ёй дужа пасаваў. Ён ня стаў распытваць яе пра адпачынак, хоць адчувалася, што яна чакае пытаньняў, ёй карціць распавесьці. І яна ня вытрымала. Ён слухаў і ня чуў яе, а думаў пра сваё. І раптам, ні з таго ні з сяго, між яе словаў пра пякучую гальку на беразе – аж пяткі шыпяць, бы на патэльні – сказаў:

“Давай на выходныя наладзім пікнічок у лесе...”

“З кампаніяй?”

“Не, удвох...”

“Давай...” – пагадзілася яна, па інерцыі, між іншым, але разам нібыта і адчуваючы-залечваючы сваю віну перад ім. А потым перапытала:

“Удвох? А як гэта?”

“Звычайна. Арганізацыю я бяру на сябе. Выедзем у суботу. А дзявятай чакаю цябе на чыгуначным вакзале пад табло.”

І ўсё. Што было далей, як яны разьвітваліся – ён ня памятае. Здаецца, не – дакладна, ён давёў яе да дому, да пад’езду, здаецца, ён быў вясёлы і нават непасрэдны з ёю, здаецца, ён спадабаўся ёй у той вечар. Але ён ня памятае... Дакладна ня памятае. Бо ў думках радаваўся: як лёгка ў яго атрымалася запрасіць яе, і як лёгка яна пагадзілася.

Не сказаць, каб час да суботы цягнуўся, як стары дызелёк пад гару, не сказаць, каб праляцеў зьнічкаю-электрычкаю, але ў пятніцу вечарам Марыйка патэлефанавала:

“Што ўзяць з сабою?”

“Апраніся па-спартоваму.”

“Што ўзяць?”

“Нічога. Я ж сказаў – гэта мой клопат.”

“Мо што з харчоў?”

“Я сам...”

“Тады а дзявятай.”

“А дзявятай...”

Ён пракруціў потым у памяці гэтую размову і падумаў: дужа халодная яна была нейкая, нібыта не каханкі пра спатканьне дамаўляліся, а крымінальнікі “на справу” зьбіраліся. Што дзіўнага, супакоіў ён сябе: Марыйка адчувае сваю віну, а я і сапраўды “на справу” зьбіраюся... Ён усё ўжо прадумаў, усё пралічыў. Ён ведаў, што сітуацыя ўносіць свае карэктывы, але, здаецца, быў гатовы да любых нечаканасьцяў, да любых паваротаў. Ён не сказаў ёй узяць купальнік, хоць едуць яны да возера. Але – месца там ціхае, бязьлюднае, і можна будзе пры жаданьні пакупацца, пэўна, ужо і не саромеючыся адзін аднога... Намёт ён узяў напракат, падсьцілак сабраў дома, ежы і пітва набыў у бліжэйшай краме.

Ноччу доўга ня мог заснуць, пракручваў мажлівыя варыянты. Ад гвалту да гвалту: ад – з ягонага боку, што натуральна, да – з ейнага, што ня выключана. І пажадана – падумаў ён. Паварочаўся яшчэ трохі і нарэшце – заснуў.

 

З “Дзёньніка” Аляксандра К.

“Мой апошні верш – паводле сну:

 

Прахапіўся за пяць хвілінаў да званка будніка. Хуценька сабраўся і выехаў на вакзал. Хвілінаў дваццаць пасьля доўгай чаргі і набыцьця білетаў чакаў Марыйку. Яна вынырнула з натоўпу сьвежая – выспаная і крыху ўзбуджаная. “Прадчувае, здагадваецца” – падумаў ён. Пэўна, таксама пралічыла варыянты...

Параю яны былі прыгожаю – ён бачыў гэта па позірках пасажыраў у электрычцы. “Цікава, ці нявінная, ці цнатлівая яна?” – думаў ён, гледзячы скосу на Марыйку, якая сядзела побач і, калі электрычка на поўнай ходзе паварочвала ці прытарможвала, іх целы судакраналіся, і па ім пераможна прабягалі дрыжыкі прыемнасьці.

Яны выйшлі на лясным прыпынку. Вёска была недзе побач, але яе не было відаць з-за дрэваў. Яны пайшлі ў супрацьлеглы ад вёскі бок – да возера. Пайшлі адны – як ён і разьлічваў: усе іншыя, хто ехаў адпачываць, выйшлі раней. Марыйка заставалася вясёлай і непасрэднай, радавалася навакольнай прыгажосьці і, чапляючыся за ягоную руку, прыхіналася да яго ў захапленьні ад незвычайных краявідаў. А калі адкрыўся від на возера – у яе ажно дых перахапіла: “Ніколі ня думала, што пад Менскам ёсьць такая прыгажосьць, такія файныя мясьціны... І што дзіўна – людзей зусім няма”.

Яны знайшлі ўтульную паўвыспачку, што неглыбока ўдавалася ў возера, спыніліся.

Праз дзясятак хвілінаў куточак гэты выглядаў ужо абжытым. Стаяў намёт, перад ім палала вогнішча, а яны, выкупаныя, стаялі выцягнуўшы да яго рукі, і хоць было адносна цёпла і вада не была халоднаю, дрыжэлі саграваючыся. Ён глядзеў на яе сьсінелую, у гусіных пупырышках, і зьдзіўляўся: як дзіцё, ну зусім дзіцё... Пэўна, вочы выдалі ягонае, замілаваньне ёю, бо яна зірнула на яго і усьміхнулася – нібыта вінавата, нібыта саромеючыся...

– О-о-о, ды тут сямейка адпачывае... – пачуў ён ззаду голас і ўздрыгнуў ад нечаканасьці. Азірнуўся, да іх ад лесу ішло трое хлопцаў. Двое высокіх, адзін нізкі – горкае хлапчанё. Гаварыў якраз гэты – самы нікчэмны, але, відаць, тут лідэр. Па ўзросьце яны былі, пэўна, аднагодкі – гадоў па васямнаццаць, і толькі зблізку, ён убачыў, што старэйшым з іх быў якраз той, каго ён здалёк палічыў за “хлапчанё”: яму было далёка за дваццаць.

– Занялі нашае месца і не вітаюцца, – працягваў “лідэр”, – ну, здароўце...

Ён нешта мармытнуў у адказ і для пэўнасьці хітнуў галавою – ведаў з вясковага жыцьця, што адмаўчацца – значыць, пакрыўдзіць іх і ад пачатку займець варажнечу. Маша прамаўчала – крыху пагардліва паглядала на хлопцаў, што стаялі ўжо ў двух-трох кроках.

– А краля, гля ты, якая краля ў яго, – працягваў “лідэр” (астатнія панура, як яму падалося) маўчалі. – І цю-цю-цю – дай памацаю... – і пайшоў да Марыйкі.

Намеры ягоныя, ды і ўсёй кампаніі былі відавочнымі. Пэўна, яны нейкі час сачылі за імі з узьлеску і абмеркавалі ўжо, што і як будуць рабіць. Ён гэта зразумеў яшчэ і па насупленым маўчаньні астатніх: ролі былі падзеленыя. “Лідэр” чапляецца да дзяўчыны, і, гледзячы на драбнату хлапечую, ён вымушана заступаецца за яе, і тады на яго накідваюцца астатнія...

Ён разумеў гэта, але і не адказаць, не ўступіцца за Марыйку, да якой падышоў ужо “малеча” і цягнуў рукі, а яна адхіналася і біла па іх нешта мармычучы, ён ня мог. І толькі зрабіў крок да “лідэра” і Марыйкі, як апынуўся на зямлі і адчуў удары ног – босых, (ён зьдзівіўся – босых, бо ня бачыў ног хлопцаў, калі яны падыходзілі), з падкурчанымі пальцамі, а таму ўдары былі хоць і балючымі, але слабымі. На яго наваліліся двое, пачалі зьвязваць рукі за сьпінай, а “малеча-лідэр” паваліў і цягнуў Марыйку ў намёт. Яна крычала, вырывалася, і калі ён памкнуўся быў да яе – атрымаў удар ці не паленам нейкім па галаве і страціў прытомнасьць...

...У апошнія імгненьні яму падалося, што ён сьпіць. І нават сьніць (ці ўжо – адсьніў) нейкі сон. Дужа цьмяны, няпэўны, незапамінальны. І вось ён прачынаецца... Але спаў ён у дзіўнай паставе, нязручнай: ногі закляклі, шыя баліць не павярнуць... Ён расплюшчвае – з неймавернай, неверагоднай цяжкасьцю – вочы: так і хочацца прадраць іх рукамі, пальцамі... рукі ня слухаюцца... першае, туманнае, як між сьлёзаў, сьвятло – вакол дзень, ня ноч і ня раніца, хутчэй другая палова дня, паварот да вечару. І ляжыць ён ня ў ложку, а на траве, на беразе нейкае вады – возера ці рэчкі... Ён падымае галаву, сядае, пазнае свой намёт і пачынае прыгадваць, што было: так, яны прыйшлі сюды раніцай з... Марыйкай... А дзе МАРЫЙКА?!! – ледзь не крычыць ён, хоча ўскочыць, каб агледзецца, і зноў падае, амаль губляючы прытомнасьць. Мацае галаву – на пальцах кроў, а ў левай руцэ – крывавыя, прыліплыя да далоні, прыкарэлыя кроўю... жаночыя плаўкі... Што я нарабіў? Хто гэта зрабіў!!! Ён ступае некалькі крокаў наперад, да вады, і раптам бачыць Марыйку – жоўтую пляму ейнага цела... Ён жахаецца, падае на калені і паўзе да Марыйкі, паўзе, абапіраючыся на рукі і рукамі падцягваючы сваё непаслухмянае цела. Як яму хацелася б, каб Марыйка проста спала... каб была яна – жывая, але – уся яе пастава, голая, ненатуральна скурчаная... І гэтая кроў закарэлая, карычнева-чырвоная на жываце, на клубах... І яна – ня дыхае... не... не... не... Ён прыпаў вухам да аголеных грудзей – і пачуў, што сэрцайка б’ецца... Кінуўся да вады, набраў прыгаршні, але пакуль данёс – уся яна вылілася, зьбегаў яшчэ раз, шчыльней сьціснуў далоні, і выліў на вусны Марыйкі колькі кропляў вады. Потым пачаў яе трэсьці яе за плечы: ачніся, ачніся, ачніся... І яна расплюшчыла вочы...

...Што было потым. Анічога. Сяк-так яны абмылі кроў, апрануліся, ня гледзячы адно на адное, моўчкі, нібыта саромеючыся, сабралі рэчы, намёт, пайшлі на станцыю. За ўсю дарогу не перакінуліся ні словам. Марыйка толькі дрыжэла, усё не магла сагрэцца. Калі прыехалі ў Менск быў вечар – што добра, бо людзі не зважалі на іх – узялі таксоўку... Калі разьвітваліся ля пад’езду – Марыйка заплакала... Ён пастаяў трохі побач, а потым павярнуўся і пайшоў... А што ён мог зрабіць? Супакойваць яе – дык любыя словы выклікалі б толькі істэрыку...

 

Не… не…. не….. не…… не………

Гэта цяпер ён думае, што так было. Каб апраўдацца. Каб апраўдаць сябе, сваю слабасьць, ды што там – здраду і маладушша. Бо было ўсё зусім ня так. Было нашмат прасьцей…

Хлопцы і сапраўды падыйшлі нечакана. З вудамі, трохі п’яныя. Трое, самы старэйшы, “лідэр” – невысокі, зусім курдупель. Пачалі пажартоўваць з іх зьмерзлых. Але па-добраму. Прыселі побач. Параілі яму, дзе можна рыбу павудзіць, калі захоча. Паказалі злоўленых карасікаў – яшчэ жывых, жвавых: як сьмешна трапяталі яны ў яе руках, пырскаючы на шыю і грудзі дробненькімі кропелькамі празрыстае вады… Дасталі пляшку. Выпілі. Самі. Іх з Марыйкай запрашалі, але яны адмовіліся. Усё нейк без напружаньня, натуральна. Хоць і хвалявала яго тое, што прыйшлі гэтыя хлопцы, што сядзяць тут… Нібыта прадчуваньне, што ўсё гэта можа дрэнна скончыцца для яго. Прадчуваньне? Гэта цяпер ён, зноў жа, шукае апраўданьня сабе. Ніякога прадчуваньня не было. Выпітага хлопцам падалося мала. Звычайная справа. “Слухай, – зьвярнуўся да яго “лідэр”, – а ці ёсьць што ў вас? Сядзіце, дрыжыце… Давайце пагрэемся. Ну, даставай, гарэлку! Шкадуеш? А ну – паказвай!” У яго гарэлка была. І яму не шкада яе было. Але тон, з якім прамаўляў “лідэр”, яму не спадабаўся. Захацелася агрызнуцца. А п’яным ці шмат трэба? Карацей, далі яму ў рыла раз-другі і прапёрлі да электрычкі. Ён ускочыў у вагон і паехаў да Менску, а яе, Марыйку, так атрымалася, пакінуў адну з чужымі мужчынамі…

 

З “Дзёньніка” Аляксандра К.

“...У гэтым жыцьці ўсё прадвызначана і ўсё ўжо недзе там, наперадзе, адбылося. І час такі ж матэрыяльны, як і прастора, што вакол нас.

Таму і мажлівыя падарожжы ў часе.

Мы можам у ім перамяшчацца гэтаксама, як у лесе, у вадзе, у горадзе.

У розных месцах мы бываем у розны час – у розным часе мы бываем у розных месцах. І калі мы можам вярнуцца ў тое месца, дзе ўжо былі ці пайсьці туды, дзе нас яшчэ няма, значыць мы можам патрапіць і ў той час, дзе ўжо былі.

Час нязьменны ў сваёй зьменлівасьці. Час – дарога, па якой мы ідзем. Ад падзеі да падзеі, ад учынку да ўчынку...

Усё ўжо адбылося – гэта мы называем лёсам, наканаваньнем. Там, наперадзе, мы памёрлі ўжо – гэтаксама, як там, ззаду, – нарадзіліся. Ужо...

Хто гэта аспрэчыць?

І шлях наш – да сьмерці – расьпісаны і пазначаны.

Раней я думаў, што мы – на гэтай жыцьцёвай дарозе, у пэўныя, лёсавырашальныя моманты, можам нешта зьмяніць: пайсьці налева, а не направа, выбраць у жонкі чарнявую, а не бялявую і г. д. Цяпер бачу: не.

Усё ужо адбылося. Жыцьцё – кінастужка з пачаткам і канцом. І мы проста глядзім яе не падазраючы, што на ёй ўжо ўсё адзьнята да самага канца.

Проста мы ня ведаем гэтага. І заўтрашні дзень на ёй ужо ёсьць, і пасьлязаўтрашні... І ўсе выпадковасьці спланаваныя, і ўсе твае нават самыя нечаканыя крокі – спрагназаваныя”.

 

…Не, хлопец, до! Досыць! Прызнавайся хоць самому сабе. Хоць тут, у апошнія свае хвіліны, не выдумляй сабе версіяў. Кажы самому сабе праўду. Нарэшце. Кажы!..

Так, хлопцы прыйшлі. Выпілі. Пачалі чапляцца да іх. “Вы трахацца прыехалі? Ну дык трахніцеся перад намі. А мы паглядзім… Як у кіно. Вам што – шкада?..” Іх было трое, на чале з курдупелем-“лідэрам”. Яна пасьмейвалася ў адказ. Нібыта абыякава, а нібыта і з цікавасьцю, нібыта ня супраць… Нібыта падыгрывала ім, імкнучыся ўсё ператварыць у жарт. А ён успрыняў іхнія прапановы ўсур’ёз. Пачаў адпірацца, аднеквацца. Далей – болей. Далей – горай. Хлопцы кінуліся да яго пачалі сьцягваць плаўкі. Жарт? Які там жарт… А яна сьмяялася… Псіхануў ён. Вырваўся з іхніх рук, апрануўся і сыйшоў. Сам. Пакінуў яе адну з тымі хлопцамі. Пайшоў злы да электрычкі. Яна і не памкнулася спыніць яго. Засталася… Цягнік якраз падыходзіў да станцыі. Ён нават падбег трохі і, не раздумваючы, ускочыў у апошні вагон. І толькі там усьвядоміў раптам, што зрабіў… Прывёз дзяўчыну за горад і пакінуў з-за сваіх псіхаў і надуманай злосьці на яе – адну з чужымі мужчынамі… Нават і не падумаў, што ёй пагражае… Ня будзе яму дараваньня… Як яна там? Што яны там?... Ледзь дачакаўся, калі электрычка спыніцца на наступнай станцыі, выскачыў, пабег назад... Колькі часу прайшло пакуль ён вярнуўся? Мо гадзіна, мо – трохі больш. Ці нават менш. Гэта яму сьцягнулася дарога назад. Хвілінаў трыццаць, пэўна… Але бераг быў пусты. Недагарэлае вогнішча – залітае, чорнае, галавешкі яшчэ дымяцца шызай кволасьцю… трава вакол прымятая… І нікога. Згадаў пра тэлефон. Працуе. Набраў яе нумар. Цішыня, а потым “тэлефон у недасягальнай зоне альбо адключаны”. Дзе шукаць Марыйку? Кінуўся ў адзін бок, у другі. І сеў у роспачы… Добра, калі ўсё добра… А калі… Малюнкі паўставалі перад ягонымі вачыма адзін жахлівей за другі… Як дабраўся ён да Менску – ня памятае. Паехаў да яе дому. Стаяў пад вокнамі. Доўга. Навокал счарнела ад ягонага чаканьня ноч. Мільгануў цень за фіранкаю (праз колькі часу?) – здаецца яе, Марыйкі. Патэлефанаваў у каторы раз. Слухаўку не бярэ. Патэлефанаваў на хатні. Маці сказала: “Марыйка дома…” Потым спытала: “А што здарылася: яна ня хоча падыходзіць… Мо пасварыліся?..” “Не, нічога…” – толькі і змог ён вымавіць... Марыйка дома – і дзякуй Богу.

Такім чынам – ён струсіў, ён зьбег, ён пакінуў дзяўчыну, якую кахаў… Кахаў? Ці кахае… Кахае… Іначай навошта яму цяпер пакутаваць. Божа, як сорамна!.. І як далей жыць з гэтым сорамам?

 

З “Дзёньніка” Аляксандра К.

“Мне прысьнілася, што я страла. Выпушчаная некім з лука – страла. Якая ляціць у неба – у нікуды.

А неба глыбокае-глыбокае. І ні птушкі ў ім, ні хмаркі.

У вёсцы дзедавай неяк пайшла сярод хлопцаў мода рабіць лукі – з самага моцнага дрэва – з ясеню. Захапіўся ёю і я. Вялікія лукі – у наш рост. А стрэлы рабілі ня толькі з сухога дрэва, але і з чароту. Да дрэва наканечнікі пляскалі з цьвікоў і прыкручвалі дротам, а да чароцінаў – з кансервавых бляшанак выразалі і скручвалі вострыя конусы.

І стралялі ў мішэні – на трапнасьць, і ў вышыню – хто вышэй.

Самыя лепшыя лукі былі ў мяне, і стрэлы мае падымаліся так высока, што зьнікалі ў небе, а потым нечакана вярталіся. І трэба было ўбачыць кропачку стралы і адбегчы, каб не пацэліла ў цемячка вяртаючыся...

Дык вось – я страла, якая ляціць у нікуды. Ня птушка, ня вольная птушка, а страла. І я ўжо не лячу, я падаю...

І жыцьцё маё – усяго толькі сьлед ад стралы ў небе...”

 

Дома ён ляжаў у ложку і думаў: як жыць далей?.. І ўяўляў, што гэтаксама недзе ў сваёй кватэры ляжыць Марыйка і думае пра тое ж самае...

Назаўтра зноў рашыўся ёй патэлефанаваць. Яна адмовілася падыйсьці. Ён і хацеў яе бачыць, і ня мог... адважыцца пайсьці да яе, пазваніць у дзьверы, на каленях поўзаць перад імі і прасіць дараваньня.

І ўсё ж ён датэлефанаваўся да Марыйкі. Маці перадала ёй слухаўку. Ён толькі і мог вымавіць: “Даруй... Ведаеш...” Яна абарвала яго: “Ненавіджу! Ненавіджу ўсіх вас. Гэта з-за маўчаньня такіх як ты і робіцца ўся брыдота ў краіне. Гэта дзякуючы вашаму бязьдзеньню ўсплывае дзярмо наверх і кіруе намі. Ненавіджу: не хачу мець ад вас дзяцей. Бо вы рабы і дзеці вашыя рабы...” – і кінула слухаўку...

Што ён мог адказаць ёй на гэта? Што можа зрабіць раб, каб вырвацца з рабства?

Сьмерць. Толькі сьмерць вызваліць яго…

Ён дастаў свае вершы, перагартаў іх, нешта прачытаў. І стала яму сумна: можа, такі быў настрой, а, можа, і сапраўды ён графаман, але напісанае яму не спадабалася. Ён узяў запалкі, выйшаў на гаўбец, каб спаліць свае вершы, каб ніхто ніколі ня бачыў іх болей… Спыніўся. Узяў дзёньнік. Пачытаў. Згадаўшы сваё жыцьцё і параўнаўшы яго з запісамі, падумаў, што ў ім жыве два розныя чалавекі: адзін у дзёньніку, і зусім іншы… у жыцьці… Не – тры. Трэці – піша вершы. І ён зусім не падобны на гэтых першых двух. Дзёньнік піша скептык, вершы лірык, а жыве сярод людзей нікчэмны і баязьлівы чалавечык… І кожны з іх канчаткова не сфармаваны… Хто з іх пераможа ў ім урэшце? Ці хоць аб’яднаюцца яны калі-небудзь у ім? Ці мажліва гэта наогул? Ці трэба?.. Ці дасьць гэтая ўзрыўная сумесь урэшце нешта новае, не падобнае, станоўчае… Не, ня дасьць… не, не аб’яднаюцца. Цяпер ужо пэўна – не… Ніколі…

 

З “Дзёньніка” Аляксандра К.

“…Я хацеў пераўтварыць хаос, што вакол нас, – у гармонію.

І думаў, што можна гэта рабіць вершамі, літаратурай. Наіўны…

Гэты жорсткі сьвет патрабуе ад нас большага… Пражыць на беразе, назіраючы за плыньню, ня ўдасца…

Трэба аддаваць сваё жыцьцё. Барацьбе. Не назіраць і апісваць і тым нібыта нармалізаваць, а кідацца ў бойку. Не спрабаваць дастукацца да людзей праз вершы, а ісьці на вуліцу і сустракацца з кожным…

Але я не гатовы да гэтага, не гатовы.

Я хацеў схавацца, зашыцца ў куток і адтуль даваць парады, дыктаваць. Ня выйдзе…

А што будзе? Здача крэпасьці – таго свайго ціхуткага, утульнага куточку. І разьбітае карыта ў выніку...

На вуліцу, да людзей – адзіны шлях, калі ў цябе няма ні радыё, ні тэлебачаньня, ні газеты… Адзіны магчымы шлях дастукацца да людзей, каб нешта зьмяніць, каб пазбавіцца хаосу, што вакол, каб гарманізаваць жыцьцё…

У народнікі, назад, у дзевятнаццатае стагоддзе?!

Так, я разумею гэта. Але мазгі, пэўна, апярэджваюць дух… І я не змагу пакуль нічога зьмяніць у сабе, і не здалею нічога зрабіць.

Я магу толькі саступіць дарогу іншым…

Больш сьмелым і рашучым.

Ідзіце – з вамі Бог…”

 

…І ён палез на шматпавярховік.

Ён выйшаў на дах і сеў, апусьціўшы ў пустэчу ногі. Не, ён не хацеў стаць самазабойцам. Ён хацеў жыць. Ён занадта моцна хацеў жыць. Асабліва цяпер. Тут… Аднак, як жыць, здрадзіўшы сабе самому… Як зазірнуць пасьля гэтага ў вочы… не, не Марыйцы, не Марыйцы… і ня маці, якая, відаць, пра нешта здагадваецца, а сабе самому, хай і ў люстэрку…

Ён не адчуваў ні жаху, ні холаду, ён забыўся пра сябе і пра ўсіх. Ён сядзеў тут, можа, гадзіну, можа, болей. Жыцьцё ягонае прайшло перад ім. І вынікала з яго, што зрабіў ён правільны выбар, бо пустазельле толькі замінае жыць іншым. А ён, ён стаў пустазельлем, пустацьветам, як ні горка сабе ў гэтым прызнавацца. А пустазельле – зьнішчаюць… Выбар правільны… засталося толькі зрабіць апошні крок. Але і тут не хапала ў яго таго, чаго не хапала і ў жыцьці. Паставіць кропку. Важны знак. Ён і ў вершах ім амаль не карыстаўся. Хіба ў выключных выпадках. Тут якраз і быў той выключны выпадак. Ну, рашайся… Ён устаў, угледзеўся ў неба – такое блізкае неба… Замёр перад апошнім рухам... І раптам пачуў побач чыесьці крокі. Кволыя і няўпэўненыя. Мяккія і дрогкія. Але гучныя тут: та… та… та… та… Ён уздрыгнуў, павярнуў галаву: да яго ішло маленькае, мокрае кацянё. Яму было холадна, яно дрыжэла ўсім сваім цельцам. Кацянё пісклява мяўкнула і нясьмела падыйшло да яго. Прытулілася да нагі мокрым холадам, каб сагрэцца. Пацерлася, мяўкнула – прабачальна і… ўмольна. Быццам прасіла яго ня рухацца, спыніцца, застыць… Ён глядзеў на гэты мілы жывы дрогкі камячок, які знайшоў ягонае цяпло, якому трэба ягонае цяпло… і ня мог наглядзецца. Узяў кацянё на рукі, пагладзіў і ўсьміхнуўся ад таго, як яно ў страху падцінае, уціскае ў шыю, галаву. Верыць яму і ня верыць, баіцца яго, але шукае ягонага цяпла… Значыць… мажліва… можа быць… ён камусьці яшчэ трэба ў гэтым сьвеце, на гэтым сьвеце… Хоць бы гэтаму маленькаму кацяняці… Значыць, мажліва, можна яшчэ нешта зьмяніць…

Ён зірнуў уніз, туды, дзе ўжо даўно павінен быў быць сам: туман слаўся пад нагамі, запаўзаў у душу... Туман, па ўсім Менску туман, па ўсёй Беларусі. Але быў ён ужо не такім густым, як раней, і з аблокамі не зьліваўся…

 

З “Дзёньніка” Аляксандра К.

“…Я ненавіджу сябе. Я ненавіджу сябе таго, якім быў дагэтуль, і не хачу больш быць такім. На шматпавярховіку ў мяне быў час падумаць, азірнуцца, агледзецца і я рады, што ён быў.

Як там у Дастаеўскага: “Тварь ли я дрожащая или право имею…”. Не хачу быць “тварью дрожащей…” Але ня ў тым сэньсе, які ўкладаў у гэтыя словы Раскольнікаў. Не...

Можна “забыць” гісторыю Расколькава, а словы пакінуць.

Проста гэта даволі ёмістая формула. Якая падыходзіць і да сёньняшняга нашага жыцьця. Дакладней, майго.

Сьмеласьць, рашучасьць трэба ня толькі для таго, каб забіць бабульку-працэнтшчыцу.

Яна трэба, каб жыць годна, а не “пресмыкаться”.

Раней я скептычна ставіўся да апазіцыі, да “мовы” і яе носьбітаў. Цяпер бачу, што яны адзіныя, каму сёньня тут баліць за гэтую зямлю, культуру, дзяржаву, нашую будучыню ўвогуле…

Усялякая дыктатура – часовая. І гэта ведаюць і кожны дыктатар, і ягоная сьвіта. І трымаюцца яны толькі на страху, які імкнуцца пасяліць у свой народ.

Пераадолець гэты страх, які ўплывае ня толькі на палітычную актыўнасьць людзей, але і на простыя чалавечыя адносіны – вось што важна.

Дыктатура не разумее, што трымаючы ў страху народ, яна разбурае яго, гэты народ, псіхалагічна, а значыць, зьнішчае і сваю дзяржаву, сваю ўладу, урэшце рэшт...

Рабы ня могуць паўстаць, але яны ня могуць і ствараць… А таму ня можа быць ні ў іх, ні ў такой дзяржавы будучыні.

Пераадолець страх, стаць Чалавекам Вольным і Незалежным, трэба кожнаму. І забіць дракона страху неабходна найперш у сабе…

Так, пачынаць трэба з сябе…

З сябе!”

 

Частка другая. Выспа свабоды, альбо Загляне сонца.

 

З “Дзёньніка” Марыі Б.

“Вось і ўсё: тое, што павінна было здарыцца – здарылася. Я там, куды так не хацела патрапіць, чаго некалі пазьбягала ўсяляк, нават край рызыкуючы… І тут, скажу, ня так ужо і кепска, бо трапляюць сюды ня самыя горшыя людзі. Прынамсі, патрапілі разам са мною. Пачынаю дзёньнік, які ніколі не пісала з прынцыпу. Хачу паспрабаваць перадаць паперы ня толькі свае думкі, але і найстрой, пачуцьці, што перапаўняюць мяне. Баюся, потым ня ўдасца іх аднавіць і перажыць наноў. Адзінае чаго не хачу, каб гэты дзёньнік, без маёй на тое волі, трапіў камусьці ў рукі. Баялася таго і дома, таму ніколі і не распачынала запісы, але тут я рызыкую больш – у любы момант у камеру можа зайсьці нехтачкі і забраць мой сшытачак без тлумачэньняў, гаркнуўшы: “Не дазволена!”, як забіралі ў нас пры шмоне перад пасадкай сюды, на Акрэсьціна, усе рэчы, якія знайшлі, а тым болей нататнічкі, паперу ўвогуле. І чаму яны так баяцца запісаў, зробленых тут? Незразумела… Памяць у нас добрая, і мы можам усё ў падрабязнасьцях аднавіць і дома. Аднак, не: дома пішыце, што хочаце, а тут – нельга… Тым ня менш, раблю гэтыя занатоўкі цішком. Ня ведаю, ці спатрэбяцца яны калі і ці варта рызыкаваць... Ня думаю, што напішу нешта адметнае і годнае ўвагі. Але паспрабую ў надзеі, што досьвед, набыты тут, ніколі больш не паўторыцца і не спатрэбіцца ні мне, ні маім блізкім. А запісы застануцца выключна як памяць…”

 

Як ні стараўся Трачыла падыйсьці да камеры ціхенька – дзяўчаты ўсё роўна яго чулі, і толькі ён прыладжваўся да “вочка” ў дзьвярах, хто-небудзь падаваў голас: “Зноў прыпёрся!..”

Сьвятло ў камеры на ноч не выключалася. Цьмяна-жоўтая “дзяжурная” лямпачка над дзьвярыма – чытаць пад якой было немажліва: балелі і сьлязіліся вочы – тым ня менш, невялікае памяшканьне з незразумела-бруднага колеру сьценамі асьвятляла даволі ясна. Трачыла заглядваў у "вочка" і глядзеў на дзяўчат, якія спалі зусім ня думаючы, што за імі нехта будзе назіраць: у разьняволеных, на колькі можна гэта на цесных нарах, паставах… Трачыла сьцішваўся за дзьвярыма і пачынаў тое, дзеля чаго і прыйшоў. У нейкі момант ён забываў, дзе знаходзіцца, і таму ягонае дыханьне ды юрлівы шоргат аднойчы пачулі дзяўчаты, якія ня спалі. Пасьля гэтага яны не давалі яму мажлівасьці нават прыпыніцца незаўважаным каля іхняй камеры. Як толькі ён падыходзіў, адразу сярод дзяўчат пачыналася гульня ў досьціп.

– Зноў прыпёрся, Трачыла? А сюды, да нас, слабо?

– Пэўна, няма чым хваліцца…

– А жонка ў цябе ёсьць?

– Лічыка пакажы, пакажы сваё лічыка, Трачыла, мо я цябе пакахаю?..

– Лычыка ён пакажа, лычыка… – гэта Тацянка азвалася, як заўсёды трапна. Звонкі дзявочы сьмех пакаціўся па камеры. Сьмех, які, кажуць, разбурае нават кайданы...

Так, і сёньня таксама яшчэ ніхто ня спаў. Як тут засьнеш: заўтра на волю…

Ніколі ня бачаны Трачыла, хіба толькі край галавы ды правае вока, а яно адно, мо ад няпрыязьні да гэтага чалавека, здавалася страшна непрыгожым, сьвіным, з даўгімі чорнымі вейкамі, не адгукаўся, моўчкі рабіў сваю справу. У першую ноч, калі яго пачулі, ён было зьбег, але, відаць, не ад сораму, а ад нечаканасьці; жаданьне аднак аказалася мацней, і ён вярнуўся да вакенца і больш ужо не ўцякаў, пакуль не сканчваў сваю справу – толькі агідна соп ды хакаў.

Марыйцы, як і ўсім, было брыдка і гідка гэта, але яшчэ непрыемней было ёй распачынаць выкрыкі на адрас Трачылы. Для іншых дзяўчат, асабліва для старэйшых, была то яшчэ і нейкая разнастайнасьць у турэмным жыцьці, а яна адварочвалася да сьцяны і пачынала думаць пра што-небудзь сваё ці ў думках пісаць дзёньнік, які яна пачала “весьці” тут. Да таго неяк не заўважалася, а цяпер ляжаць ёй на голых дошках было мулка, няёмка, хацелася павярнуцца на другі бок, але яна не жадала сустрэцца позіркам з тым пахаблівым вокам Трачылы, і цярпела нязручнасьць. Сон, яшчэ і праз гэта, не ішоў і яна думала, думала, думала… Гэтая ноч, потым дзень, вечар і ёй – на волю. Дзякуй Богу, усё некалі сканчваецца, скончыцца і гэта… А вось успаміны – застануцца. І ня толькі пра дні ўвязьненьня, але і пра тыя, незабыўныя, можна сказаць – шчасьлівыя, дні і ночы на пляцы Каліноўскага…

 

Той вечар дзевятнаццатага сакавіка яна чакала. Чакала без асаблівай надзеі на нешта, але чакала. Чаму без надзеі? Ды таму, што яшчэ да пачатку было зразумела, чым скончацца чарговыя “выбары”: уладу сваю, а яна стала сапраўды “сваёй” для пэўнага кола, ніхто не аддасьць, бо страта ўлады азначала б ня проста губляньне імі свайго панаваньня, а фактычна – сьмерць. Для многіх ня толькі палітычную, але і… Зрэшты, што цяпер пра гэта казаць: яны засталіся, зрабілі усё, каб застаўся іхні кумір, а значыць нічога ня зьменіцца ня толькі для яго, але і для ўсіх, хто вакол, хто прыжыўся і нажыўся пры ім… Бо адзінае чаго яны баяліся і не хацелі – гэта пераменаў.

Так, надзеі не было. Быў адчай, была горыч, што зноў падманулі. І было жаданьне пайсьці на плошчу. Хай і з рызыкай, што ніхто больш ня прыйдзе. Бо дужа ж запалохвалі людзей па тэлевізіі перад тым. Страху на народ нагналі! Асабліва на тых, хто і не зьбіраўся ісьці на мітынг, ды мо і не хадзіў ніколі на нейкія іншыя “несанкцыянаваныя акцыі”. Марыйка заўважыла гэта і па сваіх аднакурсьніках, якія яшчэ за тыдзень да таго храбрыліся-харахорыліся, а потым неяк разам замоўклі, і ёй нават няёмка было пытацца ў іх: ці пойдуць?

Яна йшла на плошчу адна, ішла ня загадзя, а якраз пад прызначаны ў абвестках час: недзе без пяці сем гадзінаў вечару была ля крамы “пад гадзіньнікам” насупраць КДБ. І насьцярожана заўважала, што не адна яна набліжаецца да Кастрычніцкай плошчы. Ішла і думала: ці пусьцяць сёньня людзей на плошчу, ці мо яна акружаная некалькімі шэрагамі амапаўцаў, як бывала звычайна, і людзей пачнуць хапаць ужо на падыходзе і закідваць у аўтобусы... Навучаная ранейшым досьведам, міжволі ўзіралася далёка наперад, каб улавіць там нейкія рухі і перастрахавацца. Аднак нічога падазронага не было. Побач і насустрач ёй ішлі, здавалася, звычайныя мінакі. Вось і плошча: праход свабодны, міліцыянтаў не відаць, пэўна, загадзя пралічылі “пераможцы”, што людзі сюды ня пойдуць, пабаяцца запалохваньняў. Колькі апошніх дзён па тэлевізіі круцілі выступ старшыні КДБ, які казаў, што ўсіх, хто выйдзе 19 сакавіка на менскую Кастрычніцкую плошчу, залічаць у экстрэмісты-тэрарысты і іх чакае альбо пажыцьцёвае зьняволеньне ў турме, альбо… расстрэл. Так, расстрэл. І паварочваўся ж язык казаць такое да свайго народу… Але гучала гэта страшна і пераканаўча. А перад тым прайшлі арышты – прэвентыўныя – сярод актывістаў апазіцыі, тых, хто мог, нягледзячы ні на што, выйсьці на плошчу: больш за сто чалавек ужо сядзелі ў турмах. І зусім сьмешны выпадак – тут яны перастараліся, паказалі, што і ў іх нервы здаюць: нейкі хлопец, які нібыта прайшоў навучаньне ў Грузіі, каб сарваць выбары і скампраментаваць немінучую “элегантную” перамогу, расказваў з тэлеэкрану, што ў Тбілісі яго навучылі, як атруціць ваду ў менскім гарадскім вадаправодзе: злавіць пацука, забіць яго, гнаіць два тыдні ў вядры з вадой, а потым падкінуць у вадаправод і тым “дэзарганізаваць выбары прэзідэнта”…

Марыйка ўсьміхнулася і цяпер, згадаўшы той выступ. Улады тут паказалі сваю слабасьць і тым, мажліва, шмат у каго, хто і не зьбіраўся ісьці на плошчу, абудзілі цікавасьць…

Але сьмех-сьмехам, цікавасьць-цікавасьцю, а яна йшла на мітынг і сур’ёзна думала, што нікога на плошчы ня будзе, а тых, хто ўсё ж пойдзе да яе, пахапаюць на падыходзе. Тым болей, што ўлады сабе рукі разьвязалі: ужо вядома, што перамога на іх баку і яны застаюцца яшчэ на адзін тэрмін, а значыць, можна дзейнічаць сьмела, бязьлітасна, без аглядкі і бяз боязі, што за жорсткасьць давядзецца адказваць. Навошта ў такім выпадку ёй ісьці “пратэставаць”? Чаго тым даб’ешся, што каму дакажаш?.. Але Марыйка ішла, бо да-ста-ла ўжо, бо колькі можна дурыць народ, спадзеючыся, што ніхто не адважыцца нават пікнуць… Ішла, хутчэй, з адчаю, хоць мама і прасіла яе: не ідзі… Сяброўка маці была ў выбарчай камісіі на нядаўніх парламенцкіх выбарах і са сьлязамі на вачах расказвала, як прымушалі іх “правесьці” патрэбнага ўладам кандыдата: давялі план загадзя, колькі працэнтаў галасоў на іхнім участку ён павінен набраць, а ў іх атрымалася, што перамог апазіцыянер, а прадстаўнік уладаў не набраў і дзесяці адсоткаў, і тыя – пры папярэднім прымусовым галасаваньні… Яны падлічылі і ціха, самі сабе, парадаваліся. Старшыня камісіі павезла пратакол у раён, а сябры камісіі, як звычайна, сталі рыхтавацца адзначыць заканчэньне працы. Накрылі стол – торт, гарбата, кава, адкаркаванае чырвонае віно прытоена ля ножкі стала, а старшыні ўсё няма. Потым прыязджае заплаканая і кажа: дзяўчаты, трэба перапісаць пратакол, лічбы павінны быць вось такімі і паказвае на паперцы: 90 адсоткаў за кандыдата ўладаў… А як жа нашыя падлікі? А ніяк… А як галасы людзей? Ніяк… Трэба перарабіць і ўсё: інакш на працу заўтра можна і ня йсьці. Ды, зрэшты, што перажываць! Усе так робяць… І ніхто ведаць ня будзе, ніхто не абурыцца… А разам і бацьку ня страшна біць (тут лепш сказаць – служыць…). Перапісалі, што ж рабіць… Можна з пэўнасьцю сказаць, што і сапраўды, так было не на адным іхнім участку. І ня толькі на тых выбарах, а і на гэтых... У Беларусі з 1995 году перамагае той, хто падлічвае галасы. Аксіёма.

Так, амапаўцаў вакол плошчы не відаць, пэўна, як звычайна, сядзяць у сваіх машынах у блізкіх, навакольных, дварах, і наганяюць у сабе злосьць на праклятых апазіцыянераў, што не даюць ім па гэтым холадзе быць дома, з сям’ёй, а вымушаюць сядзець у прамерзлых аўтобусах… Было і сапраўды халаднавата, хоць другая палова сакавіка, але зіма яшчэ не адступала. Пакуль ішла, Марыйка марозчыку не заўважала, а прыпынілася трохі, і шчокі прыхапіў жарсьцьвяны сівер. Зірнула на гадзіньнік – без хвіліны дзевятнаццаць. Наперадзе, на плошчы, некалькі купак людзей – зусім мала. Сярод іх ці ня большасьць знаёмых ёй твараў – з папярэдніх акцыяў, з сустрэчаў на розных імпрэзах, вечарынах – усё больш “сьвядомыя” са студэнтаў, пісьменьнікаў, мастакоў, ёсьць і незнаёмыя, але пра іх адразу можна сказаць, што то пераапранутыя стукачы. Зрэшты, і сярод гэтых было нямала ужо знаёмых з тых жа ранейшых акцыяў. Звычайная справа: спачатку аціраюцца, прыкмячаюць актывістаў, а потым, у адзін момант, па каманьдзе “Начали!”, накідваюцца, валяць з ног, хапаюць ды цягнуць нахабную апазіцыю ў легкавікі. І там скручваюць, зьбіваюць, каб больш не хацелася пратэставаць.

19.10. Мітынг павінен быў бы пачацца ўжо – так абвяшчалі, але плошча пуставатая і, самае галоўнае, нікога з арганізатараў, нікога з камандаў прэтэндэнтаў ды і саміх кандыдатаў у прэзідэнты, няма… Расчараваньне агарнула, абхапіла і сьціснула плечы Марыйкі і згорбіла постаць яе, як ад наймоцнага сіверу. Паспрабавала супакоіць сябе надзеяй: мітынг перанесьлі на пазьней… Між тым пачынала цямнець і на ноч браўся добры марозік. Градусаў пад дзесяць. Марыйка прайшлася да знаку, дзе пачынаюцца ўсе дарогі Беларусі, азірнулася на вялізны рэкламны тэлеэкран, дзе паказвалі навіны – расказвалі пра тое, як заканчваюцца выбары. Падыйшла да месца, дзе на Новы год стаяла елка. Лёд пад нагамі – каток заліты ўзімку яшчэ не растаў… На гмаху Палацу Рэспублікі, абазваным саркафагам, заўважыла дзьве чорныя на тле неба постаці – ужо назіраюць за намі гэбісты, хто ж яшчэ можа там быць – пасьміхнулася. Пачула: людзі між сабою гавораць, што цягнікі на станцыях метро “Купалаўская” і “Кастрычніцкая”, што пад плошчай, ужо не спыняюцца. Тых, хто хацеў бы выйсьці тут і далучыцца, адвозяць да наступных станцыяў. Значыць, мо яшчэ ня ўсё страчана?

19.30 – народу трохі пабольшала, але… Зрэшты, Марыйка заўважыла, праходжваючыся, што па-за плошчай, у скверыку ля Купалаўскага тэатру, зьлева і справа на ходніках у бок ГУМу і ў бок цырку, людзей нямала – і відавочна, то не выпадковыя мінакі. Але на плошчу пакуль не выходзяць, прагульваюцца паводдаль. Баяцца… Хоць, зноў жа, што самае дзіўнае: міліцыянтаў і сьпецназаўцаў у форме паблізу як не было відаць, так і няма…

 

З “Дзёньніка” Марыі Б.

“Апошняе, што ў мяне застаецца, надзея… Гэта не высокія словы. І не пачатак чарговага вершыка. Я, напэўна, іх, вершаў, зусім больш пісаць ня буду. Пасьля прычашчэньня “акрэсьцінкай” нават прозу пісаць не захочацца, ня тое, што вершы. Не, тут зусім ня страшна, і ня так ужо і брыдка, як падаецца з жыцьця. Гнюсна – так, але ня страшна. Толькі, прызнаюся, ахвоту пісаць для друку мне тут адбілі надоўга. Раней думала: скончу свой журфак і ў дзяржгазету не пайду, лепш – у незалежныя журналісты. Цяпер і таго ня хочацца. Ня ведаю, мусіць, гэта часова, гэта на дадзены момант такі настрой. Жыць то трэба будзе неяк і па вяртаньні ў… жыцьцё… Не хачу пакуль пра тое думаць. Аднога хіба ўлады дабіліся гэтым маім затрыманьнем і адсідкай (і ня толькі маім) – у мяне (і ня толькі ў мяне – гэта агульная думка) зьнік страх перад сьпецпрыёмнікам-разьмеркавальнікам, перад турмой увогуле. Тыя, хто прайшоў хрышчэньне Акрэсьціна, у большасьці сваёй цяпер стануць “прафесійнымі” змагарамі за свабоду і незалежнасьць – гэта адзінае, чаго дабіліся ўлады масавымі арыштамі. Такая тут думка пануе. Нам цяпер нішто ня страшна. Прайшоўшы праз “акрэсьцінку” больш яе не баішся. Так думаю я цяпер. Так думаюць мае сябры. Загартоўка – файная рэч… А як будзе далей – жыцьцё пакажа. Надзея не памірае… Ні першай, ні апошняй. Ніколі. Надзея непамірае ніколі...”

 

Даўніх знаёмых у купках, што былі раскіданыя па плошчы, яна заўважала, некаторыя нават пазнавалі яе і ківалі галавой на знак прывітаньня, але то былі не настолькі вядомыя ёй людзі, каб падысьці да іх і стаць побач. Так, некалі даўно разам суседнічалі на нейкіх акцыях… А яна ўжо амаль два гады, як адмовілася ад удзелу ў іх, каб лішне не сьвяціцца і давучыцца. Ды і ня бачыла яна плёну ад тых пікетаў з партрэтамі зьніклых ды налепак “Дыктатуры капец!”, “Далоў Луку!”, “Game over!”. Ну, і для каго “… over!”? У каторы раз… Марыйка зноў падыйшла да знаку, дзе пачынаюцца ўсе дарогі Беларусі і адкуль да Масквы 700 кіламетраў, да Варшавы 600, а да Вільні ўсяго 185, як раптам убачыла адзінокую, дужа знаёмую, постаць. Так, гэта безумоўна быў ён… Алесь… Ёй захацелася адразу ж сыйсьці адсюль, каб не сустрэцца з ім нават позіркам. Але штосьці спыніла яе. Ён яе ня бачыў, і яна вырашыла паназіраць за ім. Хлопец быў настолькі адзінокі пасярод плошчы, хай і няшчыльна, аднак ужо запоўненай людзьмі, што ёй стала шкада яго. Яна згадала іхнія сустрэчы, і падумала: а ён быў шчырым са мною часьцей, чым іншыя. Часам, праўда, яму хацелася быць лепшым, чым ёсьць, аднак тое было бяскрыўдным, нават сьмешным. А ўвогуле, ён быў проста трусам, якіх тут, у гэтай краіне, большасьць, бо трусасьць гэтая, пэўна, закладзеная ў беларусаў на генетычным узроўні, і змагацца з ёй ня ў кожнага стае сілаў. Ды, можа, і ня боязь, не баязьлівасьць гэта, а просты інстынкт самазахаваньня…

Ня просты, зрэшты, а гіпертрафаваны за гады паўстаньняў і вынішчэньняў. Напрацягу менш, чым ста гадоў – з 1795 году па 1864, на Беларусі адбылося тры буйныя, на жаль, няўдалыя, паўстаньні супраць расейскага панаваньня, і паўставалі на барацьбу лепшыя з лепшых, і іх вынішчалі, забівалі, высылалі ў Сібір, яны эмігравалі ў Еўропу… А тут заставаліся тыя, у каго ў душы і сэрцы пасяляўся страх. А потым быў 1917 год, а затым сталінскія рэпрэсіі, якія на Беларусі пачаліся ня ў 1937-м, а ў 1929-м… І зноў гінулі, не – планамерна вынішчаліся – лепшыя… А ў тых, хто заставаўся, пасяляўся жах і насаджалася жаданьне не вытыркацца, жыць па прынцыпах – абы ціха; мая хата з краю; галоўнае, каб не было вайны… З новай сілай праявілася гэта пасьля прыходу да ўлады першага прэзідэнта. Страх прырастаў паступова, разам з тым, як набіраў сілу рэжым. Жорсткія расправы над тымі, хто думае іначай, і татальны кантроль – ня толькі над сродкамі масавай інфармацыі, але і над перамяшчэньнем людзей, над іх магчымасьцю працаваць і, як многім здавалася, над тэлефоннымі размовамі… прымусіў многіх па-сьлімакоўску зашыцца ў свае цесныя кватэркі і не высоўвацца, не казаць нічога лішняга нават сябрам, асьцерагацца ўсяго, ня тое, каб нешта ня страціць – губляць многім не было чаго, а проста з перасьцярогі: беражонага Бог беражэ…

Аднак Алесь усё ж прыйшоў сюды. Чаму, навошта? Як ён жыў гэты час, што яны ня бачыліся?.. Што рабіў, ці пакутаваў хоць?.. І Марыйка вырашыла падыйсьці да Алеся. Што ён зробіць? Разгубіцца, шарахнецца ад яе, уцячэ, як уцёк тады?.. Ці згадвала яна гэтага хлопца за прамінулы час? Згадвала і, хутчэй, шкадавала яго, а не ненавідзела… Дакладней, спачатку ненавідзела, а потым – шкадавала… Але і цяпер яшчэ тлела ў яе злосьць на яго, за той учынак, калі ён зьбег, пакінуўшы яе адну супраць трох хлопцаў. Злосьць і неразуменьне. Добра, хлопцы аказаліся зусім ня страшнымі, а нават сімпатычнымі, пасьмяяліся разам з няўдалага кавалера і правялі да станцыі, пасадзілі на бліжэйшую электрычку да Менску… Так, злосьць яшчэ тлела, але цяпер тая злосьць перарасла ў цікаўнасьць, захацелася ёй зазірнуць яму ў вочы. Не, не прыстыдзіць поглядам, а паспрабаваць зразумець.

Ён яе ня бачыў, стаяў сярод людзей – адзін, сам у сабе, як на бязьлюдным востраве. Прынамсі, так ёй падалося. Пэўна, ён нікога не шукаў тут і нікога не чакаў. Калі Марыйцы заставалася падыйсьці да яго два-тры крокі, ён раптам павярнуўся да яе – нібы нутром адчуў набліжэньне… Яна думала – ён спалохаецца, замітусіцца… А ён засьвяціўся радасьцю: “Марыйка!..” – міла прамовіў і заўсьміхаўся. І яна ад нечаканасьці азірнулася – мо гэта не да яе…

Да пачатку мітынгу яны ўзбуджана прагаварылі, не заўважаючы нікога вакол: ён раз-пораз прасіў у яе прабачэньня і казаў, як хацеў яе пабачыць і як шукаў гэтае сустрэчы. Яна больш маўчала, але і не адпрэчвала яго.

Словам, прымірэньне адбылося нечакана проста. І для яго, і для яе. І калі да мікрафону выйшаў першы выступоўца, яны ўжо стаялі побач і Алесь трымаў руку Марыйкі ў сваёй – грэў. Можа, прымірэньню паспрыяла і агульная атмасфера, што панавала на плошчы. Калі пачаўся мітынг, людзі ўбачылі, што іх сабралася нечакана шмат. Тысячаў дваццаць, ня менш. І нястрымная эйфарыя ахапіла ўсіх, нібыта яны і сапраўды перамаглі на гэтых выбарах. Прынамсі, яшчэ не прайгралі. І калі выступоўца сказаў: мы не прызнаем вынікаў выбараў, мы будзем патрабаваць пераліку галасоў і паўторных выбараў, і над плошчай загучала магутнае: “Ганьба!”, потым: “Верым! Можам! Пераможам!” – ня толькі ў Марыйкі на вочы набеглі сьлёзы радаснага ўзбуджэньня. Яшчэ больш пачуцьці ўдзельнікаў мітынгу распаліў хлопец, які з бел-чырвона-белым сьцягам узьлез на дах маршрутнага аўтобусу, што падыйшоў да прыпынку, і так і ад’ехаў на ім, размахваючы сьцягам… Народ на плошчы адчуў сваю сілу, і што іх сёньня і тут – не спыніць, не зламаць…

Выступоўцы зьмянялі адзін аднаго, прасьвістала над плошчай небывалая сьнегавая завея, якая прыйшла ніадкуль, з чыстага, здавалася б, неба, і, казалі потым, што нідзе ў Менску і нідзе ў Беларусі, апроч гэтай плошчы, завірухі ў той час не было. Людзі, закутваючыся ў шалікі і каптуры, адразу ж загаварылі, што гэта ўлады зарганізавалі гэтую мяцеліцу, каб напалохаць мітынгоўцаў і разагнаць па дамах, што, пэўна, недзе на дахах дамоў стаяць сьнегавыя пушкі з Раўбічаў ды Сілічаў… Але завіруха гэтая раптоўная і хуткацечная яшчэ больш зьяднала людзей, узмацніла пратэст, узрушыла і адгукнулася жаданьнем прыйсьці на плошчу і заўтра…

Так, заўтра, бо на сёньня арганізатары, якія, відаць, і самі не чакалі, што на плошчы зьбярэцца столькі людзей і разгубіліся, аб’явілі мітынг закрытым і заклікалі ўсіх прыйсьці заўтра, каб падвесьці канчатковыя вынікі выбараў. Плошча выдыхнула расчараваньнем, маўляў, нас так шмат сёньня сабралася і вы ня можаце скарыстаць гэтую сілу... Адчуў, што нельга так вось ні з чым распусьціць народ, адзін з нядаўніх кандыдатаў у прэзідэнты і заклікаў пайсьці да плошчы Перамогі, каб ускласьці кветкі да помніка. Нічога добрага, але хоць нешта… Людзі рушылі калонамі па ходніках, аднак настрой ужо быў ня той, і Марыйка з Алесем вырашылі з імі не ісьці – павярнулі ў адваротны бок, да вакзалу: ім трэба было пабыць разам, удвох, перад тым, як разьехацца па дамоўках.

 

З “Дзёньніка” Марыі Б.

“Мілы Алесь… Сустрэча з табой на плошчы была настолькі нечаканай для мяне, што я не змагла пераадолець у сабе цікаўнасьць паглядзець, як ты будзеш паводзіць сябе пасьля таго, што здарылася між намі… А ты павёў сябе абсалютна натуральна. Дакладней, для мяне на той момант, можа, і не зусім натуральна, бо мне хацелася, даруй, бачыць цябе прыніжаным і разгубленым, што было б правільна, як мне думалася, а ты… мне абрадаваўся, пайшоў насустрач радасна ўсьміхаючыся. І выбіў у мяне глебу з-пад ног... Потым я зразумела, чаму так сталася: за час, які прайшоў ад нашае вандроўкі за горад, ты шмат перажыў і перадумаў. Ты зьмяніўся, урэшце рэшт. Ты стаў іншым. Ты змог зрабіць гэта, хоць на такое здольны ня кожны. Тым болей, мне здавалася, на такія зьмены ня здатны ты – той, якога я ведала… І мне стала цікава, што ж з табой здарылася?.. Да таго ж, прызнаюся шчыра, ты быў мне неабыякавы і тады, раней – і як чалавек, і як паэт. Таму я і пасябравала з табой, не адрынула адразу там, на прыпынку тралейбусным. Хоць і адчувала, як часам прасьлізгвалі ў тваім голасе ноткі зьдзеклівага стаўленьня да мовы і да тых, хто “змагаецца з рэжымам”. Цяпер, заўважыла, у цябе і гэта прайшло… Ты сказаў, што вершаў больш ня пішаш. А шкада – паэт ты быў ня з горшых... Некаторыя твае радкі я памятаю і цяперака. Асабліва той верш, пра вольных птушак у небе… І яшчэ адзін – пра чырвоных мурашоў…”

 

Назаўтра ўжо на пачатку мітынгу, на які прыйшло ня менш людзей, чым 19-га, стала зразумела, і ня толькі Марыйцы з Алесем, што нельга вось так зьбірацца штодзень на плошчы, стаяць на холадзе “чакаючы з мора пагоды”, трэба нешта рабіць, каб прыцягнуць да сябе ўвагу ўладаў і ня толькі ўладаў, каб, урэшце, чагосьці дабіцца і каб зварухнуць народ… Надзея тут, у натоўпе, на перамены ажыла па новай. Пачуліся размовы сярод моладзі, што варта застацца на плошчы, паставіць намётавы гарадок, наладзіць дзяжурства і не сыходзіць дамоў, пакуль не пераможам… Нас падтрымаюць іншыя, найперш студэнты, а затым выйдуць на вуліцы цэлыя заводы – будзе кіеўскі майдан, і тады ўлады ня змогуць спусьціць цішком сваю “элегантную перамогу” і праігнараваць “волю народу”… Марыйка і Алесь адразу і разам вырашылі, што застануцца тут, на плошчы, і калі людзі расступіліся, сталі паўкругам і на вызваленым пляцы зьявіліся хлопцы і дзяўчаты ды пачалі ставіць першы намёт, яны, не згаворваючыся, а па нейкім імгненным руху сьцятых рук, першымі кінуліся дапамагаць. Разам з імі тых, хто ставіў намёты, было ўсяго дзясятак чалавек. І адразу ж да іх ірванулі дужыя хлопцы ў чорным адзеньні і чорных спартовых шапачках-пеўніках, расьпіхалі і што змаглі выхапіць з рэчаў – выхапілі, зламалі, урвалі і… зьбеглі. Бо, пэўна, убачылі, што людзей не запалохаць, бо проста фізічна адчулі такі моцны пратэст і сілу мітынгоўцаў, а плошча загула абуральна, што здрэйфілі. Людзі апамятаваліся, утварылі кола ад выхаду з метро да прыступак Палацу Прафсаюзаў, і ўжо бесперашкодна моладзь паставіла першыя чатыры намёты.

Потым, канчаткова вырашыўшы, што застаюцца тут на ноч, Марыйка і Алесь пасьпелі яшчэ зьбегаць у бліжэйшы ўніверсам, каб купіць сяго-таго з прадуктаў і сагрэцца – папіць гарачае кавы. Пабеглі ня толькі яны, і прадавачкі падазрона пазіралі на ўзбуджаных маладзёнаў, якім раптам спатрэбіліся так позна бутэрброды з сабой ды яшчэ ў такой колькасьці. Адзін мужчына сказаў: “Колькі тут у вас бутэрбродаў? Пяцьдзясят? Забіраю ўсе…” А потым, калі прадавачкі даведаліся навошта, стараліся хоць позіркам выказаць сваю падтрымку і спачуваньне. Марыйка грэла рукі гарачай кавай, паглядала на гэтых цётак і думала: большасьць у Беларусі вось такіх, шчырых і мілых людзей, якім хочацца пераменаў і якія ненавідзяць саміх сябе за тое, што скарыліся нават ня сіле, а проста нахабству і беспардоннаму хамству ды хлусьні, але нічога з сабой зрабіць ня могуць, бо іх умела разьбілі на купкі, на адзінкі, замкнулі ў сем’ях, запалохалі – кожны сам за сябе… Яны ня вераць нікому побач, у кожным бачаць ня сябра, а ворага, які хоча разбурыць іх утульны, пешчаны гадамі, хай і бедненькі, сьвет... І аб’яднаць іх у сілу, якая паўстане супраць падману і несправядлівасьці, пакуль немажліва…

Марозчык на ноч узяўся неслабы, але Марыйка і Алесь не заўважалі холаду ў намёце, які стаў для іх укрыцьцем ад усяго на сьвеце, ад усяго сьвету. Ім трэба было пабыць адным, хай і на плошчы сярод тысячаў людзей – і намёт дазваляў гэта зрабіць. Ім шмат пра што трэба было распавесьці адно адному. І выказаць тое, што перадаецца ня словамі, а толькі праз няўлоўны поціск рук, праз позірк вочы ў вочы і ніяк іначай… Што і казаць, Марыйка сумавала па Алесю і часта згадвала пра яго, хоць і не хацела сабе прызнавацца ў гэтым. А тым болей, відаць, – Алесь. Віна перад дзяўчынай, якую ён здрадніцкі пакінуў некалі, не давала яму спакою. І цяпер у яго зьявілася мажлівасьць выгаварыцца. Не апраўдацца, не… а проста выгаварыцца, нават без надзеі на дараваньне.

Праз столь і бакавіны намёту прабівалася сьвятло ліхтароў з плошчы, але было цёмна, і гэта таксама спрыяла шчырасьці і адкрытасьці. Яны бачылі толькі вочы адно аднога зусім блізка, якія гарэлі, палалі агнём, блізкасьць дыханьня і целаў узбуджала яшчэ больш, і Алесь зусім перастаў саромецца самога сябе, нядаўняга няўдалага кавалера і самагубцы. Ён баяўся толькі аднаго: быць няшчырым і каб гэтую, мажлівую, няшчырасьць не адчула Марыйка. Ага, баяўся ён яшчэ аднаго: страціць яе зноў – цяпер ужо назаўсёды.

Марыйка бачыла гэта і слухала ўважліва, не перабівала, не перапытвала, хіба тады, калі ён расказваў, як сядзеў на краі даху і глядзеў у такі блізкі і зусім нястрашны туман, мацней сьціснула ягоную руку… Ён і сапраўды шмат перадумаў і зразумеў там, у адзіноце, на даху. Чаму самагубцаў ня любяць і не апраўдваюць практычна ні ў адной з рэлігіяў? Бо здацца, скарыцца абставінам вельмі лёгка, а пераадолець іх, перамагчы – няпроста, ня кожны на тое здольны. Для таго, каб засіліцца ці скочыць уніз са шматпавярховіка мужнасьці ня трэба, значна цяжэй “зрабіць жыцьцё” (памятаеш верш Маякоўскага, прысьвечаны Ясеніну? – спытаў Алесь). Шлях да ісьціны палягае праз памылкі і выпрабаваньні, спадзяюся першыя і самыя важныя я прайшоў, казаў Алесь. Я паглядзеў у вочы сьмерці і цяпер яе не баюся. Яна сама прыйдзе ў адмераны час. Аднак важна прайсьці свой жыцьцёвы шлях ня здрадзіўшы сабе, сваім ідэалам, ня схібіўшы нідзе. Тварыць дабро – вось звышзадача. Спакойна, без мітусьні, бяз крыку. І калі хоць адзін чалавек стане лепшым, дзякуючы стасункам са мною, навучыцца заўважаць клопаты, турботы, боль іншых, як свае, калі хоць аднаму з маіх бліжніх будзе лягчэй ад таго, што я ёсьць побач, – значыць, я жыву не дарэмна… А калі я дапамагу дзясяткам, сотням…

Алесь замоўк раптам, закончыўшы тым расповед, і толькі цяпер яны адчулі, што зусім замерзьлі ў намёце, што закляклі іх целы і што трэба разьмяцца, каб не захварэць. Выйшлі на сьвятло. Было гадзіны дзьве ночы. 2.15 – дастала тэлефон і паглядзела Марыйка. (Між іншым убачыла – мама званіла разоў дзесяць. Але тэлефанаваць ёй ня стала – позна ўжо турбаваць…) Больш за дзьве гадзіны праляцела для яе, як адно імгненьне. Намётавае мястэчка, а яго ўжо можна было назваць так, налічвала… Марыйка адыйшлася ўбок – раз, два, тры… васямнаццаць намётаў, з тых першых чатырох, у адным з якіх і “пасяліліся” яны з Алесем. Пасярод на дыванках было ўтворана нешта кшталту складу, куды ставілі тэрмасы з гарбатай, прадукты, цёплыя рэчы – усё гэта, аказваецца, людзі пачалі прыносіць сюды амаль адразу пасьля ўсталяваньня першых намётаў. Знчыць, яны за размовай прапусьцілі шмат важнага і прыемнага. Вакол было шумна і, можна сказаць, весела. Намётавае мястэчка было абкружанае двайным колам хлопцаў і дзяўчат са сьцягамі – ахова. Марыйка ўзьлезла на бетонную агароджу вакол уваходу ў метро і агледзелася. Была глухая ноч, але чалавек пяцьсот заставаліся на плошчы. Міліцыянты, а яны ўжо былі тут, стаялі паводдаль. Сярод людзей Марыйцы і Алесю падалося цяплей, чым у намёце. Да іх падыйшоў хлопец, які, па ўсім, стаў галоўным у мястэчку, каб пазнаёміцца: хто яны і адкуль, разьмеркаваць абавязкі. А потым, да раніцы, каб не замерзнуць, яны прыдумлялі нейкія гульні, таньчылі, бегалі, штурхаліся, стараліся падтрымаць, падвесяліць адно аднога. Аднак гэта ўдавалася з цяжкасьцю – сама атмасфера не спрыяла весялосьці. Начное неба вісела нізка-нізка і ціснула на іх усім сваім целам і ўвесь час не пакідала адчуваньне, што за імі сочаць сотні вачэй…

 

З “Дзёньніка” Марыі Б.

“Нас было так мала ў намётавым мястэчку ў першую ноч на плошчы – з 20 на 21 сакавіка... Чаму міліцыянты і амапаўцы не “разабраліся” з намі адразу? Ня думаю, што яны не ўспрынялі нас усур’ёз: маўляў, памерзьне малеча да раніцы, і разьбяжыцца па хатах. Прынамсі, той, хто быў на плошчы тады, так бы не палічыў: намеры ў нас былі якраз сур’ёзныя – стаяць да канца. Хоць якім павінен быць той “канец”, мы ня ведалі: пералік галасоў, прызнаньне гэтых выбараў несапраўднымі, перавыбары? Не, мы разумелі, што спадзявацца на гэта было немагчыма. Дык тады на што? Навошта было гэтае глупства з намётавым гарадком, гэтая адкрытая, на ўвесь белы сьвет роспач, якую назвалі пратэстам? Чаму мы засталіся на плошчы?.. Ды таму, што а-брыд-ла ўсё, таму што нікому не было веры і даверу. Нават так званым кандыдатам, а ня тое, што “ўсенароднаабранаму”. Таму што адчулі мы, што нас у чарговы раз надурылі і ўсе, усе гатовыя зноў скарыцца гэтаму, апусьціць і галовы і заўтра, як ні ў чым ні бывала, выйсьці на працу… Як рабы… Рабы становішча, у якое самі сябе ўвагналі.

Можа быць, гэтая незразумелая няпэўнасьць з нашага боку і відавочная непадрыхтаванасьць, а таксама абсалютная ўпэўненасьць у незваротнай перамозе з процілеглага боку, і абараніла лагер і пратэстантаў у тую ноч. Пераможцам было не да нас. І ніхто зьверху ня даў каманду разбурыць, разагнаць, зьнішчыць… А назаўтра, з узыходам сонца, было ўжо позна. Таму і прастаяла мястэчка на плошчы больш за трое сутак.

Калі мы паставілі свой намёт, я падняла вочы ўверх і на цёмным небе ўбачыла чараду белых птушак. І адкуль яны ўзяліся тут якраз у гэты момант? Глыбокай ноччу!!! “Гэта добры знак, – сказаў Алесь, які быў побач: – Бог з намі, і ён нам дапаможа…” І я паверыла яму.”

 

У тую першую ноч ніхто з жыхароў намётавага мястэчка не заснуў і на хвіліну. І ўвесь час з імі быў адзін з кандыдатаў – Мілінкевіч з жонкай. Пад раніцу стала вядома, што ягоных двух сыноў арыштавалі на падыходзе да плошчы з цёплым адзеньнем і адвезьлі ў сьпецпрыёмнік-ізалятар. Дарэчы, затрыманьні тых, хто адыходзіў з намётавага мястэчка да прыбіральні ці пагрэцца кавай ды гарбатай у бліжэйшай начной кавярні, пачаліся амаль адразу. Як і тых, хто нёс у лагер тэрмасы з кіпнем, ежу, цёплае адзеньне. Значыць, ня ўсе былі разгубленыя зьяўленьнем намётавага мястэчка: міліцыянты працавалі… Але арыштоўвалі людзей пакуль яшчэ не адкрыта, а хаваючыся, выскокваючы з двароў, арак – “падваротняў”.

Раніцай горад ажыў, пайшлі першыя аўтобусы. Кіроўцы, праязджаючы паўз плошчу, сігналамі віталі “местачкоўцаў”, тым падтрымліваючы іх і даючы знак, што ведаюць пра іх. Значыць, інфармацыя пра намётавы пратэст усё ж разыйшлася па горадзе праз радыё, інтэрнэт – і гэта цешыла ўсіх. Нягледзячы на стому, панавала радасная ўзрушанасьць, асабліва, калі да іх прыходзіў хто-небудзь са знаёмых, што начавалі дома ці пад’язджаў да прыпынку маршрутны аўтобус. Пачала падыходзіць з намётамі моладзь, і мястэчка стала пашырацца.

Марыйка і Алесь вырашылі яшчэ ноч пераначаваць у намётавым лагеры. Але паколькі ўчора ўвечары яны засталіся тут абсалютна выпадкова, загадзя не зьбіраючыся, зрэшты, як і большасьць хлопцаў ды дзяўчат, то вырашылі зьезьдзіць дамоў, каб апрануцца цяплей і ўзяць харчоў.

 

З “Дзёньніка” Марыі Б.

“Я люблю Менск – мой горад, маю сталіцу. Люблю блукаць па ягоных вуліцах, заходзіць у невядомыя мясьціны і адкрываць іх для сябе. Люблю чытаць пра ягоную гісторыю і абсалютна не пагаджаюся з тымі, хто лічыць Менск безаблічным, савецка-сталінскім, правінцыйным горадам, і трызьніць Вільняй. Так, Вільня, безумоўна, духоўная сталіца Беларусі, гістарычная сталіца, але Менск – мой горад. Я ў ім нарадзілася і вырасла. З ім зьвязаныя мае найшчырэйшыя, найярчэйшыя ўспаміны. Люблю Траецкае, Востраў Сьлёз, скверыкі з помнікамі Багдановічу, Купалу і… Марату Казею, люблю шпацыраваць па набярэжнай Сьвіслачы да парку Горкага, люблю “скверык Панікоўскага” з фантанам-лебедзем, Архіерэйскі дом і Купалаўскі тэатр, люблю адбудаваную ратушу і ўвесь Пляц Волі… Бязьмежна люблю менчукоў…

Ой, што гэта мяне панесла… Акрэсьціна – не люблю. І Пішчалаўскі замак таксама. Хоць музей усім зьняволеным беларусам, змагарам за незалежнасьць краіны, нам трэба будзе там зрабіць…”

 

Дома Марыйку чакалі маці і бацька, якія таксама ня спалі ўсю ноч. Зьнерваваныя і спакутаваныя, яны адразу накінуліся на дачку: не з радасьцю, а з папрокамі. “Больш клапоцяцца пра сябе, чым пра мяне”, – падумала на гэта Марыйка, і, не зважаючы на гвалт і крыкі, прайшла ў свой пакой і зачынілася. Бацькі, падобна, апамятаваліся. “Дзе ты была, дачушка?” – ужо ласкавей спытала скрозь дзьверы маці: “На плошчы, на мітынгу?..” – сама ж і адказала.

“Так, на плошчы. Начавала ў намёце.”

“Што ж ты робіш? Пашкадуй нас, ты ж ведаеш, дзе твой брат. Мы ня хочам застацца зусім адны на старасьці… Ты ж ведаеш, чым гэта табе пагражае, чым гэта можа скончыцца. Яны нікога не пашкадуюць…”

“Чым скончыцца… Ды нічым… Няма чаго пра гэта думаць… А вы хочаце і далей жыць гэтак, як жылі?”

Маці маўчала, а Марыйку панесла: пэўна, пасьля холаду цяпер у цяпле ў яе пачалася ледзь не істэрыка:

“Мне абрыдла чуць ад вас – галоўнае, каб не было вайны… Разуйце вочы: якая вайна! Каму, якому НАТА трэба нас заваёўваць – галоту карміць… А яшчэ – мы адмучыліся, дык, можа, хоць нашыя дзеці добра пажывуць… Ага, пажывем, вы за нас нагаласавалі… Падрыхтавалі будучыню. А тое, што мы пакутуем зусім не ад таго, ад чаго вы пакутуеце – зусім не заўважаеце. Толькі сваё і сябе бачыце. Толькі – абы ціха было. Каб ніхто вас не чапаў. Траву гатовыя жраць – абы ціха… Што ціха? У Еўропе жывём… Вашае шчасьце, што вы ні разу за мяжой не былі і ня бачылі, як там людзі жывуць, а то зразумелі б, за якое дзярмо чапляецеся, якім хлевам даражыце… А я не хачу, каб гандлявалі маёй краінай, маёй свабодай, маёй будучыняй, у мяне не спытаўшыся…”

Маці заплакала.

Марыйцы было шкада яе. Можа, зусім ня так, як маці яе шкадавала, але шкада. І разумела яна, што гэты яе пафасны выступ абсалютна лішні тут, непатрэбны: знайшла перад кім красавацца… Але не магла спыніцца. І самае галоўнае… Яна яшчэ пакуль не хацела нават сабе самой прызнавацца, што цяпер ужо на плошчу ня толькі пратэставаць ідзе, а… так – ідзе яшчэ і таму, што там яе будзе чакаць Алесь…

Першай справай яна ўключыла кампутар і зазірнула ў інтэрнэт – што там у краіне і ў сьвеце адбываецца? Як рэагуюць на падзеі на плошчы? І абрадавалася: інтэрнэт кіпеў паведамленьнямі… Кінула запіс у свой “жывы часопіс” – думкі і ўражаньні ад плошчы і начоўкі ў намёце. “Ня бойцеся і далучайцеся!” – напісала напрыканцы: “Уся Беларусь на вас глядзіць і чакае ад кожнага з вас подзьвігу!”. Перапранулася, выйшла на варыўню, сабраць паесьці. Маці ёй не перашкаджала, толькі ўсхліпвала, а потым стала дапамагаць…

 

З “Дзёньніка” Марыі Б.

“Мілая мама… Я вінаватая перад табой. Я ня стала і ня стану суперфотамадэльлю і нават менеджэрам па продажы замежнай парфумы. Я не апраўдала твае надзеі. Даруй мне. І паспрабуй зразумець. Я сама ня ведаю, як у такой прыстойнай “савецкай” сям’і маглі вырасьці гэтакія несур’ёзныя і некіруемыя дзеці. Я маю на ўвазе і браціка. Якая мова? Якая незалежнасьць? Ды і якая можа быць Беларусь? Жывіце, як усе. Навошта вам вытыркацца. Памятаеце прыпавесьць пра вераб’я, адагрэтага ў дзярме: не высоўвайся!.. Так, ведаю я вашую філасофію. Добра вывучыла яе. Але як жа тады быць з вашымі героямі, хоць бы з тым жа Ленінам, які з першага курсу універсітэту загрымеў у ссылку? Ці не на ягоным прыкладзе выхоўвалі вы нас, ставячы паперадзе ўсяго справядлівасьць, праўду, маральнасьць? Калі вы блюзьнерылі – тады ці цяпер? Я разумею, на вашую долю прыйшліся ня самыя сьветлыя часы, і пачуцьцё страху, а дакладней – самазахаваньня, пасялілася ў вас назаўсёды. І тым больш – хваляваньне за будучыню сваіх дзяцей. Але, мама, ня бойцеся за нас. Зразумейце – мы іншыя. І мы ня можам мірыцца з несправядлівасьцю ды хлусьнёй, і мы гатовыя змагацца за праўду, адстойваць свае перакананьні, нават рызыкуючы пры гэтым страціць месца вучобы, працы, “заляцець” у турму… Ня бойцеся за нас – мы ўжо дарослыя. Мы ведаем, чаго хочам, і мы даб’емся свайго рана ці позна…”

 

Вярнуцца на плошчу гэтым разам яшчэ было проста. Пад вечар сюды, на мітынг, зноў пайшлі людзі, і міліцыянты нікога не чапалі. Нагналі хіба ў бліжэйшыя двары дзеля запалохваньня (ці самазаспакаеньня?) сьпецтэхнікі, у тым ліку і новых браняваных аўтазакаў, якіх адмыслова да выбараў, па сьпецзаказе, нарабіў Менскі аўтазавод. Намётаў у мястэчку крыху пабольшала, з прыемнасьцю адзначыла Марыйка.

Алесь ужо быў тут. Моладзі дадалося і ў лагеры. У намёце “сваім” яны ўжо былі не адны. Што ж, стала цяплей і ўтульней. Хлопец і дзяўчына, што падсяліліся да іх, былі ня менскімі – з Салігорску. Прачыталі ў інтэрнэце пра намётавае мястэчка і прыехалі. Тут такіх шмат, сказалі, з усёй Беларусі. Едуць і едуць… Марыйка і Алесь пакінулі рэчы і выйшлі з намёту. Пачулі навіну: за гэты час ня менш за пяцьдзясят чалавек арыштавана з тых, хто ішоў сюды – з ежай, цёплым адзеньнем. На плошчы тым часам адбывалася сапраўднае сьвята волі. Грала музыка, гучалі песьні, дыджэй дасьціпна каментаваў падзеі, жвава вёў рэй. Да мікрафону падыходзілі вядомыя людзі – пісьменьнікі, мастакі, артысты. І, вядома ж, палітыкі. Усе казалі пра неабходнасьць пратрымацца да 25 сакавіка… Пісьменьнік Уладзімер Арлоў прапанаваў назваць Кастрычніцкую плошчу імем Кастуся Каліноўскага – кіраўніка антырасійскага паўстаньня 1863-64 гадоў, якога якраз у гэты сакавіцкі дзень сто сорак два гады таму павесілі ў Вільні маскоўскія захопнікі. У адказ – выбух апладысьментаў і рашучая згода.

Марыйка назірала за тым, што адбываецца, і чым далей, тым больш пераконвалася, што палітыкі ня ведаюць, што рабіць з ініцыятывай моладзі. Падавалася, што яна для іх такая ж нечаканая, як і для ўладаў. Нядаўні кандыдат у прэзідэнты Казулін ужо 21-га ўвечары прапанаваў моладзі зьняць намётавае мястэчка і разысьціся. На што атрымаў ад хлопцаў і дзяўчат шчырае абурэньне і выкрыкі: “Застаемся!”…

 

З “Дзёньніка” Марыі Б.

“Адкуль на плошчы ўзяліся намёты – ня ведаю. Няўжо нехта загадзя рыхтаваўся да гэтага?.. Пэўна, так і было, але я ня ведаю таго дакладна, хоць потым, думаю, героямі-арганізатарамі назавецца шмат… Бо мястэчна павінна было быць. Ідэя гэтая лунала ў паветры над мітынгоўцамі і павінна была рэалізавацца. Вельмі блізкі і жывы быў яшчэ прыклад украінскага майдану. Пра непадрыхтаванасьць – экспромтавасьць – мястэчка, сьведчыць хоць бы тое, што апроч намётаў амаль нічога “першапасяленцы” з сабою ня ўзялі: ні ежы, ні цёплага адзеньня. А ў Менску, нягледзячы на сакавік, тады была яшчэ зіма… Начамі жорсткая і халодная.

Цяпер магу прызнацца: тыя тры дні і чатыры ночы – лепшае, што было ў маім жыцьці. І ня толькі ў маім. Гэта было сапраўднае сьвята волі, сьвята неабыякавасьці і рашучасьці, сьвята аднадумцаў, сьвята сяброў. Сьвята веры і надзеі на лепшую будучыню.”

 

На плошчу камусьці ўдалося прыцягнуць мангал і дровы. І стала адразу ўтульней, а калі прымружыць вочы і ўдыхнуць дымок, дык можна ўявіць сабе, што ты зусім ня ў цэнтры вялізнага двухмільённага гораду, а недзе “на прыродзе”, і жыцьцё тваё ў намётавым мястэчку – суцэльная радасьць і адпачынак ад гарадскіх клопатаў. Марыйцы ж пах дыму спачатку маркотна, а потым настальгічна, нагадаў пра тую паездку за горад з Алесем. Пэўна, тады і там яна яго і пакахала… Тады і там… Нягледзячы на тое, што ён крыўдна і бяздумна здрадзіў ёй… Так, тады яна яго і пакахала. Прынамсі, задумалася пра яго, можна нават сказаць – заўважыла яго, бо дагэтуль неяк не на поўным сур’ёзе ўспрымала іхнія спатканьні і ня вельмі навязьлівыя заляцаньні Алеся. Так, пасьля тога раптоўнага разрыву, яна адчула нібы нейкую пустату ў сабе. Быццам штосьці страціла, нічога не губляючы… Так… Бо каханьне – гэта ня толькі жарсьць і ня столькі юр… Яны могуць быць і без каханьня. Каханьне прыходзіць тады, калі табе балюча за блізкага чалавека, калі табе ня хочацца губляць яго, і… калі ты яго проста шкадуеш… Як там у песьні пра сёлы Смаленшчыны, дзе жанчына, бязьмежна кахаючы, скажа мужчыну: “шкадую цябе”…

Пасьля адзінаццатай музыку прыглушылі, але зусім ня выключылі: вакол, паблізу, не было жылых дамоў. Міліцыя між тым не драмала, хоць прысутнасьць яе амаль не адчувалася тут – толькі стаялі некалькі “мірных” міліцыянтаў каля прыпынку сотага аўтобуса, які быў на плошчы зусім побач з мястэчкам. Але ў дварах, асабліва ў дварах і на падыходзе да плошчы, міліцыянты дзейнічалі даволі актыўна: правяралі ўсіх, хто ішоў у бок мястэчка. Нават выпадковых мінакоў. І ў каго знаходзілі цёплыя рэчы і прадукты – затрымлівалі без тлумачэньняў. Ня кажучы ўжо пра турыстычныя прыналежнасьці – тыя, хто нёс іх, былі ворагамі нумар адзін. А калі ўжо хто затрыманых у адказ насьмельваўся і загаварыць па-беларуску… Дзесяць сутак арышту “без суда і сьледства” былі гарантаваныя. Анекдот хадзіў тады па мястэчку: міліцыянт спыняе чалавека на падыходзе да плошчы: “Прадукты ў сумцы ёсьць?” “Няма. Толькі пісталет і наркотыкі” “Праходзь…” І яшчэ адзін выпадак пераказваўся, як легенда: прыйшлі дзьве бабулькі, прынесьлі два яблыкі, адзін надкусаны: “Даруйце, дзеткі, міліцыянты ля ГУМа спынілі і прымусілі надкусіць, але вы абрэжце…”

 

З “Дзёньніка” Марыі Б.

“Яшчэ раз скажу: з таго, што я асабіста бачыла, вынікае, што да Плошчы, ці да намётавага мястэчка, ня быў гатовы ніхто: ні ўлады, ні апазіцыя, ні тым болей, нядаўнія кандыдаты ў прэзідэнты. Так, пасьля ўкраінскага майдану, зразумела, гэтая думка жыла сярод моладзі і апазіцыі ўвогуле, аднак, як ні дзіўна, ніхто да ўсталяваньня намётаў не рыхтаваўся планамерна, а калі гэта пачалося, амаль стыхійна, напачатку была разгубленасьць ва ўсіх. І найперш у былых кандыдатаў.

Кандыдаты ў прэзідэнты… Мілінкевіч паводзіў сябе прыстойна. У першую ноч застаўся з намі. І потым увесь час прыходзіў, падбадзёрваў. Хоць большасьць з нас была незадаволеная ім. Усе чакалі нейкіх канкрэтных дзеяньняў, а іх не было… А пра Казуліна толькі і запомнілася, што хадзіў ды палохаў, ужо ў першую ноч, што вось-вось будзе штурм мястэчка, бо “бачыў, як накопліваюцца сілы амапаўцаў у дварах”… Было відавочна, што яму самому мандражна і ён прасіў усіх разыйсьціся і прыйсьці на мітынг 25 сакавіка на Дзень Волі. З яго ледзь не адкрыта сьмяяліся... Потым, можа, каб нейкім чынам апраўдацца, ён і павёў людзей 25-га сакавіка да Акрэсьціна. Але было ўжо позна, і гэта было ягонай памылкай, хоць я паважаю яго за гэты крок, крок адчаю, менавіта яго, а ня тых, што закрылі тады мітынг і папрасілі людзей сабрацца наступным разам праз месяц на Чарнобыльскі шлях… Праз месяц!?. А больш за пяцьсот чалавек, якія паверылі такім, як ён, цяпер у турме… Гэта прагучала як здрада, здрада тым, хто сядзеў за Плошчу на Акрэсьціна, у Жодзіна… Казулін паддаўся на пачуцьці, якія панавалі тады сярод мітынгоўцаў ля помніка Купалу… і атрымаў за гэта па рэбрах ды арышт. І цяпер у турме чакае суда, як крымінальны злачынца. А ўсе астатнія засталіся героямі?... Мне чамусьці думаецца, што між іншых кандыдатаў, па агульным настроі, ён найбліжэй да нас, тых, хто быў на плошчы – бо мы ішлі на яе (як, пэўна, і ён на выбары) хутчэй з адчаю, чым з надзеяй на перамогу і зьмены да лепшага...”

 

Марыйка ў намётавым мястэчку стала “працаваць” пры “кухні”: наразала хлеб, кілбасу, рабіла бутэрброды; на партатыўнай, турысцкай газавай плітцы грэла ваду, запарвала гарбату і разносіла тым, хто стаяў у ахове, у ланцугу, каб сагрэцца. Алесь заняў мейсца ў ахове мястэчка. У гэтую ноч яны амаль ня бачыліся. Алесь стаяў на самым адказным участку – на пропуску ў лагер, глядзеў, каб не прайшлі правакатары, якіх было нямала. Агульная справа яшчэ больш зблізіла іх. І Марыйка пачала заўважаць, што думае пра Алеся, як пра “свайго”: “Як там мой?..” І старалася кожны раз пры разносцы бутэрбродаў і гарбаты падысьці да яго ці хоць прайсьці побач… Каб усьміхнуцца яму, галавой кіўнуць неўпрыкмет, падтрымаць поглядам. Каб ведаў, што ён тут не адзін. І каб самой ведаць, што не адна…

Удзень было спакайней, прынамсі штурму мястэчка па сьвятлу ніхто не чакаў. Прыходзіла іншая моладзь, і ў іх была мажлівасьць трошкі адпачыць і пабыць разам. У намёце ад холаду сядзець нельга было і яны стараліся пастаяць трохі каля агню, пахадзіць, прытопваючы, па мястэчку. Чым далей, тым болей Марыйцы падабаўся гэты хлопец. Ён пасталеў і зьмяніўся. Відаць, і сапраўды шмат перадумаў за прамінулы час. І цяпер даражыў ёю – яна адчувала гэта – і быў гатовы разам: у агонь і ваду… Тая ягоная памылка, той дробненькі ўчынак, яшчэ стаялі між імі, але паступова размываліся новымі падзеямі і забываліся.

Надакучалі журналісты, якія лезьлі з пытаньнямі, часам правакацыйнымі і дурнымі, асабліва абрыдлі фотарэпарцёры і тэлеаператары, што сунулі свае камеры пад самы нос. Спачатку Марыйка спрабавала захінуцца ад іх каптуром, каб не патрапіць у кадр, а потым, пасьля таго, як дзясятак рэпарцёраў падлезьлі і ўсё ж сфатаграфалі яе, вырашыла: хай будзе, як будзе – і перастала хавацца. Але гэтая праблема: “засьвечваньня” стаяла перад кожным, хто быў у мястэчку, і кожны рашэньне прымаў сам, думаючы пра сваю будучыню пасьля немінучай паразы... Ды толькі не было такіх, што красаваліся перад камерамі. Можа, і на жаль, але не было. Героямі тады яны сябе не лічылі…

 

З “Дзёньніка” Марыі Б.

“Мама… Памятаеш, калі я была маленькаю, мы пайшлі з табою ў тэатр юнага гледача. Ішла п’еса Караткевіча “Калыска чатырох чараўніц”. Па-беларуску. Чаму ты павяла нас з братам менавіта на гэты сьпекталь? Мо таму, што табе білеты ў прафкаме бясплатна выдалі? Але гэта было тваёй памылкаю. Дакладней, стала. Бо мы акунуліся ў зусім іншую стыхію. М-о-в-ы! Іншай мовы. Але – нашай мовы. Ня ведаю, мо спрацавала нешта на генным узроўні і ў мяне, і ў брата, але мы захварэлі на сакавітыя і адметныя слоўцы, якія нам адразу спадабаліся. Мы запомнілі некаторыя з іх і ўсю дарогу назад, памятаеш, паўтаралі іх адзін перад адным, нібыта смакавалі, спрабавалі на язык… Не, гэта была не замежная ангельская ці французская мова, і не свая – руская, гэта была… таямніца, якая заманьвала, зацягвала ў сябе сваёй яснасьцю і прывабнасьцю… Ты сьмяялася з нас і казала, што трэба вас звазіць у вёску да бабулі. Дарэчы, так і не звазіла. А мы, менчукі ў другім калене, ці не ўпершыню пачуўшыя родную мову ў такой колькасьці, наталяліся ёй, захлыналіся ёй... З таго часу пачалі мы чытаць беларускія кнігі і цікавіцца беларускай гісторыяй. А вы з бацькам радаваліся, што мы так шмат чытаем і шмат ведаем, не здагадваючыся яшчэ, у што гэта перарасьце… Зрэшты, магчыма, гэтае дзіцячае захапленьне прайшло б, забылася, калі б ня наш настаўнік гісторыі, хоць я магу і памыляцца: бо пасьля таго выпадку словы ягоныя пра гонар за родны край – падалі ўжо не на камень...

Згадваю гэта і міжволі думаецца, што беларуская ідэя – вечная. Як вечны і незьнішчальны сам народ, кожны народ, дарэчы, а ня толькі беларускі. Папярэднія ўлады, здавалася б, зрабілі ўсё, каб такіх, як мы з братам, не было, не паўстала... Не было як беларусаў. Падумайце, нас проста не павінна было быць. І раптам гэтая беларускасьць праявілася ў нас, невядома з чаго ўзяўшыся… І ня толькі ў нас… І гэта дае мне падставу на аптымізм, што нас ня зьнішчыць. Ніколі. Папярэднія 200 гадоў вынішчэньня нічога не далі і на наступныя не спадзявайцеся, паны мураўёвы. Мы ёсьць, мы будзем, пакуль ёсьць і будзе нашая зямля… І мы будзем зьяўляцца ніадкуль, як зьявіліся браты Луцкевічы, Купала, Колас, Багдановіч… І змагацца за сваё, пакуль не пераможам канчаткова.”

 

Марыйка, згадваючы падзеі на плошчы, зусім забылася пра Трачылу. Павярнулася да дзьвярэй – яго там ужо не было. “Вочка” на старых, аблупленых, абшарпаных, як гэты лад, дзьвярах, зачыненае. Лягла вальней, выпрастала плечы, выцягнула ногі – аж да хрусту ў касьцях і ўсьміхнулася: шмат цікавага было ў жыцьці Плошчы. Асобны момант – цэлая эпапея з прыбіральняй. Яе на плошчы, зразумела не было. І ў першую ж ноч, усіх, хто хацеў выйсьці з лагеру да ветру, бралі адразу ж за паваротам да “Макдональдсу”, за якім, насупраць ГУМа, была бліжэйшая прыбіральня. Жыхары мястэчка хутка заўважылі, што іх сябры сыходзяць і не вяртаюцца. Зразумелі, што да чаго і сталі шукаць выйсьце. Знайшлі паблізу каналізацыйны люк, зьнялі яго, потым прарэзалі дно ў адным з намётаў, паставілі яго над люкам і атрымалася сякая-такая прыбіральня. Калі пра праблему дазналіся менчукі, адзін прадпрымальнік хацеў прывезьці біятуалет на плошчу – яго ўзялі на падыходзе, зьбілі і арыштавалі. А па тэлевізіі пайшла інфармацыя, што “адмарозкі” на плошчы, якім амерыканцы плоцяць аж па дваццаць тысячаў рублёў за ўдзел у несанкцыянаванай акцыі, залілі сваім дзярмом станцыю метро “Кастрычніцкая” і там цяпер стаіць смурод, не ўвайсьці…

 

З “Дзёньніка” Марыі Б.

“Мне спадабалася, як паводзілі сябе прыходзячы да нас многія вядомыя людзі. Не толькі палітыкі, не... Найперш пісьменьнікі, музыкі, акторы, мастакі... Многіх з іх я ўпершыню мо пабачыла так блізка. Андрэй Хадановіч файна сьпяваў і стаяў разам з хлопцамі ў ахове. “NRМ” і Лявон Вольскі былі проста душой плошчы. Ім асобны рэсьпект. Мы і без таго ўвесь час сьпявалі іхнія песьні, ну а калі яны самі выходзілі да мікрафонаў і пелі ўжывую… не, гэта незабывальна. Ніл Гілевіч, Уладзімер Арлоў, Алесь Пашкевіч – як яны перажывалі за нас і хацелі, каб мы не здаліся, сьцярпелі нягоды. Асабліва Ніл Сымонавіч… Іх гонар за нас быў шчыры, іх вера ў нас і надзея на нас – сагравалі. І мы гэта адчувалі. То былі ня проста словы, а агонь, які трапляў у сэрца, у душу. І мы гатовыя былі стаяць да канца…

Што і зрабілі.”

 

На другую ноч і пасьля яе Марыйка і Алесь не адважыліся пайсьці дамоў. Не было гарантыі, што яны змогуць вярнуцца на плошчу. Ды цяпер ужо і тут жыцьцё наладзілася, зарганізавалася – цёплага адзеньня яны прыхапілі з сабой, а прадуктаў хапала: людзі несьлі і несьлі іх, нягледзячы на забароны і пагрозу арышту.

Думалася хіба: а ці ведае народ у Менску і тым болей па-за Менскам праўду пра тое, што тут, на плошчы ў цэнтры сталіцы, адбываецца? Ці верыць толькі той хлусьні, што ліецца з экранаў дзяржаўнага тэлебачаньня?.. Хочаш ня хочаш, а гэта хвалявала іх, ды і ўсіх “каліноўцаў”, а яны пачалі ўжо гэтак называць сябе, “перайменаваўшы” плошчу. Бо і тут хацелася праўды, а не хлусьні… А адкуль у нашай любімай краіне можна даведацца каліва праўды? Толькі з інтэрнэту, перадачаў Радыё Свабода і сёе-тое з расейскага НТВ... Беларускія СМІ, бачылі яны на вялікім рэкламным экране, што стаяў наўскрай плошчы і трансьляваў першы канал БТ, вярзуць такую лухту, якую сорамна слухаць. І калі на ім паказвалі чарговы выпуск навінаў, над плошчай гучала магутнае “Ганьба!”.

Аднак – праязджалі міма аўтамабілі і кіроўцы сігналілі “каліноўцам” такт за тактам: “Жы-ве-Бе-ла-русь!” і паказвалі ў адкрытыя вокны пальцы, складзеныя ў літару “V”. Хоць ведалі, што праз два кварталы іх спыніць даішнік – ня кожнага, а выбарачна – і аштрафуе за “падачу гукавога сігналу ў населеным пункце”. Ішлі і ішлі да плошчы людзі з ежай, цёплымі рэчамі… Вось і адказ вам, “каліноўцы”: ці ведаюць людзі пра вас. Ведаюць і, як і вы, рызыкуюць быць аштрафаванымі, арыштаванымі… І ці ня ёсьць гэта ня проста падтрымка, а такая ж, як і ў вас, рэакцыя на хлусьню... Вы не адны, сябры, на вас глядзіць уся Беларусь, уся Еўропа!

Але – навошта гэта ім, “каліноўцам”? Чаму яны засталіся на плошчы і мерзнуць вось ужо трэція суткі? Ужо ж відавочна: параза чакае іх і тут. Змаганьне іх бесьперсьпектыўнае, і як бы ні сьмяяліся яны з Казуліна, ён мае рацыю: урэшце рэшт іх разгоняць, жорстка разгоняць, стопчуць, паб’юць, арыштуюць… Рана ці позна, сёньня ці заўтра, але гэта здарыцца. Улады ня будуць трываць іх бясконца. Тым болей – набліжаецца галоўнае беларускае сьвята – Дзень Волі, 25 Сакавіка… Калі б мястэчка расло і пашыралася штодзень, як сьнежны камяк, можа б і не адважыліся ўлады на штурм – усіх не пераарыштуеш, а то застыла ўсё на трыццаці з нечым намётах і лічбу сорак ніяк ня можа пераадолець... І, мажліва, болей ужо ня будзе да 25 сакавіка… Так, ня будзе, але ці будзем мы тут 25-га?.. І дзе мы будзем? Мо ў Курапатах? Досьвед такі і ў гэтай улады ёсьць. Захаранка, Ганчар, Завадзкі… Дзе яны?.. Там?.. Марыйка гнала гэтыя думкі з галавы, як толькі прыходзілі яны, але маркота ды адчай зноў і зноў насоўваліся на яе, калі яна падымала галаву і глядзела туды, далей: на горад – да ГУМа, да Нацыянальнага банку; на горад, які жыў сваім звычайным жыцьцём, і што яму было да купкі “адмарозкаў”, якія пратэстуюць супраць чагосьці на плошчы. Паглядзіце, колькі іх там – кучка, усяго толькі кучка… Асабліва, калі назіраць зьверху – на экране, у навінах, зноў і зноў паказвалі ўмела зьняты з вышыні намётавы гарадок: для кагосьці маленькую чорную плямку на белым сьнезе, а для кагосьці – адзінае месца ў Беларусі, дзе яшчэ білася гарачае сэрца, дзе яшчэ цеплілася надзея на праўду і перамогу… На перамены…

На нейкія моманты Марыйка вызвалялася ад працы на “кухні” і тады падыходзіла да Алеся. Пакідаў ланцуг і ён. І ў іх быў час проста пастаяць і паразмаўляць. Зноў пра жыцьцё, пра тое, што было ў іх, і пра тое, як жылі яны да гэтай сустрэчы. А то і проста, моўчкі, пабыць разам, пагрэць адно адному задубелыя ад холаду рукі…

“Як яны падгадалі з надвор’ем – наўмысна выбіралі ці проста пашанцавала… Калі б ня гэтая сакавіцкая халадэча, людзей на плошчы было б у дзясяткі разоў болей…” – сказаў неяк Алесь, падымаючы каўнер і засланяючыся ад сівернага ветру, што пякуча дзьмуў, разганяючыся да невыноснай хуткасьці між будынкам музею Вялікай Айчыннай вайны і “саркафагам” Палацу Рэспублікі.

“Ты так лічыш… Ты яшчэ не расчараваўся ў нашым народзе?.. Вельмі лёгка знайсьці апраўданьне бязьдзейнасьці, сьпісаць сваю абыякавасьць на штосьці зьнешняе: на надвор’е кепскае, напрыклад…”

“І так, і ня так… І пагаджаюся, і ня хочацца… Ёсьць яшчэ адзін важны момант: бяссэнсавасьць, бесперсьпектыўнасьць нашага супраціву, якую разумее большасьць “законапаслухмяных” грамадзянаў. Мне здаецца, што нават калі б сёньня на менскія вуліцы выйшаў мільён, і стаялі б мы на плошчы Незалежнасьці цэлы месяц і пратэставалі б, як сербы ў Белградзе, то ўсё роўна нічога б не дабіліся. Ён сваю ўладу не аддаў бы… Ты ж чула, ён казаў, што будзе адстойваць сябе нават са зброяй у руках, як Сальвадор Альендэ…”

“Гэта страшна… І чаму людзі так чапляюцца за ўладу?”

“Ну, тут усё проста… Ці трэба казаць, якой спакусай ёсьць улада і што яна дае, асабліва тым, хто ня варты яе... Мне больш цікава, чаму людзі, вось так, як мы, сёньня выходзяць змагацца – з рэжымам, з тыраніяй, з аўтакратыяй... Ці не прасьцей было б зьмірыцца, не рызыкаваць сваім жыцьцём, зьехаць урэшце рэшт адсюль… Гары яно гарам… Жыцьцё ж такое кволае і такое кароткае… Вось ты сама, напрыклад, – чаму прыйшла?”

“Я? Таму што не хачу быць авечкай у статку… А ты?”

“А я… А я захацеў убачыць тут цябе – маю мілую тыгрыцу…” – перавёў ён на жарт.

“Тыгрыца…” – Марыйцы спадабалася гэта. Няважна, чаму ён прыйшоў на плошчу. Важна, што прыйшоў і яны зноў спаткаліся…

 

З “Дзёньніка” Марыі Б.

“Алесь… Мілы мой Алесь. Ты так блізка цяпер ад мяне і так далёка. Між намі ня сьцены, ня метры адлегласьці, між намі – пяць дзён, праз якія нас выпусьцяць з Акрэсьціна. Ня ведаю, ці змагу я табе тады ці калі-небудзь увогуле прызнацца… і ці адважышся сказаць гэта ты мне, але тут і цяпер я напішу: “Я кахаю цябе!.. Так, я адчайна кахаю цябе і хачу быць побач. Каб сагрэцца ад цябе і сагрэць цябе так, што ніколі больш у жыцьці нам ня будзе холадна…” Можа быць, мне проста вельмі сумна і самотна тут, можа быць, я выйду на волю і, апынуўшыся ў іншым жыцьці, забудуся пра гэтыя хвіліны амаль роспачы і наймоцнай тугі, але для таго, каб не забыць іх, я запісваю гэта цяпер. Я ведаю, ты не ідэал. Я ведаю твае слабасьці. Але я бачыла і тваю моц. І я паверыла ў цябе. Разам мы зможам шмат. Разам мы зможам усё. А найперш – нарадзіць і выгадаваць беларусікаў, якія пойдуць далей за нас. І якіх ужо ніхто ня спыніць і не стрымае…”

 

Усе размовы пра шпрыцы і “наркаманаў”, “п’яніцаў” і “бл...дства” на плошчы, якія падкідваліся ў народ дзяржаўнымі СМІ падчас супрацьстаяньня і пасьля – пустое… Хлусьня, шытая белымі ніткамі, якая нават не патрабуе тлумачэньня, тым больш апраўданьняў. У мястэчку было шмат веруючых. А таму і размовы не магло быць пра нейкае “п’янства”. Тым больш, што “каліноўцы” цьвёрда верылі ў правату свайго змаганьня і лічылі, што яно павінна быць максімальна маральна чыстым, шчырым. І баяліся толькі правакатараў, якія маглі занесьці ў лагер гарэлку ці віно. Бо разумелі, нават калі гэтага ўсяго ня будзе, дзяржаўнае тэле-радыё паспрабуе іх зганьбіць і “знайсьці” шпрыцы ды пляшкі з-пад гарэлкі… Дык няхай гэтыя подлыя людзі потым падкінуць іх сюды, і ведаюць, што подла зрабілі гэта самі, але пакуль мы тут – такога ня будзе…

Парадак, дысцыпліна, чысьціня трымаліся ў мястэчку як прынцып. І калі ў першую раніцу на плошчу выехалі трактары-бульдозеры ці то, каб зьнесьці намёты, ці, як потым казалі, сабраць сьмецьце, дык сьмецьця і бруду якраз і не было – усё акуратна зьбіралася, запакоўвалася і выносілася.

Вядома, пасяліліся ў мястэчку ня толькі адзіночкі-змагары, былі тут і закаханыя, якія засталіся разам, былі і даўнія знаёмыя, якія шмат часу ня бачыліся і сустрэліся на плошчы, як Марыйка і Алесь, нараджалася ў мястэчку і ўзаемная сімпатыя між маладымі людзьмі. Але босыя ногі, што тырчаць з намёту на адным са здымкаў “афіцыйнага” інфармагенцтва, з пошлым намёкам: вось чым яны там займаюцца… – гэта проста блюзьнерства. Бог ім даруе… Бо было так холадна, што нават пацалавацца немажліва – вусны рабіліся драўлянымі і можна было толькі дакрануцца ў спачуваньні імі: холад да холаду. А “глупствы”? Усе разумелі: “глупствам” будзе месца і пасьля. Справа маладая, і яна пацерпіць…

Як жа саграваліся ў дзесяціградусны мароз? Найперш гарачай гарбатай і кавай. А яшчэ так: таньчылі пад музыку, скакалі, прытоптвалі, бегалі па коле са сьцягамі і, як адказ на паведамленьні пра п’янства ў мястэчку, выкрывалі: “Моладзь – за здаровы лад жыцьця!”, “Моладзь – за здаровы лад жыцьця!”. Ад бездапаможнасьці гэта, пасьміхнецеся вы, можа і так... Але вы, там, на Плошчы, не былі…

 

З “Дзёньніка” Марыі Б.

“Алесь… Што ты файны і непадобны да іншых, я зразумела з першага погляду, з першай сустрэчы на тым паседжаньні гуртка. Да цябе я бачыла не аднаго “генія”, што прыходзілі сюды са сваімі “вершамі”. І чым большы графаман быў, тым болей гонару… А ты прачытаў свае тэксты, па-добраму, шчыра саромеючыся. І хоць вершы твае былі ня самыя горшыя, асабліва верлібры, пасьля дурной, мы казалі – аглабельнай – крытыкі “дзеда”, наступным разам ты да нас не прыйшоў. Што мне больш за ўсё спадабалася і чаму я вырашыла ўрэшце не адмовіць табе ў знаёмстве.

Я ня думала, што пасьля маіх словаў, пра тое, што я ненавіджу такіх баязьліўцаў-беларусаў, як ты, і што не хачу ад “вас” мець дзяцей, ты наважышся на самазабойства… Здагадаўся, дадумаўся, палез, дурненькі, на хмарачос. Скінуцца хацеў... Навошта? Чаму?.. Хачу думаць, то было ў цябе нейкае часовае зацьменьне. Зрэшты, і я таксама вінаватая. Крэтынка шалёная… Магла б і ня быць такою жорсткай і тупой... Даруй… Ды – не, мусіць, усё ж, на той момант не магла... Няма мне дараваньня, як і табе… Але добра тое, што добра заканчваецца. Дзякуй Богу, глупства ня здарылася… І як мне хацелася б быць тым коцікам, што прыйшоў да цябе тады, і ўратаваў!.. Сам Бог яго паслаў... бо надта не падобна гэта на выпадковасьць...

Я разумею, я заўважаю, што пры ўсім пры тым мы вельмі розныя: у звычках, у любімых справах, а часам і ў перакананьнях. Але якраз у гэтым мне бачыцца добрая будучыня, веру табе: “мінус” і “плюс”, “плюс” і “мінус” прыцягваюцца, а аднолькавае, найчасьцей, адштурхоўваецца… Важна, што ў самым галоўным, у нашых жыцьцёвых мэтах, мы цяпер супадаем. Так, супадаем: у мяне была магчымасьць пераканацца ў гэтым…”

 

Тое, што ўлады апамятаюцца ўрэшце рэшт і разбураць мястэчка, усе ведалі ад пачатку. Толькі калі гэта будзе? Наколькі хопіць цярпеньня ў міліцыянтаў, гэбістаў і ў тых (у таго), хто над імі? Бо Плошча была для ўладаў, як бяльмо на воку, як пастаянны напамін, што ў краіне ёсьць нязгодныя з вынікамі выбараў, а значыць, пэўна, і сапраўды нешта ня так... і гэта бачыць, і пра гэта задумваецца ўвесь сьвет. Да таго ж, наперадзе быў Дзень Волі, у які на менскія вуліцы раней штогод выходзілі дзясяткі тысячаў мітынгоўцаў, каб адзначыць Сьвята Волі. І гэты дзень можа даць штуршок пашырэньню пратэсту і павелічэньню намётавага лагеру. А значыць, улады не дадуць моладзеваму мястэчку даіснаваць да 25 сакавіка... І таму кожная ноч была напоўненая чаканьнем штурму. Хлопцы і дзяўчаты трывожна ўслухоўваліся ў пошум, які далятаў з двароў. Напруга ўзрастала і тады, калі да ачапленьня падыходзілі правакатары з бэрэсээмаўцаў ды гэбістаў. Праўда, ня выключана, што часам ішлі да лагеру і звычайныя людзі, ачмураныя прапагандысцкай тэлехлусьнёй пра “адмарозкаў”, якім Захад плоціць грошы, каб яны падрывалі аўтарытэт прэзідэнта. Прыходзілі “лукашысты” звычайна падвыпілыя. Пэўна, для сьмеласьці – усё ж ішлі на “подзьвіг”, прыходзілі і пачыналі зьдзеквацца з тых, хто стаяў у ланцугу аховы, абліваць слоўным брудам, матамі. А калі не знаходзілі словаў, кідаліся біцца.

Марыйка назірала такую сцэнку. Да Алеся падыйшоў п’яны “патрыёт-бэрэсээмавец” і пачаў чапляцца: “Чьто ты зьдзесь дзелаешь? Американские дзеньги отрабабатываешь? Идзи домой, к мамке…” Алесь стаяў і глядзеў паўзьверх гэтага “абаронцы рэжыму”, нібыта не заўважаючы ягонае мітусьні. А той яшчэ больш распаляўся: “Как вы мне надаели, падонки! Чэго вам не хватает? Суки! Какой-такой свабоды захацелась? Да есьли б мая воля, я б вас всех свалачэй вывез отсюда в Курапаты и расстрэлял…” – пры гэтым ён пачаў хапаць Алеся за руку і выцягваць з ланцуга: “Пайдзём са мной, падонак. Адзин на адзин… Пасматру, какой ты сьмелы, скацина…” Марыйка стала баяцца за Алеся, ведаючы, што нахабства падобнага можа не стрываць і сарвацца. А бэрэсээмавец ужо лаяўся адборнымі матамі на Алеся, нібыта больш нікога ня бачыў перад сабою: злосьць засьціла яму вочы. І крычаў, балюча б’ючы сваімі нагамі пад каленьні Алесю: “Чьто, сосцал! Ванючий калхозьник. Идзи са сваей мовай в… Я видзел вас всех на… Я в рот… Скоты! Ублюдки!..” Алесь стаяў сьцяўшы зубы і высока ўзьняўшы галаву – гэта было адзінае, што ён мог рабіць у гэтай сітуацыі – быць вышэй за гэтага “героя”, які сам ці па чыімсьці загадзе, ператвараўся ў жывёлу, не заўважаючы таго… Ён толькі спакойна і працягла паглядзеў у бок трох міліцыянтаў, што стаялі ў пяці метрах ад іх і назіралі за тым, што адбывалася. Паглядзеў так, што тыя зразумелі яго бяз словаў – нібыта раптам убачылі, што вакол дзясяткі жанчын і дзяўчат, а яны дазваляюць такое… І міліцыянты ня вытрывалі, падыйшлі і адцягнулі п’янага “героя-абаронцу”.

Нехта скажа, што невялікая мужнасьць трэба, каб сьцярпець нахабства і ня даць яму адпор. Каб атрымаўшы па адной шчацэ – падставіць другую… А вось якраз і наадварот. У такіх умовах і правяраецца чалавек на ягоную чалавечнасьць: годнасьць, гонар… У той сітуацыі і тады патрэбна было якраз цярпеньне: не сарвацца на істэрыку ў адказ, ня даць волю пачуцьцям, стрымаць сябе – застацца мужчынам… Алесь гэтае выпрабаваньне прайшоў. І зразумелі, і ацанілі гэта нават міліцыянты.

Так, правакацыяў і хамства было шмат. Ноччу агрэсіўных, а ўдзень – паказных, для тэлебачаньня: хтосьці раптам станавіўся між камерамі і намётавым гарадком і задраўшы галаву піў з горла гарэлку. І гэтыя кадры ішлі ў эфір...

 

З “Дзёньніка” Марыі Б.

“Мне было чатырнаццаць, брату на год больш, калі мы першы раз выйшлі пісаць фарбай на сьценах дамоў у нашым мікрараёне “Жыве Беларусь!” і “Далоў Луку!”. Мы лічылі сябе героямі-падпольшчыкамі, якія жывуць у акупаванай краіне. Захопнікі адабралі ў нас нашыя гістарычныя, спрадвечныя сімвалы – бел-чырвона-белы сьцяг і герб “Пагоня”. Адзін з найстаражытнейшых у Еўропе, у сьвеце, сямісотгадовы дзяржаўны герб і Хрыстоў сьцяг назвалі фашыстоўскімі за тое, што імі карысталіся ў часы другой сусьветнай вайны беларускія калабаранты. Расейцы ад свайго трыкалору з-за таго, што пад ім ваявалі ўласаўцы, не адмовіліся. І ўкраінцы ад жоўта-блакітнага сьцягу не адцураліся… І ня сталі без штаноў хадзіць таму, што іх таксама насілі фашысты. А беларусы і тут паперадзе планеты ўсёй. Ці не маразм? Маразм. І мы з братам вырашылі змагацца з ім, з гэтым маразмам, які набіраў сілу ва ўсім. Ніхто нас гэтаму не вучыў, проста прыкладаў такіх было тады шмат: ледзь ня кожная сьцяна менская хоць раз за тыя гады мела на сабе такі надпіс. Неахайна зафарбаваныя жэсаўцамі адмеціны, скрозь якія чытаюцца літары, можна бачыць на многіх дамах яшчэ і цяпер. Вядома, гэта было небясьпечна, гэта было рызыкоўна, і тое яшчэ больш узвышала нас і заварожвала – пад-поль-шчы-кі: зоікасмадзям’янскія, алегікашавыя… У краіне, дзе культ партызанства, гэта было такім гонарам... Ранкам, калі ішлі ў школу, мы абавязкова спыняліся каля зьдзейсьненага ноччу “геройскага” ўчынку. Прыемна было чуць захапленьне “няўлоўнымі мсьціўцамі” ад аднакласьнікаў, якія і падумаць не маглі, што гэты надпіс зрабіла я. Я!!! Яшчэ прыемней было чуць абурэньне старпёраў-пенсіянераў… Так, гэта мы вам насалілі за тое, чаго вы нам нагаласавалі…”

 

…Адыйшліся ўбок журналісты і афіцыйныя асобы з іншых краінаў: іх папрасілі гэта зрабіць міліцыянты – груба і настойліва (потым высьветліцца, што пакінулі мястэчка ня ўсе…). Стала зразумела: хутка пачнецца штурм. “Каліноўцы” выйшлі з намётаў, сталі вакол іх двайным-трайным ланцугом. Хтосьці скамандаваў прысесьці: маўляў, так будзе цяжэй іх хапаць.

Назіраючы за манёўрамі амапаўцаў у поўным баявым абмурдзіраваньні, за якое іх ахрысьцілі “касманаўтамі”, зноў жа, экіпіравалі іх гэтак напярэдадні выбараў (во куды грошы дзяржаўныя ідуць…), хлопцы і дзяўчаты спачатку ціха, а потым усё гучней і гучней пачалі скандаваць той лозунг, які ня раз гучаў над плошчай: “Міліцыя з народам! Міліцыя з народам! Міліцыя з народам!..”

Так, толькі з якім?

Пад’ехалі яшчэ машыны, амапаўцы выскачылі з іх, імкліва і шчытна акружылі мястэчка: так, каб ніхто ня змог сыйсьці. Сталі вакол метрах у трох-чатырох. Нейкі начальнік крычаў у гучнагаварыльнік, што гэта несанкцыянаванае мерапрыемства і “прасіў” разысьціся. Ага, зараз… Куды ўжо тут разыйдзешся… Не адыйдзеш і пару крокаў, як арыштуюць. Цішком… Дык няхай лепш зробяць гэта тут – на вачах ва ўсіх і з усімі разам. Ня дзеля таго мы тут зьбіраліся, каб разьбягацца… Хлопцы і дзяўчаты яшчэ шчыльней згрупаваліся і ўзяліся за рукі. І тут некалькі чалавек выкінуліся з ланцуга і пабеглі ўбок аўтобусаў. Іх ніхто не чапаў. Потым казалі, што гэта былі “падсадныя”, якія выбеглі з лагеру да сваіх.

Марыйка была ў ачапленьні разам з Алесем. Побач сядзелі хлопец і дзяўчына і маліліся Богу, прасілі, каб не было ахвяраў, каб зьлітаваўся над неразумнымі, якія ня ведаюць, што робяць… Крыху далей малілася яшчэ некалькі чалавек. Музыка сьціхла, мікрафон ўзяла прыгожая, сталая жанчына (маці-ахоўніца, падумала Марыйка), і стала казаць да амапаўцаў, што мы адзін народ і ня трэба гвалту, вы такія ж людзі, як і мы, і ў вас ёсьць дзеці, каханыя… не пралівайце крыві!.. тут жа лепшыя дзеці нацыі!.. Але ніхто яе ня слухаў, вочы ў амапаўцаў пад паднятымі шклінамі “шлемафонаў” былі глыбокія і страшна пустыя, глядзелі яны некуды паўзьверх “каліноўцаў”, стаялі моўчкі, некаторыя нават, падалося, пасьміхаліся, і ў тым, як нярвова торгалі яны шчытамі і гумавымі палкамі, было відаць, што ў іх цяпер адно жаданьне: накінуцца і разламаць, разьбіць, разбурыць, разьнесьці гэта ўсё… Ня дзіва, накачалі іх супраць “адмарозкаў” здорава… Марыйка падняла галаву і ўбачыла за прасьпектам, каля Дому афіцэраў, Паўлічэнку. Таго самага… У “крапавым” бярэце... Стаіць, назірае… Усё, падумала яна, мястэчку канец…

Марыйка пачула яшчэ, як нехта сказаў: “Памятайце, за намі праўда!” – і ўбачыла, як да яе кіруюць два амбалы-“касманаўты”, якія чамусьці вылучылі ў коле “каліноўцаў” менавіта яе. Справа і зьлева амапаўцы накінуліся на людзей у ачапленьні, пачалі выцягваць па адным. “Местачкоўцы” не супраціўляліся, але чапляліся за сваіх да апошняга, і гэта было горш для іх, бо міліцыянты сталі разьярвацца і забывацца, у ход пайшла жорсткая, брутальная сіла… Тым часам амбалы (“двое з ларца”, падумала Марыйка) падыйшлі, нагнуліся, схапілі Марыйку за ногі і пацягнулі. Алесь трымаў яе за рукі, за плечы, але было дарэмна... Ён зразумеў гэта і, каб не было горш, адпусьціў Марыйку і амбалы пацягнулі яе да машыны. Краем вока Марыйка бачыла, як Алесь кінуўся ўсьлед за ёй і як быў звалены ударам “касманаўта” ў грудзі… Ачомалася яна ўжо ў аўтазаку пад крыкі: “На пол, сволочи! Лежать, суки!” і маты, маты, маты... Грубыя, істэрычныя… Яна даўно ня чула, каб людзі так лаяліся – брыдка і з такой лютасьцю. Марыйка ляжала на падлозе і на яе выцягнутую нагу нехта прысеў і ціха стагнаў… Што сталася з Алесем яна ня ведала… Праз некалькі хвілінаў усё было скончана: шэсьць брудна-зялёных “мазаў”-аўтазакаў, напоўненых людзьмі – усяго амапаўцы арыштавалі каля пяцісот чалавек – ад’ехалі ад плошчы.

 

З “Дзёньніка” Марыі Б.

“Камера нашая – пяць на сем крокаў. У ёй адным шэрагам памост-узвышэньне, як сцэна нейкая, і справа ад дзьвярэй прыбіральня. Адкрытая, я туды спачатку хадзіць саромелася. Цярпела да апошняга… У камеры гэтай нас трынаццаць чалавек. Усе з плошчы. Маладзенькія дзяўчаты – найменшай ледзь споўнілася васямнаццаць, у асноўным студэнткі, і дзьве старэйшыя жанчыны – ім пад сорак. Што й казаць – не санаторый. Цесна і брыдка… Сяброўка мне неяк расказвала пра турмы ў Швецыі. Яна езьдзіла ў Стакгольм ад нейкай праваабарончай арганізацыі. Іх звадзілі на экскурсію. Дык там камеры на аднаго чалавека, з тэлевізарам, лядоўняй, тэлефонам… Чысьціня неймаверная. На калідоры спортзала, ёсьць мажлівасьць вучыцца, а на выходныя і дамоў могуць адпусьціць… А нас тут адзін раз выводзілі на прагулку ў “дворык”… І няхай сабе абстаўлена гэта было суцэльным гвалтам і рыкам: “Выйсьці з камеры! Тварам да сьцяны! Рукі за галаву! Не размаўляць!”… Жах! І, не гатовы да такога маральна, – падпарадкоўваешся і сам палохаешся сваёй гатовасьці падпарадкоўвацца, што засела, відаць, у падкорцы… Я, ды і большасьць з нас, да гэтакіх адносінаў нязвыклыя – у мяне ад гэтага рыку адразу сьлёзы на вочы: за што так груба, што мы зрабілі, знайшлі злачынцаў… Але то была незабывальная “гулка” (да турэмнае “фені” нас прывучаюць самі ахоўнікі): на вуліцы, чутно, вясна – неяк вельмі хутка пацяплела, птушкі радасна шчабечуць недзе: іх не відаць, але яны ёсьць! Неба сіняе-сіняе над галавою, белыя, пуховыя воблачкі на ім – ідылія… Уяўляю, як невыносна цяжка тым, хто трапляе сюды на гады ці… пажыцьцёва і бачыць гэта толькі з-за кратаў… А паветра… якое паветра! Сказаць сьвежае, дык хіба хто зразумее, колькі ўсяго ў гэтым слове і як пераказаць тыя адчуваньні, каб зразумелі… Дзяўчаты згадвалі показку: “Зэк, выйшаўшы з турмы, пытае: “Што гэта так сьмярдзіць, васпане?” – “Сьвежае паветра, сэр”, – чуе адказ.”

 

Марыйка абаперлася на руку, каб устаць – падлога ў машыне была мокрай і ліпкай ці то ад расталага сьнегу, ці то ад крыві. Агледзелася: у многіх хлопцаў былі разьбітыя насы, твары, значыць, можа, гэта і кроў... У цемры яна здавалася брудам на руцэ, страшным ліпкім брудам. Як у фільме жахаў…

Што з намі будзе? Куды нас вязуць?.. Марыйцы падалося – за горад. Але пытаньне гэтае вісела ў паветры і нехта ня вытрываў і спытаў у амапаўцаў, што сядзелі і рагаталі паперадзе – узбуджаныя, разгарачаныя, задаволеныя. Ціха так спытаў: “Куды нас вязуць?” Не ў амапаўцаў нават спытаў, а ў паветра.

“Как куда? В Курапаты, в карьер!” – адказ у амапаўцаў быў гатовы і яны завяліся яшчэ больш: “Молоденьких будем насиловать – радуйтесь! – а остальных так расстреляем…” І тут жа да адной дзяўчыны, што была бліжэй да іх: “Вас, девушка, где расстрелять: под сосной или под берёзой?”. Дзяўчына заплакала. А амапавец не спыняўся: “Не плачь, твоя смерть будет на пользу Беларусии!”. Такія жарты ў той сітуацыі нават Марыйка ўспрымала зусім ня як жарты...

Прывезьлі іх ня ў лес, а ў сумнавядомы сьпецпрыёмнік-разьмеркавальнік на Акрэсьціна, у двор. Выстраілі ў некалькі шэрагаў уздоўж доўгіх белых сьценаў пад сьвятлом сьляпучых пражэктараў. “Лицом к стене! Не оборачиваться! Смотреть только вперёд! Не разговаривать!” – працягваўся той самы ўціск, каб запалохаць, асабліва моладзь, якая такой грубасьці яшчэ ня бачыла ні ў войску, ні ў пастарунках. “Бомжи! Шлюхи! Суки вонючие – революции им захотелось! Расстрелять вас всех мало…” Паўз шэрагі прайшлося нейкае начальства: “Отключить мобильники! Вынуть шнурки из обуви!”. Потым усіх здымалі на відэа, вылучалі ў шэрагах непаўнагадовых і кудысьці адводзілі. На расстрэл??? Чаго толькі не падумаеш і чаго толькі не перадумаеш за больш чым чатыры гадзіны стаяньня тварам да сьцяны на холадзе – з амаль чатырох гадзінаў ночы і да васьмі раніцы... Калі хто прасіўся ў прыбіральню – не пускалі. Марыйцы заставалася толькі “вывучаць” бетонную сьцяну перад сабою – да кожнай драпінкі, да кожнай непрыкметнай спачатку шчылінкі, кожнай дробнай ямінкі і кожнага бугарка… Яна запомніла тую брудна-белую сьцяну на ўсё астатняе жыцьцё. Стаяла, і баялася толькі аднаго: ня ўпасьці, бо бачыла, як адцягвалі за рукі некуды тых, хто падаў. Куды? Ніхто ня ведаў. Добра, калі ў лазарэт, у бальніцу. Але тады гатовыя былі б упасьці ўсе, а не стаяць тут, пераадольваючы стому і бясьсільле... Сьпіна зьдзервянела, рукі, здаецца, прымерзлі да сьцяны, не адарваць…

Нарэшце сталі па чарзе адводзіць у кабінет і складаць пратаколы. Фармулёўка была ва ўсіх адна – яна ляжала на стале перад міліцыянтамі, напісаная на кардонцы нейкім начальнікам неразборлівым почыркам: “Учавствовал(а) в несанкционированной акции… Выкрикивал(а) антигосударственные лозунги…” і г.д. Менавіта так, з літаркамі “а” у дужках. У Марыйкі сяржант спытаў: “Дзе вучышся?”, потым зьдзекліва перапытаў: “Дзе вучылася?..”

 

З “Дзёньніка” Марыі Б.

“У большасьці сваёй наглядчыкі і ўвогуле міліцыянты – прыемныя, звычайныя хлопцы. Праўда, мне не падабаецца, што яны хочуць выглядаць разумнейшымі (лепшымі), чым ёсьць насамрэч. Аднак, якраз у гэтым, можа, і трывае надзея, што яны яшчэ ня страчаныя для грамадства, што ўлады яшчэ не пасьпелі зрабіць з іх, а, можа, і ўвогуле не здалеюць зрабіць, цэрбераў, якія будуць душыць свой народ па першаму знаку. Хоць у цэлым тут розныя хлопцы і ўмоўна іх можна падзяліць на некалькі катэгорыяў. Скажам, пяць. Першыя – самыя горшыя. Адурманеныя прапагандай і палітзаняткамі, яны і сапраўды вераць, што мы ворагі дзяржавы, а яны яе і прэзідэнта абаронцы. Такіх мала, і гэта радуе. Другія – найчасьцей вясковыя хлопцы пасьля войска, ня вельмі далёкія і адукаваныя, якім убілі ў галаву, што ў іх і сапраўды ёсьць улада над іншымі. З імі лепш не сутыкацца: яны здольныя на любую подласьць і пошасьць. Трэція – крыху арыентуюцца ў сітуацыі і стараюцца дагадзіць і “нашым”, і “вашым”. Чацьвёртыя – нармальныя хлопцы, што невядома якім чынам патрапілі ў міліцыю, але вытыркацца сярод іншых ня хочуць, ці баяцца страціць хоць бы тое, што маюць. Пятыя, а іх, мне падалося, было найбольш, – стараліся, як маглі паспрыяць нам, падтрымаць, паказвалі цішком нам пальцы літарай “V”, маўляў, мы з вамі і мы пераможам, менавіта яны незаўважна адпускалі некаторых затрыманых, перадавалі весткі з волі пра падзеі… На жаль, “моду” тут дыктуюць найбольш нахабныя і нявыхавыныя – а гэта значыць, першыя і, асабліва, другія. А таму ў цэлым ад кантактаў з міліцыянтамі застаецца ня самае лепшае ўражаньне, што яны тупыя, лянівыя, ня хочуць вучыцца, дужа ганарлівыя, любяць груба і тупа парагатаць над тым, што самі лічаць жартамі, прычым не саромеюцца быць дурнымі, бо з гадамі страцілі арыенціры, што ёсьць добра і што кепска ды абрасьлі комплексамі. Трачыла і ёсьць з такіх – найгоршы варыянт першых і другіх. Подлы і трусьлівы ў жыцьці, нерашучы на адзіноце, на людзях ходзіць гогалем і зьдзекваецца з тых, хто трапіў яму ў падпарадкаваньне. Груба, па-дзікунску жартуе і рагоча, як конь. Хоча быць “душой кампаніі”, але ўсе наадварот стараюцца яго пазьбягаць… Ну і яшчэ гэты ягоны занятак начамі, ля “вочка”… Фу, брыдота…

Самыя разумныя і талковыя хлопцы з тых, з якімі мне давялося сутыкнуцца, у АМАПе. Але і сярод іх пракідаюцца ідыёты-трачылы, праўда тут яны ў героях ня ходзяць, а хутчэй у пагарджаных, хоць і любяць час ад часу пры нагодзе рагатнуць, але часьцей усе рагочуць з іх. Сюды, відаць, набор больш жорсткі. Аднак у АМАПе ёсьць іншая праблема – кругавая парука. Прыйшоў служыць – служы, выконвай загады: вобразна кажучы, хочаш быць сваім, дакажы – на пісталет і застрэль пры нас ворага, тады залічым цябе ў свае. Як у нямецкай паліцыі было…”

 

У адной камеры іх аказалася трынаццаць, а на драўляным узвышэньні пад вакном, якое называлася “лежаком”, на голых дошках маглі разьмясьціцца ўсяго шасьцёра, ну васьмёра, калі на баку... Спалі па чарзе – гадзіны па дзьве-тры: болей вылежаць бяз звычкі было цяжка. Астатні час ня ведалі куды падзець. Дзяўчаты былі ў шоку. Для большасьці гэта быў дэбют, як сказала адна дзяўчына з тэатральна-мастацкае акадэміі. Суцэльны экстрым. Спачатку плошча, потым аўтазакі, стаяньне на марозе тварам да сьцяны, складаньне пратаколаў і вось гэтая камера. Здавалася б, тут ужо можна і супакоіцца. Але – ці ж супакоішся… Як там родныя – мама, тата? Ці ведаюць яны, дзе мы? – раз-пораз гучала ў камеры то ад адной дзяўчыны, то ад другой. Пэўна, сядзяць там на таблетках, абзваніўшы ўсе бальніцы, “хуткія” ды міліцыю. І паведаміць ім – няма ніякой магчымасьці. Калі трохі супакойваліся, тут жа распачыналася новае хваляваньне: што будзе з працай, з вучобай – звольняць, выключаць?.. А Марыйка яшчэ думала і пра Алеся. Дзе ён? На Акрэсьціна, сярод арыштаваных, яна яго ня бачыла. Ды і як убачыш, калі іх прывезьлі сюды чалавек трыста, прычым яе ў першай машыне, а яго, па ўсім, у апошняй. Казалі яшчэ, што частку “каліноўцаў” павезьлі ў Жодзіна. Мо ён там?.. Пра “самае горшае”... яна думаць не хацела…

У камеры холадна, а ў цеснаце здаецца, што яшчэ халадней, чым на плошчы – ледзь не мінусавая тэмпература. Адное вакно, зашклёнае тоўстым, арміраваным шклом, з-за якога нічога не відаць, нават краечку неба, апетага ў вершах вязьняў, толькі можна зразумець: дзень на вуліцы ці ноч, і з яго прэ сьцюжа, быццам і няма там шкла.

Ну спаць, адпачываць, хоць і месца мала, яшчэ неяк прыладкаваліся-перакантаваліся, а як схадзіць у прыбіральню, калі яна амаль адкрытая, толькі цагляная адгародка па пояс збоку, і, здаецца, ніхто не адварочваецца, калі йдзеш. Які сорам! Дый як пайсьці, калі і без таго, здаецца, смурод адтуль такі, што… А яшчэ паперы ня тое, што туалетнай, а ніякой зусім няма. Жах! Пад вечар папрасілі ў міліцыянта, што на калідоры, хоць нейкую газету. А ён: “А зачэм вам? Акцыю устроіць?.. У мяне толькі “Савецкая Беларусія”… Потым яны даведаліся, што азначалі гэтыя словы. Аказваецца, у гэты вечар моладзь каля Камароўкі зладзіла флэш-моб. Сабраліся імкліва з газетай “СБ” у руках. “Чыталі”, трымаючы дагары, а потым скамечылі, выкінулі ў сьметнікі і разыйшліся. Як для тых, хто сядзеў у СІЗА, гэта быў вельмі своечасовы флэш-моб і вельмі дасьціпны.

 

З “Дзёньніка” Марыі Б.

“Можаце сьмяяцца (гэта я так, да слова...), але хлопцаў у мяне яшчэ не было. Разумею, гэта сёньня “ня модна”, але мне ня сорамна ў тым прызнацца, хоць ведаю, прынамсі, з размоваў, што большасьць дзяўчынак з нашага класу страцілі цнатлівасьць яшчэ ў школе. І нават ганарыліся тым... Так, да Алеся ў мяне не было нават пацалункаў з хлопцамі ў пад’езьдзе, ня тое што чаго большага... І пасьля не было. Мусіць, не з маім характарам (ці выхаваньнем? – дзякуй “старамодным” бацькам)… А можа таму, што сябровак сярод дзяўчат, аднакласьніц, а потым аднагрупніц, амаль ня мела. Так, бывала, праводзілі час разам. Але каб знаёміцца з хлопцамі, ды яшчэ з нейкімі мэтамі… Не, такога не было… Хоць, спадзяюся, ніхто ня скажа, што я непрыгожая. Якраз наадварот. Пэўна, таму мама мая, наглядзеўшыся серыялаў ды розных ток-шоў, хацела, каб стала я мадэльлю і выйшла замуж за багатага замежніка. Дадзеныя для гэтага ў мяне ёсьць – і фігурка, і рост, і хлопцы заглядаліся на мяне, і чапляліся, бывала, нахабна, навязьліва. Але я іх адшывала. Адзіным сябрам маім быў мой брат. Яму расказвала свае сакрэты, нават дзявочыя. Адно хіба – ніколі не казала яму пра Алеся. І тады, калі была ў Празе, прамаўчала, і пазьней. Ня ведаю, ці ўхваліў бы ён мой выбар. І ці ўхваліць... Але я для сябе ўжо ўсё вырашыла.”

 

Марыйка не курыла, а для дзяўчат, якія падселі на гэтую звычку, дзень і ноч бяз курыва былі найгоршымі выпрабаваньнямі. Адна з іх, якую звалі Сьвятлана, знайшла кімсьці прыхаваныя ў нарах тры цыгарэціны. Інтуіцыя, кажа, дапамагла. Як прагна нюхалі іх дзяўчаты, удыхалі ў сябе пах – як найлепшую парфуму. Але ж, што такое цыгарэціна без запалак, без запальнічкі. Пагрукалі ў дзьверы, папрасілі ў таго самага дзяжурнага запалкі. Рогат у адказ: “За што, за што вам даць? За палкі? Ха-ха-ха!” Потым: “А-а-а, сьпічкі... Сьпічкі-сінічкі!.. Дык лятаюць, не злавіць…” – і зноў рогат. І ўсё ж запальнічку падаў у вакенца. Тут Марыйка зразумела, што галоўнае выпрабаваньне яе чакае яшчэ наперадзе: дзяўчаты запалілі і камера напоўнілася едкім дымам, які стаяў пасярод і не разыходзіўся, нібыта паветра тут зусім ня рухалася. Дзяўчаты памахалі рукамі, дым крыху падняўся ўверх, сінім туманом запаланіў усю камеру. Цыгарэты, пэўна, былі самыя танныя, найгоршага гатунку, бо нават курыльшчыцам дым прадраў горла, закашляліся яны: “Харош, тытунёк!” – пажартавалі па-салдацку, а Марыйка ня ведала куды падзецца: сьлёзы пайшлі з вачэй, нібыта заплакала яна, дым душыў і не даваў дыхаць… І ня толькі ёй. Дзяўчаты заўважылі і прытушылі цыгарэты.

Пра голад яны забыліся, успомнілі толькі позьнім вечарам. Але ў гэты, “дэбютны” – першы, дзень іх так і не пакармілі, відаць, клопатаў у абслугі было і без таго, ды і не гатовы аказаўся ізалятар да такога шчодрага папаўненьня.

 

З “Дзёньніка” Марыі Б.

“У нашай камеры дзьве дзяўчыны з тых, што былі на плошчы, – веруючыя. Ім перадалі Біблію. І я ўпершыню, можа, спакойна і нясьпешна нешта з яе пачытала. Асабліва ўразіў “Экклезіяст”. Дзяўчаты кажуць, напісаны ён Саламонам больш чым тры тысячы гадоў таму. Усё там ёсьць. І пра нас таксама. І вынікае: жыцьцё нашае – мітусьня і толькі: марная марнасьць... І ўсё ўжо было. Ды забылася. І тое, што будзе, забудзецца. І няма нічога новага пад гэтым сонцам... Дык што тады – ня трэба нічога рабіць, толькі сядзець склаўшы рукі, кажу. Не адказваюць, трэба тварыць дабро і памятаць, што Бог усё бачыць. І адступнікі будуць жорстка пакараныя…

Але ж, я чула, што па вашаму – усялякая ўлада ад Бога, дык чаму вы тады выйшлі на плошчу, чаму не прымаеце яе (яго) такім, якая (які) ёсьць? І як быць з несупраціўленьнем злу гвалтам?.. Ды тут мяне падтрымалі дзяўчаты і перавялі ўсё на жарт: ці ня Бог некалі правёў самыя першыя безальтэрнатыўныя выбары, калі прывёў да Адама Еву і сказаў яму: “Выбірай сабе жонку…”

Аднак жарты жартамі, а я задумалася: можа, і бачыць Бог, можа, і будуць пакараныя адступнікі ды грэшнікі, але я ня буду сядзець склаўшы рукі не таму, што за гэта, за бязьдзеяньне, мяне будзе чакаць кара Божая. А таму, што сапраўды “няма нічога вечнага” і “ўсё ўжо было”, а значыць, “і гэта пройдзе”, толькі яму трэба дапамагчы прайсьці…

А ў Бога пасьля Плошчы і сапраўды працы прыбавіцца…

Бо гляджу я на гэтых мілых дзяўчатак, гляджу як значна старэйшая за іх, хоць між намі ўсяго некалькі гадоў розьніцы, і думаю: а вы навошта рызыкавалі сваім здароўем і вучобай? Вы разумееце супраць чаго вы паўсталі, супраць якой сілы? І сама сабе пярэчу: якраз яны разумеюць, бо ведаюць, што ёсьць свабода і кошт яе, як ведалі тое першыя хрысьціяне... А вось ці разумеюць тыя хлопцы з амапу ды міліцыі, якія падымалі на іх руку, тыя суддзі і пракуроры, якія пасадзілі іх у вязьніцу, што за гэтыя грахі ім давядзецца адказваць?..”

 

Назаўтра было сьвята – 25 Сакавіка, Дзень Волі, да якога яны рыхтаваліся і на плошчы. На дзьвюх прасьцінах дзяўчаты-мастачкі якраз увечар дваццаць трэцяга сакавіка, перад штурмам, пісалі лозунгі і віншаваньне “каліноўцам”. Усё гэта было стаптана і разбурана... Але пра сьвята яны памяталі і раніцу пачалі з віншаваньняў. Тое, што падалі на сьняданак, ежай назваць было немагчыма. Нейкае варыва ў жалезных місках, названае супам, ад якога сьмярдзела, як з памыйнай ямы, як з кантэйнера з адыходамі. Прынамсі, так падалося. Мутная вада, у якой плавала нешта кшталту развараных крупоў і валасінкі мяса… Выпілі толькі тое, што называлася гарбатай – паджоўчаная вада, у якой плавалі ці то чаінкі, ці то сьмецьце. (“Венік запарылі”, – сказаў хтосьці, горка пасьміхнуўшыся), ды зьелі хлеб – адзінае, што можна было есьці ня грэбуючы.

І з нецярпеньнем чакалі вестак адтуль, з гораду, з той самай волі. Першыя навіны, што ля помніка Купалу сабралася тысячаў пяцьдзясят ці больш мітынгоўцаў перадаў нехта з ахоўнікаў пад абед, і яны мігам абляцелі ўсе камеры. Радасьць была неймаверная, асабліва ад таго, што народ сабраўся, каб патрабаваць іх вызваленьня. Потым новая чутка: мітынгоўцы ідуць да Акрэсьціна, каб вызваліць іх… 15-тысячнае шэсьце! А тут яшчэ радыё. У камеры, пэўна, у мэтах прапаганды і агітацыі, працавала радыёкропка, якую адключыць было немажліва. Песьні, “навіны” – ну і хай сабе балбоча, але тут перадалі выступ міністра ўнутраных справаў Навумава. Словы пра непаслухмяных, адурманеных “адмарозкаў” заглушылі гучныя выкрыкі “Жыве Беларусь!”, што несьліся з усіх камераў.

А па турэмным “радыё” – праз вентыляцыю перадалі, што ў двары акрэсьцінскім стаяць бэтээры, шыхтуюцца амапаўцы. Значыць, і сапраўды мітынгоўцы ідуць сюды – нас вызваляць!

Напружанае чаканьне з варыянтамі вызваленьня зьмяніла новая навіна: да Акрэсьціна дайсьці не далі, сустрэлі за плошчай Клары Цэткін пад мастамі і разагналі, выкарыстоўваючы нават зброю. Кажуць, ёсьць загінулыя… Казулін арыштаваны.

Праз нейкі час у і без таго перапоўненыя камеры пачалі паступаць новыя арыштаваныя – з таго самага шэсьця…

 

З “Дзёньніка” Марыі Б.

“На 31 сакавіка была прызначаная інаўгурацыя “ўсенароднаабранага”. Але яе перанесьлі. Чаму? Кажуць, “уноўабраны” ня ў стане быў адыйсьці ад шоку, атрыманага ад намётавага гарадка, ад мітынгу 25 сакавіка і ад сапраўдных лічбаў – вынікаў галававаньня, якія яму даклалі. Не чакаў ён такога ад свайго народу, дзеля якога "так шмат зрабіў і робіць"… Больш за тыдзень не было яго на тэлеэкранах – паказалі толькі аднойчы, калі ў народзе пайшло хваляваньне: дзе ён, трыумфатар? Паказалі, але дасьведчаныя адразу ўбачылі, што гэта архіўныя кадры. І папаўзьлі чуткі, што ён ад стрэсу захварэў, што ня можа выйсьці з трансу… Ня дзіва. І я пакрыўдзілася б: столькі робіш для гэтага народу, начэй ня сьпіш, а ён, няўдзячны…”

 

У чаканьні суда – а як жа без яго: дэмакратыя, блін! – прайшоў наступны дзень, а 27 зранку іх выгналі з камеры, якую яны пасьпелі ўжо ласкава назваць “хатай”, потым, аказалася, зусім, як сапраўдныя “зэчкі”. Ізноў гвалт і крык, іначай, пэўна, гэтыя малойцы ня могуць: “Тварам да сьцяны! Рукі за галаву! Не перагаворвацца!” А потым – аўтобус. Калі выязджалі з Акрэсьціна, пабачылі, колькі там сабралася людзей – родных, блізкіх, сяброў – сотні… Іх сустракалі крыкамі “Сва-бо-ду! Сва-бо-ду!”, ад якіх сьлёзы наварочваліся на вочы. Потым кароткая дарога – хвілінаў дзесяць – да Маскоўскага суда, у двор. Затым доўгае чаканьне ў “стакане” метр на два, куды запіхнулі іх чатырох. Прысесьці няма як – цэментаваны парожак ёсьць, але на ім толькі застудзішся. Пяць гадзінаў, пяць невыносных гадзінаў чакала Марыйка свайго выкліку на суд у гэтым “стакане”. Ногі сталі драўлянымі… Спачатку былі яшчэ нейкія думкі, хваляваньне і нібыта страх перад невядомым, а потым засталося толькі адно – ня думка, а пачуцьцё: хутчэй бы…

Нарэшце, яе выклікалі. Павялі па калідорах, у якіх сядзелі, стаялі, хадзілі нейкія заклапочаныя людзі, у залу суда.

Суд быў кароткім. Пра неабходнасьць выклікаць адваката нават і не спыталі, а яна ня ведала, што можа патрабаваць. Судзьдзя, жанчына амаль сярэдніх гадоў, спытала: “На площади была?” “Была?” “Раскаиваешся?” “У чым?..” “Лозунги, как тут написано свидетелями в протоколе, выкрикивала?” “Як і ўсе…” “Десять суток ареста…” – яна нават не назвала артыкул, па якім асудзіла Марыйку. Марыйка зірнула на яе стомленыя вочы: судзьдзя таксама была загнаная гэтым канвеерам ажно да абыякавасьці да таго, што адбываецца, і ня стала ўдакладняць: дзесяць дык дзесяць.

Потым выявілася, што, з некаторымі падрабязнасьцямі, так было ва ўсіх асуджаных. Калі былі адвакаты, то толькі фармальна, бо было заданьне зьверху – прысуд усім аднолькавы: калі прызнаваў віну арыштаваны – ад пяці да васьмі сутак, калі не прызнаваў – ад дзесяці да пятнаццаці.

На калідоры, пакуль міліцыянт зачыняў дзьверы, да Марыйкі кінулася дзяўчына: “Я праваабаронца, з “Вясны”, хто вы, адкуль, што перадаць родным? Скажыце нумар – патэлефаную ім”. Потым: “Колькі сутак? За плошчу?” – Марыйка пасьпела кіўнуць галавой і паказаць пальцы рук: “дзесяць…”, бо міліцыянт грубавата штурхануў яе ў плечы і павёў назад у “стакан”. І яшчэ некалькі гадзінаў у цеснаце...

Большасьць дзяўчат і жанчын пасьля судоў павезьлі ў Жодзіна і ў ізалятар на Старабарысаўскі тракт. А Марыйка вярнулася зноў на Акрэсьціна. У іншую камеру, да іншых дзяўчат. Як аказалася потым – ёй пашанцавала, бо ўмовы ўтрыманьня вязьняў на Старабарысаўскім тракце былі яшчэ больш жахлівыя, хаця здавалася – куды ўжо горш…

 

З “Дзёньніка” Марыі Б.

“Колькі ўсё ж файных дзяўчатак сюды патрапіла. Столькі цудоўных сяброў я, відаць, не знайшла б і за ўсё сваё жыцьцё. Ёсьць, канечне, і выпадковыя вязьні. Дзьвюх дзяўчатак-студэнтак узялі каля ГУМа – яны прыйшлі туды нешта купіць, але ў сумках у іх была ежа – бутэрброды. Іх арыштавалі на прыпынку, і яны не змаглі нічога даказаць. Але большасьць – сьвядома былі на плошчы, і большасьць – беларускамоўныя. Таму мовай нашай “хаты” адразу стала беларуская. У асноўным тут студэнткі, але ёсьць і выкладчыкі. Дзьве старэйшыя жанчыны працуюць: адна ў музеі, другая ў незалежнай газеце. Апроч яе ўсе з працай сваёй, як і мы з вучобай, ужо “разьвіталіся”. Хоць цепліцца ўсё ж надзея, што вялікіх рэпрэсіяў супраць нас ня будзе...

Так, пашанцавала мне з дзяўчатамі ў камеры. Здавалася б, цесная прастора, задуха і холад, месцаў усім не хапае, курцы і не курцы – столькі прычынаў для канфліктаў, для скандалаў… Але нам удалося ня толькі паладзіць, але і правесьці гэты час вымушанага знаходжаньня разам з максімальнай карысьцю для сябе. Ды так, што я не адмовілася б з гэтымі дзяўчатамі пабыць разам яшчэ некалькі дзён. Якія файныя яны суразмоўцы, колькі цікавага ведаюць… Як прыемна нават спрачацца з імі. Не, такое, відаць, ніколі не паўторыцца… І ніколі не забудзецца.

Адно кепска: знаходжаньне ў халоднай камеры пачало ўжо адбівацца на нас. Усе мы кашляем – падобна гэта ня проста на прастуду, а на бранхіт – хранічны бранхіт… Ня дзіва, што сухоты, кажуць, самая распаўсюджаная хвароба сярод беларускіх зэкаў. Мы пабылі тут некалькі дзён, дзякуй Богу, без хворых ад пачатку, без інфіцыяваных, і тое ўжо кірхаем… Лечымся самі, перададзенымі лекамі. У тутэйшай медыцыны нічога не дапросішся… Можа, варта было б і больш адказна ставіцца да свайго здароўя, але ўсіх нас цешыць адная думка: хутка мы адсюль выйдзем, тады і будзем лячыцца…”

 

Цяпер іх у камеры было дванаццаць на восем "койкамесцаў" на ўзвышэньні-нарах, якія тэатралка назвала "сцэнай". Такая ж самая прыбіральня без дзьвярэй, насупраць ложкаў, адгароджаная ад стала цаглянай паўсьцяною. Толькі дзьве дзяўчыны з Маладога Фронту і адна з “Зубра” ўжо мелі затрыманьні. Але і ў іх досьведу сядзеньня ў камерах не было, бо іх арыштоўвалі на ноч, а ранкам з пастарунку адпускалі. Сярод дзяўчат было некалькі веруючых – і сур’ёзна. Дарэчы, якраз маладых вернікаў на плошчы было нямала, і амаль усе беларускамоўныя і патрыятычна настроеныя – гэта Марыйка яшчэ там заўважыла.

Калі пасьля судоў усталявалася нейкая пэўнасьць – дваім далі па пяць сутак, чацьвёра з якіх яны ўжо адсядзелі ды рыхтаваліся выходзіць на волю, сямі па дзесяць і тром па пятнаццаць – трэба было неяк наладжваць сваё жыцьцё, быт, так бы мовіць. Як ні дзіўна, гэта далося найлягчэй.

Старэйшыя склалі распарадак дзяжурстваў, жартам разьмеркавалі абавязкі: журналістка – адказная за інфармаванасьць “хаты”, тэатралка – за “мастацкую самадзейнасьць”, менавіта яна лепш за ўсіх сьпявала, асабліва энэрэмаўскі “Паветраны шар”, адна з дзяўчын стала адказнай за фізпадрыхтоўку, другая за харчаваньне... Марыйцы дасталася “функцыя кантролю за выкананьнем” усяго ўсімі, і галоўнае – распарадку, а гэта значыць найперш – графіку дзяжурстваў па камеры. Потым жартам яны сталі сябе называць міністрамі “хаты”: інфармацыі, эканомікі, культуры, спорту…

Вечарам, калі “запрацавала” турэмнае радыё, Марыйка з радасьцю даведалася, што Алесь таксама тут, на Акрэсьціна, і яму таксама далі дзесяць сутак. Значыць, выйдзем разам – шчасьліва падумала Марыйка.

 

З “Дзёньніка” Марыі Б.

“Ён так блізка… Чаму я так шмат думаю пра яго? Я заўважыла: ён моцна зьмяніўся. Стаў больш жорсткім да сябе… З размовы нашай вынікала, што за той час, як мы ня бачыліся, ён шмат перажыў, перадумаў. Стаў займацца самаадукацыяй, вярнуўся ва ўніверсітэт (цяпер, мусіць, зноў – бывай, вучоба…). Я ня ведаю, як складуцца нашыя адносіны далей. Але я хацела б быць побач з ім. Толькі выбіраць, напэўна, будзе ён...

Што гэта я так? За сваё каханьне трэба змагацца. А я ўжо здалася… Ці, можа, гэта ўпэўненасьць у тым, што ён ужо мой? Упэўненасьць пасьля тых дзён на плошчы, упэўненасьць ад таго, як ён абрадаваўся, убачыўшы мяне, упэўненасьць ад таго, што ён, казаў, шукаў мяне і думаў пра мяне…

Згадваю, як нас арыштоўвалі на плошчы. І не магу не сказаць: многія з нашых хлопцаў, можа, упершыню паводзілі сябе гэтак мужна і абаранялі не саміх сябе, а дзяўчат, жанчын. Рызыкавалі сваім здароўем. І ён, Алесь, таксама… Тут адна дзяўчына казала, што яе сяброўку маці выправіла на плошчу са словамі: “Ідзі на плошчу, каб там сабе нармальнага хлопца знайсьці”. І сапраўды, самыя лепшыя беларускія хлопцы былі ў тыя дні на плошчы. І сярод іх – мой, так, мой Алесь…”

 

Кармілі кепска. І два разы на суткі: раніцай і ўвечары – хоць па законе трэба тры. Як мінімум: сьняданак, абед, вячэра. Казалі, што кухары не спраўляюцца, бо дужа шмат арыштаваных. Новых кухараў браць – навошта: вы тут госьці, праз дзесяць дзён ізалятар зноў увойдзе ў сваё звычайнае жыцьцё… З таго, што давалі, без сумненьня есьці можна было толькі хлеб. А давалі яго чацьвярцінку дзевяцісотграмовай буханкі на суткі і 75 грамаў батона раніцай. Мякіш хлеба ішоў і на выраб розных патрэбных рэчаў – шашак, шахматаў, папяльнічак... Абрыдла тушаная квашаная капуста, якую тут называлі “бігас” – смурод, які ў рот браць нельга было. Толькі адзін раз далі прыстойны гарохавы суп. Усё астатняе есьці было немажліва і яны фактычна галадалі, пакуль не пайшлі перадачы з волі.

Калі прыйшла першая перадача, дзяўчынка, якая яе атрымала, заплакала… А потым іх “хату” закідалі харчамі і рознымі патрэбнымі і непатрэбнымі ў турме рэчамі. І ня толькі родныя і сябры, але і незнаёмыя – праваабаронцы.

Адно турбавала: з перадач зьнікалі кнігі. Дзейнічала своасаблівая цэнзура ці міліцыянты проста самае цікавае забіралі сабе? Пэўна, і першае, і другое. Але часьцей другое, бо як тады расцаніць тое, што праходзілі “крамольныя” беларускамоўныя гістарычныя кнігі Караткевіча ці Арлова, а зьнікалі – “ізымаліся” – кнігі Даўлатава ці Стывена Кінга? З газетаў прыходзілі ўсе. Нават “Наша Ніва” з артыкуламі пра плошчу і выбары, з успамінамі “каліноўцаў”, а слова гэтае ўсё часьцей пачало ўжывацца адносна жыхароў намётавага мястэчка, і нават паведамленьнямі ад тых, хто сядзеў у турмах…

Так, жыцьцё паступова наладжвалася, неафіты вучыліся вязьнеўскім “прамудрасьцям”. Навучыліся весьці перагаворы праз вентыляцыю. Адзін раз Марыйцы ўдалося нават паразмаўляць з Алесем, які быў у недалёкай камеры. Але яны абмежаваліся толькі кароткімі фразамі, кшталту: “Як ты?” “Трымайся!”, “Убачымся па выхадзе…”, бо было няёмка казаць, хоць і варта дзеля падтрымкі – тут так бы гэта зразумелі – самае простае: “Я цябе кахаю…”, бо слухала гэтыя перамовы адразу некалькі камераў, поўных незнаёмых людзей. І ня толькі незнаёмых. Марыйка даведалася, што сярод затрыманых шмат тых, каго яна ведала з радыё, газетаў, вулічных акцыяў, шмат знакамітасьцяў, якімі магла б ганарыцца любая краіна: Мазынскі, Дынька, Лябедзька, Янукевіч, Шэін… Рэжысёр, выдавец “Нашай Нівы”, палітыкі…

 

З “Дзёньніка” Марыі Б.

“Колькі вяровачцы ні віцца… Да пары жбан ваду носіць… Мы з братам ведалі гэтыя прымаўкі, бо быў час, калі захапляліся імі і самі шукалі варыянты-эквіваленты перакладаў вядомых выслоўяў з расейскай мовы на беларускую. Так, урэшце рэшт, праз некалькі гадоў “захапленьня” “графіці” нас злавілі міліцыянты, калі брат пісаў на школе “Жыве Беларусь!”. Я ўцякла, але і мяне вылічылі і назаўтра выклікалі ў пастарунак. А вылічылі як? Не паверыце. Узялі запісы перамоваў брата па мабільным тэлефоне. І са мной у той вечар. Дзіва дзіўнае, падумала я, якая ім справа да размоваў нейкіх дзяцей... Але ж бач ты: адсочвалі, запісвалі. Вось і ня вер у татальны кантроль, у дыктатуру… Вось і падумай “іначай”, а лепш скажы па тэлефоне “крамолу” пра "ўсенароднаабранага" ці ягоных набліжаных – адразу патрапіш пад “карандаш”.

Мяне тады адпусьцілі. Пашкадавалі, мусіць. А мо не хацелі разгалошваць на судзе, адкуль у іх зьвесткі пра маю “дзейнасьць”. Ці проста думалі пазьней узяць на “кручок”. А брату, за сапсаваныя сьцены, сьвяціла да двух гадоў зьняволеньня і буйны штраф. І ён рвануў у Чэхію…”

 

Гутарак было шмат – што яшчэ рабіць у замкнутай прасторы… Але толькі аднойчы ў іх у камеры ўзьнікла спрэчка – калі загаварылі пра каханьне і, зразумела, у гэтай сувязі – пра мужчынаў. Яна і запомнілася Марыйцы найбольш.

Алена, выкладчыца універсітэту, як старэйшая і ўжо разьведзеная, сказала катэгарычна:

“Ня веру я мужчынам, для іх здрадзіць, схлусіць – як шклянку вады выпіць…”, – мела на ўвазе яна, пэўна, свайго былога мужа, а ў прыклад прывяла чамусьці іншага мужчыну, які пераехаў у Менск і завёў сабе каханку, дзяцей, а сваю жонку пакінуў у вёсцы, дзе да таго працаваў. Пры гэтым кожная ў камеры падумала найперш адразу пра свайго каханага ці знаёмага… Маладзенькія дзяўчаты прамаўчалі, а Тацяна, яшчэ адна маці-адзіночка, якая сама выхоўвае сына, раптам не пагадзілася з ёю:

“Ай, не люблю я такія размовы… У гэтым сэньсе – здрады і хлусьні – няма падзелу на мужчынаў і жанчын. Усе “добрыя” – усе аднолькавыя… Я больш скажу: усё адмоўнае, што ёсьць у мужчынах, ад нас, ад жанчын… Ну-ну, не нярвуйцеся, тлумачу: што я магу даць свайму Андрэйку, каго можа выхаваць маці-адзіночка?.. Сыну трынаццаць, яму трэба бацька, моцная рука. Прыклад трэба. А што можам даць мы? А ў школах хто працуе – адны жанчыны… Вось і вырастаюць з нашых хлопчыкаў найчасьцей інфантыльныя ныцікі ды размазьні… Мяккія і трусьлівыя і разам з тым да жанчын жорсткія… Бо маці, саступаючы ім, іхнім капрызам, самі вучаць іх гэтаму. І мужчынамі яны пачынаюць рабіцца, толькі патрапіўшы ў мужчынскі калектыў – у армію напрыклад, ці праз гады…”

У гэтым нешта ёсьць, падумала Марыйка, згадаўшы, што і Алеся выхоўвала адна маці. Цікавае меркаваньне, цікавае… А Алена запярэчыла:

“Ну дык таму і выхоўваем дзяцей адны, што ім, мужчынам, так лёгка, бяз сораму і думак пра мараль, пра будучыню дзяцей, кінуць нас... А то цяпер яшчэ прыйшла мода з Захаду на грамадзянскія шлюбы – увогуле для мужчынаў лафа, ці не яны гэта прыдумалі: паматросіў і канцы ў ваду – да іншай пайшоў: бач, не сыйшліся характарамі… Так што рыхтуйцеся дзяўчаткі…” – зьвярнулася да маладзейшых.

“А як жа каханьне? – саромеючыся прашаптала Маша, – яго што – зусім няма цяпер?”

“Забудзься… Кніжак начыталася. Вось і я такой некалі была. А ён… ды што тут казаць…” – махнула рукой Алена.

“Ну, ня трэба ўсіх на адзін капыл раўняць. Калі б толькі так было, то род чалавечы даўно ўжо б зьвёўся… Паглядзі, колькі файных хлопцаў на плошчы было – мужчыны. Мужчыны з вялікай літары ўсе…”

Калі дагэтуль Марыйка сумнявалася, чый бок узяць, то тут пераканалася: Тацяна мае рацыю… А можа, ёй проста хацелася так думаць, падманваць сябе, пакуль яе не падмануць…

Увогуле ж, у камеры было весела. І Марыйка з задавальненьнем назірала, як разгадваюць крыжаванкі Маша і Даша, што пасябравалі тут, як гуляюць у шахматы, зробленыя з хлебнага мякішу, Алена са Сьветай. І ўсьміхалася, гледзячы, як Алена махлюе, прычым так, каб бачылі гэта ўсе, апроч Сьветы – іначай, што за інтарэс махляваць. І сьмяялася, калі Сьвета ў чарговы раз абуралася: “Зноў прайграю… Блін, а дзе ж мой конь? Ён жа тут вось стаяў”. “Ты яго зяўнула”, – адказвала Алена.

 

З “Дзёньніка” Марыі Б.

“З дзяцінства не люблю няшчырасьць і хлусьню. І яшчэ – несправядлівасьць. Брат, як старэйшы, часам, падманваў мяне – па-добраму, ня злосна. Але як я абуралася, калі ягоная хлусьня выяўлялася… І ў школе мне цяжка вучыцца было з-за такога характару, і ва універсітэце... А мама кажа ўвогуле: як ты жыць далей будзеш, дурніца? Зразумей і зьмірыся. Хітрэй будзь... А я не магу. І, між іншым, рыса гэтая ў мяне якраз ад мамы. Тая ўсё справядлівасьці хацела дабіцца. Пры камуністах гэта было не лягчэй, чым сёньня. Можа, ад яе, ад мамы, у мяне і нелюбоў да ўсяго пракамуністычнага, што пестуецца ў нашай краіне цяпер, пачынаючы ад чырвона-зялёнага сьцяга і герба з каласкамі, да помнікаў Леніну, Дзяржынскаму, параскіданых па гарадах, да назваў вуліцаў… Мама мая з Заходняй Беларусі, яна сталела, калі яшчэ сьвежымі былі размовы ў сям’і пра ненавісную калектывізацыю і раскулачваньне, што прыйшлі з “другімі Саветамі”. Словы “хто быў нічым, той стаў усім” з пралетарскага гімну, які так любілі сьпяваць на розных мерапрыемствах, выклікалі ў яе асаблівую няпрыязь...

Мама, я так шмат узяла ў цябе. Таму і не зьдзіўляйся, што я цяпер тут, на Акрэсьціна…”.

 

Раніцай, у шэсьць гадзінаў, іх будзіў гімн, знаёмы з савецкіх часоў: “Мы беларусы, з братняю Русьсю…” Хочаш-няхочаш, а словы гэтыя самі ўсплывалі ў памяці і “напяваліся”… Гімн гэты і да таго ня дужа любіла Марыйка, а тут абрыд ён, як горкая рэдзька. Не заўважыць яго, пераспаць, было немагчыма: ад першых гукаў усе варочаліся на нарах, бурчэлі пракляцьці, а потым драмалі пад навіны да праверкі, на якой трэба было дзяжурнаму адказаць, колькі чалавек у камеры і назвацца паіменна.

Пасьля сьняданку пачыналі размовы. Пра ўсё, без абмежаваньняў. Але самыя цікавыя для Марыйкі, безумоўна, былі пра гісторыю Беларусі – даўнюю і нядаўнюю. Яна не лічыла, што зусім нічога ня ведала, але тут пераканалася, што шмат пра што варта было б і “паўтарыць”. Да таго ж, аказалася, што васямнаццацігадовыя дзяўчаткі абсалютна нічога ня ведаюць пра падзеі навейшай беларускай гісторыі. Пра 1991 год, пра 1994, 1995 і 1996-ы. Для іх гэта былі абсалютна цёмныя даты. А калі выкладчыца ўніверсітэту згадала пра Прагу 1968 году і параўнала, хай і не зусім карэктна, ня самі пражскія падзеі, а тых, хто выйшаў у Маскве пратэставаць супраць уводу савецкіх войскаў у Чэхаславакію, з “каліноўцамі”, тут ужо і Марыйка сказала: “Стоп: вось з гэтага моманту – падрабязьней”…

І пачалося ў камеры тое, для чаго і патрэбныя турмы маладым “рэвалюцыянерам” – адукацыя і самаадукацыя. Зноў жа са згадкай пра досьвед бальшавікоў і Леніна – куды ўжо дзенешся ад гэтага… Таму і стаў хохмай нумар адзін у камеры анекдот, вычытаны ў нейкай газетцы: “Ленін павінен застацца ў Маўзалеі як напамін рэктарам, што нельга студэнтаў выключаць з універсітэтаў за палітыку”.

Адзінай “дзяржаўнай” мовай у іхняй “хаце”-краіне – усталявалася беларуская. Нават тыя, хто дагэтуль ніколі слова ня вымавіў на роднай мове, саромеўся ці ня мог пераадолець бар’ер, пачалі, хай і з добрым адсоткам “трасянкі”. Большасьць “на мове” – яшчэ на плошчы загаварылі.

Што было для душы ў іх камеры? Сьпевы. І, вядома, “Магутны Божа” гучаў штовечар перад сном. Як гімн гімнаў. Спачатку сьпявала толькі іхняя камера, а потым сталі падхопліваць і іншыя. Чыталі ўголас перададзеныя кнігі, аднак пад цьмяным сьвятлом вочы хутка пачыналі сьлязіцца, хоць і чыталі па чарзе. Тады сталі пераказваць прачытанае раней…

…Так ішлі дні за днямі. І вось ужо заўтра, так, заўтра – на волю. Іх выпусьцяць, вядома ж, ноччу, у тры гадзіны. Фармальна выканаюць закон: акурат у тры гадзіны ночы споўніцца роўна дзесяць сутак з часу арышту. Так, толькі фармальна… Бо прычына начных вызваленьняў была простай: ноччу будзе меншы розгалас і ня так шмат людзей прыйдзе сустракаць вязьняў. А Марыйка ведала, што “каліноўцаў” з кветкамі і шампанскім па выхадзе сустракаюць дзясяткі людзей. Але, што ёй тыя дзясяткі, галоўнае – яна, нарэшце, убачыць Алеся, якога таксама павінны выпусьціць у гэты ж час. І маму. Яна мо ўпершыню ў жыцьці засумавала па маме...

 

З “Дзёньніка” Марыі Б.

“Адсюль зусім па-іншаму бачыцца жыцьцё на волі. Бо тут ёсьць час проста спыніцца, агледзецца і падумаць: а як я жыла? Ці разумна траціла свой жыцьцёвы час, якога, калі падумаць, то і зусім няшмат дадзена чалавеку. Ага, зноў савецкае згадваецца: “жизнь дается человеку один раз, и прожить её нужно так, чтобы не было мучительно больно за бесцельно прожитые годы…” Во ўбілі ў мазгі! Нават мне, якая толькі акцябронкам і пасьпела пабыць. Зрэшты, калі адкінуць ідэалогію, што чаплялі на гэтыя радкі, то вельмі правільнае выслоўе. У нечым нават хрысьціянскае. Розьніца толькі ў мэтах, сродках і сэньсе, які ўкладваўся ў гэтыя словы. Бо з гэтым дэвізам на вуснах “карчагінцы” разбуралі і храмы…

Большасьць, думаю, тут упершыню задумалася: а што далей? Ну вось, пасядзелі мы на плошчы, пазмагаліся з ветракамі і што? Што апроч непрыемнасьцяў у персьпектыве гэта нам дало? І як вяртацца цяпер у тое самае жыцьцё, ісьці на працу, на вучобу, як ні ў чым не бывала… Сустракацца вачыма з тымі, хто ўвесь гэты час, можа, і асуджаў нас, а наслухаўшыся баек пра “шпрыцы”, порначасопісы”, можа, і ўзьненавідзеў... Ці наадварот, усяляк падтрымліваў і радаваўся, але быў расчараваны тым, як нягегла і няўцямна гэта ўсё скончылася…

Што казаць пра тых, хто застаўся ў сваіх кватэрах. Гэта іх справа. А вось мы адсюль выйдзем зусім іншымі людзьмі. Страх за сябе, за сваю будучыню мы пакінулі там, на плошчы. Нас было мала – тых, хто сьвядома ішоў на барацьбу з рэжымам, цяпер стане нашмат больш. І мы пераможам. Мы, вядома, пераможам урэшце рэшт. Мэта ў нас адная: незалежная багатая еўрапейская Беларусь. І ніхто ня выступіць супраць гэтай мэты, нават тыя мянты і гэбэшнікі, якія хапалі нас на плошчы, якія трымалі нас у турмах. Ім таксама абрыд гэты лад, гэтая невядомасьць і залежнасьць не ад логікі, а ад капрызаў аднаго чалавека. І яны таксама жадаюць пераменаў. Але яны баяцца нас. Дарэмна. І трэба, каб яны паверылі, што дарэмна. І сталі поплеч... І ня толькі яны, а тысячы тысячаў, што сумняваюцца ў сваіх сілах і мажлівасьцях, што трапілі ў палон запалохваньня і страху. Няма ў нас свайго Яна Паўла ІІ, які сказаў бы: “Ня бойцеся!” і яму паверылі б. Але думку гэтую, гэты дэвіз трэба данесьці да ўсіх. А яшчэ думку пра тое, што мы павінны і можам жыць іначай – бяз страху і заможна: бяз страху за сябе, сваіх блізкіх, свой дом, сваю працу, свой бізнэс, сваю Радзіму... І тады мы пераможам… Клянуся, не пашкадую сілаў дзеля перамогі і пранясу гэтыя ідэі праз усё маё астатняе жыцьцё. І, думаю, Алесь будзе побач са мною. А можа, і паперадзе мяне… Жыве Беларусь!”.

 

Як хутка тое, што было з намі, робіцца гісторыяй… Дзевяць дзён таму была Плошча, і вось яна ўжо ў мінулым. І згадвацца будзе, з гадамі, у кнігах, у падручніках. Дзе адным радком, а дзе шырока… Ні адна “элегантная” перамога не застанецца ў гісторыі, а Плошча – застанецца. І хлопцы, і дзяўчаты нашыя застануцца... Бо ўсе яны, усе дзяўчаты з гэтай камеры: і Таня, і Маша, і Сьвятлана, і Алена, і Даша… і ўсе-ўсе, хто ў тыя дні і ночы быў на плошчы, паводле ўсіх канонаў – героі. Так, Героі! Бо змаглі пераадолець страх, паўсталі супраць абыякавасьці і несправядлівасьці, супраць хлусьні і падману, нарэшце, супраць дзяржаўнае машыны… І ўсёроўна, што гэта за машына і хто ёю кіруе, важны сам факт паўстаньня на хай і бесьперсьпектыўную барацьбу… Пайсьці насуперак плыні, рызыкуючы сваім здароўем і кар’ерай, стаяць за справядлівасьць і законнасьць, здольны ня кожны, а толькі самыя моцныя духам… І нашчадкі зразумеюць подзьвіг тых, хто выйшаў на Плошчу, і годна ацэняць яго…

Марыйка мройліва ўсьміхнулася, згадваючы блізкае мінулае, але і сон паступова браў сваё… Яна і не заўважыла, як зноў апынулася на менскай вуліцы. Было лета. Ясны сонечны дзень – прыгожы і сьпеўны. Яна стаяла на ходніку, які сам рухаўся ўздоўж прасьпекту – прасьпекту Незалежнасьці, пазнала яна. “Вуліца Янкі Купалы”, – сказаў ці аб’явіў нехта побач. Марыйка азірнулася – гэта робат-гід стаяў з краю платформы і, як прыпынкі, называў мясьціны, уздоўж якіх цёк ходнік. Так, гэта вуліца Янкі Купалы, вунь і сквер з помнікам песьняру, адна з любімейшых яе мясьцінаў на беразе Сьвіслачы, далей там, нябачны за дрэвамі, дом-музей Янкі Купалы, яшчэ далей – Оперны тэатр і помнік Багдановічу… “Пляц Кастуся Каліноўскага” – паведаміў робат-гід. Так, яны праплывалі паўз тую самую плошчу… “Бабуля, а каму гэта помнік такі прыгожы стаіць?” – спытаўся дзіцячы галасок. Ці не ў яе, Марыйкі, спытаўся? “Гэта помнік барацьбітам за Незалежнасьць Беларусі”, – адказаў робат. Марыйка зрабіла крок і сыйшла з ходніку, які павёз людзей на сабе далей. Глыбока ўдыхнула пах кветак, якія расьлі па ўсёй плошчы, як на лузе, і па зялёнай траве-мураве накіравалася да прыгажэннага помніка пасярод…

“Та-а-а-а-а”, – раптам гучна ўдарыў у вушы першы акорд знаёмага гімну. І праз паўзу – далей: “Мы бе-ла-ру-сы, мір-ныя лю-дзі…” Як, адкуль, на гэтай цудоўнай плошчы той стары гімн?.. Чаму? Навошта?.. Марыйка варухнулася ў неразуменьні, і ледзь не сасьлізнуўшы з нараў, прачнулася. Па радыё, як звычайна ў камеры ў гэты час (і, зразумела ж, па ўсёй краіне!), гралі гімн. Маўляў, уставайце, беларусы, маскалі ўжо цэлую гадзіну ня сьпяць… Шэсьць гадзінаў раніцы: пад’ём!..

 

…Да выхаду Марыйкі на волю, да сустрэчы з Алесем – заставалася яшчэ дваццаць гадзінаў…

 

2007

---

Тэкст падаецца паводле выдання: невядомае
Крыніца: bybooks.eu