З тых дзён, як помню сябе, помню і свайго дзеда. Жыў ён у адным з намі доме, праз сенцы, і што ён жыве, я пачаў прыкмячаць вельмі рана, бадай тады, як адчуў, што акрамя кароткага светлага дня і доўгай цёмнай ночы ёсць яшчэ і людзі - маці, бацька, брат, - тыя, хто гатовы ў любую хвіліну зрабіць усё, што толькі я пажадаю. Пазней, калі падрос і ўжо без старонняй помачы мог сам выходзіць на падворак, пра дзеда я даведаўся больш. Я ўжо, да прыкладу, разумеў, што дзед мяне не любіць і, ёсць на тое прычына ці няма, лае: то яму здаеца, што я добра не абабіў ног і на валёнках нясу ў сенцы цэлы воз снегу, то ўбачыць, што я не так, як трэба, зачыніў дзверы і напусціў холаду, то выдумае нешта яшчэ.
Я ўжо не толькі гэта разумеў, але і стараўся быць як мага далей ад дзеда, каб неспадзеўкі не трапіць на яго вялікія і круглыя, як у ката, вочы, бо ведаў, што ён будзе зноў сварыцца, а я не хацеў чуць яго крыку, не хацеў ад бездапаможнасці і крыўды плакаць. Гуляючы ў хаце ці на двары, я між тым, незаўважна нават для самога сябе, усё часцей і часцей пачаў думаць пра дзеда: чаму ён такі нялюдскі, злы, чаму ніколі не возьме, як, скажам, тата ці мама, мяне на рукі, не раскажа казку, а толькі тое і робіць, што крычыць, сварыцца...
І ўжо зусім добра помню, як аднойчы папрасілі нас - мяне і майго старэйшага брата Саўку - занесці дзеду есці: ён вартаваў тады за поплавам калгасныя гароды. Ішлі мы да яго, як падалося мне, страшэнна доўга, цэлую вечнасць - спачатку па мяккай, пыльнай і гарачай, бы прысак, палявой дарозе ўзбоч доўгенькіх загончыкаў бульбы, ячменю, жыта, проса, потым збочылі на торную зыбкую сцяжынку, якая вывела нас на чысты шырокі луг, што аж стракацеў ад красак - жоўтых, чырвоных, белых, блакітных... Паволі, як бы нешта выглядаючы, над кветкамі кружылі стракозкі, матылі, пырхалі, час ад часу імкліва падаючы ў траву, маленькія, шустрыя лугавыя птушачкі-падшопнікі. А ў небе высока-высока, раскінуўшы на ўвесь мах крылы, плаваў вялізны шэры коршак - калі ён пралятаў блізка над намі, па аксамітна-зялёнай траве, што набягала хвалямі і аж угіналася ад ветру, слізгаў чорны, як крыж, цень.
Лугам мы дайшлі да нешырокай балотнай канаўкі, што ўся, з берагамі, заплыла цінай, багавіннем, раскай, зарасла асакою і рагазой, - толькі ў адным месцы, на завароце, дзе быў брод, фіялетава блішчала, як люстра, круглая лужына ржавай, запляснелай вады. Па гнуткіх бярозавых кладках, спярша Саўка, а потым ужо і я, мы перабраліся на другі бераг і адразу ж апынуліся ў змрочнай засені алешніку і лазы. Абвітыя хмелем, галінкі і лісце спляліся над галавою так густа, што праз іх не магло прабіцца сонца. Тут не было той духаты, што панавала там, на полі, але не было і таго халадку, што быў на лузе: была сырая, парная і гняткая цяплынь. Больш за ўсё ў зарасніку мяне ўразілі птушкі - іх было так многа, што за імі проста не ўсачыць - разбягаліся вочы. Птушкі пераскаквалі, пераляталі з галінкі на галінку, ціўкалі, чэкалі, пішчалі, сакаталі, і нейкі час я ішоў, аглушаны іхнімі галасамі, не чуючы нават таго, што казаў мне Саўка - глядзі пільней пад ногі, бо, ратуй божа, наступіш на гадзюку, укусіць...
Кусты скончыліся, пачалося зноў поле, вялікае, зялёнае; на ім, нібы нязменныя, адвечныя вартавыя, журботна і адзінока то тут, то там каржакавацелі на ўзмежках галлістыя грушы-дзічкі. Пад адной з іх, той, што стаяла як бы пасярэдзіне поля і ледзь не слалася бушным голлем па зямлі, капою сена ляпіўся да невысокага пакатага пагорка курэнь-аднабочка. Мы здагадаліся, што гэта і ёсць часовае дзедава жытло. Яшчэ гоняў праз двое мы ўбачылі і самога дзеда - узяўшы рукі ў бокі, ён хадзіў па полі ў доўгай, як не па калені, белай зрэбнай кашулі, падпяразанай лазовым акраўкам, і ў такіх жа белых палатняных штанах. Пройдзе, спыніцца, прыставіць да вачэй руку і ўважлівым, праніклівым позіркам акіне з краю ў край поле. Але, мабыць, нічога такога, што б насцярожвала і хоць бы на хвіліну прывабіла да сябе яго ўвагу, не было, і ён, пастаяўшы, паволі клыпаў далей. Убачыўшы нас, ён не падаўся насустрач, а спакваля, нага за нагу, пасунуўся да свайго кураня, нібы загадзя ведаў, што мы яду прынясём яму, нідзе не дзенемся. І мы зноў ішлі бясконца доўга - апускаліся ў вузкія, пазарастаныя макрыцай і касцярушкай разоры, у якіх нават удзень не ападала раса; падымаліся на грады, дзе роўнымі радочкамі кусцілася то морква, то буракі, то турнэпс; ступалі па пульхным і мяккім полі, на якім раскашоўвалася ядраная сівая капуста; ішлі па загонах, дзе плёўся лапушысты гурэчнік, буялі кіяхі, грэліся, падставіўшы круглыя, тугія бакі сонцу, пярэстыя, паласатыя кавуны, спелі памідоры...
Нам з Саўкам дзед не то каб узрадаваўся, але не астаўся і абыякавы. Задаволена крактануў і адразу ж узяўся нягнуткімі парэпанымі пальцамі развязваць вузялок - у ім быў добры акраец жытняга хлеба, кавалак абваранага сала, ёмкі збанок картаплянага булёну.
Ад хады ў мяне нылі ногі, і я, пастаяўшы трохі ля накладзенага дзедам з дубовых губакоў куродыму, сеў на параскіданую ля кураня леташнюю салому. Прымасціўся поплеч са мною, падкурчыўшы пад сябе ногі, і Саўка. І ён, і я не зводзілі вачэй з дзеда - глядзелі, як ён, спяшаючыся, старанна рукамі і зубамі развязвае вузялок, як сцеле, распрамляючы па краях, на зямлі хустку, кроіць тоўстымі лустамі хлеб, сала, а пасля, заціснуўшы між каленяў збанок, ачэрпвае драўлянаю лыжкаю булён і, гучна цмокаючы губамі, сёрбае, жуе. Не-не дый паглядвалі мы на гуркі - крамяныя, зялёныя, яны ляжалі ля саменькага кураня ў густым, цяністым агурэчніку. Мне, дый, мабыць, і Саўку, вельмі хацелася пакаштаваць гурка - дома ў нас яшчэ толькі гарэлі грады, - аднак пабегчы і адарваць гурок мы не асмельваліся: баяліся дзеда.
Калі адыходзілі дадому, дзед праводзіў нас аж да самых кустоў. Ля адной грады ён раптам спыніўся, палахліва зірнуў на бакі і, упэўніўшыся, што поблізу нідзе нікога няма, нагнуўся і адшчыкнуў невялікі жаўтлявы гурок. Нядбала выцер яго аб перад кашулі, дастаў з кішэні ножык-складанчык, разрэзаў гурок напал і моўчкі падаў Саўку і мне...
Год праз дзесяць, успамінаючы гэты першы свой выхад за вёску, я не раз думаў, чаму дзед у той дзень быў такі ашчадны, беражлівы і не даў ні Саўку, ні мне па цэламу гурку. Няўжо б ад гэтага збяднеў калгас, няўжо б за гэта яго дакаралі людзі? У мяне можа не асталося б ніякай крыўды на дзеда, каб ён быў шчыры калгаснік, чалавек, які хварэе душою за агульнае дабро. Дык не ж. Жывучы ў адным доме, я ведаў: мой дзед - «цвёрдазаданнік», калгас ён ненавідзіць заядла і тупа, як можа ненавідзець яго толькі зацяты, хцівы багач-аднаасобнік. У калгас ён не ўступаў датуль, пакуль яго не паклікалі ў сельсавет і не прыстрашылі, што, калі ён не пойдзе ў калгас, яго сашлюць аж на Салаўкі. А ўступіўшы, не верыў, што калгас доўга будзе, і ўсім, хто да яго прыходзіў, казаў, што такі хаўрус неўзабаве, пры першым жа зручным выпадку, распадзецца сам па сабе, як распадаецца ўсё, што робіцца не па добрай волі. Можа таму і хаваў ён пад сенам у хляве ўсю сваю лепшую раменную вупраж, плуг, а на пясошніку, пад лежаком, - сталёвыя восі. Тыя восі вельмі хутка паржавелі, і мой бацька, калі, здаралася, браў у гасцях ці на якое свята добрую чарчыну, заўсёды прасіў маці, жартам, вядома, каб яна, як ён памрэ, паставіла з тых восей на яго магіле крыж - жалезны, каб надаўга відно было, што пад ім ляжыць чалавек.
Другі, найбольш яркі ўспамін пра дзеда падае на час вайны.
За некалькі дзён да прыходу немцаў у нашай вёсцы дзялілі калгасную маёмасць. Дзялілі, каб не дасталося нічога ворагу - хай лепей спажывуць свае людзі, хай схаваюць, што можна, каб пасля, як прыйдзе зноў воля, лягчэй было абжывацца. Дзялілі - не тое слова, бо якая дзяльба там была, толькі казалі так: ні коней, ні кароў, ні авечак не было - іх паспелі адагнаць недзе ў глыбокі тыл у першыя ж дні фашысцкай напасці. Тое ж, што асталося, - калёсы, сані, пчолы, неабмалочанае жыта ў сціртах, некалькі пар валоў, - расхапалі проста за гадзіну тыя, хто меў нейкую сілу і не баяўся, што пасля адбяруць ад яго ўсё ўдовы. Некапаную бульбу адводзілі загонамі, паводле працадзён, вядома, таксама толькі на словах, бо, як потым выявілася, працадні адным чамусьці не ўлічваліся, а другім, наадварот, аж надта завышаліся. Улады ў вёсцы ўжо не было, і сваю правату і неправату людзі даказвалі найбольш языкамі.
Таму, што распусцілі калгас, дзед мой быў рады болей за ўсіх. Пажвавеў, павесялеў, выпрастаўся. У хаце не сядзеў ні хвілінкі - усё бегаў, як вецер, з канца ў канец па вёсцы і кожнаму, каго сустракаў, гаварыў:
- Ну, што я казаў?.. Кхе-кхе... - крактаў ён. - Няйнакш перад пагібеллю сваёй лютавалі гэтак бальшавічкі ды розныя камісарыкі...
Людзі яшчэ глыбей уцягвалі ў плечы шыі і, унурыўшы галаву, абыходзілі дзеда бокам. А сёй-той і не ўмоўчваў - казаў:
- Падумай, Апанас, што кажаш. Германец не сёння-заўтра будзе на зямлі нашай, а ты такое... Як табе не сорамна, язык як паварочваецца... «Бальшавічкі», «камісарыкі»... Эх ты!..
Пагардліва акінуўшы з ног да галавы дзеда, людзі ішлі далей.
Пры дзяльбе калгаса дзеду майму ў дадатак да ўсяго іншага ўдалося неяк прывесці яшчэ і воліка, маладога гладкага бычка-трацячка - сквапны, пранырлівы стары быў, ведаў, што трэба хапаць. І каб паехаць куды што рабіць, яму - хочаш не хочаш - даводзілася спрагацца з суседам, Янам Серадольшанкам, за вочы - Шасціногам (празвалі яго так за тое, што ён быццам бы ў дзяцінстве не вымаўляў слова часнок, а гаварыў «шэсцьног»), жонка якога таксама ўмудрылася ўрваць сабе такога ж маладзенькага воліка.
Ян Серадольшанка быў чалавек ціхманы, у вёсцы не крыўдзіў яго хіба адзін толькі бог. І не таму, што ён каму-небудзь наступіў на балючы мазоль ці насаліў чым моцна, а проста так, дзеля пацехі, смеху. Як пасля я пераканаўся, гэткія людзі, як Ян, ёсць амаль у кожнай вёсцы: адзін з іх, выпіўшы, ходзіць па вёсцы і, выставіўшы жывот, просіць усіх, хто валюхаецца міма, каб стукнулі кулаком па жываце - вось гук будзе! - і дзе - не спераду, а ззаду; другі, здаецца, толькі тое і робіць, што плача ды ные, расказваючы свае беды і няшчасці, на якія б іншы нават увагі не звярнуў, і ўрэшце так надакучае ўсім, што ад яго ўцякаюць, як ад чумнога; трэці некалі біўся з пеўнем ці сватаў сабе ў жонкі гусь... Інакш - што сяло, то і сваё памяло... Ян жа Серадольшанка, калі быў пад добрым градусам, браў дома вяроўку, на якой жонка сушыла бялізну, і сунуўся ў лес вешацца. Чамусьці заўсёды ісці яму выпадала якраз праз усю вёску, хаця лес быў зусім у другім баку, непадалёку ад яго хаты. А паколькі Ян вельмі любіў людзей, з якімі зжыўся змалку, дык перад тым, як павесіцца, заходзіў да кожнага ў хату, каб развітацца. Ведаючы добра Яна, аднавясковец прыносіў з сянец запацелае паўлітэрка і прасіў Яна прысесці хоць на хвіліначку да стала.
- Добра жылі мы з табою, Ян, - казаў зычлівы сусед, ледзь стрымліваючы сябе, каб не пырснуць смехам, - давай добра і расстанемся. Толькі глядзі ж, не забывай мяне на тым свеце, а як дзе знойдзеш сцішнае месцейка, беражы яго мне...
- Якое там месцейка, - махаў рукою Ян і выбіраў самую вялікую кружку, якая толькі і была ў хаце, прасіў наліць па поўнай, абавязкова па поўнай, бо дзе поўная чарка, не можа быць ніякая сварка, і, зажмурыўшы вочы, выпіваў да дна; адразу ж, не закусваючы, пачынаў расказваць, як пагана жывецца яму на гэтым свеце, як яго ўсе і ўсюды крыўдзяць, насміхаюцца, пускаў неўпрыкмет «з гора» слязу і плёўся далей. Іншы раз, калі Ян быў асабліва не ў гуморы, ён успамінаў бычка, рабога, гладкага бычка Тараса, якога зарэзалі і ўтрубілі за мілую душу ў яго ж, Янавай, хаце - каб іх саміх утрубілі чэрці! - яшчэ ў грамадзянскую белапалякі. Таго бычка Яну было так ужо шкада, так шкада, што ён, размазваючы кулаком па твары слёзы, роў, як малое дзіця. Сёй-той браўся суцяшаць Яна, казаў, што, чаго-чаго, а бычкоў такіх, як Тарас, можна выгадаваць сотню, а то і больш, абы сена толькі было.
- Не, такога бычка мне ўжо ніколі не бачыць, - вёў усё роўна сваё Ян. - Як зжэрлі яго, мо цэлы тыдзень не спалі, начамі за хлеў бегалі... Сыты быў, халера! На маю сям'ю на поўны месяц хапіла б, каб не дурны быў ды сам зарэзаў... На ўвесь бадай-што мясаед!..
І зноў пачынаў плакаць.
Недзе пасярэдзіне вёскі Ян п'янеў так, што не мог на нагах стаяць - падаў у раўчак і ўжо аставаўся там ляжаць, аж пакуль добра не змяркалася. Тады жонка, сухая, доўгая, як жэрдка, разы мо ў два большая ростам за Яна, ці дочкі - іх было ў яго дзве, Тоця і Каця, абедзве худыя, насатыя і злыя, акурат іхняя маці, - прыязджалі з санкамі ці тачкаю-двухколкаю, - гледзячы, якая была пара года, - узвальвалі Яна на свой саматужны «транспарт», прывязвалі, каб не ўпаў, той вяроўкаю, на якой Ян хацеў павесіцца, і пад раскошны, смачны смех і рогат дзятвы шчасліва дабаўлялі жывога «шыбеніка» дахаты...
Пра Яна ў вёсцы хадзіла безліч анекдотаў. Казалі, да прыкладу, што Ян дае «добры дзень» кожнаму сабаку, каб не брахаў, кожнаму гусаку, каб не шыпеў, а жанчын наогул абыходзіць за дзесяць гоней, каб не наскочыць каторай не пад настрой - даліся яму ў знакі свая, у два разы большая за яго, жонка і дочкі...
Я расказваю так падрабязна пра Яна дзеля таго, каб вы ўявілі сабе, які напарнік трапіўся майму дзеду. І ўсё адно, прачынаючыся, я чуў штораніцы, як дзед, ходзячы па двары, лаяў Яна.
- Ыш як выматаў, парожняга воза і то не цягнуць!.. - гэта калі сам запрагаў валоў.
- Во, прэцца ўжо, каб з цябе дух выперла!.. - кляў ён суседа, калі была таго чарга і Ян з повадам у руках ішоў у хлеў лыгаць дзедавага воліка.
У такі дзень у нашым двары наогул не сціхала лаянка. Прыгнуўшыся, каб меней хто бачыў, дзед раз-пораз падбягаў да паркана, на хвіліну-другую прыпадаў да дзіркі і адразу ж імчаў назад, нібы гнаў яго адтуль хто палкаю.
- Гэта ж трэба такі воз гною накласці, - бурчаў ён, бегаючы па двары. - Каб цябе ў магілу паклала, Шасцінога дурнога!.. - аж скакаў ён ад злосці.
Учапіўшыся за Яна, дзед неўпрыкмет пераходзіў да калгасаў - каму што, а чорту балота, свякрусе - нявесткі.
- Дзе ты бачыў, басота, ды хочаш, каб доўга адзержаліся... Толькі людзей узбунтавалі, галадранцы. Туды завёў коней, валоў, а адтуль... цьфу ты, ды пайдзі скрузь землю жытка такая...
Бацька наш быў на фронце, і маці, аднойчы, калі дзед быў, як нам здалося, у добрым настроі, бо накладаў вазы гною ўдвая большыя за Яна, і валы, хоць і трашчалі ў іх ад натугі косці, на дзіва ўсё ж неяк везлі, - выйшла з хаты і папрасіла дзеда, каб ён даў нам на які дзень валоў прывезці з лесу дровы, бо ў нас даўно ўжо не было чым прапаліць у печы і ў хаце стаяла такая халадэча, што, бадай-што, цяплей было на дварэ. Там хоць калі-нікалі ды сонца грэла, а да нас яно не заглядвала ўсю зіму - не магло растаіць вырысаваныя, замураваныя марозам вокны. Дзед накінуўся на маці, бы коршак:
- Сыдзі з вачэй маіх, чуж-чужаніца, бо мяне дурны поп хрысціў. Убачыла валоў!.. Каб не такія разумнікі, як ты, я быў бы чалавекам, я пляваў бы сёння на ўсіх і на ўсё...
Дзед намякаў маёй маці, што яна некалі была камсамолкай і ўпрошвала яго не ўпарціцца, а ўступаць у калгас.
- От кальвін, памірай, лёду з-пад парога не дасць... - вярнуўшыся ў хату, толькі і прамовіла маці і заплакала...
Улетку сорак трэцяга года фашысты спалілі нашу вёску, а ўсіх нас, яе насельнікаў, пагналі ў Нямеччыну. Ноч, акружаныя аўчаркамі і карнікамі, мы праляжалі на станцыі, у хвойніку, кіламетраў за сем ад свае вёскі, - не вёскі ўжо, а папялішчаў, - чакалі цягніка. Раніцаю стала вядома, што ніякага цягніка ні сёння, ні заўтра не будзе, бо партызаны падарвалі на нашым перагоне чыгуначны мост. Каб не сядзець пад адкрытым небам яшчэ некалькі сутак, фашысты надумалі гнаць нас да наступнай станцыі - яна была кіламетраў за сорак ад нашай. Тым, хто меў сваіх валоў і коней, дазволілі ехаць на падводах, астатнія мусілі ісці пешкі. Мабыць, пакуль буду жыць - не забудуся, як ішлі мы панурым натоўпам са сваіх родных мясцін у свет - на чужыну, у невядомасць. І цяпер яшчэ часта-часта паўстае перад вачыма тая вілястая, бясконца доўгая, пыльная дарога; на ёй як ахапіць вокам жывы, рухомы паток выгнанцаў: коні, валы, нагружаныя розным хатнім скарбам вазы і людзі - з клункамі, торбамі, вёдрамі, гладышкамі, дзецьмі...
Па абодва бакі - ланцужком, адзін за адным, ідуць немцы, усе ў жоўта-зялёных, мышыных, накідках, з аўтаматамі напагатове... Іх веласіпеды, наўючаныя ранцамі, процівагазамі, скаткамі шынялёў, рознымі іншымі рэчамі, якім і назвы не ведаеш, коцяць паабапал дарогі нашы вясковыя мужчыны, паліцаі...
Мы ідзём недзе ў канцы гэтага патоку: за плячыма ў маці вялікі клунак - загорнутая ў рабую посцілку пасцель. Такі ж клунак, толькі меншы, за плячыма ў Саўкі - у ім харчы: хлеб, сала, сыр. Я ж ледзь валаку дзве вялікія паліваныя гладышкі малака: малако даўно ўжо скісла, западала пылам, але я ўсё адно яго не выліваю - нясу.
Наперадзе нас едзе дзед. Падкурчыў, як цыган, пад сябе ногі, уваткнуў у рот цыбук люлькі і, заплюшчыўшы вочы, млява паганяе коней - іх ён выменяў неяк узімку ў паліцаяў. Коні, вядома, не бог ведае якія, не стаеннікі, не племянныя, а бракаваныя, яны не прыдатны былі нават самім паліцаям. Ды цягнуць яшчэ спраўна: воз аж рыпіць. На ім поўна мяшкоў - з грэчкаю, бульбаю, жытам, аўсом... І маці, гледзячы на воз, кляне дзеда, кляне паціху, каб чулі толькі мы, але злосна і крыўдліва, - яна ўсё яшчэ не можа змірыцца з тым, што нават у такую цяжкую гадзіну ён не хоча прызнаць нас за радню, не хоча пашкадаваць нас, дзяцей...
Я ўсю дарогу не зводжу вачэй з пагнутага парожняга вядра, што брынчыць ззаду на дзедавым возе. Каб на месца яго ўзяць ды павесіць на дышаль мае гладышкі! Як бы я тады хутка і спора пайшоў!
А тут гэткая суша - аж няма чым дыхаць. Ад гарачыні не ратуе нават лес - ён стаіць усцяж дарогі, бы нежывы, цёмны, змораны, вялы. Знямогла, квола пішчыць засмяглым галаском нейкая нябачная птушачка: «піць, піць».
Спякота і пыл.
Пыл і спякота.
Ідзём мы доўга. Вось ужо і сонца звярнула з поўдня, вось яно, вялізнае, чырвонае, проста на вачах апускаецца, падае на лес, зацягваючы ўвесь захад светла-ружовай барвай. А мы ўсё ідзём і ідзём, і хадзе нашай, здаецца, ніколі не будзе канца...
Пясок за дзень нагрэўся на сонцы, аж боязна ў яго ступаць босымі нагамі. Баліць галава - ні то ад спякоты, ні то ад чагосьці іншага. У вачах то пацямнее, зробіцца чорна, як уночы, то раптам пачынае скакаць, як у вясёлым карагодзе, усё - людзі, немцы, дрэвы, падводы... А карнікаў бы хто падмяніў. Яны раптам падымаюць галовы, нешта крычаць адзін аднаму і ідуць з аўтаматамі на людзей.
- Шнэль! Шнэль! Шнэль! - чуваць з усіх бакоў.
Ага, гэта яны баяцца вечара і спяшаюцца, каб да змярку быць на станцыі. Іначай можа здарыцца неспадзяванка: нападуць партызаны і людзі разбягуцца па лесе - злаві тады...
Ад стомы я ледзьве перастаўляю ногі і іду, мусіць, абы-куды, бо з усіх бакоў мяне штурхаюць - на момант мне нават здаецца, што я трапіў у чараду кароў і кожная так і цаляе, каб баднуць мяне рогам. Я падаюся ўбок і бачу дзедаў воз. Адна драбінка з'ехала з ручкі на кола, і яно, павольна круцячыся, шоргаецца аб дрэва. «Шорх-шорх, шорх-шорх!..» З нацёртай да бляску шыны мукою сыплецца сыпкі пясок...
Круціцца, круціцца кола...
І вось мне пачынае ўжо здавацца, нібыта я ў млыне: стаю, гляджу, як круцяцца, мелючы зерне, вялізныя камяні, і па збажыне сунуся сам у жолаб. Жолаб проста ўвачавідкі расшыраецца, расце, і вось ужо ён зрабіўся такі вялікі, што ў ім месцяцца і людзі, і коні, і ўся гэтая пыльная, бясконцая дарога, што цягнецца немаведама куды. Людзі раптам падаюць на збожжа і засынаюць. Спяць усе. Не сплю толькі чамусьці адзін я, хаця ад дрымоты і ў мяне зліпаюцца павекі. Я заплюшчваю вочы і падаю таксама на зерне - мяккае, цёплае...
...Ачынаюся я на дзедавым возе. Ля мяне сядзіць Саўка, нейкія чужыя босыя мурзатыя дзеці. Чые яны, я не пазнаю. Азіраюся - тая ж вілястая пыльная дарога, той жа бясконцы вірлівы паток: людзі, валы, коні, падводы, немцы... Дзед ідзе побач, трымаючы ў руках лейцы, і ў яго аж скача з рота пена - такі ён злосны. Я пытаюся ў Саўкі, што здарылася. І ён расказвае мне, што я ўпаў на дарогу, і канвойны немец, які ішоў пры нас, раскрычаўся, сцялежыў воз, паскідаў з яго ў раўчук усе дзедавы мяшкі, а ўсіх нас, дзяцей, хто прыстаў, падбіўся ў дарозе, загадаў пасадзіць на воз...
У Нямеччыне дзед трапіў да баўэра кіламетраў за сто ад нас, і ўсю вайну, аж да вызвалення, мы з ім не сустракаліся. Калі ж вярнуліся з чужыны, дзед быў ужо дома - ён прыехаў раней і пасяліўся ў пограбе на старым сваім селішчы. Ставіць хату зноў разам з намі ён не захацеў, дый не вельмі напрошвалася на гэта наша маці. Пад сваю новую хату мы знайшлі і новы пляц. У пограбе дзед пажыў да глыбокай восені, пакуль не захаладала, а тады раптам кінуў-рынуў сваё селішча і перабраўся жыць да Тоці - старэйшай Серадольшанкавай дачкі. Муж яе, гэтак жа, як і наш бацька, не вярнуўся з вайны, аднак у яе была ўжо хоць і маленькая, ды свая хата: яе, гэтую хату, казалі, зрабілі салдаты з ваенведа...
Дзед быў яшчэ дужы і някепска зарабляў, па начах пасвячы «лястрангасаўскіх» коней, а ўдзень кладучы людзям печы ці стаўляючы зрубы. Да таго ж ён прывёз сёе-тое з адзежы з Нямеччыны. І жанчына, мусіць, спадзявалася пакуль што пажыць за шырокай дзедавай спінай.
Чакаць помачы нам не было адкуль, і мы самі пачалі ставіць сабе хату. З чужыны мы вярнуліся ўлетку, у самае жніво. Пасеяць што-небудзь ці пасадзіць было позна, і цэлы год нам давялося жыць чым бог пашле. Восень і зіму яшчэ сяк-так гібелі, прадаючы астатняе з адзежы і купляючы бульбу, хлеб. А вясною селі на крапіву і шчаўе.
Бачачы, што мы з Саўкам зусім даліся і ад недаядання пасінелі, маці папрасіла Саўку схадзіць да дзеда, каб ён хоць чым-небудзь памог нам, калі не бульбай і хлебам, то хай бы хоць дзень парабіў ля хаты. Ісці да дзеда Саўка адмовіўся, сказаўшы, што ён лепей пойдзе ў кускі, чым да дзеда.
- Усё роўна ён нічога не дасць і да хаты нашай не пойдзе. Навошта ж хадзіць ды клянчыць...
- То што ж мне рабіць з вамі? - пачала ламаць рукі маці. - Сядзець ды глядзець, як вы марнееце ды чэзнеце? - І яна заплакала.
Я накінуў на плечы світку і выйшаў з хаты: надумаўся сам схадзіць да дзеда - не можа быць, каб ён астаўся абыякавы, раўнадушны да нашага гора.
Калі я ўвайшоў у Тоціну хату, дзед якраз снедаў. На стале перад самым яго носам ляжаў цэлы стос пульхных пшанічных аладак, на дашчэчцы стаяла патэльня, поўная туку і тоўстых ружовых скварак. Але аладкі і сала дзед пакідаў на пасля, бо цяпер, нагнуўшыся над глінянаю міскаю, ён упарта сёрбаў булён. Тоці дома не было - няйнакш некуды выбегла, і гэта мяне ўзрадавала: пры ёй я бянтэжыўся б, мусіць, няёмка сябе пачуваў бы і дзед.
Я паздароўкаўся і адразу ж, не прайшоўшы нават на хату, сказаў, чаго прыйшоў.
Дзед павярнуў да мяне сівы, валасаты твар, бліснуў вачыма і, не перастаючы жаваць, загаварыў доўга і разважліва:
- Яно, канечне, на добры лад памагчы трэба было б. Што ні кажы, а ўсё ж свае... Сіроты... Ды гэта каб на добры лад, каб нявестка была не пустадомак, а чалавек, які дбае пра сям'ю, каб і не галодныя былі, і не голыя... - памаўчаў, зачэрпнуў з міскі лыжку булёну, упіхнуў у рот добры кус хлеба і, павольна варушачы сківіцамі, казаў: - Усе людзі як людзі. Хто ў лястрангас пайшоў, а хто ў лясніцтва ўладкаваўся, хто яшчэ куды, дзе капейку даюць, - рыбка шукае, дзе глыбей, а чалавек, дзе лепей. А яна ў калгас...
- Але ж і ў калгасе трэба некаму рабіць, - не згадзіўся я з дзедам, - бо калі ўсе па заробках розных пойдуць, хто ж зямлю ўрабляць будзе, хлеб сеяць?..
- Кхе-кхе... - усміхнуўся дзед, паказаўшы рэдкія жоўтыя зубы. - Ты слухай, стары вол баразны не псуе, а стары чалавек абы-чаго не плявузгае. Ведай, што калі бог спарадзіў чалавека, дык даў яму і розум. А нашто чалавеку розум? Я свой век пражыў і сяму-таму навучыўся. Чалавек павінен адзін быць, сам сабе гаспадар на сваёй зямельцы, тады ў яго будзе ўсё - і хлеб, і сала, і грошы. Пакуль гэтага не будзе, зямлі цурацца трэба...
Гаварыць далей з дзедам не было ніякага толку, і я, бразнуўшы дзвярыма, што аж затрымцелі ў вокнах шыбы, выйшаў. Мне было прыкра і горка, ад крыўды я ледзь не плакаў.
І ўсё ж мы не памерлі з голаду: выжылі. І не толькі выжылі, але зусім неспадзявана і запамагліся. Як сям'і, што пацярпела ад вайны, нам далі бясплатную маладую, з малаком, карову, памаглі і насеннем, рацыёнамі. Само сабой, вядома, паставілі мы і хату. І не абы-якую: з новага, смалістага, як звон, дрэва, з пяццю шырачэзнымі - асабліва пасля зямлянкі, у якой мы да гэтага жылі, - вокнамі, вялікай, з лежаком, печчу.
Мы сталі жыць не горш ад людзей. І калі ўжо зусім забыліся, што недзе побач дажывае свой век наш дзед, па вёсцы пранеслася чутка, што дзед наш застудзіў ногі, яны апухлі і ён не можа сам нават выйсці на двор. Мо праз тыдзень пасля гэтага ў нашу хату ўбегла Каця, меншая Серадольшанкава дачка - сам ён ужо даўно парыў косці, памёр, небарака, у самую галадоўку - і, прысеўшы на ўслон, расказала, што дзеда нашага выгнала Тоця і што ён сядзіць на сваіх клунках на прызбе яе хаты і не ведае, дзе падзецца. Каця не любіла Тоці, бо тая адцуралася свайго роднага бацькі, нават на пахаванне не прыйшла, а ўзяла да сябе ў хату зусім чужога чалавека, маладая - старога. Цяпер Каця з апошніх слоў лаяла сястру:
- Падумаць толькі, якая падкалодная гадзіна! - казала яна з гневам. - Выціснуць з чалавека апошнія сокі, а тады, як тую непатрэбную анучу, выкінуць. Гэтага трэба было ад яе чакаць. Яна ж, як жылі яшчэ з бацькам, паціху ад усіх крала з кубла сала і прадавала, каб купіць сабе ўборы ды да хлопцаў збегаць...
Каця пакруцілася яшчэ трохі ў нашай хаце і некуды пабегла - няйнакш панесла гэтую навіну ў другія хаты: яна рада была выпадку збэсціць сястру, бо тая ж надта зазналася.
Было ўсё гэта ў абед. Маці толькі што прыйшла з фермы - даглядала ў калгасе свіней. Не скідаючы ватоўкі, яна пасядзела на лаве, моўчкі выслухала Кацю, а калі тая выйшла з хаты, устала, нявесела абвяла вачыма нас з Саўкам і сказала зусім спакойна да мяне:
- Я ведала, што гэтак будзе... Адзявайся, сынку, паедзем прывязём яго да сябе. Усё ж ён нам свой...
Пачуўшы матчыны словы, Саўка быў устаў з-за стала - ён рабіў урокі, - хацеў нешта сказаць, але падумаў, махнуў рукою, сеў зноў на сваё месца і, узваліўшыся ўсімі грудзьмі на стол, пачаў нешта хутка-хутка пісаць - аж зарыпела лава.
Я борзда злазіў на пясошнік, дастаў саматужкі, і мы паехалі.
Тоця жыла поблізу колішняга нашага селішча, і ехаць трэба было ледзь не праз усю вёску. Памятаю, што, хоць і стаяў яшчэ люты, той дзень выдаўся на дзіва цёплы, адліжны, дзе-нідзе нават капала са стрэх. У дварах зусім па-вясноваму зычна і весела кукарэкалі пеўні, склікаючы да сябе курэй, а на вуліцы гулялі ў снежкі дзеці. Ля калодзежаў стаялі, падаткнуўшы пад фартухі рукі, купкамі бабы - абгаворвалі вясковыя навіны. Не-не дый, калі мы пад'язджалі бліжэй, паварочвала каторая твар да маці і пыталася са шкадаваннем:
- Няўжо едзеш па яго? - і, бачачы, што гэта так, ушчувала маці. - Ды я б на тваім месцы, Насця, плюнула яму ў вочы. Хай бы падыхаў, як сабака, пад плотам. Ногі - гэта не галава, не шлунне. Ты ведаеш, колькі ён яшчэ праскрыпіць? Можа год, а можа і два. І табе мучыцца? За што?
- Хай яму будзе сорамна і... Тоці, - нясмела баранілася маці. - Усё ж ён нам свой. Каб жыў мой Іван... - Маці не дагаворвала, голас яе зрываўся, яна часта-часта пачынала клепаць вейкамі і - подбегам даганяла мяне.
Дзед не ўпарціўся, не ўпіраўся, калі мы яго забіралі. Толькі здзіўлена, нібы спалоханы, лыпаў вялікімі белазорымі вачыма, - іменна белазорымі, а не шэрымі, як здавалася мне некалі ў маленстве, - то на мяне, то на маці.
Мо з тыдзень маўчаў ён, не кажучы ні слова, і ў нас дома. Ляжаў, застыла ўставіўшыся вачыма ў столь, і нешта думаў. Што?.. Ах, каб гэта можна было ведаць... Ды чужая душа - пацёмкі. Бывала, падыдзеш да яго, а ён нават не зварухнецца - ляжыць, сцяўшы губы, мярцвяк мерцвяком, аж не па сабе зробіцца, млосць па целе пойдзе, мурашкі халодныя скрабануць... Падумаеш міжвольна: хіба памёр?
Але аднойчы, увечары, калі на комінку гарэла лучына і маці, нагнуўшыся над грэбнем, дзёрла лён, ён павярнуўся да яе тварам, доўга глядзеў, як хутка і спрытна аддзяляе яна кужаль ад патрэпак, і ціха, нібы сам сабе, прамовіў:
- Век не думаў, што давядзецца паміраць на тваёй пасцелі. Каб ведаў, ні за што б не рабіў так...
Маці нібы і не пачула дзедавых слоў - сагнуўшыся, яна дзёрла і дзёрла лён. Толькі калі абцягнула пасму, стомлена выпрасталася, паглядзела некуды ў куток і, цяжка ўздыхнуўшы, сказала:
- Ат, што ўспамінаць тое, што было. Усё адно не вернеш... - і, памаўчаўшы, дадала: - Дзеля Івана, толькі дзеля Івана цярплю я ўсё гэта, прасіў жа, як ішоў на фронт: «Глядзі бацьку, не дай памерці на чужых людзях, калі што...»
- Не трэба, Насця, - папрасіў, упершыню назваўшы маю маці па імю, дзед. - Я сам ведаю, што быў несправядлівы да цябе, вельмі нават несправядлівы... Не любіў я цябе і не мог дараваць сыну свайму, што ён, не спытаўшыся ў мяне, узяў цябе, круглую сірату, у наш дом.
- А пры чым тут я, пры чым мае дзеці, якіх ты ненавідзеў яшчэ болей, чым мяне? - ужо са злосцю сказала маці.
- Сам не ведаю. З таго дня, як запісаўся ў калгас, я зненавідзеў усё, нават самога сябе. Падумаю - колькі здароўя я згубіў, колькі сіл паклаў, каб узбіцца на гаспадарку... А што з таго?.. Усё кату пад хвост, як і не было... Як падумаю, сэрца так і зашчыміць, крывёю абальецца: у такую хвіліну гатоў любога, самага блізкага чалавека, зубамі рваць...
Уткнуўся тварам у падушку і гучна, наўзрыд заплакаў... Я, каб не чуць гэтай размовы далей, апрануўся і выйшаў на двор. Стаяла шарая зімовая ноч, падаў, падоўгу кружачыся ў паветры, дробны, лёгкі, як гусіны пух, сняжок, і на небе не відаць было нідзе ні зорачкі. Прыхінуўшыся плечуком да сцяны, я стаяў ля самага ганка сянец і думаў. Памятаю, у тую хвіліну я прыгадаў бацьку - роднага, блізкага мне чалавека, якога нават не ведаю, дзе пахавалі, дзе яго магіла... А прасіў жа некалі маці, каб паставіла, як памрэ, з тых восей, што хаваў ад калгаса дзед, на яго магіле крыж - «жалезны, каб надаўга відно было, што пад ім ляжыць чалавек»... Прыгадаў, як некалі мы хадзілі з Саўкам да дзеда, насілі яму за поплаў на калгасны гарод есці і як ён даў нам па палавінцы гурка; прыгадаў, як крычаў ён на маці ў акупацыю, калі тая прасіла воліка прывезці з лесу дровы... Прыгадаў усё сваё бязрадаснае, зглумленае, згвалтаванае вайною дзяцінства... І на душы ў мяне стала горка, горка...
Больш я не помню, каб хоць калі гаварылі пра што маці з дзедам - часцей маўчалі.
У той вечар, перад тым як класціся спаць, дзеду зрабілася холадна, і ён папрасіў, каб перанеслі яго на печ. Маці паставіла на прыпек кружку з вадою - мерылася ўжо заліваць на комінку лучыну - і, узяўшы дзеда пад пахі, памагла яму дабрацца да печы. Ён лёг жыватом на чарэн, аднак не сагрэўся, - усім нам было чутна, як ад холаду стукаюць яго зубы.
- Можа доктара паклікаць? - нясмела спыталася маці, пазіраючы то на мяне, то на Саўку - у вачах у яе былі разгубленасць і спалох.
- Не трэба, Настачка, гэта я, мусіць, прамёрз, лежачы на пасцелі... - пачуўшы матчыны словы, адгукнуўся з печы дзед. - Вось зараз адагрэюся, і ўсё будзе добра... Дзякуй табе і так за ўсё...
Маці ўзяла з прыпека кружку і пачала заліваць лучыну. Але лучына нешта доўга не патухала - сіпела і праз хвіліну зноў успыхвала чырвоным агнём - бы ўсё роўна ведала, што яе зноў трэба будзе неўзабаве паліць. Маці давялося схадзіць да вядра і набраць яшчэ кружку вады. Толькі тады лучына міргнула і згасла. Усю хату запаланіла цемра. Мы раздзеліся і ляглі спаць. Але ледзьве замгнулі вочы, адразу ж прачнуліся - з печы на нас адна за адной пачала падаць лучына. Мы здагадаліся, што кідае яе дзед.
Падхапіліся і ў момант апынуліся на печы.
- Дзеду! Дзеду! - закрычаў Саўка. - Што вы робіце?
- Ратуйце мяне, унучкі! - з жахам у голасе прахрыпеў дзед. - Яны ідуць па мяне ўжо... Адтуль, - паказаў рукою на дзверы дзед.
- Хто яны? - спыталася маці - яна таксама ўстала і палезла за намі на печ.
Дзед нічога не адказаў, а яшчэ шпарчэй, з большай лютасцю і злосцю пачаў шпурляць на хату лучыну.
Маці запаліла зноў святло - на мокрым комінку лучына доўга не хацела гарэць, - і нам да жудасці страшна было сядзець у цемнаце адным і трымаць за рукі дзеда, каб ён не хапаў лучыны і не кідаў яе на хату. Дзед увесь калаціўся і ўсё рваўся некага біць, каго бачыў ён і каго не бачылі мы. Потым мы ўтраіх сяк-так ссадзілі яго з печы, заўважыўшы самі сабе, як раптоўна ён пацяжэў, не ўтрымаць проста - зямля зямлёю. Скінулі з яго кашулю, бо яна была мокрая ад поту, хоць выкручвай, і надзелі новую, чыстую і свежую, палажылі дзеда ў пасцель. Ён яшчэ варочаўся, махаў перад сабою рукамі, як бы нешта адганяў ад сябе, нешта мармытаў бязгучна аднымі толькі губамі сабе пад нос, мяняючы твар - ад сярдзітага, злога да добрага, лагоднага, - потым патроху сцішыўся, супакоіўся і заснуў. Заснуў, каб болей ніколі ўжо не прачнуцца...
Хавалі дзеда назаўтра. І калі на краю могілак ля невысокага дубовага крыжа вырас жоўты гарбячок жвіру і мы пасталі вакол яго, каб апошні раз пакланіцца дзедаваму праху, - памятаю, мне здалося, што стаім мы не ля магілы, а недзе далёка-далёка ў лесе ля агню, які толькі што гарэў, гарэў доўга, нікога не грэючы, і проста на нашых вачах вось-вось патух, яшчэ нават чырванеюць дзе-нідзе ў попеле іскры... Чаму я падумаў тады пра гэта? Ды, мусіць, таму, што неяк чуў: некалі, у сівую старасветчыну, нябожчыкаў не закопвалі ў зямлю, а палілі. Накладалі вялізную кучу дроў, усцягвалі на яе труну і падпальвалі... Палілі, каб пасля чалавека нічога не аставалася. Не, нешта ўсё ж аставалася. Калі не на зямлі, дык у людскіх сэрцах, бо нельга так жыць, каб не пакінуць аб сабе ніякай памяці. Добрай ці дрэннай - усё роўна. Не, мусіць, не ўсё роўна!..
1963 г.