epub
 
падключыць
слоўнікі

Чынгіз Айтматаў

Буранны паўстанак

I
II
ІІІ
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
XII


І гэта кніга - нібы маё цела,

І гэта слова - на замен душы...

Грыгор Наракацы,

«Кніга скрухі», Х ст.

I

 

Трэ было багата цярплівасці дзеля пошуку здабычы ў скамянелых равах і аблыселых лагах. Дзеля таго, каб чытаць заблытаныя аж да кружэння галавы мітуслівыя пошвы на жвіры, пакінутыя рознай дробнай істотай, што жыла ў зямлі, дзеля таго, каб ліхаманкава разгрэбці суслікавую нару або прычакаць, калі стоены пад стрэшкай старой прамоіны малюсенькі тушканчык выскачыць нарэшце на гальнае месца, дзе яго можна было б прыдушыць у адзін дых; дзеля той галоднай лісы, якая выйшла на мышкаванне і паволі, няўхільна набліжалася здаля да чыгункі, што цямнела роўным гарбячком у стэпе, які лісу і завабліваў і палохаў адначасова, па якім то ў адзін, то ў другі бок, цяжка скаланаючы зямлю наўкол, праносіліся грымотныя цягнікі - пакідалі за сабой з дымам і куродымам моцныя, тхлівыя пахі, якія слаліся па зямлі разам з ветрам.

Пад вечар лісіца залегла збоч тэлеграфнай лініі на дне раўка, у густым і высокім лапіку шчаўевага бадылля і, згарнуўшыся рудым камячком каля цёмна-рудых, абсыпаных насеннем сцяблін, цярпліва чакала ночы, нервова торгаючы вушамі, увесь час прыслухоўваючыся да тонкага посвісту панізовага ветру ў каляных, памярцвелых ужо травах. Тэлеграфныя слупы гэтаксама нудна гулі. Ліса, аднак, іх не баялася. Слупы заўжды застаюцца на месцы, яны не могуць даганяць.

Ды аглушальны шум цягнікоў раз-пораз прымушаў яе напружана ўздрыгваць і яшчэ больш сціскацца. Праз гэты шырока-дрыготкі дол усім сваім кволым целам, рэбрамі яна адчувала пачварную моц таго, што прыгнятала зямлю, адчувала яраснасць руху саставаў і ўсё-ткі, перамагаючы страх і гідоту да чужых пахаў, не ішла з яру, чакала той пары, калі прыцемкамі на чыгунцы стане спакайней.

Яна прыбягала сюды не так і часта, толькі ў выключна галодных выпадках...

У перапынках паміж цягнікамі ў стэпе наставала раптоўная цішыня, як пасля абвалу, і ў той выключнай цішыні лісіца вылучыла ў наваколлі насцярожліва-няпэўны, аддалены вышынёй гук, што лунаў над сутонлівым стэпам, - ледзь чутна, не прыналежна нікому. То было трымценне паветраных струменяў, то быў знак на скорую перамену надвор'я. Яна падсвядома адчувала гэта і горасна сціналася, застываючы ў нерухомасці, ёй хацелася завыць уголас, зацяўкаць ад няпэўнага прадчування нейкай агульнай бяды.

Але голад заглушаў нават гэты трывожлівы напамінак прыроды.

Залізваючы час ад часу натруджаныя мазалі лап, ліса адно ціхутка скуголіла.

Тымі днямі вечаровай парой ужо халаднела, бралася на восень. Начамі ж глеба хутка настывала, і на світанні стэп крыўся шараватым, як саланчак, налётам недаўгавечнага інею.

Скупая, невясёлая пара наставала для стэпавага звера. Нячастая дзічына, што была тут летам, знікала - хто ў цёплыя краі, хто ў норы, хто зашываўся на зіму ў пясок. Цяпер кожная лісіца дбала аб сабе, шнырачы па стэпе на адзіноце, быццам нікога не засталося ад родзічаў. Маладняк таго году падрос ужо і разбегся кожны хто куды, а шлюбная пара была яшчэ наперадзе, калі лісы пачнуць збягацца зімой адусюль для новых стрэч, калі самцы будуць сыходзіцца ў бойцы з такой прагай, якой надзелена жыццё ад пачатку свету...

З надыходам начы лісіца выйшла з яру. Чакала, услухоўваючыся, а потым патрухала да чыгуначнага насыпу, нячутна перабягаючы то на адзін, то на другі бок палатна. Тут ёй трапіліся аб'едкі, выкінутыя пасажырамі з акон вагонаў. Доўга ёй давялося бегчы ўздоўж адхонаў, абнюхваючы дол, пакуль не патрапіла на нешта больш-менш вартае. Усё наўсцяж палатна было забруджана абрыўкамі паперы і скамечаных газет, бітымі бутэлькамі, недакуркамі, пагнутымі бляшанкамі і іншым непатрэбным смеццем. Асабліва брыдка пахла з гарлавін ацалелых бутэлек - тхнула дурманам. Пасля таго як колькі разоў закружылася ў галаве, лісіца ўжо асцерагалася ўдыхаць тое цяжкое паветра. Фыркала, адскоквала адразу ўбок.

А таго, што ёй трэба было, дзеля чаго яна так доўга рыхтавалася, перасільваючы ўласны страх, як на тое, не траплялася.

І ў надзеі, што яшчэ ўдасца чым-небудзь падсілкаваць сябе, лісіца нястомна бегла па чыгунцы, гайсаючы з аднаго яе боку на другі.

Але раптам яна запыніла бег, прыўзняўшы пярэднія лапы, нібы аглушаная чым. Нявідная ў хісткім святле высокага імглістага месяца, яна стаяла паміж рэйкамі як прывід, не выдаючы сябе нічым.

Насцярожліва далёкі гул усё яшчэ няўхільна набліжаўся. Пакуль ён быў надта далёка. Усё гэтак жа прутка трымаючы хвост, ліса нерашуча перастаўляла ногі, мяркуючы, пэўна, падацца адсюль. Але раптам яна заспяшалася, пачала шпарыць наўзбоч, відаць, спадзеючыся патрапіць на нешта такое, чым можна было б паласавацца. Чула - вось-вось будзе знаходка, хоць аднекуль насоўваўся грозным наступам жалезны лязгат і перастук соцень колаў. Ліса замарудзіла ўсяго на нейкую долю хвіліны, і гэтага было дастаткова, каб замітусіцца, закуляцца, нібы мятлушцы, бо раптоўна з павароту сцебанулі бліжнія і дальнія агні лакаматываў, і магутныя пражэктары, высвятляючы наперадзе і асляпляючы ўсё наўкол, імгненна расхінулі стэп, бязлітасна паказваючы яго мёртвую пустэчу. А цягнік напорна імкнуў па рэйках. У паветры запахла пякучым дымам і пылам, шугануў вецер...

Лісіца апантана кінулася прэч, час ад часу азіраючыся, прыпадаючы ў сполаху да зямлі. А пачвара са сляпучымі агнямі доўга лескатала і неслася, доўга яшчэ стукала коламі. Лісіца ўскочыла і зноў кінулася апантана бегчы...

Потым яна аддыхалася, і яе зноў пацягнула туды, да чыгункі, дзе можна было наталіць голад. Але наперадзе зноў мільгануліся агні, зноў лакаматывы цягнулі доўгі гружаны састаў.

Тады лісіца пабегла ў абход па стэпе, рашыўшы, што выйдзе да чыгункі ў такім месцы, дзе не ходзяць цягнікі...

 

Цягнікі тут ішлі з усходу на захад і з захаду на ўсход...

А па баках ад чыгункі ў гэтых мясцінах ляжала вялікая пустынная пространь - Сары-Азекі, Сярэдзінныя землі жоўтых стэпаў.

У гэтых мясцінах любая адлегласць вымяралася адносна чыгункі, нібы адносна якога Грынвічскага мерыдыяна...

А цягнікі ішлі з усходу на захад і з захаду на ўсход...

 

Апоўначы нехта доўга і настойліва дабіраўся да яго ў будку стрэлачніка, спачатку наўпрост па шпалах, потым, як паказаўся наперадзе стрэчны цягнік, скаціўшыся з адхону, прабіраўся, як у пургу, засланіўшыся рукамі ад ветру і пылу, якія выносіла шквалам з-пад хуткага таварняка (гэта ішоў зялёнай вуліцай ліцерны састаў - цягнік асобага прызначэння, ён паварочваў затым на асобную лінію ў закрытую зону Сары-Азек, там у іх свая, асобная чыгуначная служба, далей, на касмадром, карацей кажучы, таму цягнік ішоў увесь закрыты брызентам і з вайсковай аховай на платформах). Едыгей адразу здагадаўся, што гэта жонка спяшала да яго, што нездарма спяшаецца і што ёсць на тое нейкая надта сур'ёзная прычына. Так яно потым і пацвердзілася. Але паводле абавязку службы ён не меў права адлучацца з месца, пакуль не пракоціцца міма апошні хваставы вагон з кандуктарам на адкрытай пляцоўцы. Яны пасігналілі адзін аднаму ліхтарамі ў знак таго, што ўсё ў парадку, і толькі тады бадай аглохлы ад суцэльнага шуму Едыгей павярнуўся да задыханай жонкі:

- Ты чаго?

Яна трывожліва зірнула на яго і шавяльнула губамі. Едыгей не пачуў, але зразумеў - так і думаў.

- Хадзем сюды ад ветру. - Ён павёў яе ў будку.

Але перш чым пачуць з яе вуснаў тое, пра што сам здагадваўся, у тую хвіліну чамусьці здзівіла яго іншае. Хоць і раней ён прыкмячаў, што гады не маладзілі яе, але гэты раз, калі ўбачыў яе задыханую пасля цяжкай хадзьбы, тое, як страшна хрыпела і сіпела ў яе грудзях і як ненатуральна высока ўздымаліся яе схуднелыя плечы, яму стала балюча і крыўдна за яе. Моцнае электрычнае святло ў маленькай, чыста пабеленай чыгуначнай будцы яшчэ больш падкрэсліла застарэлыя змаршчакі на счарнелых шчоках Укубалы (а быў жа некалі твар смуглявы, роўнага пшанічнага адцення, і вочы заўжды ззялі чорным бляскам), і яшчэ гэты шчарбаты рот, які наводзіў на думку, што пажылай жанчыне хоць бы ўжо не быць бяззубай (даўно трэба звазіць яе на станцыю ўставіць гэтыя самыя металічныя зубы, цяпер усе, і стары і малы, ходзяць з такімі), а тут яшчэ гэтыя сівыя, белыя-белыя пасмы валасоў, рассыпаныя па твары, выбіўшыся з-пад хусткі, балюча рэзнулі па сэрцы. «Эх, як пастарэла ты ў мяне», - пашкадаваў ён яе ў душы з нейкім шчымлівым пачуццём уласнай віны. І таму яшчэ больш адчуў у сабе маўклівую ўдзячнасць за ўсё тое, што было перажыта разам многія гады, і асабліва за тое, што прыбегла вось па чыгунцы, сярод ночы, у самы дальні канец раз'езда з-за павагі і абавязку, бо ведала, што гэта важна для Едыгея, прыбегла сказаць пра смерць няшчаснага старога Казангапа, адзінюткага, - так і памёр адзін у пустой мазанцы, бо разумела - толькі Едыгей адзін на свеце блізка да сэрца прыме смерць усімі забытага чалавека, хоць нябожчык і не даводзіўся мужу ні братам, ні сватам.

- Садзіся, аддыхайся, - сказаў Едыгей, калі яны ўвайшлі ў будку.

- І ты садзіся, - сказала яна мужу.

Яны селі.

- Што здарылася?

- Казангап памёр.

- Калі?

- Ды вось толькі што забегла - як ён там, думаю, можа, што трэба. Уваходжу, святло гарыць, і ён сам на сваім месцы, і толькі барада стырчком неяк, задралася ўгору. Падыходжу. Казаке, кажу, Казаке, можа, вам чаго гарачага, а ён ужо... - яе голас перацяўся, слёзы нагарнуліся на вейкі, і, усхліпнуўшы, Укубала ціха заплакала. - Вось як яно выйшла пад канец. Які чалавек быў! А памёр - некаму, бач, вочы закрыць, - бедавала яна, плачучы. - Хто б мог падумаць? Так і памёр чалавек... - Яна хацела сказаць, - як сабака на дарозе, але змоўчала, не стала ўдакладняць, і без таго зразумела.

Слухаючы жонку, Буранны Едыгей, так звалі яго тут, змрочна сядзеў на прыстаўной лаве, паклаўшы цяжкія, як карчы, рукі на калені. Казырок чыгуначнай фуражкі, добра-такі зашмальцаваны і паабіты, кідаў цень на яго вочы. Пра што ён думаў?

- Што будзем рабіць цяпер? - пыталася жонка.

Едыгей падняў галаву, зірнуў на яе з горкай усмешкай.

- Што будзем рабіць? А што робяць у такіх выпадках? Хаваць будзем. - Ён прыўзняўся з лавы, як чалавек, што ўжо меў рашэнне. - Ты вось што, жонка, вяртайся як хутчэй. А цяпер слухай мяне.

- Слухаю.

- Разбудзі Аспана. Не глядзі, што начальнік раз'езда, нічога, перад смерцю ўсе роўныя. Скажы яму, што Казангап памёр. Сорак чатыры гады прарабіў чалавек на адным месцы. Аспан, можа, тады яшчэ і не нарадзіўся, калі Казангап пачынаў тут і ніякага сабаку ні за якія грошы не зацягнуць было сюды, на саразекі. Колькі цягнікоў прайшло тут на вяку яго - валасоў не хопіць на галаве. Няхай ён падумае. Так і скажы. І яшчэ слухай...

- Слухаю.

- Будзі ўсіх як аднаго. Стукай у вокны. Колькі нас тут народу - восем дамоў, на пальцах злічыць... Усіх паднімі на ногі. Ніхто не павінен спаць сёння, калі памёр такі чалавек. Усіх паднімі на ногі.

- А калі лаяцца будуць?

- Наша справа сказаць кожнаму, а там няхай лаяцца. Скажы, што я загадаў будзіць. Трэба сумленне мець. Чакай!

- Што яшчэ?

- Забяжы спачатку да дзяжурнага, сёння Шаймердзен сядзіць дыспетчарам, перадай яму што і як і скажы, няхай падумае, як быць. Можа, знойдзе мне замену гэты раз. Калі што, няхай дасць знаць. Ты зразумела мяне, так і скажы!

- Скажу, скажу, - адказала Укубала, а потым спахапілася, нібы ўспомніўшы раптам пра самае галоўнае, недаравальна забытае ёю. - А дзеці ж яго! Вось табе і на! Трэба ж ім найперш вестку падаць, а то ж як? Бацька памёр...

Едыгей спахмурнеў адчужана, яшчэ больш пасуровеў.

- Якія ні ёсць, але ж дзеці, - казала Укубала, нібы апраўдваючы каго, ведаючы, што Едыгею гэта непрыемна слухаць.

- Ды ведаю, - махнуў ён рукой. - Што ж я, нічога не цямлю? Яно так, нельга без іх, але каб на тое воля мая, я іх блізка не дапусціў бы!

- Едыгей, гэта не наша справа. Няхай прыедуць і самі хаваюць. Размоў будзе пасля, не адмыешся...

- А што я, перашкаджаю? Няхай едуць...

- А калі сын не паспее з горада?

- Паспее, калі захоча. Пазаўчора яшчэ, калі быў на станцыі, сам тэлеграму адбіў яму, што, маўляў, так і так, бацька твой пры смерці. Чаго болей! Ён сябе разумным лічыць, павінен зразумець, што да чаго...

- Ну калі так, то добра, - напэўна прымірылася жонка з высновамі Едыгея і, усё яшчэ думаючы пра нешта сваё, што трывожыла яе, сказала: - Добра, каб з жонкай прыехаў, усё-ткі свёкра хаваць, а не каго-небудзь.

- Гэта ўжо самі няхай рашаюць. Што тут падказваць, не малыя ж дзеці.

- Яно так, канечне, - усё яшчэ сумняваючыся, згаджалася Укубала.

І яны змоўклі.

- Ну, ты не заседжвайся, ідзі, - нагадаў Едыгей.

У жонкі, аднак, было яшчэ што сказаць.

- А дачка ягоная - Анзада бедная - на станцыі з мужам сваім, п'янтосам беспрабудным, ды з дзецьмі, ёй таксама трэба паспець на пахаванне.

Едыгей міжволі ўсміхнуўся, паляпаў жонку па плячы.

- Ну вось, ты цяпер пачнеш перажываць за кожнага... Да Анзады тут рукой падаць, з раніцы падскочыць хто-небудзь на станцыю, скажа. Ты, жонка, зразумей адно - і ад Анзады, і ад Сабітжана тым больш, няхай ён і сын, мужчына, карысці будзе мала. Вось паглядзіш, прыедуць, нікуды не дзенуцца, але будуць стаяць як госці староннія, а хаваць будзем мы, так ужо выходзіць... Ідзі і рабі, як я сказаў.

Жонка пайшла, потым спынілася нерашуча і зноў пайшла. Але тут паклікаў яе сам Едыгей:

- Не забудзь найперш да дзяжурнага, да Шаймердзена, няхай каго пашле замест мяне, я пасля адраблю. Нябожчык ляжыць у пустым доме, і побач нікога, як можна... Так і скажы...

І жонка пайшла, кіўнуўшы. Тым часам на дыстанцыйным шчыце загуў, заміргаў чырвоным святлом сігналізатар - да раз'езда Баранлы-Буранны набліжаўся новы састаў. Па камандзе дзяжурнага належала прыняць яго на запасную лінію, каб прапусціць стрэчны, які таксама быў ужо ля раз'езда, толькі ля стрэлкі з процілеглага боку. Звычайны манеўр. Пакуль цягнікі рухаліся па сваіх каляях, Едыгей аглядваўся часам на Укубалу, што ішла краем лініі, - нібы ён забыў нешта сказаць ёй. Сказаць, вядома, было што, ці мала спраў перад пахаваннем, усяго адразу не ўспомніш, але паглядваў ён не таму, проста зараз ён зноў убачыў, як пастарэла, памізарнела жонка, і гэта таксама відно было ў жаўтлявым святле чыгуначных ліхтароў.

«Значыцца, старасць ужо на плячах сядзіць, - падумалася яму. - Вось і дажылі - стары і старая!» І хаця здароўем бог яго не пакрыўдзіў, моцны быў яшчэ, але лік гадам набягаў немалы - шэсцьдзесят, ды яшчэ з гадком, шэсцьдзесят адзін было ўжо. «Глядзіш, гады праз два і на пенсію могуць папрасіць», - сказаў Едыгей сам сабе без пасміхання. Але ён ведаў, што не так скора пойдзе на пенсію і не так проста знайсці чалавека ў гэтых мясцінах на ягонае месца пуцявога і рамонтнага рабочага, стрэлачнікам ён бываў час ад часу, калі хто-небудзь захварэе ці пойдзе ў адпачынак. Хіба што хто паквапіцца на дадатковую аплату за аддаленасць і бязводнасць. Але наўрад. Ідзі пашукай такіх сярод цяперашняй моладзі.

Каб жыць на саразекскіх раз'ездах, трэба дух мець, а інакш прападзеш. Стэп вялізарны, а чалавек малы. Стэп абыякавы, яму ўсё роўна, добра ці блага табе, прымай яго такім, які ён ёсць, а чалавеку не ўсё роўна, што і як на свеце, пакутуе ён, душой хварэе, здаецца яму, што недзе ў другім месцы, сярод другіх людзей яму б пашанцавала больш, а тут ён паводле поклічу лёсу... І таму ападае ён духам адзін на адзін з няўмольным стэпам, нішчымнее духам, разраджаецца, як той акумулятар з трохколавага матацыкла Шаймердзена. Гаспадар усё беражэ яго, сам не ездзіць і другім не дае. Вось і стаіць машына без справы, а як трэба - не заводзіцца, ачахла заводская сіла. Так і чалавек на саразекскіх раз'ездах: не ўкараніцца ў стэпе, не прыжывецца - цяжка яму будзе. Каторыя, гледзячы з вагонаў няўзнак, за галаву хапаюцца - божа, як тут людзі могуць жыць?! Наўкол толькі стэп і вярблюды. А вось так і жывуць, у каго на колькі трывання хопіць. Тры гады, чатыры найбольш - і справе тамам*: разлічваюцца і едуць куды далей.

* Тамам - канец.

 

На Баранлы-Буранным толькі двое ўкараніліся на ўсё жыццё - Казангап і ён, Буранны Едыгей. А колькі перабыло тут іншых, калі на тое! Пра сябе што меркаваць, жыў не здаваўся, а Казангап адпрацаваў тут сорак чатыры гады не таму, што дурнейшы за іншых быў. На дзесятак другіх не прамяняў бы Едыгей аднаго Казангапа... Няма цяпер яго.

Цягнікі размінуліся, адзін пайшоў на ўсход, другі на захад. І адразу ўсё шырэйшым стала - зоры ў цёмным небе засвяціліся зырчэй, выразней, і вецер парстчэй загуляў па адхонах, па шпалах, па гравійным насціле паміж рэйкамі, што во нешта слаба пазвоньваюць, шчоўкаюць нешта.

Едыгей не ішоў у будку. Задумаўся, прыхінуўся да слупа. Далёка наперадзе, за чыгункай, ледзь відны былі невыразныя сілуэты вярблюдаў на пашы. Яны стаялі пад месяцам, застыўшы ў нерухомасці, чакаючы ранку. І паміж імі ўгледзеў Едыгей свайго двухгорбага, з буйной галавой нара - самага моцнага, бадай, у саразеках і быстраходнага, па мянушцы, як і гаспадар, Бураннага Каранара. Едыгей ганарыўся ім, рэдкай моцы працаўніком, хоць і не лёгка спраўляцца з ім, таму што Каранар застаўся атанам - у маладосці Едыгей не звалхаў яго, а потым ужо не стаў чапаць.

Разам з іншымі клопатамі на заўтра прыгадаў Едыгей, што трэба з раніцы як раней прыгнаць Каранара дамоў, паставіць пад седлавішча. Прыдасца для паездак на пахаванні. І яму лез у галаву розны клопат...

А на раз'ездзе людзі пакуль яшчэ спакойна спалі. Лічачы невялікія станцыйныя службы, дамкі пад аднолькавымі двухскатнымі шыфернымі стрэшкамі, іх было шэсць зборна-шчытавых пабудоў, пастаўленых чыгуначным ведамствам, ды яшчэ дом Едыгея, пабудаваны ім самім, і мазанка нябожчыка Казангапа, ды розныя надворныя глінабіткі, прыбудоўкі, загародкі для жывёлы і іншых патрэб, у цэнтры ветравая і яна ж электранасосная і пры выпадках ручная вадакачка, што паявілася тут у апошнія гады, - вось і ўвесь пасёлачак Баранлы-Буранны.

Пры вялікай чыгунцы, пры вялікім Сары-Азекскім стэпе - маленькае звяно ў ліку іншых раз'ездаў, станцый, вузлоў, гарадоў... Усё адкрытае ўсім вятрам на свеце, асабліва зімовым, калі круцяць саразекскія завеі, завальваючы дамы па вокны гурбамі, а чыгунку гарбякамі сухіх да бубацення сумётаў... Таму і зваўся гэты стэпавы раз'езд Баранлы-Буранны, і надпіс вісіць дваісты: баранлы - па-казахску, буранны - па-расейску...

Успомнілася Едыгею, як да таго, калі паявіліся на перагонах снегаачышчальнікі - і тыя, што б'юць тугім струменем, і тыя, што зграбаюць яго, і ўсялякія іншыя, - давялося ім з Казангапам пазмагацца з заносамі на пуцях, можна сказаць, не на жыццё, а на смерць. А нібыта зусім нядаўна гэта было. У пяцьдзесят першым, пяцьдзесят другім гадах - лютыя зімы стаялі. Хіба толькі на фронце даводзілася так, калі жыццё клалася на адну нядоўгую патрэбу - на адну атаку, на адну гранату пад танк... Так і тут здаралася. Няхай ніхто цябе не забіваў. Але затое сам жыцця не шкадаваў. Колькі заносаў перакідалі ўручную, вывалаклі валакушамі і нават мяшкамі павыносілі, гэта на сёмым кіламетры, там дарога ідзе нізам скрозь прарэзаны бугор, і кожны раз здавалася, што гэта апошняя сутычка з завірушнай кругаверцю і што дзеля гэтага можна не задумваючыся аддаць самое жыццё, абы не чуць, як равуць у стэпе паравозы - ім дарогу давай!

Але снягі тыя расталі, цягнікі тыя прамчалі, тыя гады прайшлі... Нікому і справы няма цяпер да гэтага. Было - не было. Цяперашнія пуцейцы прыбываюць сюды наездамі, шумлівыя, бесклапотныя - кантрольна-рамонтныя брыгады, дык яны не тое што не вераць, не разумеюць, уцяміць не могуць, як гэта магло быць: саразекскія заносы, а на перагоне некалькі чалавек з лапатамі. Дзіва! А каторыя і проста смяюцца: а навошта гэта трэба было, такія пакуты браць на сябе, навошта было знясільваць сябе - з якой нагоды? Нам бы такое - нізавошта! Ды пайшлі вы, самі ведаеце куды, а мы ўзняліся б - і на другое месца, ну хоць на будоўлю рушылі б ці яшчэ куды, дзе ўсё як мае быць. Колькі адрабілі - за столькі плаці. А калі аўрал - збірай народ, гані звыштэрміновыя... «На дурноце вашай выязджалі, стармоны, - дурнямі і памрэце!»

Калі страчаліся такія «пераацэншчыкі», Казангап не звяртаў на іх увагі, быццам гэта яго не тычылася, усміхаўся, быццам ён ведаў пра сябе нешта большае, ім не даступнае, а Едыгей - той не вытрымліваў, узрываўся, бывала, спрачаўся, кроў сабе псаваў.

А здараліся ж у іх з Казангапам размовы і пра тое, з чаго смяяліся цяпер гэтыя прыезджыя, і пра шмат што іншае яшчэ і раней, з сорак пятага года, і асабліва пасля таго, як выйшаў Казангап на пенсію, ды неяк няўдала: паехаў у горад да сына жыць і вярнуўся месяцы праз тры. Шмат пра што тады перагаварылі, як і што яно на свеце. Мудры быў чалавек Казангап. Ёсць пра што ўспомніць... І раптам зразумеў Едыгей надзвычай выразна, з нейкай нечакана вострай горыччу, што цяпер давядзецца хіба што ўспамінаць...

Едыгей паспяшаўся ў будку, пачуўшы, як шчоўкнуў, уключыўся мікрафон перагаворніка. Зашаргацела, зашумела, як у пургу, перш чым голас пачуўся.

- Едыке, ало, Едыке, - прасіпеў Шаймердзен, дзяжурны па раз'езду, - ты чуеш мяне? Адгукніся!

- Я чую! Чую!

- Ты чуеш?

- Чую, чую!

- Як чуеш?

- Як з таго свету!

- Чаму як з таго свету?

- Ды так!

- А-а... Значыцца, стары Казангап гэта самае...

- Што гэта самае?

- Ну, памёр, значыць, - Шаймердзен сіліўся адшукаць нейкія другія словы. - Ну як сказаць? Значыцца, завяршыў, гэта во, ну гэта самае, свой слаўны шлях.

- Так, - коратка адказаў Едыгей.

«Вось хайван*, дурнагаловы, даўбеннік, - падумаў ён, - пра смерць нават не можа сказаць па-чалавечы».

* Хайван - скаціна.

Шаймердзен змоўк на хвіліну. У мікрафоне яшчэ мацней зашоргала, зарыпела. Затым Шаймердзен прахрыпеў:

- Едыке, дарагі, толькі ты, гэта самае, галаву мне не дуры. Калі памёр, дык што ж цяпер... У мяне людзей няма. Навошта табе сядзець побач? Нябожчык, гэта самае, ад гэтага не ўстане, я так думаю...

- А я думаю, разумення ў цябе ніякага няма! - абурыўся Едыгей. - Як гэта галаву не дуры? Ты тут другі год, а мы з ім трыццаць год прарабілі разам. Ты падумай. Сярод нас чалавек памёр, нельга, не дазволена пакідаць нябожчыка аднаго ў пустым доме.

- А адкуль яму ведаць, гэта самае, адзін ён ці не адзін?

- Затое мы ведаем!

- Ну добра, не крычы, гэта самае, не крычы, стары!

- Я табе тлумачу.

- Ну што ты хочаш? У мяне людзей няма. Што там будзеш рабіць, усё роўна ноч.

- Буду маліцца. Нябожчыка буду рыхтаваць. Малітвы буду ўзносіць.

- Маліцца? Ты, Буранны Едыгей?

- Я, а хто ж? Я ведаю малітвы.

- Ну, скажаш, - шэсцьдзесят год, гэта самае, Савецкай улады.

- Ды пры чым тут Савецкая ўлада! Па нябожчыках моляцца спакон веку. Чалавек бо памёр, а не скаціна!

- Ну добра, маліся, гэта самае, толькі не крычы. Пашлю па Доўгага Эдыльбая, калі згодзіцца, то прыйдзе, гэта самае, заменіць цябе... А цяпер давай, сто семнаццаты падыходзіць, рыхтуй на другую запасную...

І на тым Шаймердзен адключыўся, шчоўкнуў выключацель перагаворніка. Едыгей паспяшаўся да стрэлкі і, займаючыся сваёй справай, думаў, ці згодзіцца, ці прыйдзе Эдыльбай. І абнадзеіўся, сумленне ж ёсць усё-ткі ў людзей, калі ўбачыў, як зіхотна заззялі вокны ў каторых дамах. Сабакі забрахалі. Значыцца, жонка трывожыць, будзіць людзей.

Тым часам сто семнаццаты стаў на запасную лінію. З другога канца падышоў нафтапаліўны састаў - адны цыстэрны. Яны размінуліся, адзін - на ўсход, другі - на захад...

Была ўжо другая гадзіна ночы. Зоры ў небе разгараліся, кожная свяціла сама па сабе, і месяц над саразекамі стаў ярчэйшы, увачавідкі наліваўся ўсё большай і большай нетутэйшай сілай. А пад зорным небам далёка, бязмежна расхінуліся саразекі, толькі абрысы вярблюдаў - і сярод іх двухгорбы волат Баранлы-Каранар - ды невыразныя плямы блізкіх узгоркаў былі відны, а ўсё астатняе паабапал чыгункі акрывалася смугой, прападала ў бясконцасці. Ды вецер не спаў, усё пасвістваў, шаргацеў наўкол.

Едыгей то заходзіў у будку, то выходзіў, чакаў, ці не паявіцца на пуцях Доўгі Эдыльбай. І тут ён убачыў збоч ад сябе істоту нейкую. То была лісіца. Вочы яе адсвечвалі зеленавата і міргатліва. Яна панура стаяла пад тэлеграфным слупам, не наважваючыся ні набліжацца, ні ўцякаць.

- Ты чаго тут! - прамармытаў Едыгей, жартаўліва пагразіўшы пальцам. Ліса не спалохалася. - То глядзі! Я табе! - І прытопнуў нагой.

Лісіца адскочыла як далей і села, павярнуўшыся да яго. Уважліва і тужліва глядзела яна, як падалося яму, не адводзячы воч, ці то на яго, ці то на што іншае ля яго. Што яе прывабіла, чаму яна паявілася тут? Дзіўным падаліся Едыгею яе паводзіны. А можа, шпурнуць камянюкай, калі так, калі здабыча сама на цябе ідзе? Едыгей пашукаў на зямлі каменя як паболей. Прымерыўся і, замахнуўшыся, апусціў руку. Камень упаў пад ногі. Нават успацеў Едыгей. Трэба ж, чаго не прыйдзе чалавеку ў галаву. Глупства нейкае. Наважыўшы забіць лісу, успомніў раптам, як нехта расказваў, ці то з тых прыезджых, ці то фатограф, з якім размаўляў пра бога, ці то яшчэ хто, ды не ж, Сабіт расказваў, каб на яго, вечна ў яго розныя дзівосы, толькі б яго слухалі, разявіўшы рот, Сабітжан, сын Казангапа, расказваў пра пасмяротнае перасяленне душ.

Вось жа вывучылі на сваю галаву балбатуна нікчэмнага. Паглядзець - быццам нічога хлапец. Усё ён ведае, пра ўсё ён чуў, але толку мала ад усяго гэтага. Вучылі, вучылі па інтэрнатах, па інстытутах, а чалавечак выйшаў так сабе. Пахваліцца любіць, выпіць, тосты казаць мастак, а справы няма. Пустабрэх, адным словам, таму і нішто супроць Казангапа, хоць і дыпломам хваліцца. Не, не ўдаўся, не ў бацьку сын. Але бог з ім, што рабіць, калі такі ўжо ёсць.

Дык вось, неяк расказваў ён, што ў Індыі вераць, што калі чалавек памірае, дык душа ягоная перасяляецца ў якую-небудзь жывёліну, у любое стварэнне, хай нават у мураўя. І лічыцца, што кожны чалавек некалі, яшчэ да свайго нараджэння, пабываў да гэтага птушкай, або зверам якім-небудзь, ці насякомым. Таму ў іх грэх забіць што-небудзь жывое, хай сабе змяя, кобра сустрэнецца яму, не зачэпіць яе, а адно паклоніцца і саступіць дарогу.

Якіх толькі дзівосаў не бывае на свеце. Ці праўда тое, хто яго ведае. Свет вялікі, а чалавеку не ўсё дадзена ведаць. Вось і падумалася, калі хацеў забіць каменем лісу: а што, калі ў ёй цяпер душа Казангапа? Што, калі, перасяліўшыся ў лісу, прыйшоў Казангап да свайго лепшага сябра? «Што са мной? - дакараў ён сябе. - І як можа такое вярзціся? Цьфу ты! Здурнеў дарэшты!»

І ўсё-ткі, падступаючы асцярожна да лісіцы, ён гаварыў ёй, быццам яна магла разумець ягоную мову:

- Ты ідзі, не месца табе тут, ідзі да сябе ў стэп. Чуеш? Ідзі, ідзі. Толькі не туды - там сабакі. Ідзі з богам, ідзі сабе ў стэп.

Лісіца павярнулася і патрухала прэч. Раз-два азірнуўшыся, яна прапала ў цемені.

 

Пакуль Едыгей здаў змену, пакуль яны з Доўгім Эдыльбаем пагаварылі пра Казангапа, паўздыхалі, на Баранлы-Буранны прыбыло яшчэ колькі цягнікоў. І калі, вызваліўшыся ад усіх гэтых спраў, Едыгей пайшоў дамоў, успомніў дарогай, што забыў тады нагадаць жонцы, дакладней, параіцца, як жа быць, дочкам сваім ды зяцям паведаміць пра смерць Казангапа ці не трэба? Дзве замужнія дочкі Едыгея жылі зусім у другім баку - пад Кзыл-Ардой. Старэйшая ў рысаводчым саўгасе, муж яе трактарыст. Малодшая жыла спачатку на станцыі пад Казалінскім, потым пераехала з сям'ёй бліжэй да сястры, у той жа саўгас, муж яе рабіў шафёрам. І хаця Казангап не даводзіўся ім сваяком, на пахаванні якога абавязкова трэба быць, Едыгей лічыў, што Казангап быў ім даражэй, чым любы сваяк. Дочкі нарадзіліся пры ім у Баранлы-Буранным. Тут выраслі, вучыліся ў школе, у станцыйным інтэрнаце ў Кумбеле, куды адвозілі іх па чарзе то сам Едыгей, то Казангап. Успомніў дзяўчынак. Успомніў, як на канікулы ці з канікул вазілі іх верхам на вярблюдзе. Малодшая спераду, бацька пасярэдзіне, старэйшая ззаду - і паехалі ўсе ўтраіх. Гадзіны тры, а зімой дык і болей, жвавым трухам бег Каранар ад Баранлы-Бураннага да Кумбеля. А калі Едыгей не меў часу, адвозіў іх Казангап. Ён быў ім нібы бацька. Едыгей рашыў, што раніцай трэба даць ім тэлеграму, а там як здолеюць... Але няхай ведаюць, што няма ўжо старога Казангапа.

Потым ён ішоў і думаў пра тое, што раніцай найперш трэба прыгнаць з выпасу свайго Каранара, бо патрэбны будзе. Памерці не проста, а пахаваць чалавека як мае быць на гэтым свеце таксама не проста... Выяўляецца заўжды, што таго няма, гэтага няма, што ўсё трэба здабываць спешна, пачынаючы ад жалобных убораў і канчаючы дрывамі для памінак.

Менавіта ў той момант у паветры нешта калыхнулася, нагадала, як было гэта на фронце, аддалены ўдар магутнай выбуховай хвалі, і зямля здрыганулася пад нагамі. І ён убачыў проста перад сабой, як далёка ў стэпе, у тым баку, дзе быў, як ён думаў, саразекскі касмадром, нешта ўзляцела ў неба, усё паўзучы ўгору вогненным смерчам. І зніякавеў - у космас уздымалася ракета. Такога ён яшчэ ніколі не бачыў. Ён ведаў, як усе саразекцы, пра існаванне касмадрома Сары-Азек-І, было гэта адсюль у кіламетрах сарака ці меней, ведаў, што туды перакінута асобная чыгуначная лінія ад станцыі Тагрэк-Там, і расказвалі нават, што ў тым баку стэпу ўзнік вялікі горад з вялікімі крамамі, многа разоў чуў па радыё, у размовах, чытаў у газетах пра касманаўтаў, пра касмічныя палёты. Усё гэта адбывалася недзе паблізу, ва ўсякім выпадку на канцэрце самадзейнасці ў абласным горадзе, дзе жыў Сабітжан, а горад быў куды далей - нам паўтары сутак язды цягніком, - дзятва хорам спявала песеньку пра тое, што яны самыя шчаслівыя дзеці на свеце, таму што дзядзькі касманаўты лятуць у космас з іхняй зямлі, але таму, што ўсё наўкол аэрадрома лічылася закрытай зонай, Едыгей, жывучы не так далёка ад тых мясцін, здавальняўся тым, пра што дазнаваўся выпадкам. І вось упершыню бачыў увачавідкі, як імкліва ўзнімалася, неспакойна палымнеючы, асвятляючы акругу трапяткім святлом, касмічная ракета ў цёмную, зорную высь. Едыгею стала не па сабе - няўжо ў тым пламенні сядзіць чалавек? Адзін ці два? І чаму, пастаянна жывучы тут, ён ніколі раней не бачыў, як ракета ўзлятала, бо колькі ўжо ляталі ў космас, з ліку саб'ешся. Можа, тыя разы караблі адляталі ўдзень? А гэты чаму рвануў ноччу? Спешка якая ці так прызначана? А можа, ён узнімаецца ноччу, а там адразу трапляе ў дзень? Сабітжан неяк расказваў, быццам сам там быў, што ў космасе кожныя паўгадзіны ноч змяняе дзень. Трэба параспытаць у Сабітжана. Ён усё ведае. Надта ж яму хочацца рабіць выгляд, што ўсё ведае, што ён не абы-які, а самавіты чалавек. У абласным горадзе, бач, робіць. Але не задаваўся б. Навошта? Хто ты ёсць, тым і будзь. «Я з тым быў, з гэтым быў, я яму тое ці гэта сказаў». А Доўгі Эдыльбай расказваў - зайшоў ён неяк да яго на службу. Толькі і бегае, кажа, наш Сабітжан ад тэлефона да дзвярэй кабінета ў прыёмнай, толькі паспявае: «Слухаюся, Альжапар Кахармонавіч! Так, Альжапар Кахармонавіч» - і гэтак далей. А той, кажа, сядзіць там у кабінеце і ўсё кнопкі націскае. Так і не пагаварылі паміж сабой толкам. Вось такі ён, кажа, наш зямляк баранлінскі. Ды бог з ім, такі ўжо ёсць. Шкада толькі Казангапа. Ён жа надта перажываў за сына. Да апошніх дзён не казаў пра яго нічога благога. Пераехаў быў у горад да яго жыць, сам жа прасіў, а што выйшла... Ну, гэта ўжо другое.

З такімі думкамі бавіў Едыгей тую ноч, калі ўбачыў першы раз касмічную ракету. Доўга сачыў ён за гэтым цудам. І калі вогненны карабель, які ўсё меншаў, праглынула чорная бездань, ён пакруціў галавой і пайшоў, несучы ў душы дзіўныя, супярэчлівыя пачуцці. Захапляючыся ўбачаным, ён у той час разумеў, што яму гэта старонняя справа, хоць і выклікала яна здзіўленне і нават страх. Успомнілася разам з тым чамусьці лісіца, што прыбягала да чыгункі. Як чулася ёй, калі зашапацеў гэты смерч у небе? Не ведала, мусіць, куды сябе падзець...

Але сам жа ён, Буранны Едыгей, сведка начнога ўзлёту ракеты ў космас, не падазраваў, ды і не мог ён ведаць пра тое, што то быў экстранны, аварыйны вылет касмічнага карабля з касманаўтам - без усялякіх урачыстасцей, журналістаў і рапартаў, у сувязі з надзвычайным здарэннем на касмічнай станцыі «Парытэт», што знаходзілася ўжо больш як паўтара года на арбіце паводле сумеснай амерыкана-савецкай праграмы, што звалася «Трамплін». Адкуль Едыгею было ведаць пра ўсё гэта. Не падазраваў ён і пра тое, што гэтая падзея будзе тычыцца і яго, ягонага жыцця, і не проста з выпадку самай цеснай сувязі чалавека і чалавецтва ў іх агульным значэнні, а самым канкрэтным і непасрэдным чынам. Тым больш не ведаў ён і не мог думаць, што колькі часу пасля ўслед за караблём, што стартаваў з Сары-Азека, на другім канцы планеты, у Невадзе, узняўся з касмадрома амерыканскі карабель з той жа задачай, на тую ж станцыю «Парытэт», на тую ж арбіту «Трамплін», толькі са зваротным ходам кружэння.

Караблі былі тэрмінова пасланы ў космас па камандзе, якая паступіла з навукова-даследчага авіяносца «Канвенцыя», што з'яўляўся плавучай базай Аб'яднанага савецка-амерыканскага цэнтра ўпраўлення праграмы «Дэмівург».

Авіяносец «Канвенцыя» знаходзіўся ў раёне свайго пастаяннага месцазнаходжання - у Ціхім акіяне, паўднёвей Алявуцкіх астравоў, у квадраце прыкладна на аднолькавай адлегласці ад Уладзівастока да Сан-Францыска. Аб'яднаны цэнтр упраўлення - Абцэнупр - у гэты час напружана сачыў за выхадам абодвух караблёў на арбіту «Трамплін». Пакуль усё ішло паспяхова. Наперадзе былі манеўры па стыкоўцы з комплексам «Парытэт». Задача была найскладанейшая, стыкоўка павінна была адбывацца не паслядоўна, адна следам за другой з неабходным інтэрвалам чарговасці, а адначасова, абсалютна сінхронна, з двух розных падыходаў да станцыі. «Парытэт» не рэагаваў на сігналы Абцэнупра з «Канвенцыі» ўжо больш за дванаццаць гадзін, не рэагаваў ён і на сігналы караблёў, што ішлі да яго на стыкоўку... Належала высветліць, што адбылося з экіпажам «Парытэта».

 

II

 

Цягнікі ў гэтых мясцінах ішлі з усходу на захад і з захаду на ўсход...

Узбоч чыгункі ў гэтых мясцінах ляжала вялікая пустынная пространь - Сары-Азекі, Сярэдзінныя землі жоўтага стэпу. У гэтых мясцінах любая адлегласць вымяралася адносна чыгункі, як ад Грынвічскага мерыдыяна...

А цягнікі ішлі з усходу на захад і з захаду на ўсход...

 

Ад раз'езда Баранлы-Бураннага да спадчынных найманскіх могілак Ана-Бейіт было прынамсі кіламетраў трыццаць убок ад чыгункі, ды і то пры ўмове, калі дарога была напрасткі, наўздагад па саразеках. Калі ж не рызыкаваць, каб не заблудзіцца выпадкам у стэпе, дык лепш ехаць звычайнай каляінай, што ўсцяж чыгункі, але тады адлегласць да могілак яшчэ пабольшае, давядзецца даваць добрага гаку да павароткі ад Кыйсысайскай падзі на Ана-Бейіт. Іншай дарогі няма. Вось і выходзіць у лепшым выпадку трыццаць вёрст у адзін канец ды столькі ж у другі. Але акрамя самога Едыгея ніхто з цяперашніх баранлінцаў дакладна не ведаў, як туды дабрацца, хоць і чулі пра той старадаўні Бейіт, пра які расказвалі ўсялякія гісторыі, ці то праўду ці байкі, але самім не даводзілася там быць. Нагоды такой не было. За многія гады гэта быў першы выпадак у Баранлы-Буранным, прыдарожным пасёлку з васьмі дамоў, калі памёр чалавек і мелася быць пахаванне. Да гэтага колькі гадоў таму, калі нечакана памерла дзяўчынка ад грудной задухі, бацькі павезлі яе хаваць да сябе на радзіму, ва Ўральскую вобласць. А жонка Казангапава, старая Букей, ляжала на станцыйных могілках у Кумбеле - памерла некалі ў мясцовай бальніцы, ну і вырашылі тады на станцыі і пахаваць. Везці нябожчыцу ў Баранлы-Буранны не мела сэнсу. А Кумбель - самая вялікая станцыя ў Сары-Азеках, да таго ж дачка Айзада жыве там ды зяць, няхай і няўдаліца, п'янтос, але ўсё ж свой чалавек. За магілкай, маўляў, прыглядаць будуць. Але тады жывы быў Казангап, ён сам рашаў, як яму што рабіць.

А цяпер думалі-меркавалі, як быць.

Едыгей, аднак, настаяў на сваім.

- Ды кіньце вы нявартае гаварыць, - сарамаціў ён маладых. - Хаваць такога чалавека будзем на Ана-Бейіце, там, дзе продкі ляжаць. Там, дзе наказваў сам нябожчык. Давайце ад слоў да справы пяройдзем, рыхтавацца будзем. Дарога няблізкая. Заўтра як раней з месца рушым...

Усе разумелі - Едыгей меў права прыняць рашэнне. На тым і пагадзіліся. Праўда, Сабітжан спрабаваў быў пярэчыць. Падаспеў ён у той дзень спадарожным таварняком, пасажырскія цягнікі тут не затрымліваліся. І тое, што прыехаў на пахаванне бацькі, хоць і не ведаў, жывы яшчэ той ці не, ужо адно гэта расчуліла і нават узрадавала Едыгея. І былі хвіліны, калі яны абняліся і плакалі, пародненыя адным горам і адною скрухай. Едыгей потым дзівіўся самому сабе. Прыціскаючы Сабітжана да грудзей і плачучы, ён не мог справіцца з сабой, усё гаварыў, усхліпваючы: «Добра, што ты прыехаў, родненькі, добра, што прыехаў!» - нібыта ягоны прыезд мог падняць Казангапа. І чаму Едыгей так расплакаўся, сам не мог зразумець, ніколі з ім такога не здаралася. Доўга яны плакалі на двары, ля дзвярэй асірацелай мазанкі. Нешта падзейнічала на Едыгея. Успомнілася, што Сабітжан вырас на ягоных вачах, хлапчуком быў, любімцам бацькавым быў, вазілі яго вучыцца ў Кумбельскую школу-інтэрнат для дзяцей чыгуначнікаў, як выпадаў вольны час, наязджалі праведаць - то спадарожным саставам, то верхам на вярблюдах. Як ён там у інтэрнаце, ці не пакрыўдзіў хто, ці не нарабіў чаго брыдкага, ды як вучыцца, ды што кажуць пра яго настаўнікі... А на канікулах колькі разоў, захутаўшы ў кажух, везлі верхам па снежных саразеках, у мароз ды завіруху, каб толькі не спазніўся на заняткі.

Эх, беззваротныя дні! І ўсё гэта адышло, сплыло, як сон. І вось цяпер стаіць дарослы чалавек, толькі збольшага нагадваючы таго, якім ён быў у маленстве - вірласты і ўсмешлівы, а цяпер у акулярах, у расплюшчаным капелюшы, пры пакамечаным гальштуку. Працуе ў абласным горадзе і надта хоча здавацца самавітым, адказным работнікам, а жыццё такая штука, што не так і проста выйсці ў начальнікі, як ён сам неаднойчы казаў, асабліва калі няма падтрымкі добрай ці знаёмства або сваяцтва, а хто ён - сын нейкага Казангапа з нейкага раз'езда Баранлы-Бураннага. Няшчасны гэткі. А цяпер і такога бацькі няма, самы няварты бацька, але жывы, у тысячу разоў лепш за славутага мёртвага.

А потым слёзы суняліся. Перайшлі да размоў, да справы. І тут выявілася, што сынок дарагі ды вучоны не хаваць прыехаў бацьку, а так, дзеля прыліку, каб адбыць рату, прысыпаць зямлёй збольшага і як хутчэй назад. Пачаў ён неяк так выказвацца - навошта, маўляў, перціся ў такую далеч на Ана-Бейіт, наўкол вунь колькі вольнага месца - бязлюдны стэп Сары-Азек ад самога парога і да самага краю свету. Можна выкапаць магілу дзе-небудзь непадалёк, на ўзгорачку якім, узбоч той жа чыгункі, няхай ляжыць сабе стары абходчык ды чуе, як цягнікі бягуць перагонам, на якім ён прарабіў усё жыццё. Прыгадаў нават дзеля выпадку прымаўку даўнюю: пазбавіцца ад мёртвага можна толькі закапаўшы яго. Навошта марудзіць, навошта мудраваць, ці не ўсё роўна, дзе ляжаць, - тут чым хутчэй, тым лепей.

Разважаў ён такім чынам, а сам нібы апраўдваўся, што справы тэрміновыя ды важныя чакаюць яго на рабоце, што часу мала, а начальству клопату няма да таго, далёка ці блізка тут могілкі, на працу загадана з'явіцца ў такі дзень, у такую пару - і ўсё. Начальства гэта начальства, а горад гэта горад...

Едыгей назваў сябе ў душы старым дурнем. Сорамна і шкада стала, што плакаў наўзрыд, расчулены сустрэчай з гэтым во нібыта сынам нябожчыка Казангапа. Едыгей узняўся з месца, сядзелі яны чалавек пяць на старых шпалах, перанесеных пад лаву да сцяны, і яму каштавала нямала сіл, каб стрываць, не нагаварыць пры людзях у такі дзень чаго крыўднага і абразлівага. Шанаваў памяць Казангапа. Сказаў:

- Месца тут дык хапае, гэта праўда. Толькі чамусьці людзі не закопваюць сваіх блізкіх дзе папала. Не так сабе, відаць. А так хіба ж зямлі шкада каму? - І змоўк, і яго моўчкі слухалі баранлінцы. - Рашайце, думайце, а я пайду па справах.

І пайшоў з камянелым, суровым тварам далей ад граху. Бровы сышліся на пераноссі. Рашучы ён быў, гарачы - буранным празвалі яго яшчэ і за тое, што характарам быў мянушцы ўровень. Во і цяпер, каб быў з Сабітжанам адзін на адзін, сказаў бы бессаромніку ў вочы ўсё, чаго заслугоўваў. Каб запомніў на ўсё жыццё! Ды не хацелася да бабскіх размоў прычыняцца. Тыя вунь потайкам: прыехаў, маўляў, сынок хаваць бацьку, як у госці. З пустымі рукамі ў кішэнях. Хоць бы пачак чаю прывёз, не кажучы пра што іншае. Ды і жонка магла б прыехаць, паплакаць разам з усімі - чаму не? Ні сораму, ні сумлення. Калі стары заможны быў - пара дойных вярблюдзіц, авечак з ягнятамі больш за дзесятак - такі ён трэба быў. Тады і нявестка наязджала, пакуль не дабілася, каб усё прадаў. Забрала старога нібы да сябе, а як машыну купілі, не патрэбны стаў стары. Цяпер і носа не пакажа. Хацелі былі кабеты пра тое сказаць, ды стары не дазволіў. Не ўздумайце ў такі дзень, ды і не вашая гэта справа.

Ён пайшоў да загона, дзе стаяў на прывязі, час ад часу зласліва ўскрыкваючы, прыгнаны ім з папасу Буранны Каранар. Бач, ад рук адбіўся, брыдоўнік, і вось цяпер выказваў сваю незадаволенасць - страхотна разяўляючы зубастую пашчу, жаліўся час ад часу: старая гісторыя - зноў няволя, а да яе трэба прывыкнуць.

Едыгей падышоў да яго, яшчэ не адрабіўшыся ад прыкрасці пасля размовы з Сабітжанам. Ведаў жа, што гэтым скончыцца. Выходзіла - Сабітжан рабіў ім ласку, прысутнічаючы на пахаванні ўласнага бацькі. Яму гэта проста муляла - хутчэй бы развязацца. Не стаў Едыгей траціць лішніх слоў, няварта было, бо ўсё роўна ўсё трэба рабіць самому, хіба што суседзі памагалі. Усе, хто не быў заняты на лініі, памагалі. Жанчыны посуд збіралі, самавары чысцілі, цеста мясілі, нават хлеб пачыналі пекчы ўжо, мужчыны насілі ваду, пілавалі на дровы старыя шпалы - паліва ў стэпе дарагое, як і вада. І толькі Сабітжан блытаўся тут, замінаў, загаворваў пра тое, пра сёе - найбольш пра пустое, пра тое, каго знялі з работы, каго павысілі. А тое, што жонкі ягонай тут няма, яго не бянтэжыла. Дзіўна, дальбог! У той, бачыце, нейкая канферэнцыя, а на ёй павінны прысутнічаць замежныя госці. А пра ўнукаў і казаць няма чаго. Яны там змагаюцца за паспяховасць, каб атэстат найлепшы атрымаць для паступлення ў інстытут. «Што за людзі пайшлі, што за народ! - абураўся сам сабе Едыгей. - Усё для іх важнае на свеце, акрамя смерці!» І гэта не давала яму спакою: «Калі смерць для іх нішто, дык, выходзіць, і жыццё цаны не мае. У чым жа сэнс, дзеля чаго і як яны жывуць там?»

Едыгей спагнаў злосць на Каранары:

- Ты чаго равеш, кракадзіл? Ты чаго галосіш у неба, нібы цябе там сам бог чуе? - Кракадзілам абзываў Едыгей свайго вярблюда ў самых крайніх выпадках, калі ўжо не было як трываць. Гэта прыезджыя пуцейцы прыдумалі Бураннаму Каранару такую мянушку праз зубастую пашчу ды злосны нораў. - Ты ў мяне дакрычышся, кракадзіл, я табе ўсе зубы выб'ю!

Трэба было згламаздаць сядло для вярблюда, і, прыступаючы да справы, Едыгей патрохі супакойваўся, лагоднеў. Залюбаваўся. Прыгожы і магутны быў Буранны Каранар. Да галавы рукой не дастанеш, хоць Едыгей быў росту немалога. Едыгей выбраў момант, прыгнуў вярблюду шыю і, пастукваючы пугаўём па мазолістых каленях, падпускаючы ў голас строгасці, асадзіў яго. Гучна пратэстуючы, вярблюд усё ж падпарадкаваўся волі гаспадара, і калі, нарэшце, склаўшы пад сябе ногі, ён прылёг грудзямі на зямлю і супакоіўся, Едыгей прыступіў да справы.

Асядлаць вярблюда па-сапраўднаму - гэта цяжкая праца, усё роўна што дом пабудаваць. Сядло робяць кожны раз нанова, увішнасць ды і сілы немалыя, тым болей калі сядлаеш такога аграмаднага вярблюда, як Каранар.

Каранарам, гэта значыць Чорным Корам, ён называўся не так сабе. Чорная патлатая галава з чорнай, што расла аж да загрыўка магутнай барадой, шыя нізам уся ў чорных касмылях - яны звісалі да калень густой дзікай грывай - галоўнае ўпрыгожанне самца, - пара пругкіх гарбоў, што ўзвышаліся, як чорныя вежы, на спіне. І ў дадатак да ўсяго - чорны кончык куртатага хваста. А ўсё астатняе - верх шыі, грудзі, бакі, ногі, жывот, - наадварот, было светлае, светла-рудой масці. Тым і прыгожы быў Буранны Каранар, тым і знакаміты - і паставай, і масцю. І сам ён той парой быў у самай сваёй сіле - трэці дзесятак ішоў Каранару.

Вярблюды доўга жывуць. Таму, мусіць, прыплод у іх бывае на пятым годзе і затым не кожны год, а толькі ў два гады раз, і плод выношваюць у чэраве даўжэй за іншых жывёл - дванаццаць месяцаў. Малога вярблюда цяжка выходжваць першыя год - паўтара, цяжка ўберагчы ад прастуды, ад стэпавых скразнякоў, а потым ён расце з дня на дзень, і тады яму нічога ўжо не страшна - ні холад, ні спёка, ні бязводдзе...

Едыгей ведаў усё пра гэта - Буранны Каранар быў у яго заўсёды дагледжаны. Першая прыкмета здароўя і сілы - чорныя гарбы на ім тырчэлі як чугунныя. Некалі Казангап падарыў яго яшчэ малочным, маленькім, пушыстым, як качанё, у тыя гады першапачатковыя, як вярнуўся Едыгей з вайны ды астайбаваўся на раз'ездзе Баранлы-Буранным. А сам Едыгей малады быў яшчэ - уга! Ведаць не ведаў, што застанецца тут да сівой галавы. Іншым разам зірне на тыя фотаздымкі і сам не верыць сабе. Так перамяніцца - белы ўвесь. Нават бровы і тыя сівыя. І абліччам, вядома, другі стаў. А целам не пацяжэў, як бывае ў такім узросце. Неяк само па сабе сталася - спачатку вусы адгадаваў, потым бараду. Яно як без барады, усё роўна як голым хадзіць. Цэлая вечнасць прайшла, можна сказаць, з тае пары.

Вось і цяпер, сядлаючы Каранара, які ляжаў на зямлі, ушчуваючы яго то голасам, то намахам рукі, калі той не-не ды і агрызаўся, равучы, як леў, паварочваючы чорную патлатую галаву на даўжэзнай шыі, Едыгей няўзнак прыгадваў сёння, што было ды як было ў тыя гады. І адчуваў палёгку.

Доўга ён важдаўся, усё ўкладваў, парадкаваў збрую. Гэты раз, перш чым зладкаваць сядло, ён накрыў Каранара найлепшай выязной капай старадаўняй работы, з рознакаляровымі доўгімі кутасамі, з дывановымі ўзорамі. Не памятаў ужо, калі апошні раз прыбіраў ён Каранара ў гэтую адмысловую збрую, якую так берагла Укубала. Надарыўся цяпер такі выпадак...

Калі Буранны Каранар быў асядланы, Едыгей прымусіў яго падняцца на ногі і застаўся вельмі задаволены. І нават усцешыўся сваёй работай. Каранар меў выгляд велічны і паглядны, упрыгожаны капай з кутасамі і па-майстэрску зладкаваным сядлом паміж гарбамі. Не, няхай палюбуюцца маладыя, асабліва Сабітжан, няхай зразумеюць: пахаванне вартага чалавека не цяжкая прынука, не нудная рата, а вялікая, хай і журботная падзея, і таму ёй павінны адпавядаць свае ўстанаўленні. Недзе граюць музыку, выносяць сцягі, недзе бабахаюць у паветра, а недзе кветкі раскідаюць і вянкі нясуць.

А ён, Буранны Едыгей, заўтра з раніцы ўзначаліць верхам на Каранары, прыбраным посцілкай з кутасамі, праводзіны на Ана-Бейіт - на апошні і вечны прытулак Казангапа... І ўсю дарогу будзе Едыгей думаць пра яго, пераадольваючы вялізарныя і пустынныя саразекі. І з думкамі пра яго аддасць яго зямлі на спадчынных могілках, як і была ў іх пра тое дамова. Так, была такая дамова. Ці далёкая, ці блізкая дарога, але ніхто не саб'е яго з думкі, што трэба выконваць волю Казангапа, нават родны сын нябожчыка.

Няхай усе ведаюць, што будзе так, і дзеля гэтай мэты ягоны Каранар гатовы - асядланы і спарадкаваны збруяй.

Няхай усе бачаць. Едыгей павёў Каранара на повадзе ад загона наўкруг усіх дамоў і паставіў на прывязь каля Казангапавай мазанкі. Няхай усе бачаць. Не можа ён, Буранны Едыгей, не стрымаць свайго слова. Толькі дарэмна ён гэта даказваў. Пакуль Едыгей займаўся збруяй, Доўгі Эдыльбай, налучыйшы момант, адвёў Сабітжана ўбок.

- Хадзем у халадок памяркуем.

Там у іх размова была нядоўгая. Эдыльбай не стаў угаворваць, выказаўся шчыра:

- Ты вось што, Сабітжан, падзякуй богу, што ёсць такі Буранны Едыгей на свеце, сябар твайго бацькі. А спяшаеш, мы цябе не трымаем. Я за цябе кіну лішнія прыгаршчы зямлі.

- Гэта мой бацька, і я сам ведаю... - пачаў быў Сабітжан, але Эдыльбай перапыніў яго:

- Бацька, канечне, твой, ды толькі вось ты сам не свой.

- Ну ты скажаш, - палагоднеў Сабітжан. - Добра, давай не будзем у такі дзень. Няхай будзе Ана-Бейіт, якая розніца, проста я думаў - далекавата.

На тым і скончылі. І калі Едыгей, паставіўшы Каранара ўсім напаказ, вярнуўся і сказаў баранлінцам: «Ды кіньце не па-джыгіцку гаварыць. Хаваць такога чалавека будзем на Ана-Бейіце...» - ніхто не запярэчыў, усе моўчкі згадзіліся...

Вечар і ноч таго дня ўсе былі разам, па-суседску, на двары перад домам нябожчыка, бо і надвор'е спрыяла. Пасля дзённай спёкі рэзка пабралася на прахалоду. Вялікая, сутонлівая, бязветраная цішыня апанавала свет. І ўжо нацямкі скончылі свежаваць тушу заколатага на заўтрашнія памінкі барана. А пакуль чай пілі ля дымных самавараў ды размовы розныя вялі пра тое-сёе. Амаль усе прыгатаванні да пахавання былі зроблены, і цяпер заставалася адно: чакаць раніцы, каб рушыць на Ана-Бейіт. Паволі і ціхамірна доўжылася тая вечаровая часіна, як і мае быць пры сконе старога чалавека - чаго ўжо залішне тужыць...

А на раз'ездзе Баранлы-Буранным, як заўсёды, прыходзілі і адыходзілі цягнікі - сыходзіліся з усходу і захаду і разыходзіліся на ўсход і захад...

Так яно было ў той вечар напярэдадні выезда на Ана-Бейіт, і ўсё б нішто сабе, каб не адзін непрыемны выпадак. На той час спадарожным таварняком прыбыла на пахаванне і Анзада са сваім мужам. І варта было ёй, толькі паявіўшыся, уголас зарыдаць, як жанчыны акружылі яе і таксама заплакалі. Асабліва Укубала перажывала, нароўні з Анзадой. Шкадавала яна яе. Дужа яны плакалі і галасілі. Едыгей спрабаваў быў супакоіць Анзаду: што ж, маўляў, цяпер рабіць, за нябожчыкам следам не пойдзеш, трэба змірыцца з лёсам. Але Анзада не сунімалася.

Так яно бывае часта - бацькава смерць дала ёй волю выплакацца, расхінуць душу і знайсці палёгку ў горасным слове. Плачучы ўголас, звярталася яна да нябожчыка-бацькі, па-жаночы жалілася на сваю няўдалую жытку, што, маўляў, няма каму яе ні зразумець, ні прыгарнуць, што не пашчасціла ёй з маладых год, муж - п'янтос, дзеці з раніцы да вечара носяцца без нагляду і строгасці і таму во сталі бэйбусамі, а заўтра, глядзі, і бандзюгамі стануць, цягнікі пачнуць рабаваць, старэйшы вунь і выпіваць пачаў, і міліцыя прыходзіла ўжо, папярэдзілі яе - хутка справа дойдзе да пракуратуры. А што яна можа зрабіць адна, а іх-то пяцёра! А бацьку ўсё адно...

А таму і праўда было ўсё адно, мужык яе сядзеў пануры і абыякавы, са спустошаным тварам і моўчкі паліў сабе смуродныя цыгарэты... Але тут недарэчы ўмяшаўся брат - Сабітжан. З таго і пачалося. Сабітжан пачаў ушчуваць сястру: ды што ж гэта такое, бацьку хаваць і сябе бэсціць?

Анзада нібыта гэтага толькі і чакала. І ўзняла яна голас з новай сілай і ярасцю. Ах ты такі разумны ды вучоны знайшоўся! Ты, маўляў, спачатку сваю жонку навучы. Чаму яна не прыехала і не паказала нам, як плакаць? А ёй не грэх быў бы паплакаць над бацькам, якога яна, зараза, ды і ты, падкаблучнік подлы, абабралі, абрабавалі да нітачкі. Мой муж, які ён ні алкаголік, але ён тут, а дзе твая жоначка, кемная-прыемная?

Сабітжан тады пачаў крычаць яе мужу, каб той прымусіў змоўкнуць Анзаду, а той раптам раз'ятрыўся і кінуўся душыць Сабітжана...

Ледзь супакоілі баранлінцы раз'ятраных сваякоў. Непрыемна і сорамна было ўсім. Едыгей дужа расхваляваўся. Ведаў ён ім цану, але такой праявы не чакаў. І сам зласліва папярэдзіў іх: калі вы не паважаеце адно аднаго, дык не ганьбіце хаця б бацькавай памяці, а інакш не дазволю вам нікому тут заставацца, не пагляджу ні на што, вінавацьце самі сябе...

Вось якая прыкрая гісторыя здзеілася напярэдадні пахавання. Дужа азмрочыўся Едыгей. І зноў напружана сышліся бровы на пахмурым чале, і зноў жальба ірвала сэрца: адкуль яны, дзеці іх, і чаму яны сталі такімі? Хіба пра тое марылі яны з Казангапам, калі ў спёку і холад вазілі іх у кумбельскі інтэрнат, каб толькі вывучыліся, выйшлі ў людзі, каб не засталіся марнець на якім-небудзь раз'ездзе ў саразеках, каб не клялі потым лёс: вось, маўляў, бацькі не паклапаціліся. А выйшла ўсё наадварот. Што перашкодзіла ім стаць людзьмі, за якіх не сорамна было б перад грамадой?

І зноў Доўгі Эдыльбай выручыў, спагаду жыцейскую праявіў і тым надта памог Едыгею ў той вечар. Ён дык разумеў, як чулася Едыгею. Дзецям нябожчыка заўжды першае месца на пахаванні, так яно ўжо вядзецца на свеце. І нікуды іх не дзенеш, якімі б бессаромнымі і нікчэмнымі яны ні былі. Каб хутчэй забылася прыкрая спрэчка паміж братам і сястрой, Эдыльбай запрасіў усіх мужчын да сябе ў дом. Чаго, маўляў, мы будзем на двары зоры на небе лічыць, хадзем пачаюем, пасядзім у нас...

У доме ў Доўгага Эдыльбая Едыгей трапіў нібы ў другі свет. Ён і раней заходзіў сюды па-суседску і кожны раз быў задаволены, душа ягоная поўнілася цішынёй і спагадай да гаспадароў. Сёння ж яму хацелася як болей пабыць тут, патрэба была такая - нібы павінен быў набрацца ён тут патрачанай сілы.

Доўгі Эдыльбай быў такім жа чыгуначным рабочым, як і другія, заробку меў не болей за другіх, жыў, як і ўсе, у палове зборнашчытавога доміка з двух пакояў ды кухні, але зусім іншае жыццё ўладарыла тут - чыста, утульна, светла. Той жа чай, што і ў іншых, у Эдыльбаевых піялах Едыгею здаваўся празрыстым сотавым мёдам. Эдыльбаева жонка і сама спраўная, і ў доме гаспадыня, і дзеці як дзеці... Пажывуць у саразеках колькі змогуць, думаў Едыгей, а там перабяруцца куды ім лепей. Шкада будзе, калі паедуць яны адсюль...

Скінуўшы свае кірзачы яшчэ на ганку, сядзеў Едыгей у пакоі, падціснуўшы пад сябе ногі ў шкарпэтках, і першы раз за дзень адчуў, як стаміўся і згаладнеў. Прыхінуўся спіной да дашчанай сцяны, сцішыўся. А наўкол расселіся ўскрай круглага століка наземнага астатнія госці, нягучна перамаўляючыся пра тое ды сёе...

Сур'ёзная размова пачалася потым, дзіўнаватая гаворка ўсчалася. Едыгей ужо і забыў пра касмічны карабель, што стартаваў мінулай ноччу. А вось дасведчаныя людзі сказалі такое, што і ён задумаўся. Не тое каб ён зрабіў адкрыццё для сябе, проста падзівіўся іх развагам і сваёй недасведчанасці на гэты конт. Але ён не адчуваў пры гэтым нейкага дакору - для яго ўсе гэтыя касмічныя палёты, якія так цікавілі ўсіх, былі надта далёкай, неверагоднай, чужой яму справай. Таму і адносіны да ўсяго гэтага былі насцярожана-пачцівыя, як да быцця нейкай магутнай безаблічнай волі, якую ў лепшым выпадку ён можа толькі ўзяць пад увагу. І, аднак, відовішча карабля, які імкнуў у космас, унутрана спалахнула і захапіла яго. Пра тое і зайшла гаворка ў доме Доўгага Эдыльбая.

Сядзелі яны напачатку, пілі шубат-кумыс з вярблюджага малака. Цудоўны быў шубат, ахаладалы, пеністы, хмяльны трохі. Прыезджыя кантрольна-рамонтныя пуцейцы, бывала, вунь як пілі яго, называючы саразекскім півам. А да гарачай стравы ў гэтым доме знайшлася і гарэлка. Калі здаралася такое, Буранны Едыгей наогул не адмаўляўся, выпіваў за кампанію, але гэтым разам не стаў і тым самым, думалася яму, і другім даў зразумець, што не варта прычыняцца - заўтра меўся быць цяжкі дзень, далёкая дарога. Непакоіла яго тое, што другія, асабліва Сабітжан, шчыравалі, запівалі гарэлку шубатам. Шубат і гарэлка добра ладзяць, як пара паслухмяных коней, добра ідуць побач, - весяляць чалавека. Сёння ж гэта было лішнім. Але як загадаеш дарослым людзям не піць? Самі павінны ведаць край і меру. Заспакойвала хіба тое, што муж Айзады пакуль абыходзіў чарку, алкаголіку ці многа трэба, схмялеў бы ўраз, але ён піў толькі шубат, мусіць, разумеў-такі, што гэта ўжо занадта - валяцца ў дыміну п'яным на пахаванні цесця. Аднак наколькі хопіць яму вытрымкі, адзін бог ведае...

Так сядзелі яны ў размовах пра ўсялякае, калі Эдыльбай, частуючы гасцей шубатам, успомніў раптам, падаючы чарговую піялу Едыгею з таго краю стала:

- Едыке, учора ноччу, калі я змяняў вас на дзяжурстве, толькі вы пайшлі, нешта такое здарылася ў небе, я аж закачаўся. Зірнуў, а гэта ракета з касмадрома пайшла ў неба! Вялізная! Як дышаль! Вы бачылі?

- А то як жа! Сіла дык сіла! Вусцішнавата стала. Колькі жыву тут, ніколі такога не бачыў.

- Ды і я ўпершыню на свае вочы ўбачыў, - прызнаўся Эдыльбай.

- Ну калі ты ўпершыню, дык такія, як мы, тым больш не маглі ўбачыць, - рашыў пакпіць Сабітжан з яго росту.

Доўгі Эдыльбай на гэта толькі ўсміхнуўся квола.

- Ды што я, - адмахнуўся ён. - Гляджу і сам сабе не веру - адно агонь гудзе ў вышыні. Ну, думаю, яшчэ нехта рушыў у космас. Шчаслівай дарогі! І давай хутчэй круціць транзістар, я яго ўсюды з сабой бяру. Зараз, думаю, па радыё перададуць. Звычайна адразу ж перадача з касмадрома. І дыктар узрушаны - як бы на мітынгу выступае. Аж мурашкі па спіне! Надта хацелася мне, Едыке, дазнацца, хто гэта, каго асабіста бачыў я ў палёце. Але так і не дазнаўся.

- А чаму? - найперш за ўсіх здзівіўся Сабітжан, шматзначна і важна прыўзняўшы бровы. Ён пачаў ужо ўвачавідкі п'янець. Распарыўся, расчырванеўся.

- Не ведаю. Нічога не паведамілі. Я «Маяк» увесь час на хвалі трымаў, ні слова не сказалі нават.

- Не можа быць! Тут нешта не так! - з выклікам усумніўся Сабітжан, хутка запіваючы глыток гарэлкі шабатам. - Кожны палёт у космас - гэта сусветная падзея... Разумееш? Гэта наш прэстыж у навуцы і палітыцы!

- Не ведаю чаму. І апошнія паведамленні знарок слухаў, і агляд газет слухаў таксама.

- Хм! - пакруціў галавой Сабітжан. - Каб быў я на месцы, на службе сваёй, я, канечне, ведаў бы! Крыўдна, дальбог. А можа, тут нешта не так?

- Хто яго ведае, што тут так, што не так, але мне асабіста крыўдна таксама, шчыра казаў Доўгі Эдыльбай. - Для мяне ён нібы свой касманаўт. Пры мне паляцеў. А можа, думаю, нехта з нашых хлопцаў. Во ўжо будзе радасць. Раптам дзе сустрэнемся, прыемна было б...

Сабітжан таропка перапыніў яго, нібы гнаны нейкай здагадкай:

- А-а, я разумею! Гэта запусцілі беспілотны карабель. Выходзіць, дзеля эксперыменту.

- Як гэта? - павёў вокам Эдыльбай.

- Ну, эксперыментальны варыянт. Разумееш, гэта проба. Беспілотны транспарт пайшоў на стыкоўку ці на выхад на арбіту, і пакуль невядома, як і што выйдзе. Калі ўсё будзе ўдала, дык будзе паведамленне і па радыё і ў газетах. А калі не, дык могуць і не інфармаваць. Проста навуковы эксперымент.

- А я дык думаў, - Эдыльбай журботна паскроб лоб, - што жывы чалавек паляцеў.

Усе змоўклі, трохі расчараваныя Сабітжанавым тлумачэннем, і, магчыма, размова на тым і заглохла б, ды толькі сам Едыгей незнарок падштурхнуў яе на новы круг.

- Значыцца, як я зразумеў, джыгіты, у космас пайшла ракета без чалавека? А хто ёю кіруе?

- Як хто? - здзіўлена склаў далоні Сабітжан і ўрачыста зірнуў на недасведчанага Едыгея. - Там, Едыке, усё па радыё робіцца. Па камандзе Зямлі, з Цэнтра кіравання. Усёй справай па радыё кіруюць. Разумееш? І калі нават касманаўт на борце, усё роўна па радыё накіроўваюць палёт ракеты. А касманаўту трэба дазвол атрымаць, каб самому нешта рабіць. Гэта, какетай* дарагі, не на Каранары ехаць па саразеках, надта там усё складана...

* Какетай - ласкава-памяншальны і ў той жа час паблажлівы зварот.

- Бач ты, як яно... - няўцямна прамармытаў Едыгей.

Буранны Едыгей не разумеў, як гэта кіраваць па радыё. У ягоным уяўленні радыё - гэта словы, гукі, што даносіліся з далёкіх адлегласцей. Але як можна кіраваць такім чынам неадухоўленым прадметам? Калі ў сярэдзіне прадмета чалавек знаходзіцца, тады іншая справа: ён выканае задачы - рабі так, рабі гэтак. Хацеў Едыгей пра ўсё гэта распытаць, ды рашыў, што не варта. Душа не згаджалася. Змоўчаў. Надта ж паблажлівым тонам выказваў Сабітжан сваю дасведчанасць. Вось, маўляў, вы нічога не ведаеце ды яшчэ лічыце мяне нікчэмным, а зяць, алкаш апошні, душыць мяне нават кінуўся, а я болей за вас усіх разумею ў такіх справах. «Ну і бог з табой, - падумаў Едыгей. - На тое мы цябе вучылі ўсё жыццё. Павінен жа хоць нешта ведаць лепей за нас, невукаў». І яшчэ падумалася Бураннаму Едыгею: «А што, калі такі чалавек уладу займее - падтопча ўсіх пад сябе. Ён пакуль на пасылках, а, бач, ужо хочацца яму, каб усе ў рот яму глядзелі, хоць тут, у саразеках...»

А Сабітжан і праўда, мусіць, захацеў дарэшты здзівіць, дабіць канчаткова баранлінцаў, магчыма, дзеля таго, каб такім чынам набіць сабе цану пасля ганебнага скандала з сястрой і сваяком. Загаварыць, затлуміць галовы рашыў. І пачаў ён расказваць ім пра неверагодныя дзівосы, пра навуковыя дасягненні, а сам тым часам не забываў пра гарэлку, глыток ды яшчэ глыток, усё запіваючы шубатам. І яго ўсё больш і больш несла, і ён пачаў ужо расказваць нешта такое неверагоднае, што бедныя баранлінцы не ведалі, чаму верыць, а чаму не.

- Вось мяркуйце самі, - казаў ён, пабліскваючы акулярамі і пазіраючы на ўсіх гарачліва і пранікліва, - мы, калі разабрацца, самыя шчаслівыя людзі ў гісторыі чалавецтва. Вось ты, Едыке, самы старэйшы цяпер паміж намі. Ты ведаеш, Едыке, як было раней і як цяпер. Навошта я кажу? Раней людзі верылі ў багоў. У Старажытнай Грэцыі жылі яны нібыта на гары Алімп. Але што гэта былі за багі? Прыдуркі. Што яны маглі? Паміж сабой не ладзілі, тым і славутымі сталі, а перамяніць лад чалавечага жыцця яны не маглі, ды і не думалі пра гэта. Іх не было, гэтых багоў. Гэта ўсё міфы. Казкі. А нашы багі - яны жывуць побач з намі, вось тут, на касмадроме, на нашай саразекскай зямлі, чым мы і ганарымся перад усім светам. І ніхто з нас не бачыць, ніхто не ведае, і не паложана, каб кожны стрэчны Мыркынбай-Шыйкымбай руку ім пры стрэчы торкаў: здароў, маўляў, як жывеш? Але яны сапраўдныя багі! Вось ты, Едыке, здзіўляешся, як яны кіруюць па радыё касмічнымі караблямі. Гэта ўжо лухта, пройдзены этап! Там апаратура, машыны дзейнічаюць па праграме. А настане час, калі з дапамогай радыё будуць кіраваць людзьмі, як тымі аўтаматамі. Вы разумееце - людзьмі, усімі пагалоўна, ад малога да старога. Ёсць ужо такія навуковыя дадзеныя. Навука і гэтага дабілася, улічваючы вашыя інтарэсы.

- Чакай, чакай, як што - адразу вышэйшыя інтарэсы! - перапыніў яго Доўгі Эдыльбай. - Ты вось што скажы, нешта я не надта разумею. Выходзіць, кожны з нас павінен мець пры сабе невялікі радыёпрыёмнік накшталт транзістара, каб слухаць каманду? Дык гэта ж ужо паўсюль ёсць!

- Бач ты які! Ды хіба пра тое гаворка? Тое лухта, дзіцячыя забаўкі! Нікому нічога пры сабе не трэба мець. Хадзі хоць голы. А толькі нябачныя радыёхвалі - так званыя біятокі - будуць пастаянна ўздзейнічаць на цябе, на тваю свядомасць. І куды ты тады дзенешся?

- Вунь як?

- А ты думаў! Чалавек будзе ўсё рабіць па праграме з цэнтра. Яму здаецца, што ён жыве і дзейнічае сам па сабе, па сваёй вольнай волі, а на самай справе па загаду зверху. І ўсё па строгім распарадку. Трэба, каб ты спяваў, - сігнал - будзеш спяваць. Трэба, каб ты працаваў, - сігнал - будзеш працаваць, ды яшчэ як! Крадзёж, хуліганства, злачыннасць - усё забудзецца, толькі ў старых кнігах чытаць пра тое давядзецца. Таму што ўсё будзе прадугледжана ў паводзінах чалавека - усе ўчынкі, усе выдумкі, усе жаданні. Вось, скажам, у свеце цяпер дэмаграфічны выбух, гэта значыць людзей шмат распладзілася, карміць няма чым. Што трэба рабіць? Скарачаць прырост. З жонкай будзеш мець справу тады, калі сігнал не той дадуць, зыходзячы з інтарэсаў грамадства.

- Вышэйшых інтарэсаў, - не без здзеку ўдакладніў Эдыльбай.

- Менавіта, дзяржаўныя інтарэсы вышэй за ўсё.

- А калі я без гэтых інтарэсаў захачу гэта самае з жонкай ці яшчэ як?

- Эдыльбай, дарагі, нічога не атрымаецца. Табе такая думка ў галаву не прыйдзе. Пакажы табе самую прыгажуню - ты нават вокам не павядзеш. Таму што біятокі адмоўныя падключаць. Так што і з гэтай справай навядуць поўны парадак. Будзь пэўны. Ці ўзяць ваенную справу. Усё па сігналу будзе. Трэба ў агонь - у агонь скокне, трэба з парашутам - вокам не міргне, трэба ўзарвацца з атамнай мінай пад танкам - калі ласка, умомант. Чаму, спытаеце вы ў мяне? Дадзены біяток бясстрашша - і ўсё, ніякага страху ў чалавека... Вось як!..

- Ох і брахун жа ты! Ну даеш! Чаму цябе столькі год вучылі? - шчыра здзіўляўся Эдыльбай.

Усе адкрыта пасмейваліся, ёрзалі, круцілі галовамі, вось, маўляў, залівае хлопец, але, аднак жа, слухалі - чортведама што нясе, аднак жа цікава, нечувана, хоць усе разумелі, што ён добра-такі сп'янеў, запіваючы патрохі гарэлку шубатам, - што з яго возьмеш, няхай балбоча. Недзе нешта чуў чалавек, а што тут праўда, што мана, ці варта галаву ламаць. Так, але Едыгею раптам стала па-сапраўднаму страшна - не так сабе балбоча балбатун, занепакоіўся ён, бо ён пра гэта чытаў недзе ці краем вуха чуў, а ў яго нюх на тое, дзе нешта не так. А што, калі і сапраўды існуюць такія людзі, шаноўныя вучоныя, якім прыйшло ў галаву кіраваць намі, як багам?..

Сабітжан жа ўсё здзіўляў ды здзіўляў, тым болей што слухалі. Зрэнкі пад успацелымі акулярамі вунь ужо бы каціныя вочы ў цемры, а ён усё то за гарэлку, то за шубат. Цяпер ён, размахваючы рукамі, расказваў байку пра нейкі бермудскі трохвугольнік у акіяне, дзе таямніча знікаюць караблі і невявядома куды прападаюць, калі лятуць над тым месцам, самалёты.

- Вось у нас адзін у вобласці ўсё дабіваўся за мяжу з'ездзіць. І што ж ужо там такога, падумаеш! Ну і з'ездзіў на сваю галаву. Паляцеў некуды праз акіян, ці то ў Уругвай, ці то ў Парагвай, - і з канцом. Над тым бермудскім трохвугольнікам самалёта як не бывала, прапаў. Не стала яго, і ўсё. А таму, сябры, абыдземся і без бермудскіх трохвугольнікаў, жыві на ўласнай зямлі, пры ўласным здароўі. Давайце вып'ем за наша здароўе!

«Ну пайшло! - вылаяўся сам сабе Едыгей. - Зараз ён сваё любімае выслоўе ўспомніць. Эх, бяда! Як толькі вып'е, няма яму тармазоў!» Так яно і сталася.

- Вып'ем за наша здароўе! - паўтарыў Сабітжан, аглядваючы прысутных мутным, няўстойлівым позіркам, але ўсё яшчэ сілячыся надаць выразу твару свайго нейкую шматзначную роўнасць. - А наша здароўе - гэта самае вялікае багацце краіны. Значыць, наша здароўе - дзяржаўная каштоўнасць. Вось яно як! Не такія ўжо мы простыя, мы дзяржаўныя людзі! І яшчэ я хачу сказаць.

Буранны Едыгей порстка ўстаў з месца, не чакаючы, пакуль той закончыць свой тост - выйшаў з дому. Заляскала ў цемені на ганку - ці то парожняе вядро, ці то яшчэ што чаплялася за ногі, - ён скоранька надзеў свае кірзачы і пайшоў дадому зніякавелы і злосны. «Эх, бедны Казангап! - нячутна застагнаў ён, кусаючы вус ад крыўды. - Як жа гэта - і смерць не смерць і гора не гора! Сядзіць, выпівае сабе, як на вечарынцы, і хоць бы што! Прыдумаў сабе гэта чортава выслоўе - дзяржаўнае здароўе, і вось так кожны раз. Ну, дай бог заўтра ўсё як мае быць зрабіць, а як пахаваем ды першыя памінкі справім, нагі ягонай тут болей не будзе!»

А ўсё-ткі немалы час прабавілі ў доме Доўгага Эдыльбая. Час за паўночы павярнуў. Едыгей удыхаў на поўныя грудзі халаднаватае паветра начных саразекаў. Надвор'е абяцала быць назаўтра, як звычайна, ясным і сухім. Заўсёды так. Удзень горача, а ноччу халадэча, дрыготка б'е. Вось і застаюцца толькі тыя, што выжываюць. Калючкі розныя, палын ды на вынасах з яраў разнатраўе клоччам трымаецца, яго можна пакасіць на сена. Геолаг Елізараў, даўні сябар Бураннага Едыгея, расказваў, бывала, словам маляваў проста-такі, як некалі тут былі багатыя лугі, клімат быў іншы, дажджоў выпадала ў тры разы болей. Ну, вядома, і жыццё таму было іншае. Статкі, табуны, атары хадзілі па саразеках. Даўно, мусіць, гэта было, магчыма, да таго яшчэ, як аб'явіліся тут тыя самыя жуаньжуаны, ад якіх і след прастыў у вяках, адны чуткі засталіся. А інакш як магло памясціцца ў саразеках столькі люду. Нездарма ж Елізараў казаў: саразекі - забытая кніга стэпавай гісторыі... Ён лічыў, што гісторыя Ана-Бейіцкіх могілак таксама не выпадковая справа. Каторыя грамацеі гісторыяй прызнаюць толькі тое, што напісана на паперы. А калі ў тыя часы кнігі яшчэ не пісаліся, тады як быць?..

Прыслухоўваючыся да шуму цягнікоў на раз'ездзе, Едыгей чамусьці ўспомніў штармы Аральскага мора, на беразе якога нарадзіўся, вырас і жыў да вайны. Казангап таксама быў аральскі казах. Таму і зблізіліся яны, апынуўшыся на чыгунцы, і часта сумавалі ў саразеках па сваім моры, а незадоўга да смерці Казангапа ўвесну з'ездзілі ўдваіх на Арал, выходзіць, стары развітвацца ездзіў з морам. Але лепей бы не ездзілі. Расстройства адно. Мора там не стала, вось як. Прападае, высыхае Арал. Кіламетраў дзесяць ехалі па ранейшым дне, па сухой гліне, пакуль дапялі да краю вады. І тут Казангап сказаў: «Колькі стаіць зямля - стаяла Аральскае мора. Цяпер і яно ўсыхае, што ж тут казаць пра чалавечае жыццё». І яшчэ ён сказаў тады: «Ты мяне пахавай на Ана-Бейіце, Едыгей».

Буранны Едыгей выцер рукавом нечаканую слязу, пракашляўся, каб у горле не заставалася здрадлівай хрыпаты, і пайшоў у Казангапаву мазанку, дзе сядзелі ў жальбе Анзада, Укубала і з імі іншыя жанчыны. Баранлінскія жанчыны прыходзілі сюды то адна, то другая паміж справай, каб пабыць разам ды памагчы ў чым, калі спатрэбіцца.

Праходзячы паўз загон, Едыгей прыпыніўся на хвіліну каля карча, укапанага ў зямлю, - тут стаяў напагатове асядланы і прыбраны ў посцілку з кутасамі Буранны Каранар. Пры месячным святле вярблюд здаваўся аграмадным, магутным, спакойна-непарушным, як слон. Едыгей не ўтрываў:

- Ну і ніштаваты ты!

Ужо ля самага парога ўспомніў Едыгей чамусьці, нават сам не разумеючы чаму, учарашнюю ноч. Як прыбягала да чыгункі стэпавая лісіца, як ён не асмеліўся, перадумаў кінуць у яе каменем і як потым, калі пайшоў дадому, стартаваў з касмадрома ў начное чорнае неба вогненны карабель...

 

ІІІ

 

Той парой на Ціхім акіяне, у паўночных ягоных шыротах, быў ужо ранак, восьмая гадзіна раніцы. Асляпляльнае сонечнае надвор'е разлілося бязмежным святлом над неабдымна-смужлівым, велічным зацішкам. І акрамя вады і неба, у гэтых абсягах не існавала нічога іншага. Аднак жа менавіта тут, на борце авіяносца «Канвенцыя», распачыналася яшчэ пакуль нікому па-за межамі карабля невядомая сусветная драма ў сувязі з нечуваным выпадкам у гісторыі асваення космаса, выпадкам, што меў месца на амерыкана-савецкай арбітальнай 36 станцыі «Парытэт».

Авіяносец «Канвенцыя» - навукова-стратэгічны штаб Абцэнупра па сумеснай планеталагічнай праграме «Дэмівург», - ён неадкладна спыніў паводле гэтай прычыны ўсялякія сувязі з акаляючым светам, не застаўся ў сваім пастаянным пункце месцазнаходжання паўднёвей Алявуцкіх астравоў у Ціхім акіяне, а, наадварот, яшчэ больш дакладна вызначыў сваё месцазнаходжанне ў гэтым раёне, на строга дакладнай паветранай адлегласці паміж Уладзівастокам і Сан-Францыска.

На самім навуковым судне таксама адбыліся некаторыя змены. Паводле ўказання Генеральных сукіраўнікоў праграмы, амерыканскага і савецкага, абодва дзяжурныя аператары блока касмічнай сувязі - адзін савецкі, другі амерыканскі, - калі прынялі інфармацыю пра незвычайнае здарэнне на «Парытэце», былі часова, але строга ізаляваны, каб не прасачыліся якім чынам звесткі пра тое, што здарылася...

На «Канвенцыі» была ўведзена павышаная гатоўнасць, хоць судна не мела ні ваеннага прызначэння, ні тым больш ніякага ўзбраення і карысталася статусам міжнароднай недатыкальнасці паводле спецыяльнага рашэння ААН. Гэта быў адзіны ў свеце неваенны авіяносец.

На адзінаццаць гадзін дня з інтэрвалам у пяць хвілін чакалася прыбыццё на «Канвенцыю» адказных камісій абодвух бакоў з правам прымаць экстранныя рашэнні і практычныя захады, якія яны палічаць патрэбнымі ў мэтах бяспекі сваіх краін і свету.

Такім чынам, авіяносец «Канвенцыя» знаходзіўся ў той час у адкрытым акіяне паўднёвей Алявутаў, на строга аднолькавай адлегласці паміж Уладзівастокам і Сан-Францыска. Такі выбар месца быў не выпадковы. Як ніколі раней выявілася гэты раз незвычайная праніклівасць і прадбачлівасць творцаў праграмы «Дэмівург», бо нават месцазнаходжанне судна, на якім здзяйсняўся агульны план планеталагічных пошукаў, выяўляла прынцыпы поўнага раўнапраўя, абсалютна парытэтных пачаткаў гэтага навукова-тэхнічнага супрацоўніцтва.

Авіяносец «Канвенцыя» з усім абсталяваннем, энергетычнымі запасамі належаў на роўных долях абодвум бакам і быў, такім чынам, кааператыўным суднам дзяржаў-пайшчыкаў. Ён меў прамую, пастаяннага дзеяння радыётэлефонатэлівізійную сувязь з Невадскім і Саразекскім касмадромамі. На авіяносцы базіравалася восем, па чатыры ад кожнага боку, рэактыўных самалётаў, што здзяйснялі пастаянна ўсе транспартныя перавозкі і іншыя даручэнні, у якіх меў патрэбу Абцэнупр дзеля ажыццяўлення кожнадзённых сувязяў з мацерыкамі. На «Канвенцыі» былі два парытэт-капітаны - савецкі і амерыканскі: парытэт-капітан 1-2 і парытэт-капітан 2-1, усе наступныя навуковыя работнікі ўсіх спецыяльнасцей адпаведна мелі дублі, прадстаўляючы ў аднолькавай ступені абодва бакі. Вось чаму і касмічная станцыя, што знаходзілася на самай аддалёнай арбіце «Трамплін», называлася «Парытэт», выяўляючы гэтым сутнасць зямных узаемаадносін.

Усяму гэтаму, вядома, папярэднічала вялікая, разнастайная падрыхтоўчая работа навуковых, дыпламатычных, адміністрацыйных устаноў у абедзвюх краінах. Спатрэбілася нямала год, пакуль абое бакі на шматлікіх сустрэчах і нарадах прыйшлі да пагаднення наконт усіх агульных і прыватных пытанняў праграмы «Дэмівург».

Праграма «Дэмівург» мела на ўвазе грандыёзную касмалагічную задачу стагоддзя - вывучэнне планеты Ікс з мэтай выкарыстання яе мінеральных рэсурсаў, што мелі ў сабе неверагодныя, паводле зямных уяўленняў, запасы ўнутранай энергіі. Сотня тон іксіянскай пароды, што даступна ляжала на паверхні зорнага цела, пры адпаведнай апрацоўцы магла вызваліць столькі ўнутранай энергіі, колькі спатрэбілася б у пераўтвораным выглядзе ў якасці электрычнасці і цяпла ўсёй Эўропе на цэлы год. Такая была энергетычная прырода матэрыі на Іксе, што ўзнікла ў асаблівых умовах Галактыкі пад уздзеяннем доўгай планетарнай эвалюцыі, на працягу многіх міліярдаў год. Пра гэта сведчылі пробы грунту, якія неаднаразова дастаўляліся касмічнымі апаратамі з паверхні Ікса, пра тое гаварылі вынікі экспедыцый, што здзяйснялі колькі разоў высадку на гэтую чырвоную планету нашай Сонечнай сістэмы.

Вызначальным жа фактарам у карысць праекта асваення Ікса стала тое, чаго не было ні на адной другой вядомай навуцы планеце, уключаючы Месяц і Венеру, - наяўнасць свабоднай вады ў сховах такой пустэльнай з выгляду Іксіянскай зоркі. Бясспрэчная наяўнасць вады на Іксе пацвярджалася буравымі пробамі. Паводле разлікаў вучоных, пад паверхняй Ікса мог залягаць слой вады тоўшчай у некалькі кіламетраў - ён утрымліваўся ў нязменным стане ніжнімі пластамі халодных каменных парод.

Наяўнасць такой вялікай колькасці вады на Іксіянскай зорцы забяспечвала рэальнасць праграмы «Дэмівург». Вада ў дадзеным выпадку была не толькі вадкасцю, але і зыходным прадуктам сінтэзавання іншых элементаў, неабходных для падтрымання жыцця і нармальнай дзейнасці чалавечага арганізма ў іншапланетных умовах, найперш паветра для дыхання. Акрамя таго, з вытворчага пункту гледжання вада адыгрывала асноўную ролю ў тэхналогіі пярвічнай флатацыі іксіянскай пароды перад загрузкай яе ў транскасмічныя кантэйнеры.

Абмяркоўвалася пытанне, дзе найлепш здабываць іксіянскую энергію: на арбітальных станцыях у космасе, каб затым перадаваць яе на Зямлю па геасінхронных арбітах, ці непасрэдна на самой Зямлі. Але на роздум час яшчэ быў.

Ужо рыхтавалася вялікая экспедыцыя па доўгатэрміновай высадцы групы буравікоў і гідролагаў, якім належала забяспечыць пастаянны, з аўтаматычным кіраваннем, прыток вады з іксіянскіх сховішчаў у сістэму водаправодаў. Арбітальная станцыя «Парытэт» была, карыстаючыся тэрмінам альпіністаў, галоўным базавым лагерам на шляху да Ікса. На «Парытэце» ўжо былі збудаваны неабходныя канструкцыі для прычальвання, разгрузкі і пагрузкі транспартных «чаўнакоў», якія будуць снаваць паміж Іксам і «Парытэтам». З часам, як збудуюцца блокі, на «Парытэце» змаглі б размясціцца больш за сто чалавек у даволі камфартабельных умовах, уключаючы пастаянны прыём тэлевізійных перадач з Зямлі.

У гэтым вялікім касмічным мерапрыемстве здабыча і аналіз іксіянскай вады былі б першым актам вытворчай дзейнасці, якую калі-небудзь ажыццяўляў чалавек па-за межамі сваёй планеты...

І гэты дзень набліжаўся. І ўсё ішло да таго...

На Саразекскім і Нявадскім касмадромах завяршалася апошняя падрыхтоўка да гідратэхнічнай аперацыі на Іксе. «Парытэт», знаходзячыся на арбіце «Трамплін», быў напагатове да прыняцця і перакідкі на Ікс першай рабочай групы касмічных цаліннікаў.

Па сутнасці, сучаснае чалавецтва стаяла ля вытокаў сваёй пазаземнай цывілізацыі.

Менавіта ў гэты момант, напярэдадні ажыццяўлення засылкі першай групы гідролагаў на Ікс, два парытэт-касманаўты, што знаходзіліся на арбіце «Трампліна» з доўгатэрміновай касмічнай вахтай на «Парытэце», бясследна зніклі...

Яны раптам перасталі адказваць на сігналы наогул - ні ў запланаваны час сеансаў сувязі, ні ў іншы час. Уражанне было гнятлівае - акрамя датчыкаў, што пастаянна значылі месцазнаходжанне станцыі, і канала карэкцыі яе руху, усе астатнія сістэмы радыётэлевізійнай сувязі бяздзейнічалі.

Час ішоў. «Парытэт» не адказваў ні на якія звароты да яго. Трывога на «Канвенцыі» ўзрастала. Рабіліся розныя прапановы, узнікалі розныя здагадкі. Што з імі, з парытэт-касманаўтамі? У чым прычына іхняга маўчання? Ці не захварэлі, ці не атруціліся якой непрыгоднай ежай? І наогул, ці жывыя яны?

Нарэшце, было выкарыстана ўсё, апошні сродак - быў пасланы сігнал на ўключэнне сістэмы агульнай пажарнай трывогі на станцыі. Ніякай рэакцыі і на гэта.

Над праграмай «Дэмівург» навісла сур'ёзная небяспека. І тады Абцэнупр на «Канвенцыі» скарыстаў апошнія свае магчымасці для высвятлення абставін. Да «Парытэта» былі тэрмінова запушчаны на стыкоўку са станцыяй два касмічныя караблі з двума касманаўтамі - з Нявадскага і Саразекскага касмадромаў.

Калі сінхронная стыкоўка ажыццявілася, што само па сабе было справай надзвычай цяжкай, першая вестка, якую атрымалі ад касманаўтаў, што трапілі на «Парытэт», была ашаламляльнай: абышоўшы ўсе адсекі, усе лабараторыі, усе паверхі, усе да апошняга куткі, яны паведамілі, што не знайшлі на борце станцыі парытэт-касманаўтаў. Іх тут не было, ні жывых, ні мёртвых.

Такое не магло прыйсці ў галаву нікому. Ніякае ўяўленне не магло дапусціць таго, што адбылося, куды раптам прапалі два чалавекі, што знаходзіліся больш двух месяцаў на арбітальнай станцыі, да гэтага часу дакладна выконваючы ўсе ўскладзеныя на іх функцыі. Не ператварыліся ж яны ў пару? Не выбраліся ж у адкрыты космас!

Сеанс абследавання «Парытэта» праходзіў пры прамой радыётэлевізійнай сувязі з «Канвенцыяй», пры непасрэдным удзеле абодвух генеральных сукіраўнікоў - галоўных парытэт-планетолагаў. Было добра відно на мностве экранаў Абцэнупра, як касманаўты-кантралёры, перамаўляючыся, абыходзілі, праплывалі ў бязважкасці ўсе блокі і памяшканні арбітальнай станцыі. Яны абследавалі станцыю пядзя за пядзяй, пры гэтым увесь час дакладваючы пра свае назіранні. Гэтыя размовы былі захаваныя магнітафонным запісам:

«П а р ы т э т». Вы назіраеце? На станцыі нікога няма. Мы нікога не знаходзім.

«К а н в е н ц ы я». Ці ёсць сляды якіх-небудзь разбітых прадметаў, парушэнняў, паломак на станцыі?

«П а р ы т э т». Не. Усё выглядае як мае быць, усё ў парадку. Усё на сваім месцы.

«К а н в е н ц ы я». Ці траплялі вам на вочы сляды крыві?

«П а р ы т э т». Абсалютна не.

«К а н в е н ц ы я». Дзе знаходзяцца і ў якім стане рэчы парытэт-касманаўтаў?

«П а р ы т э т». Ды, здаецца, усё на сваім месцы.

«К а н в е н ц ы я». А ўсё-ткі?

«П а р ы т э т». Уражанне такое, што яны былі тут зусім нядаўна. Кнігі, гадзіннікі, прайгравальнік і ўсялякія іншыя рэчы - усё на месцы.

«К а н в е н ц ы я». Добра. Ці няма якіх занатовак дзе-небудзь на сцяне ці на паперы.

«П а р ы т э т». Нічога такога на вочы не трапляла. Хаця чакайце! Вахценны сшытак раскрыты на нейкім вялікім запісу. Каб ён не плаваў у бязважкасці, сшытак замацаваны прышчэпкамі і павернуты старонкамі на нас.

«К а н в е н ц ы я». Чытайце, што там напісана!

«П а р ы т э т». Зараз паспрабуем. Гэта два тэксты, яны побач слупкамі на ангельскай і расейскай мовах...

«К а н в е н ц ы я». Чытайце, чаму марудзіце?

«П а р ы т э т». Назва - «Пасланне землякам». А ў дужках - тлумачальная запіска.

«К а н в е н ц ы я». Стоп. Не чытайце. Сеанс сувязі перапыняецца. Чакайце. Праз колькі часу мы зноў выклічам вас. Будзьце гатовыя.

«П а р ы т э т». О'кэй!

У гэтым месцы дыялог паміж арбітальнай станцыяй і Абцэнупрам быў перапынены. Параіўшыся паміж сабой, Генеральныя сукіраўнікі праграмы «Дэмівург» папрасілі ўсіх, акрамя двух дзяжурных парытэт-аператараў, пакінуць блок касмічнай сувязі. Толькі пасля гэтага зноў быў адноўлены сеанс двухбаковай сувязі. Вось тэкст, пакінуты парытэт-касманаўтамі на арбіце «Трамплін»:

«Паважаныя калегі, паколькі мы пакідаем арбітальную станцыю «Парытэт» пры вельмі незвычайных абставінах, на няпэўны час, магчыма, на бясконца доўгі, - усё будзе залежаць ад цэлага шэрагу фактараў, звязаных з нашым беспрэцэдэнтным мерапрыемствам, мы лічым сваім абавязкам растлумачыць матывы нашага ўчынку...

Мы добра ўсведамляем, што наш учынак здасца, несумненна, не толькі нечаканым, але, вядома, і недапушчальным з пункту гледжання элементарнай дысцыпліны. Аднак выключны факт, з якім мы сутыкнуліся, знаходзячыся на арбітальнай станцыі ў космасе, факт, роўны якому цяжка знайсці ва ўсёй гісторыі чалавечай культуры, дазваляе нам разлічваць хаця б на разуменне...

Колькі часу таму мы пачалі ўлоўліваць сярод незлічонага мноства радыёімпульсаў, што ішлі ад касмічнага акружэння і ў значнай ступені ад самой зямной іонасферы, насычанай бясконцымі шумавымі і іншымі перашкодамі, адзін мэтанакіраваны сігнал у вузкачастотнай паласе, які, будучы самым вузкім, а таму і лёгка апазнавальным, заяўляў пра сябе рэгулярна, заўсёды ў адзін і той жа час і заўсёды з аднолькавымі інтэрваламі. Спачатку мы не звярталі на яго асаблівай увагі. Ён працягваў настойліва нагадваць аб сабе, сістэматычна зыходзячы са строга пэўнага пункта Сусвету, строга арыентуючыся, мяркуючы па ўсім, на нашу арбітальную станцыю. Цяпер мы пэўна ведаем: гэтыя штучна накіраваныя радыёхвалі паступалі ў эфір і раней, задоўга да нашай вахты, трэцяй па ліку, бо «Парытэт» знаходзіцца на арбіце «Трамплін» у дальнім космасе вось ужо амаль два гады. Цяжка растлумачыць, чаму, мусіць, зусім выпадкова, мы першыя зацікавіліся падачай гэтага сігналу з Сусвету. Як бы там ні было, мы сталі назіраць, адзначаць, вывучаць прыроду гэтай з'явы і паступова, усё больш пераконваючыся пра штучнае яе паходжанне.

Не так хутка звыкліся мы с гэтай думкай, сумненні не пакідалі нас праз увесь гэты час. Як маглі мы сцвярджаць існаванне пазаземнай цывілізацыі, апіраючыся хіба на адзін факт штучнага, як мы думалі, радыёсігналу, што зыходзіў з невядомых глыбінь сусветнай далечы? Нас стрымлівала тая акалічнасць, што ўсе папярэднія навуковыя спробы, што неаднаразова распачыналіся з самай мінімальнай задачай - выяўлення хоць якіх прыкмет жыцця, у самай простай форме, хаця б на сумежных планетах, - як вядома, вынікаў не далі. Пошукі пазаземнага розуму лічыліся малаверагоднымі, а пазней і зусім нерэальнымі, утапічнымі заняткамі, бо з кожным новым крокам у даследаванні касмічнай прасторы гэтых шанцаў нават і ў тэарэтычным плане рабілася ўсё менш, калі не сказаць, што яны звяліся практычна да нуля. Мы не адважваліся заявіць пра свае здагадкі. Мы не збіраліся аспрэчваць паўсюдна ўсталяваную думку пра ўнікальнасць, беспрэцэдэнтнасць, адзінкавасць як біялагічнага феномена жывога жыцця толькі на планеце Зямля. Дзяліцца сваімі сумненнямі на гэты конт мы не лічылі сябе абавязанымі, таму што ў праграму нашых рабочых абавязкаў па арбітальнай станцыі такога роду назіранні не ўваходзілі.

Але калі яшчэ адзін выпадак з'явіўся апошнім доказам існавання ў Сусвеце разумнага жыцця акрамя зямнога, для нас было ўжо запозна. Мы перажылі скачок свядомасці, пераварот, перабудову ў сваіх уяўленнях аб светапарадку і ўбачылі раптам, што сталі мысліць зусім іншымі катэгорыямі, чым да таго. Якасна новае асэнсаванне структуры светапабудовы, адкрыццё новай абжытай пространі, існаванне яшчэ аднаго асяродка разумовай энергіі падвялі нас да высновы, што да пэўнага часу нам трэба ўстрымацца апавяшчаць зямлян пра наша адкрыццё, зыходзячы з новых паняццяў клопату пра Зямлю. Мы прыйшлі да гэтага рашэння дзеля дабра самога сучаснага грамадства.

Цяпер пра сутнасць справы. Як гэта адбылося.

Дзеля цікавасці мы рашылі аднойчы паслаць мэтанакіраваны радыёсігнал у адказ у тым жа спектры частаты, накіраваўшы яго ў тую кропку Сусвету, адкуль пастаянна зыходзілі загадкавыя радыёімпульсы. Адбыўся цуд! Наш сігнал быў неадкладна прыняты! Ён быў злоўлены і зразуметы! У адказ на нашай прыёмнай паласе пачаў працаваць яшчэ адзін дубль побач з ранейшым, а затым яшчэ адзін - гэта было прывітальнае трыа, тры сінхронных радыёсігналы з Сусвету некалькі гадзін запар, як урачысты марш, неслі з сабой радасную вестку пра разумных істот па-за нашай Галактыкай, якія мелі найвышэйшую здольнасць кантакту з да сябе падобнымі істотамі на звышдальніх адлегласцях. То была рэвалюцыя ў нашых уяўленнях пра касмічную біялогію, у нашых ведах пра існасць часу, прасторы, адлегласцей... Няўжо мы цяпер не адны на свеце, не адзінкавыя ў сваім быцці ў амаль недаступнай разуменню пустэльнай бясконцасці свету, няўжо чалавечы вопыт на Зямлі не адзінае прыстанішча духу ў Сусвеце?

Каб праверыць рэальнасць адкрыцця пазаземнай цывілізацыі, мы паслалі накіраваны радыёсігнал формулай масы зямнога шара, таго, дзе першапачаткова ўзнікла і доўжыцца наша жыццё. У адказ мы атрымалі расшыфроўку - у сваю чаргу, прыкладна такую ж формулу масы іх планеты. З гэтага мы зрабілі выснову, што тая абжытая планета дастаткова вялікіх памераў, з суразмернай зямной сіле прыцягненнем.

Так мы абмяняліся першымі ведамі фізічных законаў, так мы ўпершыню ўступілі ў кантакт з пазаземнымі носьбітамі розуму. Іншапланецяне сталіся актыўнымі партнёрамі пры паглыбленні і пашырэнні нашых сувязяў. Іх клопатам нашы кантакты рабіліся ўсё больш змястоўнымі. Неўзабаве мы ўведалі, што ў іх ёсць лятальныя апараты, скорасць руху якіх роўная хуткасці святла. Усё гэта, як і іншае, мы ўведалі дзякуючы таму, што змаглі абменьвацца думкамі спачатку з дапамогай матэматычных і хімічных формул, а потым яны далі нам зразумець, што ўмеюць і размаўляць. Выявілася, што шмат год, з той пары, як зямляне, пераадолеўшы зямное прыцягненне, выйшлі ў космас і пачалі ў ім стала жыць, яны вывучаюць нашыя мовы з дапамогай магутнай аўтаастранамічнай апаратуры, якая глыбока праслухоўвае Галактыку. Улоўліваючы сістэматычную радыёсувязь паміж космасам і Зямлёй, яны змаглі пры дапамозе супастаўленняў і аналізу расшыфраваць для сябе значэнне нашых слоў і фраз. У гэтым мы пераканаліся самі, калі яны паспрабавалі паразумецца з намі на ангельскай і расейскай мовах. Для нас гэта было яшчэ адным неверагодным, ашаламляльным адкрыццём...

А цяпер пра самае галоўнае. Мы адважыліся наведаць гэтую планету пазаземнай цывілізацыі. Лясныя Грудзі - так прыкладна расшыфравалі мы самі сабе назву іх планеты. Леснагрудцы запрасілі нас да сябе, гэта іх ідэя. І мы, стала памеркаваўшы, згадзіліся. Яны растлумачылі нам, што іх лятальны апарат, які мае хуткасць святла, дасягне нашай арбітальнай станцыі за дваццаць шэсць - дваццаць восем гадзін. За такі час леснагрудцы павінны даставіць нас і назад, як толькі мы таго пажадаем. На наша запытанне пра стыкоўку яны растлумачылі нам, што гэта не праблема, бо іхні лятальны апарат прыладзіцца да нашага люку выхаду ў космас, праз які мы маглі б перебрацца да іх з арбітальнай станцыі. Такім жа чынам можна вярнуцца назад, вядома, калі падарожжа да тых Лясных Грудзей паспяхова завяршыцца...

Значыцца, мы пакідаем на борце «Парытэта» сваё пасланне, калі хочаце, тлумачальную запіску, адкрыты ліст, зварот... Не тое важна. Мы дастаткова цвяроза разумеем, на што ідзем і які цяжар адказнасці мы бярэм на сябе. Мы ўсведамляем, што лёс захацеў даць менавіта нам магчымасць саслужыць такую службу чалавецтву, вышэй за якую мы не ўяўляем нічога...

І, аднак, самым пакутлівым для нас было пераадоленне пачуцця абавязку, знітаванасці ім, дысцыпліны, нарэшце... Таго, што выхавана ў нас кожным даўнімі традыцыямі, законамі, грамадскімі нормамі маралі. Мы пакідаем «Парытэт», не даводзячы тое да вашага ведама, не ўзгадняючы свае мэты і задачы ні з кім і ні ў якой форме не таму, што пагарджаем правіламі грамадскага жыцця на Зямлі. Для нас гэта сталася тэмай самага цяжкога роздуму. Мы вымушаны зрабіць так, бо няцяжка ўявіць сабе, якія настроі, супярэчнасці, страсці разгарацца, як толькі прыйдуць у рух сілы, якія нават у кожным лішнім хакейным голе бачаць палітычную перамогу і перавагу сваёй грамадскай сістэмы. Так, мы занадта добра ведаем нашу зямную рэчаіснасць! Хто можа паручыцца, што магчымасць кантактаў з пазаземнай цывілізацыяй не стане яшчэ адной зачэпкай для новай калатнечы паміж зямлянамі?

На Зямлі цяжка або амаль немагчыма ўхіліцца ад палітычнай барацьбы. Але, знаходзячыся працяглы час - многія дні і месяцы - у дальнім космасе, адкуль зямны шар здаецца не большым за аўтамабільнае кола, з болем і бяссільнай прыкрасцю мы думаем, што цяперашні энергетычны крызіс, які даводзіць грамадства да роспачы і набліжае некаторыя краіны да жадання схапіцца за атамную бомбу, - гэта ўсяго толькі буйная тэхнічная праблема; вось каб гэтыя краіны ў стане былі дагаварыцца, што важней...

Мы баяліся растрывожыць, ускладніць і без таго небяспечнае становішча зямлян, таму асмеліліся ўзяць на сябе небывалую адказнасць - выступіць перад носьбітамі пазаземнага розуму ад імя чалавечага роду, у адпаведнасці са сваімі перакананнямі і сумленнем. Мы спадзяемся і адчуваем унутраную ўпэўненасць, што выканаем сваю добраахвотную місію належным чынам.

Нарэшце апошняе. У сваім роздуме, сумненнях і хістаннях мы ў немалой ступені былі заклапочаны тым, каб не нанесці шкоды праграме «Дэмівург», гэтаму найвялікшаму пачынанню ў геакасмічнай гісторыі чалавецтва, выпакутаванаму нашымі краінамі ў выніку доўгіх год узаемнага недаверу, прыліваў і адліваў супрацоўніцтва. І ўсё-ткі розум перамог - і мы сумленна служылі нашай агульнай справе. Але, суаднёсшы адно з другім і не жадаючы падстаўляць праграму «Дэмівург» пад азначаныя выпрабаванні, мы выбралі сваё - мы пакідаем часова «Парытэт», з тым, каб пасля вяртання давесці да чалавецтва вынікі наведвання планеты Лясныя Грудзі. Калі мы не знікнем назаўсёды ці калі кіраўніцтва палічыць нас нявартымі працягваць нашу вахту на «Парытэце», дык замяніць нас будзе не так складана. Заўсёды знойдуцца патрэбныя хлопцы, якія будуць працаваць не горш за нас.

Мы ідзем у невядомасць. Нас вядзе туды прага ведаў і адвечная мара чалавека адкрыць да сябе падобныя істоты ў іншых светах, каб розум аб'яднаўся з розумам. Аднак ніхто не ведае, што тоіць у сабе вопыт пазаземнай цывілізацыі - дабро або зло для чалавецтва? Мы пастараемся быць аб'ектыўнымі ў сваіх ацэнках. Калі ж мы адчуем, што наша адкрыццё нясе ў сабе нешта пагражальнае, нешта разбуральнае для нашай Зямлі, мы клянемся ахвяраваць сабой такім чынам, каб не наклікаць на Зямлю ніякай бяды.

І яшчэ раз апошняе. Мы развітваемся. Мы бачым праз нашы ілюмінатары Зямлю збоку. Яна ззяе як праменісты дыямент у чорнай ночы пространі. Зямля цудоўная неверагоднай сінізной і адсюль здаецца крохкай, як галава немаўляці. Нам здаецца адсюль, што ўсе людзі, якія жывуць на свеце, усе яны нашы сёстры і браты, і без іх мы не ў стане ўяўляць сябе, хаця мы ведаем, на самой Зямлі гэта далёка не так...

Мы развітваемся з зямным шарам. Праз колькі гадзін мы пакінем арбіту «Трамплін», і тады Зямля схаваецца ад нашых вачэй. Іншапланецяне-леснагрудцы ўжо ў дарозе. Побліз нашай арбіты. Неўзабаве яны будуць. Праз колькі гадзін. Засталося зусім мала. Чакаем.

І яшчэ. Мы пакінем пісьмы нашым сем'ям. Вельмі просім вас усіх, хто будзе мець адносіны да гэтай справы, перадаць нашы пісьмы паводле прызначэння...

Р. S. Даведка для тых, хто прыбудзе на «Парытэт» на наша месца. У вахценным сшытку мы пазначылі прыёмна-перадатачны канал і частату радыёхваль, з дапамогай якіх мы ўступалі ў кантакт з іншапланецянамі. Пры неабходнасці мы будзем звязвацца з вамі па гэтым канале і перадаваць свае паведамленні, наколькі мы маглі зразумець паводле кантактаў з леснагрудцамі, і самы зручны і адзіны спосаб сувязі - гэта бартавыя сістэмы арбітальнай станцыі, бо радыёсігналы, звернутыя з Сусвету непасрэдна да Зямлі, не дасягаюць яе паверхні з прычыны непераадольнай перашкоды - магутнай іянізаванай сферы ў атмасферным акружэнні Зямлі.

Вось і ўсё. Бывайце. Нам пара.

Ідэнтычны тэкст паслання складзены на дзвюх мовах - на ангельскай і расейскай.

Парытэт-касманаўт 1-2.

Парытэт-касманаўт 2-1.

Борт арбітальнай станцыі «Парытэт».

Трэцяя вахта, 94-я суткі».

Роўна ў прызначаны тэрмін, у адзінаццаць гадзін паводле далёкаўсходняга часу, на палубе авіяносца «Канвенцыя» адзін за другім селі два рэактыўныя самалёты з асобаўпаўнаважанымі камісіямі на борце - ад амерыканскага і савецкага бакоў.

Сябры камісій былі сустрэты строга ў адпаведнасці з пратаколам. Ім адразу аб'явілі, што на абед даецца паўгадзіны. Адразу пасля абеду сябрам камісій належала сабрацца ў кают-кампаніі на закрытую нараду ў сувязі з надзвычайным становішчам на арбітальнай станцыі «Парытэт».

Але нарада, ледзь паспеўшы пачацца, была нечакана перапынена. Касманаўты-кантралёры, што знаходзіліся на «Парытэце», перадалі Абцэнупру на «Канвенцыю» першае паведамленне, якое атрымалі ад парытэт-касманаўтаў 1-2 і 2-1 з суседняй Галактыкі, з планеты Лясныя Грудзі.

 

IV

 

Цягнікі ў той мясцовасці ішлі з усходу на захад і з захаду на ўсход...

А наўзбоч ад чыгункі ў гэтых мясцінах ляжыць вялізная пустэльная пространь - Сары-Азекі. Сярэдзінныя землі жоўтага стэпу.

У гэтай мясцовасці любая адлегласць вымяраецца ад чыгункі, як ад Грынвічскага мерыдыяна...

А цягнікі ішлі з усходу на захад і з захаду на ўсход...

 

Што ні кажы, а да спадчынных найманскіх могілак Ана-Бейіт усё ж не рукой дастаць - трыццаць вёрст, ды і тады, калі ехаць наўпрасцяк, кароцячы дарогу па саразеках.

Буранны Едыгей прахапіўся на той дзень рана. Ды ён і не спаў, бадай. На досвітку хіба самгнуў павекі. А да таго не было калі - прыбіраў нябожчыка Казангапа. Звычайна гэта робяць у дзень пахавання, перад вынасам, перад агульнай малітвай у доме нябожчыка - перад джаназай. А тут давялося ўсё гэта рабіць напярэдадні пахавання, каб зранку адразу, не бавячыся, рушыць у дарогу. Сам усё зрабіў як належыць, калі не лічыць таго, што Доўгі Эдыльбай ваду гатаваную падаваў. Эдыльбаю было ніякавата, баяўся нябожчыка. Вусцішнавата, вядома, яму было. Едыгей сказаў яму на тое як бы незнарок:

- Ты, гэта самае, прыглядвайся, Эдыльбай. Спатрэбіцца ў жыцці. Калі людзі з'яўляюцца на гэты свет, дык і праводзіць на той даводзіцца.

- Ды я гэта разумею, - няўпэўнена адгукнуўся Эдыльбай.

- А я пра тое якраз. Скажам, заўтра я памру. Дык і прыбраць нікога не знойдзецца? Так і запіхнуць мяне ў якую яміну?

- Не, чаму ж! - збянтэжыўся Эдыльбай, трымаючы ў руках лямпу і стараючыся асвойтацца ля нябожчыка. - Без вас тут нецікава будзе. Лепш ужо жывіце. А яма пачакае.

Гадзіны паўтары спатрэбілася, каб прыбраць нябожчыка. Але затое Едыгей застаўся задаволены. Абмыў нябожчыка як мае быць, рукі-ногі выправіў належным чынам, белую покрыўку скроіў і прыбраў у яе Казангапа як найлепш, не шкадуючы на тое палатна. А потым і сам прыхарошыўся. Пагаліўся чысцютка, вусы падправіў. Яны ў яго былі, як і бровы, густыя, ладнаватыя. Толькі вось сівізна дзе-кольвек іх пабіла. Дый сам пасівеў. Не забыўся Едыгей медалі свае салдацкія, ордэны ды значкі ўдарніцкія надраіць, начапіць на пінжак, прыгатаваўшыся да заўтрашняга дня.

Так і ноч праходзіла. І ўсё дзівіўся Буранны Едыгей з самога сябе - з таго, як спакойна і звычна ўсё рабіў. А скажы хто яму раней, не паверыў бы, што так яму прыдасца жалобны гэты занятак. Значыцца, наканавана гэтак, што хаваць Казангапа павінен ён. Лёс. Прадвызначэнне.

Вось яно як. Хто б мог падумаць пра гэта, калі яны першы раз убачыліся на станцыі Кумбель. Дэмабілізавалі Едыгея пасля кантузіі, у канцы сорак чацвёртага. Звонку як быццам усё ў парадку - рукі, ногі на месцы, галава на плячах, ды толькі галава была як не свая. Шумела ўвушшу, бы вецер там не сунімаўся. Пройдзе колькі крокаў - захістаецца, галава гудзець пачынае, блажыць. А сам увесь потны - то гарачы, то халодны пот. І языком не варухнуць часамі - слова выціснуць цяжка. Добра-такі шуганула хваляй той выбуховай. Забіць не забіла, але і жыцця таго адзін знак пакінула. Зусім заняпаў духам Едыгей. Малады, здаровы з выгляду, а вернецца дамоў на Аральскае мора - што будзе рабіць, на што ён прыдатны? Шчасце яго, лекар трапіўся добры. Ён нават не лячыў яго, а толькі абгледзеў, абслухаў: як цяпер, як сёння помніць, здаравенны руды мужчына ў белым халаце і каўпаку, вочы ясныя, сам насаты, - паляпаў яго па плячы, пасмяяўся.

- Ведаеш, - кажа, - браток, вайна скора скончыцца, а то я вярнуў бы цябе яшчэ ў строй, паваяваў бы яшчэ. Але і так добра. Як-небудзь без цябе даціснем да перамогі. Толькі ты не сумнявайся, праз год, а то і меней усё будзе ў парадку, здаровы будзеш, як быська. Гэта я табе кажу, успомніш потым. А пакуль збірайся, едзь у свае мясціны. І не тужы. Такія, як ты, сто год пражывуць...

А праўду казаў той вясёлы доктар. Так яно і выйшла. Яно сказаць проста - год. А як выйшаў са шпіталю - у паабітым шынелку, з хатулём на спіне, з кастылём на ўсякі выпадак, ды сунуўся ў горад, нібы ў гушчар які трапіў. У галаве шум, ногі дрыжаць, у вачах цемень. І нікому ты не трэба на вакзалах, у цягніках - народу процьма, хто моц мае, той і лезе, а цябе адштурхне. І ўсё-ткі дабраўся, дапяў. Лічы, праз месяц блуканняў ноччу спыніўся цягнік на станцыі Аральск. «Пяцьсот сёмы вясёлы» называўся той «славуты» цягнік, нікому і ніколі няхай не давядзецца ездзіць на такіх цягніках...

А тады і гэткаму парадку быў рады. Злез у цемры з вагона, як з гары, спыніўся разгублена, наўкол пустэча, ледзь-ледзь станцыйныя агеньчыкі прабівалі змрок. Ветрана было. Адно гэты вецер яго стрэў. Свой, родны, аральскі вецер! Марской сырасцю тхнула ў твар. Мора было некалі побач, пад самай чыгункай. А цяпер і ў бінокль не ўгледзіш...

Дых заняло - са стэпу патыхала ледзь улоўным водарам палыну, духам маладой яшчэ вясны, што пачынала ўладарыць на зааральскіх прасцягах. Вось і яны, родныя мясціны!

Едыгей добра ведаў станцыю, прыстанцыйны пасёлак на беразе мора. Гразюка наліпала на боты. Ён ішоў да знаёмых, каб пераначаваць там і раніцай падацца да свайго рыбацкага аула Жангельдзі, адлегласць да якога была немалая. І сам таго не заўважыў, як вулка вывела яго на ўскраіну, на самы бераг. І тут Едыгей не ўцярпеў, падышоў да мора. Спыніўся ля шумлівай берагавой палоскі. Прыхаванае цемрай, мора давала аб сабе знаць няпэўным святлом, грэбнямі хваляў, што вынікалі раптам са смугі і тут жа нішчыліся. Месяц быў перадсвітальны ўжо - бялеўся плямкай за аблачынай у вышыні.

Вось і сустрэліся, значыцца.

- Дзень добры, Арал, - бадай што ўслых падумаў Едыгей. А потым прысеў на камень, запаліў, хоць дактары і не раілі паліць пры кантузіі. Пазней ён наогул кінуў паліць. А тады расхваляваўся - што там тытунь, тут як жыць, невядома. У мора выходзіць - трэба моцныя рукі мець, храсткі здаровыя мець і, найперш, здаровую галаву, каб не загайдала ў шаландзе. Быў прамысловым рыбаком да фронту, а цяпер хто ён? Інвалід не інвалід, а наогул ні на што не варты. І найперш галава для рыбацкага промыслу стала не тая - гэта так.

Едыгей наважыў быў пайсці, як на ўзбярэжжы аднекуль паявіўся белы сабака. Ён бег трухам паўз ускрай вады. Час ад часу прыпыняўся, заўзята абнюхваючы мокры жвір. Едыгей прынадзіў яго. Сабака даверліва падышоў, стаў побач, памахваючы хвастом. Едыгей паказытаў яму ў зашыйку.

- Ты адкуль, га? Адкуль бяжыш? А як зваць цябе? Арстан? Жалбарс? Барыбасар? А-а, я разумею, ты шукаеш рыбу на беразе. Ну, малайчына, малайчына! Толькі не заўсёды мора выкідвае пад ногі тую рыбку. Але што рабіць! Даводзіцца бегаць! Таму і худы такі. А я, браток, дадому вяртаюся. З-пад Кёнігсбергу. Не дайшоў трохі да гэтага горада, так шандарахнула снарадам, што ледзь жывы застаўся. А цяпер вось думаю-мяркую, як быць. Што ты так глядзіш? Нічога ў мяне няма для цябе. Ордэны ды медалі... Вайна, дружа, галадуха паўсюль. А так хіба было б шкада?.. Чакай, тут вось цукеркі ёсць, для сына вязу, ён у мяне бегае ўжо, бадай...

Едыгей не паленаваўся, развязаў напаўпусты рэчмяшок, у якім была прыгаршча тых цукерак, загорнутых у газету, хустка для жонкі, купленая ў спекулянтаў. І была яшчэ ў рэчмяшку пара салдацкай бялізны, рэмень, пілотка, запасная гімнасцёрка, штаны - вось і ўвесь запас.

Сабака злізнуў з далоні цукерку, захрумсцеў ёю, віляючы хвастом і ўважліва, аддана гледзячы абнадзеянымі вачамі.

- Ну, а цяпер бывай.

Едыгей падняўся і пайшоў берагам. Рашыў не надакучаць на станцыі, блізка світанне было, трэба было дабірацца неяк да свайго аула Жынгельдзі.

Толькі апоўдні таго дня дабраўся ў Жангельдзі, увесь час ідучы берагам мора. А да кантузіі за дзве гадзіны прабягаў адлегласць тую. І на табе - сыночка, высветлілася, даўно няма ў жывых. Калі Едыгея мабілізавалі, малому было паўгода. І такі ўжо лёс - памерла малое ў адзінаццаць месяцаў. Захварэў на краснуху і не змог агню нутранога, згарэў, апаў попелам. Пісаць бацьку пра тое на фронт не сталі. Куды і навошта пісаць? На вайне і без таго ўсялякага хапае. Вернецца жывы, даведаецца, пасмуткуе, перажыве. А вы маладыя, казалі жонцы ў ауле, народзіце яшчэ, чаму не? «Галіна абламалася, затое ствол цэлы». І яшчэ, можа, меркаванне было: вайна яна вайна, ці мала што - куля абміне, дык няхай хоць з надзеяй развітаецца з белым светам: маўляў, спадчыннік ёсць, роду не звесціся...

А Укубала за ўсё кляла толькі сябе. Ад плачу заходзілася, абдымаючы ацалелага мужа. Бо чакала гэтага дня з надзеяй і болем непагасным, змарнела ўся, чакаючы. Расказвала, захліпваючыся слязьмі, што старая адразу здагадалася пра краснуху, казала, што трэба дзіцяці захутаць як цяплей у коўдру з вярблюджай поўсці ды трымаць у поўнай цемры, ды паіць цёпленькай вадзічкай, а там ужо воля боская, агонь спадзе, дзіця выжыве. А яна, гаротніца, не паслухалася той старой. Папрасіла ў суседзяў калёсы да павезла хворае дзіця на станцыю да доктаркі. А калі дабралася да Аральску на калёсах тых, дык было позна ўжо. Згарэў хлапчук па дарозе. Доктарка лаяла яе ўжо, лаяла. Кажа, трэба было табе паслухацца той старой...

Вось якія навіны чакалі Едыгея дома, як толькі ён пераступіў парог. Скамянеў, учарнеў ад гора з той пары. Не думаў ён раней ніколі, што засумуе гэтак па малым дзіцёнку, па першынцу сваім, якога нават не панянчыў. Яшчэ горай было ад гэтага.

Тады і пачалося. Знелюбеў Едыгею аул. Некалі тут, на сугліністым прыгарбку, было з паўсотні двароў. З рыбы аральскай жылі. Арцель стаяла. А цяпер застаўся ўсяго дзесятак мазанак пад абрывам. Мужчын нікога - усіх вайна падабрала. Старыя ды малыя і тыя ўсе на ўліку. А хто і падаўся ў аулы калгасныя, жывёлагадоўчыя, каб з голаду не памерці. Распалася арцель. Некаму стала выходзіць у мора.

Укубала таксама магла паехаць да сваіх, сама была са стэпавых плямёнаў. За ёй прыязджалі сваякі, хацелі забраць да сябе. Перачакаеш, маўляў, у нас злыбяду, а вернецца з фронту Едыгей - ніхто цябе трымаць не стане, вернешся адразу на сваё рыбацкае селішча. Але Укубала рашуча адмовілася: «Буду чакаць мужа. Сыночка страціла. Калі вернецца сам жывы, дык няхай хоць жонку знойдзе на месцы. Я не адна тут, старыя ды малыя ёсць, памагаць ім буду, пражывём агулам».

Добра яна зрабіла. Ды толькі Едыгей з першых дзён пачаў гаварыць, што не можа ён без справы заставацца тут, ля мора. Можа, і праўду казаў. Сваякі Укубалы, калі прыйшлі пабачыцца з Едыгеем, прапанавалі перабрацца да іх. Пажывеш, маўляў, у нас пры атарах у стэпе. А там паздаравееш, зоймешся справай якой, скаціну пасвіць будзеш.

І тады наважылі яны з Укубалай рызыкнуць. Захацелі на чыгунку падацца. Думалі, знойдзецца якая вартая работа для Едыгея - вартаўніком дзе-небудзь або на пераездзе шлагбаўм адкрываць ды закрываць. Павінны ж даць нейкую работу інваліду-франтавіку.

З тым і рушылі з аула ўвесну. Маладыя былі, нічым пакуль не звязаныя. Першым часам на станцыях розных начавалі. Але работы не шанцавала знайсці. З жытлом было яшчэ горш. Жылі дзе давядзецца, задавальняліся рознай выпадковай работай на чыгунцы. Укубала тады выручала - здаровая ды маладая, яна і працавала найбольш. Едыгей, як мужчына нібы цягавіты, дамаўляўся на работу, а Укубала тую работу рабіла.

Такім чынам апынуліся яны аднойчы, недзе ў разгары вясны, на вялікай вузлавой станцыі Кумбель. Вугаль разгружалі. Вагоны з вугалем падаваліся па запасных пуцях проста на тылы дэпоўскай гаспадаркі. Тут вугаль скідалі спачатку на зямлю, каб хутчэй вызваліць платформы, а потым на тачках перавозілі туды, дзе рабіліся бурты, аграмадныя, як дамы. Запас на цэлы год. Непамерна цяжкая, пыльная, брудная была работа. Але і жыць трэба. Едыгей накідваў грабаркай той вугаль на тачку, а Укубала адвозіла тачку ўгору па насцілу, там выварочвала яе і зноў вярталася ўніз. Зноў насыпаў Едыгей тую тачку, і зноў Укубала, бы каняка якая, каціла ўгору цяжкі, не для бабскай сілы груз. А тым часам рабілася ўсё гарачэй дзень пры дні, і ад той гарачыні, ад таго вугальнага пылу млосна рабілася Едыгею, блажыла яго. Сам адчуваў, як пакідаюць яго сілы.

Але больш за ўсё непакоіла яго, прыгнятала тое, што жонцы даводзілася, задыхаючыся ў чорнай пылюцы, рабіць замест яго тое, што трэба было рабіць яму. Цяжка было глядзець на яе. З галавы да пят уся ў чорным вугальным прысаку, толькі адны бельмы вачэй ды зубы свецяцца. А сама ўся мокрая ад поту. Бруднымі пісягамі сцякаў вугальна-чорны пот на шыю, на грудзі, на спіну. Каб ён быў па-ранейшаму моцны, хіба дапусціў бы такое! Сам адзін перакідаў бы дзесятак вагонаў гэтага праклятага вугалю, каб толькі не бачыць жончыных пакутаў.

Калі яны пакідалі свой апусцелы рыбацкі аул, спадзеючыся, што Едыгею як параненаму франтавіку знойдзецца якая работа, не ўлічылі аднаго: што такіх франтавікоў усюды было аж даволі. І ўсім ім трэ было неяк падладжвацца пад новае жыццё. Добра яшчэ, што ў Едыгея ацалелі рукі і ногі. А колькі знявечаных - бязногіх, бязрукіх, на мыліцах і пратэзах - пабачыла тады чыгунка. Доўгімі начамі, калі, уладкаваўшыся дзе ў кутку ў перапоўненым, смуродным станцыйным памяшканні, яны бавілі ноч, Укубала, наперад папрасіўшы прабачэння, дзякавала богу за тое, што муж яе побач, з ёй, што яго пашкадавала вайна, не скалечыла так, каб было да адчаю роспачна і невыносна. Бо тое, што яна бачыла на станцыях, пасяліла ў ёй жах і пакуту. Што чакала кожнага з іх, чым можна было заплаціць за тое, што болей было за любую плату? І толькі за адно тое, што такая бяда абмінула яе, а магла і не абмінуць, за тое, што муж вярнуўся хай і з кантузіяй, але не знявечаны, Укубала была гатовая аддзячыць усяму свету самай пякельнай працай. І таму яна не скардзілася, не падавала выгляду, нават калі не ставала сілы цягаць ногі, калі, здавалася, не хапала трывання.

Але Едыгею ад гэтага было не лягчэй. Варта было нешта прыдумаць, неяк мацней адчуць сябе ў жыцці. Не век жа блукаць. І ўсё часцей прыходзіла ў галаву думка: а што, калі сказаць сабе «таўбакель»* і падацца куды ў горад, а там ужо як пашанцуе. Толькі каб здароўе вярнулася, толькі б выкараскацца з гэтай кантузіі праклятай. Тады яшчэ можна было б пазмагацца, пастаяць за сябе... Усяляк магло, вядома, перакруціцца для яго і ў горадзе, але, можа, прыжыліся б неяк, як шмат хто, ды лёс памеркаваў іначай. Так, гэта лёс быў, бо інакш як назваць той выпадак...

* Таўбакель - была не была.

У тыя дні, калі яны гаравалі на станцыі Кумбель, наняўшыся на буртоўку вугалю, на дэпоўскім двары паявіўся аднойчы нейкі казах верхам на вярблюдзе - дапяў сюды, мусіць, са стэпу дзеля сваіх спраў. Так яно падалося. А той пусціў вярблюда пасвіцца на лубяк поблізу, а сам, заклапочана азіраючыся, пайшоў з пустым мехам пад пахай.

- Гэй, браток, - сказаў ён да Едыгея, параўняўшыся з ім, - калі ласка, прыгледзь, каб малыя не дурэлі. Звычка ў іх дурная - дражняць, б'юць жывёлу. А то і распутаць могуць дзеля пацехі. А я зараз, мне ненадоўга.

- Ідзі, ідзі, прыгледжу, - паабяцаў Едыгей, шчыруючы з грабаркай і абціраючыся чорнай, пацяжэлай ад поту анучкай.

Пот ліў з твару не перастаючы. Едыгей так і гэтак таптаўся каля вугальнай кучы, нагружаючы тачку. Але чаму не прыгледзець, каб станцыйныя вісусы не дакучалі вярблюду? Неяк ён бачыў іхнія гарэзы - да таго давялі жывёлу, што яна пачала зласліва крычаць у адказ, плявацца ды ганяцца за імі. А ім задавальненне, бач, і як першабытныя паляўнічыя, што дзікім кагалам абкружалі звера, білі цяпер яго камянямі ды дубцамі. Давялося цярпець беднаму вярблюду, пакуль паявіўся гаспадар...

І гэты раз, як на тое, шумлівая гурма дзятвы прымчала ганяць футбольны мяч. І пачалі яны яго ганяць, цаляючы ў вярблюда. Вярблюд ад іх, а яны мячыкам па баках яму бэхаюць як ямчэй ды мацней. Хто патрапіць, радуецца, нібы гол забіў...

- Гэй, вы, ану прэч адсюль, не чапайце! - памахаў ім грабаркай Едыгей. - А то я вам вось зараз...

Малеча адхлынула, падумала, можа, што гаспадар, а можа, надта страхавітым быў ягоны выгляд, а можа, падумалі, што п'яны, і пабеглі далей, б'ючы па мячу. І ў галаву не прыйшло, што нічога ім не пагражала. Нізавошта Едыгей іх не дагнаў бы. Кожная мерка вугалю, кінутая ім на тачку, каштавала яму вунь якога высілку. Ніколі не думаў, што так брыдка, так сорамна быць нямоглым, хворым, лічы, ніякім. Галава ўвесь час кружылася. І пот адольваў. Цёк і цёк. А пыл забіваў дыханне, душыла харкавінне. Укубала ўсё парывалася прыняць на сябе як болей работы, каб яму было лягчэй, а то каб і пасядзеў дзе ў цяньку, - нагружала тачку і везла яе.

Не мог, аднак, Едыгей спакойна глядзець на гэта, зноў уставаў, ледзь не хістаючыся, браўся за справу...

Той чалавек, які папрасіў прыгледзець за вярблюдам, скора вярнуўся з ношкай на спіне. Спарадкаваўшы яе на сваёй жывёліне, ён падышоў да Едыгея перакінуцца слоўцам. І размова зладзілася. Чалавек той быў Казангап з раз'езда Баранлы-Буранны...

Землякамі яны адзін аднаму даводзіліся. Казангап расказаў, што ён таксама родам з прыбярэжных аральскіх аулаў. Гэта і зблізіла іх.

Тады яшчэ і думкі не было, што гэтая стрэча прадвызначыць усё далейшае жыццё Едыгея і Укубалы. Проста Казангап пераканаў іх пайсці разам з ім на раз'езд Баранлы-Буранны, жыць і працаваць там. Ёсць жа людзі, да якіх пахінешся з першага знаёмства. Нічога асаблівага ў Казангапу не было, можа, толькі сама прастата сведчыла, што гэта чалавек, жыццёвая кемнасць якога здабыта нялёгкім вопытам. Выглядам ён быў самы звычайны казах у парудзелым, паношаным адзенні, што добра асвойталася з гаспадаром. Штаны з казінай скуры, мабыць, былі на ім не так сабе - каб зручней ездзіць на вярблюдзе. Але ён і ведаў цану рэчам: амаль новая, ашчаджаная на час выездаў чыгуначная фуражка сядзела зграбна на ягонай вялікай галаве, боты хромавыя, хоць і не новыя, былі акуратна падлатаны ў колькіх месцах і прашыты дратвай. Што ён карэнны стэпавы чалавек, працаўнік, можна было здагадацца па ягоным задубелым ад спякотнага сонца і частага ветру твары і цяжкіх жылістых руках. Ссутуленыя ад працы, плечы ягоныя магутна абвіслі, і таму шыя здавалася доўгай, плаўнай, не раўнуючы, як у гусака, хоць і росту ён быў звычайнага. Адметныя ў яго былі вочы: уважлівыя, яны нібы разумелі ўсё, а яшчэ ўсмешлівыя: так і стралялі маршчынкамі, калі прыжмурваўся.

Казангапу тады было год пад сорак. А можа, так здавалася таму, што і вусы, коратка падстрыжаныя вехцікам, і малаватая бародка надавалі яму ўражанне годнасці і жыццёвай праніклівасці. Але найбольш уражвала ягоная гаворка. Укубала адразу адчула павагу да гэтага чалавека. І ўсё, што ён гаварыў, было дарэчы. А гаварыў ён не абы-што. Калі ўжо, кажа, такая бяда - кантузія яшчэ ў целе сядзіць, то няма патрэбы памагаць ёй. Мне адразу стала відно, Едыгей, што работа гэтая не для цябе. Кволы ты яшчэ для яе. Ногі ледзь перастаўляеш. Зараз бы табе працу лягчэйшую, на свежым паветры, ды каб малака папіць усмак. Вось, напрыклад, у нас на раз'ездзе людзі трэба на пуцявыя работы. Новы начальнік мне сам кажа: ты, як тубылец, паклапаціся пра патрэбных нам людзей. А дзе яны, такія людзі? Усе на вайне. А хто адваяваўся, дык ім і ў іншых месцах работы хапае. Вядома, у нас жыццё не рай. Месца няпростае - наўкол саразекі, бязлюддзе ды бязводдзе. Ваду прывозяць у цыстэрне на тыдзень. І не заўсёды ў час. Бывае і такое. Тады даводзіцца ездзіць да калодзежаў у стэп, у бурдзюках прывозіць: раніцай паедзеш, увечары толькі вернешся. А ўсё адно, казаў Казангап, лепш у саразеках быць на сваім месцы, чым рабіць абы-дзе. Дах над галавой будзе, сталая работа будзе, пакажам, навучым, што трэба рабіць, а там гаспадарку можна завесці. Гэта як рук не пашкадуеш. Удваіх, кажа, вы вунь як яшчэ заробіце на жыццё. А там здароўе вернецца, час пакажа, засумуеце - можна рушыць туды, дзе лепей...

Вось такія гаворкі ён вёў. Едыгей падумаў-падумаў і згадзіўся. І ў той жа дзень рушылі яны разам з Казангапам у саразекі, на раз'езд Баранлы-Буранны, бо зборы былі нядоўгімі - што было збіраць? Што яны гублялі? Варта было паспрабаваць. А як потым выявілася, гэта наканавана ім было.

На ўсё жыццё запомніўся Едыгею той шлях па саразеках ад Кумбеля да Баранлы-Бураннага. Спярша яны кіравалі паўз чыгунку, але паступова адхіліліся і ўжо ішлі ўзгоркамі. Як растлумачыў Казангап, яны зрэзалі наўскасы кіламетраў дзесяць, бо чыгунка рабіла тут вялікую дугу, абыходзячы два вялікія такыры - высахлыя колішнія салёныя азёры. Соль ды макрэча выступаюць з нетраў балотных і сёння. Кожнай вясны салёная раўніна гэтая прачыналася - забалочвалася, рабілася недаступнай для чалавека, а пад лета бралася белай цвярдой карой солі і была як камень да наступнай вясны. Пра тое, што некалі было тут вялізнае салёнае возера, Казангап расказваў паводле слоў геолага па саразеках Елізарава, з якім пасля Буранны Едыгей моцна пасябраваў. Разумны быў чалавек.

А Едыгей, тады яшчэ не Буранны Едыгей, а проста выпадкова стрэчны мясцоваму пуцейцу казах, паранены франтавік з неўладкаваным жыццём, даверыўшыся Казангапу, пакіраваў з жонкай у пошуках работы і прыстанку на невядомы раз'езд Баранлы-Буранны, не думаючы, што застанецца там на ўсё жыццё.

Вялізная, бязмежная пространь нядоўга зялёных пасля вясны саразекаў аглушыла Едыгея. Наўкол Аральскага мора таксама багата стэпаў і раўнін, чаго вартае адно Вусць-Урцкае плато, але такую пустэльнасць даводзілася бачыць упершыню. І як потым зразумеў Едыгей, толькі той мог астацца на адзіноце з нематою саразекаў, хто ў стане быў суаднесці веліч пустыні з уласным духам. Так, вялізныя яны, саразекі, але жывая думка чалавечая аблятае і іх. Мудры быў Елізараў, умеў растлумачыць тое, што няўцямна выспявала ў няпэўных здагадках.

Хто ведае, як адчулі б сябе Едыгей і Укубала, паглыбляючыся ў саразекі, каб не Казангап, што ўпэўнена крочыў наперадзе, вёў на повадзе вярблюда. Едыгей жа ехаў верхам сярод рознага ладунку. Вядома, Укубала павінна была ехаць верхам, а не ён. Але Казангап і асабліва сама Укубала настаялі, амаль прымусілі Едыгея ўзлезці на вярблюда: «Мы здаровыя людзі, а табе трэба сілы берагчы». Вярблюд быў малады, яшчэ нямоглы для такіх нагрузак, таму двое ішлі побач, а трэці ехаў верхам. Гэта на цяперашнім Едыгеевым Каранары спакойна ўладкаваліся б трое і спакойна, гадзіны за тры, чатыры прытрухалі б да месца. А яны дабіраліся тады дзень, бо трапілі ў Баранлы-Буранны толькі ноччу.

Але дарога ў размовах ды разглядванні незнаёмых мясцін здалася не такой і доўгай. Казангап расказваў пра тутэйшую жытку, расказваў пра тое, як трапіў сюды, на чыгунку. Гадоў было яму не так багата, дазналіся, трыццаць шосты пайшоў тады, перад самым канцом вайны. Паходзіў ён з прыаральскіх казахаў. Ягоны аул Бешагач аддзялялі ад Жангельдзі трыццаць кіламетраў па ўзбярэжжы. І хоць даўно ўжо Казангап паехаў адтуль, ён ні разу не наведаў свой Бешагач. Былі на тое прычыны. Бацьку ягонага, выяўляецца, выслалі, раскулачыўшы, і неўзабаве ён памёр недзе па дарозе, вяртаючыся са ссылкі, калі высветлілася, што ніякі ён не кулак, што трапіў ён пад перагіб і што памылкова, дарэмна так жорстка абышліся з такімі сераднякамі-гаспадарамі, як ён. Далі адбой, але позна было ўжо. Сям'я - браты, сёстры - раскідаліся тым часам хто куды, толькі б ад сваіх мясцін далей. І з той пары пра іх не чуваць нічога. Казангапа, тады маладога хлопца, асабліва порсткія актывісты ўсё падбухторвалі выступіць на сходзе з асуджэннем бацькі, каб ён сказаў на людзях, што горача падтрымлівае лінію, што бацька ягоны быў правільна асуджаны як варожы элемент, што ён адракаецца ад такога бацькі, што такім, як ягоны бацька, класавым ворагам няма месца на зямлі і паўсюль іх павінна чакаць немінучая пагібель.

Давялося Казангапу падацца ў няблізкі свет, каб уратавацца той ганьбы. Цэлых шэсць год працаваў ён у Бетпак-Дале - у Галодным стэпе пад Самаркандам. Зямлю тую, адвеку не чапаную, пачыналі тады асвойваць пад бавоўну. Людзі былі патрэбныя да зарэзу. Жылі ў бараках, капалі канавы. Грабаром быў, трактарыстам быў, брыгадзірам быў, грамату ганаровую атрымаў Казангап за ўдарную працу. Там і ажаніўся. У Галодны стэп ехалі тады людзі на заробкі з усіх бакоў. З-пад Хівы прыехала каракалпачка Букей разам з сям'ёй брата на бетпак-далінскія работы. А выйшла так, што суджана было ім сустрэцца. Ажаніліся ў Бетпак-Дале і рашылі вярнуцца на радзіму Казангапа, на Аральскае мора, да сваіх людзей, на сваю зямлю. Але толькі не прадумалі ўсё да канца. Ехалі доўга, з перасадкамі, а калі яшчэ адну перасадку пачалі рабіць, на Кумбеле, сустрэў Казангап выпадкова сваіх аральскіх землякоў і зразумеў з размоў, што не варта яму вяртацца ў Бешагач. Справамі і цяперашнімі там займаліся ўсё тыя ж перагібшчыкі. А калі так, не стаў Казангап вяртацца ў свае мясціны. Не таму, што нечага баяўся, цяпер у яго была грамата самога Ўзбекістана. Не хацелася бачыць людзей, што гатовыя былі зганьбіць яго. Як пасля ўсяго спакойна вітацца, рабіць выгляд, што нічога не адбылося!

Казангап не любіў пра гэта ўспамінаць і не разумеў, што, акрамя яго, пра тое даўно ўжо забыліся. За доўгія-доўгія гады, што мінулі пасля прыезду ў саразекі, толькі разы са два даў ён адчуць, што для яго няма забытага. Аднойчы сын зрабіў яму прыкра, другім разам сам Едыгей няўклюдна пажартаваў.

Падчас аднаго з прыездаў Сабітжана сядзелі яны ўсе за чаем, гаворкі вялі, навіны гарадскія абгаворвалі. Расказваў, між іншым, Сабітжан, пасмейваючыся, што тыя казахі ды кіргізы, якія ў гады калектывізацыі аселі ў Сіньцзяне, цяпер зноў вяртаюцца. Там іх Кітай так прыціснуў у камунах - есці забаранілі людзям дома, толькі з агульнага катла тры разы на дзень - вялікія і малыя ў чарзе з місамі. Кітайцы ім такое паказалі, што бягуць яны адтуль, як пяты апёкшы, пакідаўшы ўсю маёмасць. У ножкі кланяюцца, укленчваюць - толькі пусціце назад.

- Што тут добрага? - пазмрачнеў Казангап, і вусны ягоныя затрымцелі ад гневу. З ім такое здаралася не часта, калі не сказаць, - бадай, ніколі, бо з сынам гэтак не гаварыў ён, наўпроці, заўсёды ледзь не хукаў на яго, вучыў, ні ў чым не адмаўляў, верачы, што той выйдзе ў не абы-якія людзі. - Навошта ты смяешся з гэтага? - дадаў ён глуха, усё больш чырванеючы. - Гэта ж бяда людская.

- А як жа мне гаварыць? Во дзіва! - запярэчыў Сабітжан. - Як ёсць, так і гавару.

Бацька нічога не адказаў, адставіў ад сябе піялу з чаем. Ягонае маўчанне рабілася невыносным.

- І наогул, на каго крыўдаваць? - здзіўлена паціскаючы плячыма, загаварыў Сабітжан. - Не разумею. Яшчэ раз кажу - на каго крыўдаваць? На сам час - яго не спыніць. На ўладу - не маеш права.

- Ведаеш, Сабітжан, мая справа, яна пад сілу мне. У іншыя справы я не лезу. Але запомні, сын, я думаў, што ты сваім розумам ужо дайшоў, дык вось запомні. Толькі на бога не можа быць крыўды - калі смерць пашле, значыцца, жыццю канец надышоў, на тое і нарадзіўся, - а за ўсё астатняе на зямлі можна спытаць! - Казангап падняўся з месца і, не гледзячы ні на каго, раззлаваны, выйшаў з дому, пайшоў некуды...

А другім разам, шмат год пасля таго, калі абжыліся, атайбаваліся ў Баранлы-Буранным, калі нарадзіліся і выраслі дзеці, заганяючы пад вечар жывёлу ў загон, а было тое вясной, Едыгей пажартаваў, гледзячы на ладнаваты ўжо авечы статак:

- Разбагацелі мы з табой, Казаке, хоць ты бяры ды раскулачвай нас нанова!

Казангап зірнуў на яго порстка, аж вусны натапырыліся.

- Ты гавары, ды не загаворвайся!

- Ды ты што, жартаў не разумееш, ці як?

- З гэтым не жартуюць.

- Ды кінь ты, Казаке. Сто год мінулася...

- У тым і справа. Дабро адбяруць у цябе - не прападзеш, выжывеш. А як душу растопчуць, гэта не паправіць ужо...

Але ў той дзень, калі яны ішлі саразекамі з Кумбеля ў Баранлы-Буранны, да тых размоў было яшчэ далёка. І яшчэ ніхто не ведаў, як і чым скончыцца ўсё на новым месцы, ці доўга здолеюць там пратрымацца, прыжывуцца ці пойдуць далей па свеце. Проста гаворка ішла пра жытку, і Едыгей пацікавіўся, як здарылася, што Казангап на фронт не трапіў, мо хвароба якая знайшлася?

- Не, дзякуй богу, здаровы я, - адказаў Казангап, - ніякай хваробы ў мяне не было, і ваяваў бы, думаю, не горш за іншых. Тут па-другому сталася...

Пасля таго як не адважыўся Казангап вяртацца ў Бешагач, засталіся яны на станцыі Кумбель, а то ж дзе яшчэ. Зноў у Галодны стэп - далёка надта, ды і навошта тады было вяртацца адтуль? На Арал - таксама перадумалі. А начальнік станцыі, добры чалавек, заўважыў іх, гаротных, і распытаўшы, адкуль яны і чым думаюць займацца, пасадзіў Казангапа і Букей на таварняк да раз'езда Баранлы-Буранны. Там, сказаў, патрэбны людзі, вас там чакаюць. Запіску напісаў начальніку раз'езда. І не памыліўся. Як ні гнятліва, цяжка было нават у параўнанні з Галодным стэпам - там людзей была процьма, праца кіпела, - як ні страшна было ў бязводных саразеках, але памалу звыкліся, прыцярпеліся і зажылі. Што ні кажы, а самі сабе гаспадары. Абое лічыліся пуцявымі рабочымі на перагонах, хоць і рабілі ўсё, што мелася там рабіць. Вось так і пачалося іх сумеснае жыццё, Казангапа і ягонай маладой жонкі Букей, на тым бязлюдным раз'ездзе. Праўда, парываліся разы са два, ашчадзіўшы грошай, перабрацца куды-небудзь у іншае месца, бліжэй да станцыі ці горада, але пакуль яны збіраліся, тут і вайна пачалася.

І пайшлі эшалоны праз Баранлы-Буранны на захад з салдатамі, на ўсход з эвакуацыйнымі, на захад са збожжам, на ўсход з параненымі. Нават на такім глухім паўстанку можна было адчуць, як увачавідкі і пачыналася ўсё ў вялікім свеце...

Раз-пораз раўлі паравозы, патрабуючы адкрыцця семафораў, а насустрач ім - зноў жа гудкі... Шпалы не вытрымлівалі нагрузкі, угіналіся, раней часу адраблялі сваё рэйкі, трацячы форму ад нагрузак. Ледзь паспявалі замяніць палатно ў адным месцы, тэрмінова патрабаваўся рамонт у другім.

І ні канца, ні краю - і адкуль толькі браліся людзі, эшалон за эшалонам імчалі на фронт удзень і ўночы, тыднямі, месяцамі, а потым і гадамі. І ўсё на захад - туды, дзе свет ішоў на свет, і было тое не на жыццё, а на смерць...

Праз нейкі час дайшла чарга і да Казангапа. З Кумбеля перадалі позву - з'явіцца на зборны пункт. Начальнік раз'езда схапіўся за галаву, застагнаў - забіралі лепшага пуцейшчыка, іх і так было на раз'ездзе паўтара чалавекі. Але што ён мог, хто б яго слухаць стаў... Засмяюць, калі сказаць, што тэрмінова патрэбна яшчэ адна запасная лінія. Каму цяпер у галаве - вораг пад Масквой...

І ўжо была на парозе першая ваенная зіма, ранняя, з раннімі адвячоркамі, імглістая, з лютымі халадамі. А напярэдадні той раніцы выпаў снег. Уночы пайшоў. Спярша лёгкім сейвам, а потым паваліў густа і зацята. І пасярод шырокай глушэчы саразекаў, бясконца ахінаючы раўніны, лягла агромністым покрывам чыстая снегавая бель. І адразу заварушыліся, пачалі месці снег саразекскія вятры. То былі пакуль яшчэ кволыя, на самым пачатку вятры, а потым ужо ўсхопяцца, закруцяць, завар'ююцца сапраўдныя завірухі. І што тады будзе з танюсенькай нітачкай чыгункі, што палавініла з краю ў край Сярэдзінныя землі вялікіх жоўтых стэпаў, напятая так, што, глядзі, парвецца... Наструненая была тая нітка, і ўсё рухаліся і рухаліся цягнікі ў той і другі бок...

Тым ранкам ад'язджаў Казангап на фронт. Ад'язджаў адзін, без усялякіх праводзін. Калі яны выйшлі з дому, Букей прыпынілася, сказала, што ў яе ад снегу закружылася галава. Казангап падхапіў захінутае ў цёплае дзіця з яе рук. Тады ўжо Айзада ў іх была. І яны пайшлі, магчыма, апошні раз пакідаючы сляды побач на снезе. Але не жонка праводзіла Казангапа, а ён пасля давёў яе да стрэлачнай будкі, перад тым, як сесці на таварняк да Кумбеля. Цяпер Букей заставалася стрэлачніцай замест мужа. Тут яны развіталіся. Усё, што трэба было сказаць, было сказана яшчэ ноччу. Паравоз стаяў ужо, гатовы ў дарогу. Машыніст прыспешваў, рабіў знакі Казангапу. І як толькі Казангап развітаўся канчаткова, як пабег да паравоза, той даў доўгі гудок, а потым ужо, забраўшы Казангапа, пастукваючы коламі, папоўз на стрэлку, дзе, адкрыўшы ім пуць, стаяла Букей, туга павязаная хусткай, у мужчынскіх ботах, са сцяжком у адной руцэ, з дзіцём у другой. Апошні раз памахалі адно аднаму. Мільгануліся - аблічча, пагляд, рука, семафор...

А цягнік тым часам усё імчаў, пакрываючы ляскатам маўклівасць саразекаў, што наплывалі на цягнік і адплывалі ад яго, як нейкі белы сон. Вецер біўся аб паравоз, несучы з сабой пах свежага, нечапанага паху стэпавага снегу... Казангап стараўся як даўжэй затрымаць у лёгкіх гэты пах саразекскіх прастораў і зразумеў, як зямля гэтая дарагая яму...

На Кумбелі ішла адпраўка мабілізаваных. Строілі ўсіх у рады, рабілі пераклічку і размяркоўвалі па вагонах. І вось тут здарылася дзіўная гісторыя. Калі Казангап пайшоў са сваёй калонай на пагрузку, нехта з работнікаў райваенкамата дагнаў яго на хаду.

- Асанбаеў Казангап! Хто тут Асанбаеў? Выйсці са строю! Ідзі за мной!

Як сказана, так і зрабіў Казангап.

- Я Асанбаеў!

- Дакументы!.. Правільна. Ён самы. А цяпер за мной.

І яны пайшлі назад на станцыю, дзе памяшчаўся пункт збору, і той чалавек сказаў яму:

- Вось што, Асанбаеў, ты давай вяртайся дамоў. Едзь назад. Зразумеў?

- Зразумеў, - адказаў Казангап, хоць нічога не зразумеў.

- У такім разе тэпай адсюль, не замінай тут. Ты свабодны.

Казангап застаўся ў трывожлівым натоўпе тых, хто ад'язджаў і хто праводзіў, ён быў разгублены, хоць напачатку і ўзрадаваўся быў, а потым раптам аж горача стала яму ад здагадкі, што мільганулася ў свядомасці. Дык вось яно што! І ён пачаў прабівацца праз людскі натоўп да дзвярэй начальніка збору.

- Куды ты, куды лезеш? - закрычалі тыя, што таксама хацелі трапіць да начальніка.

- У мяне тэрміновая справа! Эшалон адыходзіць, тэрміновая справа! - І прабіўся.

У накураным да шызай імглы пакоі, сярод тэлефонаў, папер і людзей, што ціснуліся да стала, ахрыплы чалавек узняў знерваваны твар ад стала, калі Казангап праціснуўся да яго.

- Ты чаго, якое пытанне?

- Я не згодны.

- З чым не згодны?

- Бацька мой быў апраўданы з тым, што трапіў пад перагіб. Ён не кулак! Праверце ў мяне ўсе паперы! Ён апраўданы як серадняк!

- Чакай, чакай! Чаго табе трэба?

- Калі мяне не бярэце з гэтай прычыны, дык гэта няправільна.

- Слухай, не баламуць. Кулак, серадняк - каму цяпер справа да гэтага? Ты адкуль зваліўся? Ты хто такі?

- Асанбаеў з раз'езда Баранлы-Буранны.

Начальнік пачаў зазіраць у спісы.

- Так бы і сказаў. Тлуміш тут галаву. Серадняк, бядняк, кулак! На табе броня. Памылкова выклікалі. Ёсць загад самога таварыша Сталіна - чыгуначнікаў не чапаць, усе застаюцца на месцах. Давай не перашкаджай тут, гані на свой раз'езд і справай займайся...

 

Надвячорак заспеў іх недзе ў дарозе, непадалёк ад Баранлы-Бураннага. Цяпер яны зноў набліжаліся да чыгуначнай лініі, і ўжо чуваць былі паравозныя гудкі, і можна было разгледзець вагонныя саставы. Здалёк у саразеках яны выглядалі несамавітымі, як цацкі. Сонца паволі згасала за імі, высвечваючы і адначасна як бы прыцяняючы чыстыя лагі і ўзгоркі наўкол, і разам з тым нячутна нараджаўся на зямлі прыцемак, глухнучы ад сінізны і пахаў вясновай зямлі, што дыхала яшчэ зімовай халадэчай і вільгаццю.

- Вось наш Баранлы! - паказаў рукой Казангап, павярнуўшыся да Едыгея на вярблюдзе і да Укубалы, што была побач. - Цяпер мала засталося, скора дабярэмся, памагай бог. Адпачнеце.

Наперадзе, там, дзе чыгунка ледзь прыкметна выгіналася, на пустэльнай роўнядзі стаяла колькі дамкоў, а на запасным пуці чакаў адкрыцця семафора чарговы састаў. І далей і наўкол чыстае поле, адхонныя ўзгоркі - нямая, нямераная пространь, стэп ды стэп...

Сэрца ў Едыгея затрымцела - сам прыморскі стэпавік, звыклы да аральскай галізны, ён не чакаў такога. Ад сіняга, ад вечна зменлівага мора, на беразе якога вырас, да пустэльнага бязмор'я! Як жа тут жыць?!

Укубала, ідучы побач, паклала руку на Едыгееву нагу і прайшла так колькі крокаў, не забіраючы рукі. Ён зразумеў. «Нічога, - казала яна, - галоўнае, каб здароўе тваё вярнулася. А там пажывем - пабачым...»

Так набліжаліся яны да мясціны, дзе належала ім, як выявілася потым, пражыць доўгія гады - усё астатняе жыццё.

Неўзабаве сонца згасла, і ўжо ў цемначы, калі выразна на саразекскім небе пазначыліся шматлікія зоры, яны дабраліся да Баранлы-Бураннага.

Некалькі дзён жылі ў Казангапа. А потым аддзяліліся. Далі ім пакой у тадышнім бараку для пуцейскіх рабочых, і так пачалося іх жыццё на новым месцы.

Пры ўсіх нягодах і цяжкасцях, асабліва напачатку, несумненным набыткам былі ўсё ж паветра і малако. Паветра было невыказнай чысціні, другі такі некрануты, першародны, можна сказаць, свет знайсці было цяжка.

- Мы тут з жонкай параіліся, - сказаў Казангап, - нам свайго малака хапае, а вы бярыце сабе на падой нашу Белагаловую. Яна вярблюдзіца маладая, але малако добрае ў яе. Даглядайце і карысць майце, толькі глядзіце, каб сысуна не замарыць. Ён ваш, мы з жонкай так парашылі. Зберажэш - статак ад яго завяжацца. Надумаеш раптам ад'язджаць - прадасі, грошы будуць.

Сысунок у Белагаловай - чарнявенькі, з малюсенькімі цёмненькімі гарбочкамі - нарадзіўся ўсяго два тыдні таму. І такі наўздзіў вірласценькі - вялікія, пуклявыя вільготныя вочы яго свяціліся дзіцячай нейкай ласкай і цікаўнасцю. Іншым разам ён пачынаў смешна бегаць, падскокваць, гарэзіць каля маткі і клікаць яе, калі заставаўся ў загончыку, амаль чалавечым жаласным галаском. Хто мог бы падумаць - гэта і быў будучы Буранны Каранар. Той самы нястомны і магутны, які стане з часам славутасцю гэтых мясцін. З ім будуць звязаны шмат якія падзеі ў жыцці Бураннага Едыгея. А тады сысунку патрэбны быў хіба догляд. Моцна прыкіпеў душой да яго Едыгей. Аддаваў яму ўвесь вольны час. На зіму маленькі Каранар выйшаў падрослым, яму пашылі цёплую папонку, што зашпілялася на падбрушку. У гэтай папонцы ён быў і зусім смешным - толькі галава, шыя, ногі ды два гарбылькі вытыркваліся. У той апранасе ён хадзіў усю зіму і пачатак вясны - цэлыя суткі ў стэпе пад адкрытым небам.

Перад зімой таго года Едыгей адчуў, як паступова вярталася да яго сіла. Нават не заўважыў, калі галава перастала кружыцца. Неўпрыкмет прапаў надакучны гул у вушах, перастаў аблівацца потам пры рабоце. А ўзімку ў час вялікіх заносаў на дарозе ён ужо мог нароўні з усімі выходзіць на аўрал. А потым гэтак пачулася яму добра, забыўся нават, як мучыўся яшчэ нядаўна, як ногі ледзь перастаўляў. Спраўдзіліся словы таго з рыжай барадой доктара.

У хвіліну лагоды Едыгей, здаралася, жартаваў з верблюдзяняці, абдымаў за шыю, лашчыў яго:

- Мы з табой як тыя малочныя браты. Ты вунь падрос на малацэ ад Белагаловай, а я ад кантузіі пазбавіўся, здаецца. Дай бог, каб назаўсёды. Розніца толькі тая, што ты ссаў вымя, а я даіў ды шубат рабіў...

Праз многа год, калі Буранны Каранар здабыў такую славу ў саразеках, што прыязджалі нейкія людзі фатаграфаваць яго, а гэта было, калі вайна ўжо забылася, дзеці вучыліся, калі на раз'ездзе паявілася вадакачка і праблема вады такім чынам канчаткова была вырашана, а Едыгей ужо дом паставіў пад бляшаным дахам, - словам, калі жыццё пасля столькіх нягод і выпрабаванняў увайшло нарэшце ў сваё нармальнае для чалавечай жыткі рэчышча, тады адбылася адна размова, якую Едыгей доўга памятаў потым.

Прыезд фотакарэспандэнтаў, так яны самі назваліся, вядома, быў не абы-чым. Рухавыя, гаваркія фотакоры, іх было трое, не паскупіліся на абяцанкі - прадрукуем, маўляў, ва ўсіх газетах пра Каранара і ягоных гаспадароў. Шум і мітусніна вакол Каранара не надта падабаліся - ён раздражнёна ўскрыкваў, скрыгаў зубатай пашчай і недаступна задзіраў галаву, каб ад яго адступіліся. Прыезджым даводзілася ўвесь час прасіць Едыгея, каб ён утаймоўваў вярблюда, паварочваў яго то так, то гэтак. А Едыгей, у сваю чаргу, кожны раз клікаў дзяцей, жанчын і самога Казангапа, каб, значыцца, не адзін ён, а ўсе разам былі знятыя, меркаваў, што так будзе лепш. Фотакоры ахвотна згаджаліся з гэтым, шчоўкалі сабе сваімі машынкамі. Самы каронны нумар быў, калі на Бураннага Каранара насела ўся дзятва, двое на шыю, а яшчэ чалавек пяць на спіну, а пасярэдзіне сам Едыгей, - вось, маўляў, які магутны гэты цуд-вярблюд! Столькі было воклічаў і весялосці! А потым прыезджыя прызналіся, што для іх важна зазняць атана самога, без людзей. Ну што ж, калі ласка!

І тады фатографы пачалі здымаць Бураннага Каранара, цэлячыся збоку, спераду, побліз, здаля, як маглі і ўмелі, а потым з дапамогай Едыгея і Казангапа пачалі рабіць абмеры - вышыню ў зашыйку, абмах грудзіны, абмах запясця, даўжыню постаці, і ўсё запісвалі, захапляючыся:

- Цудоўны бактэрыян! Вось дзе гены папрацавалі! Класічны тып бактэрыяна! Якая грудзіна, які экстэр'ер!

Прыемна было, вядома, Едыгею чуць усё гэта, але давялося спытаць, што гэта такое, напрыклад, «бактэрыян». Выявілася, так завецца ў навуцы старажытная парода двухгорбых вярблюдаў.

- А навошта вам гэтыя абмеры?

- Дзеля навуковых дадзеных.

Наконт газет і часопісаў прыезджыя пусцілі пыл у вочы, але праз паўгода прыслалі нейкі падручнік, на вокладцы якога быў ва ўсёй сваёй красе класічны бактэрыян - Буранны Каранар. Фотаздымкаў прыслалі цэлую кучу, былі нават каляровыя. Нават паводле здымкаў можна меркаваць - шчаслівая, харошая была пара. Нягоды пасляваенныя адышлі, дзеці яшчэ не выраслі са свайго малечага ўзросту, дарослыя ўсе жывыя-здаровыя, і старасць яшчэ чакала свайго за гарамі.

Тым днём у гонар гасцей зарэзаў Едыгей баранчыка і наладзіў добрае частаванне для ўсіх баранлінцаў. Шубата, гарэлкі і закусі рознай хапала. Тады заязджаў на пераезд орсаўскі крама-вагон, у якім было ўсё, што душа пажадае. Грошы б толькі былі. Розныя там крабы, чырвоная і чорная ікра, рыба розных гатункаў, каньяк, каўбаса, цукеркі і ўсялякае рознае. І трэба ж, калі ўсё ёсць, не надта куплялі. Навошта лішняе? Цяпер пра гэтую краму даўно не чуваць...

А тады хораша пасядзелі, пілі нават за Бураннага Каранара. І ў размове высветлілася, што госці дазналіся пра Каранара ад Елізарава. Гэта Елізараў расказаў ім, што ў саразеках жыве ягоны сябра Буранны Едыгей і што ён гаспадар самага прыгожага вярблюда на свеце! Елізараў, Елізараў! Цудоўны чалавек, знаўца саразекаў, вучоны...

Расказалі яны гасцям, то Казангап, то Едыгей, дапаўняючы адзін аднаго, саразекскае паданне пра гісторыю пачынальніцы тутэйшай пародьі вярблюдаў, пра славутую белагаловую вярблюдзіху Акмаю і яе не менш славутую гаспадыню Найман-Ану, што спачывала на могілках Ана-Бейіт. Бач, адкуль вёў свой род Буранны Каранар!

Праводзілі гасцей пад вечар ужо. Задаволены, нават горды быў Едыгей. Тады і сказаў Казангапу не падумаўшы. Выпіў бо з гасцямі. Але што сказана, тое сказана.

- А што, Казаке, прызнайся, - сказаў ён Казангапу, - не шкадуеш, скажы, што аддаў мне ў падарунак сысунком Каранара?

Казангап глянуў на яго з усмешкай. Мусіць, не чакаў такога. І, памаўчаўшы, адказаў:

- Усе мы людзі, вядома. Але ведаеш, ёсць такі закон, продкамі яшчэ прыдуманы: мал несі кудайдан. Гэтая справа ад бога. Толькі тваім павінен быць Каранар, і толькі ты ягоны гаспадар. А каб патрапіў ён, скажам, у іншыя рукі, невядома, якім быў бы ён, а можа, і не выжыў бы нават, здох ці што яшчэ. Асунуўся б з абрыва, напрыклад. Табе ён павінен быў належаць. У мяне і раней былі вярблюды, і някепскія. І ад гэтай жа маткі, ад Белагаловай, ад якой Каранар. А ў цябе ён быў адно-адзіны, у падарунак бо дадзены быў... Дай бог, каб яшчэ сто год табе служыў. А ты так не думай, як сказаў...

- Ну прабач, прабач, Казаке, - засарамаціўся Едыгей, шкадуючы, што ляпнуў лішак.

І далей сказаў Казангап. Паводле падання, залатая матка Акмая прынесла сямёра дзетак прыплоду: чатырох матак, трох самцоў. І вось з тае пары ўсе маткі нараджаюцца светлыя, белагаловыя, усе самцы, наадварот, чорнагаловыя, а самі рудой масці. Таму Каранар і ўдаўся такім. Ад белагаловай маткі чорны вярблюд. Гэта першая прыкмета яго паходжання ад Акмаі, і з той пары хто ведае, колькі год прайшло, дзвесце, трыста, пяцьсот, але ў саразеках род Акмаі не згасае. І не-не ды і паявіцца такі вярблюд-сыртан, звышвярблюд, значыцца, як Буранны Каранар. А Едыгею, бадай, павязло папраўдзе. На ягонае шчасце нарадзіўся Каранар і патрапіў яму ў рукі...

А калі надышла пара нешта рабіць з Каранарам - ці звалхаць ці трымаць яго на ланцугу, таму што пачаў ён вар'явацца страшэнна, не падпускаючы да сябе людзей, збягаў, прападаў недзе па колькі сутак, - Казангап у вочы сказаў Едыгею, калі той пачаў раіцца з ім:

- Гэта справа твая. Хочаш спакойнага жыцця - звалхай. Хочаш славы - не чапай. Але тады бяры на сябе за яго адказ. Хопіць сіл і цярпення - пачакай, перабунтуе гады са тры і будзе потым за табой хадзіць.

Не стаў чапаць Едыгей Бураннага Каранара. Рукі не падняліся. Пакінуў яго атанам. Але здаралася - плакаў праз яго крывавымі слязьмі.

 

V

 

Цягнікі ў гэтым краі ішлі з усходу на захад і з захаду на ўсход... А па баках ад чыгункі ў гэтым краі ляжалі вялікія пустэльныя прасторы - Сары-Азекі, Сярэдзінныя землі жоўтых стэпаў. У гэтым краі любая адлегласць вымяралася ў дачыненні да чыгункі, як ад Грынвічскага мерыдыяна.

А цягнікі ішлі з усходу на захад і з захаду на ўсход...

 

Раным-рана ўсё было гатова. Наглуха спавітае ў густую кашму і перавязанае зверху ваўнянай тасьмой цела Казангапа з захутанай галавой паклалі ў трактарны прычэпчык, папярэдне паслаўшы на дно пілавання, стружак і слой чыстага сена. Трэба было не вельмі што затрымлівацца з выездам, каб да вечара, не пазней пяці-шасці гадзін, паспець вярнуцца з могільніка. Трыццаць кіламетраў у адзін канец ды столькі ж у другі, ды там само пахаванне - вось і атрымліваецца, што памінкі спраўляць давядзецца недзе толькі каля шасці вечара. Так і выпраўляліся ў дарогу, каб паспець з памінкамі. І ўсё было ўжо гатова. Трымаючы на повадзе асядланага і прыбранага яшчэ з учарашняга вечара Каранара, Буранны Едыгей прыспешваў людзей. І вечна яны важдаюцца. Сам ён, хоць і не спаў усю ноч, выглядаў падцягнутым, засяроджаным, хоць і змарнеў. Чыста паголены, сівавусы і сівабровы Едыгей быў у лепшым сваім убранні - хромавых ботах, у вельветавых велікаватых галіфэ, у чорным пінжаку паверх белай кашулі, і на галаве святочная фуражка чыгуначніка. На грудзях яго паблісквалі ўсе баявыя ордэны, медалі і нават значкі ўдарніка пяцігодак. Усё гэта яму пасавала і надавала спаважнасці.

На провады сабраліся ўсе баранлінцы ад малога да вялікага. Тоўпіліся каля прычэпа, чакалі выезда. Жанчыны не перастаючы плакалі. Неяк само сабой выйшла, Буранны Едыгей сказаў прысутным:

- Мы зараз адпраўляемся на Ана-Бейіт, на самы пашаноўны старадаўні могільнік у саразеках. Нябожчык Казангап-ата заслужыў гэтага. Ён сам завяшчаў, каб пахавалі яго там. - Едыгей задумаўся, што сказаць яшчэ, і працягваў: - Значыць, скончыліся вада і соль, назначаныя яму на раду. Гэты чалавек праслужыў на нашым раз'ездзе роўна сорак чатыры гады. Можна сказаць, усё жыццё. Калі ён тут пачынаў, не было нават вадакачкі. Ваду прывозілі ў цыстэрне на цэлы тыдзень. Тады не было снегаачышчальнікаў і другіх машын, якія цяпер ёсць. Не было нават такога трактара, на якім мы цяпер вязём яго хаваць. Але ўсё роўна цягнікі ішлі і шлях ім быў заўсёды адкрыты. Ён сумленна адслужыў свой век на Баранлы-Буранным. Ён быў добры чалавек. Вы ўсе ведаеце. А цяпер мы рушым. Усім туды няма на чым і няма чаго ехаць. Ды і лінію не маем права пакідаць. Мы паедзем туды ўшасцёх. І ўсё зробім як належыць. А вы чакайце нас і рыхтуйцеся; як вернемся, усе збірайцеся на памінкі, клічу ад імя яго дзяцей, вось яны - сын і дачка яго...

Хоць Едыгей і не думаў, атрымаўся нібы як маленькі жалобны мітынг. З тым яны і рушылі. Баранлінцы прайшлі крыху за прычэпам і засталіся кучкай за дамамі. Некаторы час чуўся яшчэ плач - то галасілі ўслед Айзада і Укубала...

І калі сціхлі, засталіся ззаду галашэнні і яны ўшасцёх, усё далей адыходзячы ад чыгункі, паглыбіліся ў саразекі, Буранны Едыгей з палёгкай уздыхнуў. Цяпер яны былі самі па сабе, і ён ведаў, што трэба рабіць.

Сонца ўжо падымалася над зямлёй, шчодра і ўсцешна заліваючы святлом саразекскія прасторы. Пакуль у стэпе яшчэ панавала прахалода і нішто не замінала іх руху. Звычна і недасяжна луналі ў вышыні два каршуны ды іншы раз пырхалі з-пад ног жаўранкі, збянтэжана шчабечучы і трапечучы крыльцамі. «Хутка і яны паляцяць. Разам з першым снегам збяруцца ў чароды і паляцяць», - падумаў сам сабе Едыгей, уявіўшы на імгненне, як цярусіць снег і як у той снежнай мільгаці адлятаюць птушкі. І зноў успомнілася яму чамусьці тая лісіца сярод ночы, якая прыбягала да чыгункі. Ён нават паглядзеў употай па баках - ці не ідзе следам. І зноў падумалася яму пра вогненную ракету, што падымалася той ноччу над саразекамі. Здзіўляючыся гэтым думкам сваім, ён усё ж прымусіў сябе забыць пра ўсё. Не пра тое трэба думаць у гэтыя хвіліны, хоць шлях быў далёкі...

Узвышаючыся на сваім Каранары, Буранны Едыгей ехаў уперадзе, паказваючы напрамак на Ана-Бейіт. Шырокім, размашыстым крокам ішоў пад ім Каранар, усё больш уцягваючыся ў дарожны рытм руху. Для дасведчанага чалавека Каранар быў асабліва прыгожым на хаду. Галава вярблюда на горда выгнутай шыі нібы плыла над хвалямі, застаючыся амаль нерухомай, а ногі, даўжэзныя і сухажылыя, стрыглі паветра, нястомна адмерваючы крокі па зямлі. Едыгей сядзеў паміж гарбамі ёмка, зручна, упэўнена. Ён быў рады, што не трэба прыспешваць Каранара, той ішоў, лёгка і чуйна, ловячы кожнае жаданне гаспадара. Ордэны і медалі на грудзях Едыгея лёгенька пазвоньвалі на хаду і свяціліся ў промнях сонца. Але гэта яму не перашкаджала.

Услед за ім рухаўся трактар «Беларусь» з прычэпам. У кабіне побач з маладым трактарыстам Калібекам сядзеў Сабітжан. Учора ён усё ж залішне выпіў, забаўляючы баранлінцаў рознымі байкамі аб людзях, якімі кіруюць па радыё, і ўсякай іншай балбатнёй, а цяпер быў пануры і маўклівы. Галава яго ківалася з боку на бок. Едыгей баяўся, как не разбіліся яго акуляры. У прычэпе побач з целам Казангапа сядзеў, зажурыўшыся, муж Айзады. Ён жмурыўся на сонца і зрэдку паглядаў па баках. Гэты нікчэмны алкаголік трымаўся ўсё ж цяпер як чалавек. Ні кроплі не ўзяў у рот. Кідаўся ўсюды дапамагаць, ва ўсіх справах, і пры вынасе нябожчыка асабліва стараўся, падстаўляў плячо. Калі ж Едыгей прапанаваў яму прымасціцца ззаду на вярблюдзе, той адмовіўся. «Не, - сказаў ён, - я буду сядзець побач з цесцем, суправаджаць яго ад пачатку да канца». Гэта і Едыгей ухваліў і ўсе баранлінцы. І як рушылі яны з месца, то больш за ўсіх і мацней плакаў менавіта ён, седзячы ў трактарным прычэпку, прытрымліваючы лямцавы скрутак з целам Казангапа. «А што, раптам чалавек возьмецца за розум ды кіне піць! Якое шчасце было б для Айзады і дзяцей».

Гэтую маленькую і незвычайную працэсію ў бязлюдным стэпе, якую вёў чалавек на пышна ўбраным вярблюдзе, замыкаў калёсны экскаватар «Беларусь». У яго кабіне ехалі Эдыльбай і Жумагалі. Чорны, як мурын, прыземісты Жумагалі сядзеў за рулём. Звычайна ён кіраваў гэтай машынай пры розных работах на чыгуначных пуцях. На Баранлы-Буранным ён з'явіўся зусім нядаўна, і цяжка яшчэ было сказаць, ці надоўга тут затрымаецца. Побач з ім, узвышаючыся на цэлую галаву, ехаў Доўгі Эдыльбай. Усю дарогу яны аб нечым размаўлялі.

Трэба дзякаваць начальніку раз'езда Аспану. Ён аддаў на пахаванне ўсю тэхніку, якая была на раз'ездзе. Правільна разважаў малады начальнік раз'езда - калі ехаць так далёка ды яшчэ ўручную капаць магілу, то наўрад ці яны паспеюць вярнуцца да вечара, бо яму трэба капаць вельмі глыбокую і з бакавой нішай, як гэта звычайна рабілася ў мусульман.

Спачатку Бураннага Едыгея гэта прапанова крыху збянтэжыла. Ён ніколі нават не думаў, каб яму прыйшло ў галаву капаць магілу не ўласнымі рукамі, а экскаватарам. У час гэтай размовы ён сядзеў перад Аспанам у глыбокім одуме і з недаверам хмурыў лоб. Але Аспан усё ж неяк пераканаў старога.

- Едзіке, я вам добра раю. А каб вы не сумняваліся, каб вас нічога не трывожыла, пачніце спачатку капаць уручную, ну, скажам, першыя лапаты. А пасля экскаватарам уміг. Грунт у саразеках сухі, што камень, самі ведаеце. Экскаватарам паглыбіце, колькі трэба, а пад канец зноў уручную возьмецеся, каб, як гаворыцца, да ладу давесці. І час зберажэце, і зробіце ўсё як трэба.

І вось цяпер, чым далей яны падаваліся ў саразекі, ён усё больш прымаў параду Аспана як разумную і патрэбную. І нават здзіўляўся, як гэта ён сам не дайшоў сваім розумам. Вядома, так яны і зробяць, дасць бог, дасягнуўшы Ана-Бейіта. Так і належыць - выберуць на могілках зручнае месца, каб пакласці нябожчыка галавой у бок вечнай Каабы, пачнуць рыдлем ды лапатамі, што вязуць з сабой у прычэпе, а калі крыху паглыбяцца - пусцяць экскаватар выбраць яму да дна, а нішу збоку - казанак - і ложа закончаць уручную. Так яно будзе і хутчэй, і лепш.

З мэтай такой яны рухаліся ў гэты час па саразеках, то з'яўляючыся ланцужком на хібку ўзгоркаў, то хаваючыся ў шырокіх лагах, то зноў ясна вырысоўваючыся на раўнінах, - уперадзе Буранны Едыгей на вярблюдзе, за ім калёсны трактар з прычэпам, за прычэпам, як нейкі жук, вуглаваты і рукасты экскаватар «Беларусь» са скрэпам бульдозерным уперадзе і рабочым каўшом ззаду.

Азіраючыся апошні раз на раз'езд, якога ўжо не было відаць, Едыгей, на сваё вялікае здзіўленне, толькі цяпер заўважыў рыжага сабаку Жалбарса, які дзелавіта трухаў збоку. Калі ж гэта ён паспеў прывязацца? Пры выездзе з Баранлы-Бураннага яго нібыта не было. Каб ведаў, што ён выкіне такую штуку, прывязаў бы. Які хітры! Як прыкмеціць, што Едыгей на Каранары адпраўляецца некуды, дык абавязкова выбярэ момант, каб прымкнуць у спадарожнікі. Вось і цяпер нібы з-пад зямлі ўзнік. Бог з ім, падумаў Едыгей. Гнаць яго назад было позна, ды і ці варта траціць час з-за сабакі. Няхай сабе бяжыць. І, нібы адгадаўшы думкі гаспадара, Жалбарс абагнаў трактар і прыстроіўся крыху ўперадзе і з боку Каранара. Едыгей паказаў яму пугу. Але той і вухам не павёў. Позна пагражаеш ужо, маўляў. Ды і чаму не дапускаць яго да такой справы. Грудасты, з калматай шыяй, з абрубленымі вушамі і разумным, спакойным паглядам, рыжы сабака Жалбарс па-свойму быў прыгожым і адметным.

Між тым розныя думкі наведвалі Едыгея на шляху на Ана-Бейіт. Паглядаючы, як сонца падымалася над гарызонтам, адмяраючы бег часу, успамінаў ён усё пра тое ж, пра жыццё-быццё мінулае. Успамінаў тыя дні, калі яны з Казангапам былі маладымі і дужымі і, калі на тое, галоўнымі пастаяннымі рабочымі на раз'ездзе, іншыя не вельмі затрымліваліся на Баранлы-Буранным, як прыходзілі, так і знікалі. Ім з Казангапам часу не было перадыхнуць, таму што, хочаш не хочаш, даводзілася, ні на што не зважаючы, рабіць на раз'ездзе ўсё, што было неабходна. Цяпер услых успамінаць аб гэтым няёмка - маладыя смяюцца: старыя дурні, жыццё сваё губілі. А дзеля чаго? Так, сапраўды, дзеля чаго? Значыць, было дзеля чаго.

Аднойчы пры заносах двое сутак біліся не пакладаючы рук, чысцілі пуці ад снегу. На ноч паравоз падвялі з фарамі, каб асвятляць мясцовасць. А снег усё ідзе і вецер круціць. З аднаго боку чысціш, а з другога ўжо гурбу намяло. І холадна - не тое слова: твар, рукі папухлі. Залезеш у паравоз на пяць хвілін пагрэцца - і зноў за гэту гіблую саразекскую работу. І сам паравоз жа замяло ўжо вышэй колаў. Трое з прыехаўшых рабочых яшчэ да ночы збеглі. Ганілі саразекскае жыццё на чым свет стаіць. Мы, кажуць, не арыштанты, у турмах і то даюць час выспацца. З тым і падаліся, а раніцай, калі пайшлі цягнікі, свіснулі на развітанне:

- Эй, дураломы, хрэн вам у зубы!

Але не таму, што гэтыя залётныя малайцы аблаялі іх, а так здарылася, пабіліся яны на тым заносе з Казангапам. Так, было гэта. Ноччу стала невыносна. Снег сыпаўся, вецер, як злы сабака, чапляўся. Няма куды падзецца ад ветру. Паравоз пару пускае, а ад гэтага толькі туман. І фары ледзь-ледзь цьму прасвечваюць. Калі тыя трое пайшлі, яны з Казангапам засталіся вывозіць снег вярблюджай валакушай. Пара вярблюдаў была запрэжана. Не ідуць, стварэнні, ім таксама холадна і мутарна ад гэтай крутаверці. Снег на ўзбочынах па грудзі. Казангап цягнуў вярблюдаў за губы, каб яны ішлі за ім, а Едыгей на валакушы паганяў ззаду пугай. Так біліся яны да поўначы. А вярблюды потым упалі ў снег, хоць забі, зусім выбіліся з сілы. Што рабіць? Давядзецца кінуць усё, пакуль непагадзь сунімецца. Стаялі яны каля паравоза, засланіўшыся ад ветру.

- Хопіць, Казаке, палезем у паравоз, а там паглядзім, як надвор'е, - прамовіў Едыгей, стукаючы адна аб другую зледзянелымі рукавіцамі.

- Надвор'е якое было, такое і будзе. А ўсё роўна наша работа - расчышчаць пуці. Давай рыдлямі, не маем права стаяць.

- Ды што мы, не людзі?

- Нелюдзі - ваўкі ды рознае звяр'ё - па норах зараз пахаваліся.

- Ах ты гадзіна! - уз'юшыўся Едыгей. - Ды табе хоць здохні, і ты сам тут здохнеш! - І сунуў яму кулаком у твар.

Ну і схапіліся яны, паразбівалі губы адзін аднаму. Добра яшчэ, што выскачыў з паравоза качагар і ў час разбараніў.

Вось такі ён быў, Казангап. Цяпер такіх не знойдзеш. Няма такіх Казангапаў. Апошняга вязуць хаваць. Засталося - засыпаць зямлёю, развітацца - і на тым амін!

Думаючы пра гэта, Буранны Едыгей паўтараў сам сабе паўзабытыя малітвы, каб выверыць словы па парадку, узнавіць дакладней у памяці паслядоўнасць думак, звернутых да бога, бо толькі ён адзін, невядомы і нябачны, мог прымірыць у свядомасці чалавечай непрымірымасць пачатку і канца, жыцця і смерці. Для таго, напэўна, і складаліся малітвы. Да бога не дакрычышся, не спытаеш яго, для чаго, маўляў, ты так зрабіў, каб нараджацца і паміраць. Так і жыве чалавек з таго часу, як свет стаіць, - не згаджаючыся, прыміраецца. І малітвы гэтыя нязменныя з тых дзён, і гаворыцца ў іх усё пра тое ж - каб дарэмна не наракаў, каб суцешыўся чалавек. Але словы гэтыя, выспеленыя тысячагоддзямі, нібы зліткі золата, самародкі, апошнія з апошніх слоў, якія павінен сказаць жывы над мёртвым. Такі абрад.

І думалася яму яшчэ пра тое, што незалежна ад таго, ёсць бог на свеце ці яго няма, але ўспамінае чалавек пра яго звычайна, калі добра прыцісне, хоць і нядобра так рабіць. Таму, напэўна, і сказана - няверучы не ўспомніць пра бога, пакуль галава не забаліць. Так яно ці не так, але малітвы ўсё-такі знаць трэба.

Гледзячы на сваіх маладых спадарожнікаў на трактарах, Буранны Едыгей шчыра бедаваў і шкадаваў - ніхто з іх не ведаў ніякіх малітваў. Як жа яны будуць хаваць адзін аднаго? Якімі словамі, што ахопліваюць пачатак і канец быцця, завершаць яны адыход чалавека ў небыццё? «Бывай, таварыш, будзем памятаць!» Ці яшчэ якое глупства?

Неяк раз давялося яму прысутнічаць на пахаванні ў абласным горадзе. Здзівіўся Буранны Едыгей - на могілках, нібы на сходзе якім: перад нябожчыкам у труне выступалі па паперцы прамоўцы і гаварылі ўсё адно і тое ж - кім ён працаваў, на якіх пасадах і як працаваў, каму служыў і як служыў, а потым зайграла музыка і магілу завалілі кветкамі. І ні адзін з іх не здагадаўся сказаць нешта пра смерць, як сказана гэта ў малітвах, што вянчаюць пазнанне людзей спрадвечнай той паслядоўнасцю быцця і небыцця, - нібы хто да гэтага не паміраў на свеце і пасля таго нібы ніхто не павінен быў памерці. Няшчасныя, яны былі бессмяротнымі! Так і заявілі насуперак таму, што ўсе бачылі: «Ён пайшоў у бессмяротнасць!»

Едыгей добра ведаў мясцовасць. Да таго ж з вышыні Бураннага Каранара, яму, седаку, усё было відаць далёка ўперадзе. Ён сачыў, каб шлях па саразеках на Ана-Бейіт быў як мага больш прамым, адхіляючыся хіба толькі для таго, каб трактарам лепш было мінуць калдобіны.

І ўсё ішло, як было задумана. Ні хутка, ні марудна. Яны ўжо пераадолелі трэць шляху... Буранны Каранар нястомна рысіў тротам, чуйна ловячы пажаданні гаспадара. За ім следам тарахцеў трактар з прычэпам, і за прычэпам ішоў калёсны экскаватар «Беларусь». І ўсё ж уперадзе іх сустракалі нечаканасці, якія, як бы неверагодна гэта ні здавалася, мелі нейкую ўнутраную сувязь з тым, што адбывалася на касмадроме Сары-Азек...

 

Авіяносец «Канвенцыя» знаходзіўся ў гэты час на сваім месцы, у тым жа раёне Ціхага акіяна, паўднёвей Алявутаў, на строга аднолькавай адлегласці ад Уладзівастока і Сан-Францыска.

Надвор'е на акіяне не змянілася. Першую палову дня ўсё гэтак жа асляпляльна ззяла сонца над бясконцым мільгатлівым трымценнем вады. Нішто на гарызонце не прадвяшчала якіх-небудзь атмасферных змен.

На самім жа авіяносцы ўсе службы знаходзіліся ў напружанні - у поўнай рабочай гатоўнасці, уключаючы авіякрыло і групу ўнутранай бяспекі, хоць ніякіх канкрэтных прычын для гэтага навокал не было. Прычыны былі за межамі Галактыкі.

Звесткі, што паступілі на борт «Канвенцыі» праз арбіту «Трамплін» ад парытэт-касманаўтаў з планеты Лясныя Грудзі, збянтэжылі кіраўнікоў Абцэнупра і сябраў асобаўпаўнаважаных камісій. І тыя, і другія так моцна разгубіліся, што вырашылі спачатку правесці паасобныя нарады, каб абмеркаваць становішча, якое стварылася, перш за ўсё зыходзячы з уласных інтарэсаў і пазіцый, і толькі пасля ўжо разам параіцца.

Свет яшчэ не ведаў аб беспрэцэдэнтным у гісторыі Сусвету адкрыцці - аб існаванні незямной цывілізацыі на планеце Лясныя Грудзі. Нават урады бакоў, якім паведамілі аб здарэнні вельмі сакрэтна, не мелі звестак пакуль аб далейшым ходзе падзей. Чакалі, пакуль кампетэнтныя камісіі выпрацуюць адзіны пункт гледжання. На ўсім авіяносцы быў устаноўлены строгі рэжым - ніхто, уключаючы авіякрыло, не меў права пакідаць сваё месца. Ніхто ні па якой прычыне не меў права пакідаць судна, і ні адно іншае судна не магло наблізіцца да «Канвенцыі» ў радыусе пяцідзесяці кіламетраў. Самалёты, што праляталі ў гэтым раёне, мянялі курс так, каб не апынуцца бліжэй чым трыста кіламетраў ад авіяносца.

Такім чынам, агульнае пасяджэнне бакоў было перарвана, і кожная камісія сумесна са сваімі кіраўніцтвамі, якія на роўных правах узначальвалі праграму «Дэмівург», абмяркоўвала данясенні парытэт-касманаўтаў 1-2 і 2-1, што былі пераданы імі з невядомай навуцы планеты Лясныя Грудзі.

Словы іх дайшлі з астранамічнай далечыні, якую нельга нават уявіць:

«Слухайце, слухайце!

Мы вядзем трансгалактычную перадачу для Зямлі!

Немагчыма растлумачыць усё тое, што не мае зямной назвы. Але многа агульнага.

Яны чалавекападобныя істоты, такія ж людзі, як мы! «Ура» сусветнай эвалюцыі! І тут эвалюцыя адпрацавала мадэль гамініда па ўніверсальнаму прынцыпу! Гэта цудоўныя тыпы гамінідаў-іншапланецян! Смуглыя, блакітнавалосыя, бэзава- і зеленавокія, з белымі пушыстымі вейкамі.

Мы бачылі іх у зусім празрыстых скафандрах, калі яны прымкнулі да нашай арбітальнай станцыі. Яны ўсміхаліся з кармы карабля, запрашаючы нас да сябе.

І мы пераступілі з адной цывілізацыі ў другую.

Вінтавы лятальны апарат адплыў, і з хуткасцю святла, якая практычна ніяк не адчувалася ў сярэдзіне карабля, мы паляцелі, пераадольваючы плынь часу, у Сусвет. Першае, на што мы звярнулі ўвагу і ад чаго нам нечакана палягчэла, гэта адсутнасць бязважкасці. Якім чынам гэта дасягнута, мы пакуль што не можам растлумачыць. Перамешваючы расейскія і ангельскія словы, яны вымавілі першую фразу: «Велком наш Галактик!» І тады мы зразумелі, што, праяўляючы вялікую чуласць і ўвагу, мы зможам абменьвацца думкамі. Гэтыя блакітнавалосыя істоты высокага росту, каля двух метраў, - іх было чацвёра-пяцёра мужчын і адна жанчына. Жанчына адрознівалася не ростам, а толькі жаночымі формамі і больш светлай скурай. Усе блакітнавалосыя леснагрудцы даволі смуглыя, як нашы паўночныя арабы. З першых хвілін мы адчулі да іх давер.

Трое з іх - пілоты лятальнага апарата, а адзін мужчына і жанчына - знаўцы зямных моў. Гэта яны ўпершыню вывучылі і сістэматызавалі шляхам радыёперахвату ў космасе ангельскія і расейскія словы і склалі зямны слоўнік. Да моманту нашай сустрэчы яны засвоілі значэнне звыш двух з паловай тысяч слоў і тэрмінаў. З дапамогай гэтага слоўнага запасу пачалася наша размова. Самі яны, вядома, гавораць на мове зусім для нас не зразумелай, але па гучанню нешта накшталт гішпанскай.

Праз адзінаццаць гадзін пасля адлёту ад «Парытэта» мы выйшлі за межы нашай Сонечнай сістэмы.

Гэты пераход з адной Галактыкі ў другую адбыўся непрыкметна, нічым асаблівым не вылучаючыся. Матэрыя Сусвету ўсюды аднолькавая. Але ўперадзе па курсу (відаць, такімі былі ў той момант распалажэнне і стан іншасістэмных цел) паступова высвецілася чырванаватае зарыва. Гэтае зарыва разрасталася, рассоўвалася ўдалечыні ў бязмежную светлавую прастору. Тым часам мы мінулі ўжо некалькі планет, што былі ў гэты час зацемнены з аднаго боку і асветлены з другога. Мноства сонцаў і месяцаў праносілася перад намі як можна было акінуць вокам.

Мы быццам бы несліся з ночы ў дзень. І раптам - уляцелі ў асляпляльна чыстае і бясконцае святло, што зыходзіла ад магутнага і вялікага Сонца ў невядомым дагэтуль небе.

- Мы ў нашай Галактыцы! Вось свеціць наш Дзяржацель! Хутка пакажацца наша планета Лясныя Грудзі! - аб'явіла жанчына-лінгвіст.

І сапраўды, у невымернай вышыні новага Сусвету мы ўбачылі новае для нас сонца, якое называлася Дзяржацелем. Па інтэнсіўнасці выпраменьвання і па велічыні сваёй Дзяржацель пераўзыходзіў Сонца. Дарэчы, гэтай якасцю свяціла і тым, што суткі на планеце Лясныя Грудзі складаюць дваццаць восем гадзін, мы схільны растлумачыць шэраг геабіялагічных адрозненняў мясцовага свету ад нашага.

Але пра ўсё гэта мы паспрабуем паведаміць у наступны раз і пасля вяртання на «Парытэт», а цяпер толькі мімаходзь некалькі важных звестак. Планета Лясныя Грудзі з вышыні нагадвае нашу Зямлю, акружана такімі ж атмасфернымі воблакамі. Але зблізку, на адлегласці пяці-шасці тысяч метраў ад паверхні, - леснагрудцы спецыяльна для нас зрабілі аглядны палёт - гэта відовішча нябачанай красы: горы, хрыбты, узгоркі спрэс у ярка-зялёным убранні, паміж імі рэкі, моры і азёры, а ў некаторых частках планеты, больш на ўскраінных, полюсных, - велізарныя плямы мёртвых пустынь, там стаяць пыльныя буры. Але самае большае ўражанне зрабілі на нас гарады і пасёлкі. Гэтыя астравы канструктарскіх збудаванняў сярод леснагрудскага ландшафту сведчаць аб выключна высокім узроўні ўрбанізацыі. Нават Манхатан не можа параўнацца з тым, што ўяўляе сабой горадабудаўніцтва блакітнавалосых насельнікаў гэтай планеты.

Самі леснагрудцы ўяўляюць, на наш погляд, асаблівы феномен разумных істот у Сусвеце. Перыяд цяжарнасці - адзінаццаць леснагрудскіх месяцаў. Працягласць жыцця вялікая, хаця самі яны лічаць самай галоўнай праблемай грамадства і сэнсам існавання - падаўжэнне жыцця. Яны жывуць у сярэднім сто трыццаць - сто пяцьдзесят гадоў, а бывае хто дажывае і да двухсот гадоў. Насельніцтва планеты - звыш дзесяці мільярдаў жыхароў.

Мы цяпер не можам хоць колькі-небудзь сістэматызавана выкласці ўсё, што датычыцца спосабу жыцця блакітнавалосых і дасягненняў данай цывілізацыі. Таму фрагментарна паведамляем пра тое, што больш за ўсё ўразіла ў іхнім свеце.

Яны ўмеюць здабываць энергію - сонечную, ці, дакладней, дзяржацельную, - пераўтвараючы яе ў цеплавую і электрычную з высокім каэфіцыентам карыснага дзеяння, які перавышае нашы гідратэхнічныя спосабы, а таксама, што выключна важна, яны сінтэзуюць энергію з рознасці дзённых і начных тэмператур паветра.

Яны навучыліся кіраваць кліматам. Калі мы рабілі азнаямляльны палёт над планетай, лятальны апарат асаблівым выпраменьваннем імгненна рассейваў воблакі і туман, дзе яны асабліва згушчаліся. Нам стала вядома, што яны маюць спосаб уздзейнічаць на рух паветраных мас і цячэнняў у марах і акіянах. Тым самым яны рэгулююць працэс увільгатнення і тэмпературны рэжым на паверхні планеты.

Але перад намі стаіць каласальная праблема, з якой, наколькі нам вядома, мы яшчэ не сутыкаліся на Зямлі. Яны не церпяць ад засухі, таму што могуць кіраваць кліматам. Яны пакуль не ведаюць дэфіцыта прадуктаў харчавання. І гэта пры такой велізарнай колькасці насельніцтва, якое больш чым у два разы перавышае людскі род на Зямлі. Але значная частка планеты паступова робіцца непрыдатнай для жыцця. У такіх месцах вымірае ўсё жывое. Гэта з'ява так званага ўнутранага высыхання. У час нашага аглядальнага палёту мы бачылі пыльныя буры ў паўднёва-ўсходняй частцы Леснагрудзіі. У выніку нейкіх грозных рэакцый у нетрах планеты - магчыма, гэта нешта падобнае нашым вулканічным працэсам, але толькі гэта, відаць, нейкая форма паступовага рассеянага промневага вывяржэння - паверхневы грунт разбураецца, траціць сваю структуру, у ім згараюць усе рэчывы, што ўтвараюць глебу. У гэтай частцы Леснагрудзіі пустыня, па велічыні як Сахара, няўхільна наступае на жыццёвую прастору блакітнавалосых іншапланецян. Для іх гэта самае вялікае бедства. Яны яшчэ не навучыліся кіраваць працэсамі, што адбываюцца ў глыбіні планеты. На барацьбу з гэтай грознай з'явай унутранага высыхання кінуты лепшыя сілы, велізарныя навуковыя і матэрыяльныя сродкі. У іх галактычнай сістэме няма месяца, але яны ведаюць пра наш Месяц і ўжо наведвалі яго. Яны мяркуюць, што на нашым Месяцы адбылося нешта падобнае. Даведаўшыся аб гэтым, мы крыху прызадумаліся - ад Месяца ж не так далёка да Зямлі. Ці гатовы мы да гэтай сустрэчы? І якія могуць быць вынікі як знешняга, так і ўнутранага характару? Ці не падумаюць людзі, што яны многае страцілі ў сваім інтэлектуальным развіцці з-за вечных звад на Зямлі?

Цяпер у навуковых кругах Леснагрудзіі вядзецца агульнапланетная дыскусія - ці нарошчваць намаганні ў спробах разгадаць таямніцу ўнутранага высыхання і шукаць спосабы прыпынення гэтай патэнцыяльнай катастрофы ці трэба загадзя знайсці ў Сусвеце новую планету, якая адпавядала б іх жыццёвым патрэбам, і пачаць з часам масавае перасяленне на новае месцажыхарства з мэтай перанясення і адраджэння леснагрудскай цывілізацыі. Пакуль яшчэ не ясна, куды, да якой новай планеты накіраваны іх пагляды. Ва ўсякім разе, на цяперашняй іх планеце ім можна яшчэ жыць і жыць мільёны і мільёны гадоў, але здаецца нават дзіўным, што яны ўжо цяпер думаюць пра такую аддаленую будучыню і ахоплены такім імпэтам дзейнасці, нібы гэтая праблема непасрэдна датычыцца цяперашняга народанасельніцтва. Няўжо ні ў адной галаве не мільгнула подленькая думка: «А пасля нас хоць трава не расці»?! Нам стала сорамна, што мы самі падумалі нешта падобнае, калі даведаліся, што значная частка агульнапланетнага валавага прадукту ідзе на праграму прадухілення ўнутранага высыхання нетраў. Яны спрабуюць устанавіць бар'ер на працягу многіх тысяч кіламетраў - па ўсёй граніцы незаўважна паўзучай пустыні - шляхам бурэння звышглыбокіх скважын, куды заганяюць такія нейтралізуючыя, доўгачасовага дзеяння рэчывы, якія, як мяркуюць яны, будуць аказваць патрэбнае ўздзеянне на ўнутрыядзерныя рэакцыі планеты.

Вядома, у іх ёсць і павінны быць праблемы грамадскага быцця, тое, чым адвечна мучыцца розум, - праблемы маральныя і інтэлектуальныя. Відавочна, не так проста працякае сумеснае жыццё больш дзесяці мільярдаў жыхароў, якога б дабрабыту яны ні дасягнулі. Але самае дзіўнае пры гэтым - яны не ведаюць дзяржавы як такой, не ведаюць зброі, не ведаюць, што такое вайна. Нам цяжка сказаць - магчыма, у гістарычным мінулым былі ў іх і войны, і дзяржавы, і грошы, і ўсе адпаведныя таму катэгорыі грамадскіх адносін, але на даным этапе яны нават не ўяўляюць аб такіх інстытутах насілля, як дзяржава, і такіх формах барацьбы, як - вайна. Калі давядзецца растлумачваць сэнс, сутнасць нашых бясконцых на зямлі войн, ці не здасца гэта ім бязглуздым ці, больш таго, бяссэнсавым і варварскім вырашэннем пытанняў?

Усё іх жыццё арганізавана на зусім іншых пачатках, не зусім зразумелых і не зусім даступных нам па прычыне нашага зямнога стэрэатыпу мыслення.

Яны дасягнулі такога ўзроўню калектыўнай планетарнай свядомасці, якая катэгарычна выключае вайну ў якасці спосаба барацьбы, што застаецца толькі думаць, што, зусім магчыма, гэта форма цывілізацыі ёсць найбольш перадавая ў межах усёй мыслімай прасторы ў сусветным асяроддзі. Магчыма, яны дасягнулі той ступені навуковага развіцця, калі гуманізацыя часу і бязмежжа становіцца галоўным сэнсам жыццядзейнасці разумных істот і тым самым працягам эвалюцыі свету ў яе новай, вышэйшай, бясконцай фазе.

Мы не збіраемся супастаўляць тое, што нельга супаставіць. З цягам часу і на нашай зямлі людзі прыйдуць да такога вялікага прагрэсу, і нам ёсць чым ганарыцца ўжо і цяпер, і ўсё-такі нас не пакідае прыгнятаць думка: а што, калі чалавецтва на Зямлі празябае ў трагічнай памылковасці, упэўніўшы сябе, што нібы гісторыя - гэта ёсць гісторыя войн? А што, калі гэты шлях развіцця быў з самага пачатку памылковым, тупіковым? У такім выпадку куды мы ідзем і да чаго гэта нас прывядзе? І калі гэта так, то ці паспее чалавецтва знайсці ў сабе мужнасць прызнацца ў гэтым і пазбегнуць татальнага катаклізму? Аказаўшыся воляю лёсу першымі сведкамі пазазямнога грамадскага жыцця, нас агарнулі складаныя пачуцці - страх за будучыню зямлян і... спадзяванне, паколькі ёсць у свеце прыклад вялікай чалавечай супольнасці, паступальны рух якой мінае тыя формы супярэчнасцей, якія вырашаюцца войнамі...

Леснагрудцы ведаюць аб існаванні Зямлі ў звышдалёкіх для іх межах свету. Яны вельмі жадаюць уступіць у кантакт з зямлянамі не толькі з натуральнай дапытлівасці, але, як яны думаюць, перш за ўсё дзеля перамогі самога феномена розуму, дзеля абмену вопытам цывілізацый, дзеля новай эры ў развіцці думкі і духу сусветных носьбітаў інтэлекту.

Ва ўсім гэтым яны прадбачаць нешта большае, чым можна было б падумаць. Іх цікавасць да зямлян прадыктавана яшчэ і тым, што ў аб'яднанні агульных намаганняў гэтых двух галін сусветнага розуму яны бачаць асноўны шлях забеспячэння бясконцай працягласці жыцця ў прыродзе, маючы на ўвазе тое, што ўсякая энергія абавязкова дэградыруе і любая планета з часам асуджана на пагібель... Яны заклапочаны праблемай «канца свету» на мільярды гадоў наперад і ўжо цяпер распрацоўваюць касмалагічныя праекты арганізацыі новай базы зносін для ўсяго жывога ў Сусвеце.

Маючы лятальныя апараты са светлавой хуткасцю, яны маглі б ужо цяпер наведаць нашу Зямлю. Але яны не жадаюць рабіць гэта без згоды і запрашэння саміх зямлян. Яны не жадаюць урывацца нежаданымі гасцямі. Пры гэтым яны далі зразумець, што даўно шукалі магчымасць для знаёмства. З таго часу, як нашы касмічныя станцыі ператварыліся ў доўгачасовыя аб'екты на арбітах, ім стала ясна, што прыбліжаецца час сустрэчы і што ім трэба праявіць ініцыятыву. Яны старанна рыхтаваліся, чакалі зручнага выпадку. Ён выпаў на нашу долю, паколькі мы аказаліся ў прамежным асяроддзі - на арбітальнай станцыі...

Наша знаходжанне на іх планеце стала, зразумела, сенсацыяй. У сувязі з гэтым была ўключана ў эфір сістэма глабальнага тэлекантакту, якая прымяняецца толькі на вялікія святы. У паветры, якое свяцілася вакол нас, мы як наяве бачылі побач з сабой твары і прадметы, што знаходзіліся за тысячы кіламетраў, і адначасова мы маглі ўзаемакантактаваць - глядзець адзін аднаму ў твар, усміхацца, паціскаць рукі, размаўляць, радасна, бурна ўсклікаючы і смеючыся, нібы гэта адбывалася ў непасрэдным кантакце. Якія яны прыгожыя, леснагрудцы, і якія ўсе розныя, нават колер блакітных валасоў мяняецца ад цёмна-сіняга да ўльтрамарынавага, а старыя сівеюць, аказваецца, таксама, як і нашы. І тыпы антрапалагічныя таксама розныя, таму што яны з розных этнічных груп.

Пра ўсё гэта і пра многае іншае не менш дзіўнае мы раскажам пасля вяртання на «Парытэт» ці на Зямлю. А цяпер аб самым галоўным. Леснагрудцы просяць нас перадаць праз сістэму сувязі «Парытэта» іх жаданне наведаць нашу планету, тады, калі гэта будзе зручна зямлянам. А да гэтага яны прапаноўваюць узгадніць праграму заснавання прамежнай межгалактычнай станцыі, якая спачатку была б месцам першых папярэдніх сустрэч, а ў далейшым стала б пастаяннай базай на шляху ўзаемных наведванняў. Мы абяцалі давесці да ведама сваіх сапланецян гэтыя прапановы. Але нас больш хвалюе ў гэтай сувязі іншае.

Ці гатовы мы, зямляне, да такіх міжгалактычных сустрэч, ці даволі мы сталыя для гэтага як мыслячыя істоты? Ці зможам мы пры нашай разрозненасці і існуючых супярэчнасцях выступіць у адзінстве нашым, упаўнаважваючы саміх сябе ад імя ўсяго чалавечага роду, ад імя ўсёй Зямлі? Мы молім вас - каб пазбегнуць новай успышкі саперніцтва, барацьбы за ўяўны прыярытэт - перадаць рашэнне гэтага пытання толькі ў ААН. Мы просім пры гэтым не злоўжываць правам вета, а, магчыма, на гэты раз, як выключэнне, ануліраваць такое права. Нам горасна і цяжка думаць аб такіх рэчах, знаходзячыся ў замежнай Галактыцы, але мы зямляне і мы ведаем сваю калыску - планету Зямля.

Нарэшце пра сябе, яшчэ раз пра наш учынак. Мы ўсведамляем, якое недаўменне і якія ўслед за гэтым экстраныя захады выклікала наша знікненне з арбітальнай станцыі. Мы вельмі шкадуем, што прынеслі столькі трывогі. Аднак гэта быў той унікальны выпадак у сусветнай практыцы, калі мы не маглі, не мелі права адмовіцца ад самай вялікай справы свайго жыцця. Будучы людзьмі строгага рэгламенту, мы абавязаны былі дзеля такой мэты дзейнічаць супраць рэгламенту.

Няхай гэта будзе на нашым сумленні, і няхай мы панясем адпаведную кару. Але забудзьце пакуль аб гэтым. Прыслухайцеся! Мы перадалі сігнал з Сусвету. Мы падаем вам знак з невядомай дагэтуль галактычнай сістэмы - звязды Дзяржацеля. Блакітнавалосыя леснагрудцы - тварцы самай высокай сучаснай цывілізацыі. Сустрэча з імі можа даць глабальную змену ва ўсім нашым жыцці, у лёсе ўсяго чалавечага роду. Ці адважымся мы на гэта, захоўваючы перш за ўсё, вядома, інтарэсы Зямлі?..

Іншапланецяне нам нічым не пагражаюць. Ва ўсякім выпадку так нам здаецца. Але, пераняўшы іх вопыт, мы маглі б зрабіць пераварот у нашым быцці, пачынаючы са спосабу дабывання энергіі з матэрыяльнага свету, што нас акружае, і да ўмення жыць без зброі, без гвалту, без войнаў. Нават чуць пра апошняе здаецца вам неверагодным, але мы ўрачыста сведчым, што менавіта так пабудавана жыццё разумных істот на Леснагрудскай планеце, што менавіта такой запаветнай дасканаласці дасягнулі яны, насяляючы такую ж па масе - геабіялагічную планету, як і Зямля. Будучы носьбітамі сусветнага, высока цывілізаванага спосабу мыслення, яны гатовыя да адкрытых кантактаў са сваімі сабраццямі па розуму, з зямлянамі, у такіх формах, як гэта будзе адпавядаць патрэбам і годнасці абодвух бакоў.

Захопленыя, уражаныя адкрыццём пазазямной цывілізацыі, мы, аднак, прагнем хутчэй вярнуцца, каб расказаць людзям пра ўсё тое, сведкамі чаго мы былі, аказаўшыся ў замежнай Галактыцы, на адной з планет сістэмы свяцілы Дзяржацель.

Мы маем намер праз дваццаць восем гадзін, гэта значыць роўна праз суткі, пасля гэтага сеансу радыёсувязі вяртацца на наш «Парытэт». Прыбыўшы на «Парытэт», мы аддамо сябе ў поўнае распараджэнне Абцэнупра.

А пакуль да пабачэння. Перад вылетам да Сонечнай сістэмы мы паведамім час нашага прыбыцця на «Парытэт».

На гэтым заканчваем сваё першае паведамленне з планеты Лясныя Грудзі. Да хуткай сустрэчы. Вельмі просім перадаць нашым сем'ям, каб яны не хваляваліся...

Парытэт-касманаўт 1-2.

Парытэт-касманаўт 2-1».

Паасобнае пасяджэнне асобаўпаўнаважаных камісій на борце авіяносца «Канвенцыя» па расследаванні надзвычайнага здарэння на арбітальнай станцыі «Парытэт» закончылася тым, што абедзве камісіі ў поўным складзе вылецелі на кансультацыі з вышэйстаячымі інстанцыямі. Адзін самалёт, узляцеўшы з палубы, узяў курс на Сан-Францыска, другі праз некалькі хвілін у супрацьлеглы бок - на Ўладзівасток. Авіяносец «Канвенцыя» знаходзіўся ўсё там жа, у раёне свайго пастаяннага месцазнаходжання - у Ціхім акіяне, паўднёвей Алявутаў... На авіяносцы панаваў строгі парадак. Кожны быў пры сваёй справе, кожны напагатове... І ўсе маўчалі...

 

Цягнікі ў гэтых краях ішлі з усходу на захад і з захаду на ўсход.

А па баках ад чыгункі ў гэтых краях ляжалі вялікія пустынныя прасторы - Сары-Азекі, Сярэдзінныя землі жоўтых стэпаў...

 

Пройдзена ўжо трэцяя частка шляху да Ана-Бейіт. Сонца, напачатку падняўшыся над зямлёй, цяпер нібы застыла ў адной кропцы над саразекамі. Значыць, дзень стаў днём. Стала падзённаму прыпякаць.

Паглядваючы то на гадзіннік, то на сонца, то на адкрытыя стэпавыя даліны ўперадзе, Буранны Едыгей думаў, што пакуль усё ідзе як трэба. Ён усё гэтак жа трухаў уперадзе на вярблюдзе, за ім ішоў трактар з прычэпам і за прычэпам калёсны трактар «Беларусь», а рыжы сабака Жалбарс бег крыху збоку.

«Аказваецца, галава чалавека ні хвіліны не можа не думаць. Вось жа як запланавана гэтая штука - хочаш ты ці не хочаш, а ўсё роўна думка з'яўляецца з думкі, і так бясконца, напэўна, пакуль не памрэш!» Гэта кплівае адкрыццё Едыгей зрабіў, злавіўшы сябе на тым, што ўвесь час, бесперапынку, аб нечым думае ў дарозе. Думкі плылі за думкамі, як хваля за хваляй у моры. У дзяцінстве ён гадзінамі назіраў, як на Аральскім моры ў ветранае надвор'е ўзнікалі ўдалечыні белыя шпоркія буруны і як яны набліжаліся, закіпаючы грывамі, нараджаючы хвалю з хвалі. У тым руху было адначасова нараджэнне, разбурэнне і зноў нараджэнне і згасанне жывой плоці мора. І тады хацелася яму, хлопчыку, ператварыцца ў чайку і ляцець над хвалямі, над зіхоткімі пырскамі, каб бачыць зверху, як жыве вялікая вада.

Перадвосеньскія саразекі з іх пранізлівай, сумнай адкрытасцю, мерны тупат вярблюда, які ішоў трухам, настройвалі Бураннага Едыгея на дарожныя роздумы, і ён не пярэчыў ім, балазе ўперадзе была доўгая дарога і нішто не перашкаджала мернаму руху. Каранар, як заўсёды на вялікіх адлегласцях, разаграваўся пры хадзьбе, і ад яго пачало зухаць моцным мускусным духам. Дух гэты шыбаў у нос ад вярблюджага загрыўка і шыі. «Ну-ну, - задаволена ўсміхаўся сам сабе Едыгей, - значыць, ты ўжо ўвесь у мыле! Ух ты звяруга, жарабок гэтакі! Дурны ты, дурны!»

Думалася Едыгею і аб мінулых днях, аб справах і падзеях, калі Казангап быў яшчэ ў сіле, і ў тым ланцужку ўспамінаў апанаваў яго зусім не ў час даўні горкі сум. І малітвы не дапамаглі. Ён шаптаў іх услых і зноў, паўтараючы, каб адагнаць, прызабыць, схаваць боль, што вярнуўся. Але душа не ўтаймоўвалася. Пазмрачнеў Буранны Едыгей, без патрэбы ўвесь час прыспешваў вярблюда, што трусіў старанна і без таго, брылёк шапкі насунуў на самыя вочы і ўжо не аглядаўся на трактары, што ішлі следам. Няхай едуць за ім, не адстаюць, якая справа ім, маладым, зялёным, да той даўняй гісторыі, пра якую нават яны з жонкай не спамянулі, але якую рассудзіў Казангап, як заўсёды, мудра і справядліва. Толькі ён і мог так усё вырашыць, а не то даўно ўжо Едыгей пакінуў бы гэты раз'езд Баранлы-Буранны...

У годзе тым, пяцьдзесят першым, ужо ў самым канцы, зімой, прыбыла на раз'езд сям'я. Муж, жонка і двое дзяцей - хлопчыкі. Старэйшаму, Давулу, пяць гадоў, а малодшаму тры гады. Малодшага звалі Эрмек. А сам Абуталіп быў равеснікам Едыгею. Ён яшчэ да вайны, маладым хлопцам, год настаўнічаў у аульнай школе, а летам у сорак першым у першыя ж дні яго мабілізавалі на фронт. З Зарыпай яны пажаніліся, выходзіць, ужо ў канцы вайны ці адразу пасля гэтага. Яна таксама да іх пераезду была настаўніцай малодшых класаў. І вось лёс прымусіў, закінуў іх у саразекі, на Баранлы-Буранны.

Што яны не ад дабра аказаліся ў саразекскай глухамані, стала зразумела адразу. Абуталіп і Зарыпа маглі б вельмі проста ўладкавацца на работу ў другім месцы. Але, відаць, так склалася жыццё, што іншага выбару ў іх не было. Спачатку баранлінцы думалі, што доўга яны тут не будуць, не вытрымаюць, з'едуць куды вочы глядзяць. Не такія прыплывалі і сплывалі з Баранлы-Бураннага. Такой думкі быў і ён, Едыгей, і Казангап. Але ўсё роўна да сям'і Абуталіпа адразу пачалі ставіцца спаважліва. Прыстойныя, культурныя людзі. Гаротныя. Працавалі, як і ўсе - і муж, і жонка. І шпалы цягалі на сабе, і на заносах мерзлі. Наогул, рабілі ўсё, што трэба было рабіць пуцейцам. І трэба сказаць, добрая, згодная, дружная сям'я была, хоць і няшчасная па той прычыне, што Абуталіп, аказваецца, быў у палоне. На той час нібы ўжо і схлынулі страсці ваенных год. Да быўшых ваеннапалонных ужо не адносіліся як да здраднікаў і ворагаў. Што датычыцца баранлінцаў, то яны не сталі сабе галаву забіваць. Ну быў чалавек у палоне дык быў, вайна закончылася перамогай, і чаго толькі з людзьмі не здаралася ў гэтай страшнай сусветнай калатнечы. Іншыя вось і па сённяшні дзень мыкаюцца па свеце як непрыкаяныя. Здань вайны ўсё яшчэ шастае следам... І таму баранлінцы роспытамі асабліва не даймалі перасяленцаў, чаго людзям душу трывожыць, і без таго, відаць, хапіла гора.

А з часам так атрымалася, што неяк непрыкметна пасябравалі яны з Абуталіпам. Разумны ён быў чалавек. Едыгея прываблівала ў ім тое, што Абуталіп і ў такім становішчы не быў вартым жалю. Трымаўся з годнасцю і дарэмна не наракаў на лёс. Ён прыняў свет такім, які ён ёсць. Зразумеў, можа, так чалавек, што гэта такі лёс выпаў яму на долю. Жонка яго Зарыпа таксама, відаць, згадзілася з гэтым. Прымірыўшыся ў душы з непазбежнасцю расплаты, яны знаходзілі сэнс жыцця ў нейкай незвычайнай чуласці, блізасці адно да аднаго. Як зразумеў пасля Едыгей, гэтым яны жылі, гэтым абараняліся, узаемна засланяючы сябе і дзяцей ад лютых вятроў часу. Асабліва Абуталіп. Ён і дня не мог пражыць без сваёй сям'і. Дзеці, сыны, - для яго гэта было ўсё. Кожную вольную хвіліну Абуталіп быў з імі. Ён вучыў іх грамаце, складаў розныя казкі, загадкі, распачынаў нейкія прыдуманыя ім гульні. Калі яны з жонкай ішлі на работу, дзяцей спачатку пакідалі адных у бараку. Але Укубала не магла на гэта спакойна глядзець, яна стала забіраць хлопчыкаў да сябе. У доме ў іх было на той час ужо і цяплей і ўтульней, чым у навасёлаў. Гэта якраз і зблізіла іх сем'і. Бо ў Едыгея ў тыя гады таксама падрасталі дзеці, дзве дзяўчынкі, якраз равесніцы з абуталіпаўскімі хлопчыкамі.

Зайшоўшы неяк пасля работы на перагоне за сваімі дзецьмі, Абуталіп прапанаваў:

- Вось што, Едыгей, давай я заадно і тваіх дзяўчатак буду вучыць. Я ж не таму, што рабіць мне няма чаго. Дзеці здружыліся, разам гуляюць. Днём у вас, а вечарамі няхай у нас. А чаму я кажу так? Жыццё тут, наводшыбе, беднае, дык тым больш трэба займацца з імі. Час наступае такі, што веды патрэбны з маленства. Цяпер вось такі маленькі хлопчык, што яшчэ ад зямлі не адрос, павінен ведаць столькі, колькі раней здаравенны дзяцюк. А інакш да адукацыі і не праб'ешся.

І зноў жа сэнс тых намаганняў Абуталіпа Буранны Едыгей зразумеў пазней, калі здарылася бяда. Тады яму стала ясна, што ў становішчы Абуталіпа гэта было адзінае, што ён мог зрабіць для сваіх дзяцей у баранлінскіх умовах. Ён як ведаў, ён спяшаўся даць ім ад сябе як можна больш, ён нібы хацеў такім чынам застацца ў іх памяці, жыць нанова ў сваіх дзецях. Вечарамі, калі Абуталіп прыходзіў з работы, ён і Зарыпа стваралі нешта накшталт школы - дзіцячага сада для сваіх і Едыгеевых дзяцей, дзеці вучылі літары, склады, гулялі, малявалі, спаборнічаючы, у каго лепш атрымаецца, слухалі кнігі, якія чыталі ім бацькі, а таксама ўсе разам развучвалі розныя песенькі. Гэта было так цікава, што і сам Едыгей стаў заходзіць і дзівавацца, як гэта ўсё ў іх цудоўна выходзіла. І Укубала забягала часта нібы па справе, а ў сапраўднасці, каб паглядзець на сваіх дзяўчатак. Радаваўся Буранны Едыгей. Душа яго поўнілася замілаваннем. Вось што значыць адукаваныя людзі, настаўнікі! Люба паглядзець, як яны абыходзяцца з дзецьмі, як яны самі ўмеюць быць дзецьмі, застаючыся дарослымі. Такімі вечарамі Едыгей стараўся не перашкаджаць, ціха сядзеў збоку. А калі ўваходзіў, то з парога здымаў шапку:

- Добры вечар! Вось і пяты вучань ваш з'явіўся ў дзетсад.

І дзеці прывыклі да яго наведванняў. Дочачкі яго былі шчаслівымі. У прысутнасці бацькі яны вельмі стараліся. Едыгей з Укубалай па чарзе тапілі ім печ, каб па вечарах у бараку было цяплей і ўтульней для дзяцей.

Вось якая сям'я прытулілася ў той год на Баранлы-Буранным. Але што дзіўна - такім людзям звычайна не шанцуе.

Бяда Абуталіпа Кутыбаева была ў тым, што ён пабываў не толькі ў нямецкім палоне, але, на шчасце ці няшчасце сваё, збегшы разам з групай ваеннапалонных з канцлагера ў Паўднёвай Баварыі, аказаўся ў сорак трэцім годзе ў радах югаслаўскіх партызан. У югаслаўскай вызваленчай арміі Абуталіп праваяваў да канца вайны. Там яго ранілі, там вылечылі. Быў узнагароджаны югаслаўскімі баявымі ордэнамі. Пісалі пра яго ў партызанскіх газетах, змяшчалі фатаграфіі. Гэта вельмі дапамагло, калі сталі разбірацца з яго справай у кантрольна-фільтрацыйнай камісіі па вяртанні на радзіму ў сорак пятым годзе. Жывых іх засталося з тых, хто ўцёк з канцлагера, чацвёра, а было дванаццаць. Усім чатыром пашанцавала яшчэ ў тым сэнсе, што савецкая кантрольная камісія прыбыла непасрэдна ў распалажэнне падраздзяленняў вызваленчай арміі Югаславіі і югаслаўскія камандзіры далі пісьмовыя сведчанні аб баявых і маральных якасцях быўшых савецкіх ваеннапалонных, аб удзеле іх у партызанскай барацьбе з фашыстамі.

Нарэшце, праз два месяцы шматлікіх праверак, апросаў, вочных ставак, чаканняў, спадзяванняў і адчаю Абуталіп Кутыбаеў вярнуўся ў свой Казахстан не тое каб абвінавачаным, але без тых прывілей, якія былі ў звычайных дэмабілізаваных. Абуталіп Кутыбаеў не крыўдзіўся. Ён зноў, як і да вайны, стаў настаўнікам геаграфіі. І тут у адной са школ райцэнтра ён сустрэў маладую настаўніцу пачатковых класаў Зарыпу. Бываюць такія выпадкі ўзаемнага шчасця, рэдка, але бываюць. Не без гэтага ў жыцці.

А тым часам адшумелі ў свеце першыя пераможныя гады. Услед за трыумфальнай радасцю ў паветры замільгалі першыя сняжынкі «халоднай вайны». А потым і падмарозіла. І сціснуліся спружыны свядомасці ў розных частках свету, у розных балючых кропках...

На адным з урокаў геаграфіі гэтая спружына спрацавала. Рана ці позна, так ці інакш, тут ці ў іншым месцы, але гэта павінна было здарыцца. Не з ім, дык з некім другім, такім, як ён.

Расказваючы вучням восьмага класа аб эўрапейскай частцы свету, Абуталіп Кутыбаеў спамянуў пра тое, як аднойчы вывезлі іх з канцлагера ў Паўднёва-Баварскія Альпы на каменяломні і як адтуль ім удалося, абяззброіўшы ахову, збегчы да югаслаўскіх партызан, расказаў, што ён прайшоў паў-Эўропы ў час вайны, бываў на берагах Адрыятычнага і Сяродземнага мораў, добра знаёмы з той прыродай, з жыццём мясцовага насельніцтва і што ўсё гэта ў падручніку немагчыма апісаць. Настаўнік лічыў, што тым самым узбагачае прадмет жывымі назіраннямі відавочцы.

Яго ўказка хадзіла па сіне-зялёна-карычневай геаграфічнай карце Эўропы, што была вывешана на школьнай дошцы, яго ўказка прасочвала ўзвышшы, раўніны, рэкі, часта датыкаючыся да тых месц, што і цяпер сніліся яму начамі, дзе кожны дзень ішлі баі, многія леты і зімы, і, магчыма, указка датыкнулася да той нябачнай на карце кропкі, дзе пралілася яго кроў, калі збоку нечакана паласнула чарга варожага аўтамата, і ён павольна пакаціўся па схіле, пакідаючы крывавы след на траве і каменні, тая алая кроў магла б заліць усю вучэбную карту, і яму нават здалося на імгненне, як закружылася тады галава і пацямнела, паплыло ў вачах, як, пераварочваючыся, падалі горы і ён закрычаў, клічучы на дапамогу сябра-паляка, які разам з ім мінулым летам збег з баварскіх каменяломняў: «Казімір! Казімір!» Але той яго не чуў, таму што яму толькі здавалася, што ён крычыць з усёй сілы, а на самай справе не абазваўся ні адным гукам і апрытомнеў толькі ў партызанскім шпіталі пасля пералівання крыві.

Расказваючы вучням аб эўрапейскай частцы свету, Абуталіп Кутыбаеў здзіўляўся сам сабе, таму, што можа пасля ўсяго перажытага так дзелавіта, так абстрактна гаварыць толькі пра тое, што мае дачыненне да элементарнай школьнай геаграфіі.

І тут рэзка паднялася рука на першай парце і перапыніла яго:

- Агай*, значыць, вы былі ў палоне?

* Агай - настаўнік.

На яго глядзелі з халоднай яснасцю жорсткія вочы. Твар падлетка быў крыху адкінуты назад, ён стаяў па стойцы «смірна», і на ўсё жыццё запомніліся чамусьці яго зубы, у яго быў адваротны прыкус - ніжні рад перакрываў, выступаючы, верхні рад.

- Так, а што?

- А чаму вы не застрэліліся?

- А чаму трэба было сябе забіваць? Я і так быў паранены.

- А таму, што нельга здавацца ў палон, ёсць такі загад!

- Чый загад?

- Загад зверху.

- Адкуль гэта табе вядома?

- Я ўсё ведаю. У нас бываюць людзі з Алма-Аты, з Масквы нават прыязджалі. Значыць, вы не выканалі загаду зверху?

- А твой бацька быў на вайне?

- Не, ён займаўся мабілізацыяй.

- Тады нам з табой цяжка гаварыць. Магу толькі сказаць, што іншага выбару ў мяне не было.

- Усё роўна вы павінны былі выканаць загад.

- А ты чаго прычапіўся? - З месца ўстаў другі вучань. - Наш ваяваў разам з югаслаўскімі партызанамі. Чаго табе трэба?

- Усё роўна ён павінен быў выканаць загад! - катэгарычна сцвярджаў той.

І тут клас загудзеў, лопнула мёртвая цішыня: «Павінен быў!», «Не павінен!», «Мог!», «Не мог!», «Правільна!», «Няправільна!». Настаўнік грымнуў кулаком па стале.

- Спыніць размовы! Ідзе ўрок геаграфіі! Як я ваяваў і што са мной было, гэта ведаюць каму трэба і дзе трэба. А цяпер вернемся да нашай карты!

І зноў ніхто з класа не ўбачыў тую, можа, і не прыкметную кропку на карце, адкуль зноў паласнула збоку аўтаматная чарга, і настаўнік, які стаяў з указкай ля дошкі, памалу пакаціўся па схіле, заліваючы сваёю крывёю сіне-зялёна-карычневую мапу Эўропы...

Праз некалькі дзён яго выклікалі ў райана. Там Кутыбаеву без лішніх слоў прапанавалі падаць заяву аб звальненні з работы па ўласным жаданні: былы ваеннапалонны не меў маральнага права вучыць падрастаючае пакаленне.

Давялося Абуталіпу Кутыбаеву з Зарыпай і з першынцам Давулам перабірацца ў другі раён, далей ад абласнога цэнтра. Уладкаваліся ў аульнай школе. Нібы прыжыліся, з жыллём уладкаваліся, Зарыпа, маладая здольная настаўніца, стала завучам. Але тут адбыліся падзеі сорак восьмага года, звязаныя з Югаславіяй. Цяпер на Абуталіпа Кутыбаева глядзелі не толькі як на былога ваеннапалоннага, але і як на чалавека з няпэўным мінулым, які доўгі час быў у Югаславіі. І хоць ён даказваў, што толькі партызаніў з югаслаўскімі таварышамі, гэта не бралася на ўвагу. Усе разумелі і нават спачувалі, але ніхто не смеў браць на сябе якую-небудзь у гэтым сэнсе адказнасць. Зноў выклікалі ў райана, і зноў паўтарылася гісторыя з заявай аб звальненні па ўласным жаданні...

Пераязджаючы яшчэ многа раз з месца на месца, сям'я Абуталіпа Кутыбаева ў канцы пяцьдзесят першага года апынулася сярод зімы ў саразеках, на раз'ездзе Баранлы-Буранны...

 

У пяцьдзесят другім годзе лета было незвычайна спякотным. Зямля высахла, спражылася так, што саразекскія яшчаркі і тыя не ведалі куды падзецца, прыбягалі, не баючыся людзей, на парог з дрыжачымі горламі і шырока разяўленымі ратамі - толькі б куды-небудзь схавацца ад сонца. А каршуны, шукаючы прахалоды, падымаліся немаведама як высока - іх немагчыма было ўбачыць вокам. Толькі час ад часу яны напаміналі аб сабе рэзкімі адзінокімі ўскрыкамі і надоўга змаўкалі пасля ў гарачым, дрыжачым марыве.

Але служба заставалася службай. Цягнікі ішлі з усходу на захад і з захаду на ўсход. Колькі цягнікоў разміналася на Баранлы-Буранным. Ніякая сухмень не магла паўплываць на рух транспарту па вялікай дзяржаўнай магістралі.

І ўсё ішло сваім парадкам. Працаваць на чыгунцы даводзілася ў рукавіцах, голымі рукамі не даткнуцца было ні да каменя, ні тым больш да жалеза. Сонца стаяла над галавою раскаленай патэльняй. Ваду, як заўсёды, прывозілі ў цыстэрне, і пакуль яна прыбывала на раз'езд, амаль закіпала. Адзежа згарала на плячах за пару дзён. Зімой у самыя лютыя маразы чалавеку ў саразеках было, магчыма, лягчэй, чым у такі сквар.

Буранны Едыгей у тыя дні стараўся падбадзёрыць Абуталіпа.

- Не заўсёды ў нас такое лета. Проста год такі сёлетні, - апраўдваўся ён, нібы сам быў у гэтым вінаваты. - Яшчэ дзён пятнаццаць, дваццаць ад сілы, - палягчае, спадзе гарачыня. Няхай на яе ліха, замучыла ўсіх. А бывае ў нас тут, у саразеках, на канцы лета пералом, ураз мяняецца надвор'е. І тады ўсю восень аж да самай зімы дабрыня - прахалода, скаціна цела набірае. Здаецца мне - на тое прыкметы ёсць, - у гэтым годзе будзе такі паварот, так што пацярпіце, восень будзе добрая.

- Значыць, абяцаеш? - разумеючы яго, удзячна ўсміхнуўся Абуталіп.

- Можна сказаць, амаль.

- І за гэта дзякуй. Вось я сяджу цяпер нібы ў лазні. Але душа ў мяне не па сабе баліць. Мы з Зарыпай вытрымаем. Не тое даводзілася цярпець. Дзяцей шкода... Глядзець не магу...

Дзеці баранлінцаў замучыліся, змардаваліся, змяніліся з твару, і не было куды схаваць іх ад духаты і невыноснай спякоты. Ні аднаго дрэўца кругом, ні ручайка, што так патрэбны дзіцяці. Вясной, калі саразекі ажылі і ненадоўга зазелянелі кругом лагі і перавалкі, то ж было раздолле дзетвары. Гулялі ў мяч, у хованкі, бегалі ў стэп, ганяліся за суслікамі. Люба было слухаць іх далёка чутныя галасы.

Лета сцерла ўсё, і дзяцей непаседлівых змарыла нясцерпная гарачыня. Ад яе яны хаваліся ў цяні пад сценамі дамоў, выглядваючы адтуль толькі тады, калі праходзілі цягнікі. Гэта было іх забавай - падлічвалі, колькі цягнікоў прайшло ў адзін бок і колькі ў другі, колькі пасажырскіх вагонаў і колькі таварных. А калі пасажырскія саставы, праходзячы праз раз'езд сцішалі ход, дзецям здавалася, што ўжо гэты цягнік спыніцца, і яны беглі наўздагон, запыхаўшыся, засланяючыся ручкамі ад сонца, магчыма, у прастадушным спадзяванні выехаць з гэтага пекла, і цяжка было глядзець, з якой зайздрасцю і недзіцячым сумам маленькія баранлінцы глядзелі ўслед уцякаючым вагонам. Пасажыры ў тых насцеж адкрытых вагонах з расчыненымі да адказу вокнамі і дзвярамі таксама дурнелі ад духаты, смуроду і мух, але ў іх была ўпэўненасць, што праз пару сутак яны апынуцца там, дзе прахалодныя рэкі і зялёныя лясы.

За дзяцей яны ўсе перажывалі тым летам, усе дарослыя, але тое, што гэта каштавала Абуталіпу, разумеў, акрамя Зарыпы, магчыма, адзін ён, Едыгей. З Зарыпай у іх якраз і здарылася першая размова аб гэтым. Тады яму прыадкрылася яшчэ ў лёсе гэтых дваіх.

Працавалі яны ў той дзень на лініі, гравій паднаўлялі на палатне. Раскідвалі шчэбень, падсоўвалі яго ў люфты пад шпалы і рэльсы і тым самым умацоўвалі насып, які апаўзаў ад вібрацыі. Рабіць гэта трэба было ўрыўкамі, у час паміж цягнікамі. Доўгая, стамляючая ў такую гарачыню работа. Бліжэй да паўдня Абуталіп узяў апусцелы бітон і пайшоў, як ён сказаў, па гарачую ваду да цыстэрны ў тупіку, а заадно глянуць, як там дзеці.

Ён пайшоў па шпалах хутка, нягледзячы што паліла сонца. Спяшаўся хутчэй да дзетак, не да думкі было пра сябе. Вылінялая майка невядомага бруднага колеру вісела, абцягнуўшы касцістыя плечы, на галаве пацёрты саламяны капялюш, штаны целяпаліся на худым целе, на нагах разбітыя рабочыя чаравікі без шнуркоў. Ён ішоў, шлэпаючы падэшвамі па шпалах, ні на што не звяртаючы ўвагі. Калі ззаду з'явіўся цягнік, ён нават не азірнуўся.

- Эй, Абуталіп, сыдзі з лініі! Ты што, аглух? - крыкнуў Едыгей. Але той не пачуў. І нават калі паравоз даў гудок, спусціўся па адхоне ўніз, і тады не глянуў на састаў, які пранёсся міма. І не бачыў, як трос яму кулаком машыніст.

На вайне, у палоне чалавек не пасівеў, маладзейшым, вядома, быў, на фронт пайшоў у дзевятнаццаць гадоў, малодшым лейтэнантам. А тым летам сівізна пайшла. Саразекская. Вельмі хутка замільгала няпрошанай беллю то там, то тут у густой, грывастай шавялюры, і найбольш на скронях, пасівелі скроні. У добры час быў бы ён прыгожым, відным мужчынам. Шыракалобы, з арліным носам, кадыкаваты, з губамі, што сведчылі аб моцным характары, з прадаўгаватымі, падоўжанымі вачыма, ён быў ладны, хорошага росту. Зарыпа горка пасміхалася: «Не пашанцавала табе, Абу, ты павінен быў Атэла іграць на сцэне». Абуталіп усміхнуўся: «Тады я цябе прышыў бы як апошні дурань, нашто гэта трэба!»

Такая абыякавасць Абуталіпа да цягніка, што мог бы наехаць на яго, вельмі ўстрывожыла Едыгея.

- Ты б сказала яму, што ж ён так, - крыху і папракаючы, сказаў ён Зарыпе, - машыніст адказваць не будзе, не дазваляецца хадзіць па пуцях. Да і не ў гэтым справа. Для чаго так рызыкаваць?

Зарыпа цяжка ўздыхнула, абціраючы рукавом пот з расчырванелага пачарнелага твару.

- Баюся я за яго.

- А што?

- Баюся, Едыке. Што нам хавацца ад цябе. Убіваецца ён і за дзяцей і за мяне. Бо калі я выходзіла замуж, не паслухалася радні. Старэйшы брат мой, той з сябе вылузваўся, крычаў: «Век будзеш каяцца, дурная! Ты не замуж выходзіш, а на пакуту сябе аддаеш, і дзеці твае, і дзеці дзяцей, яшчэ не нарадзіўшыся, ужо асуджаны быць няшчаснымі. А твой каханы, калі ў яго ёсць галава на плячах, не сям'ю павінен заводзіць, а павесіцца. Гэта для яго самае лепшае!» А мы зрабілі па-свойму. Спадзяваліся: раз скончылася вайна, што дзяліць жывым і мёртвым? Мы стараліся быць ад усіх далей, і ад яго і ад маёй радні. Апошнім разам, ты ўяўляеш, брат сам напісаў заяву, што ён папярэджваў мяне, быў супраць нашага шлюбу. І што ён нічога агульнага не мае са мной і тым больш з такой асобай, што доўгі час была ў Югаславіі, як Абуталіп Кутыбаеў. Ну, пасля гэтага зноў пачалося. Куды ні ткнемся, усюды нам асадзі назад, а вось цяпер мы тут, далей няма куды.

Яна змоўкла, яшчэ шпарчэй і з большым прыціскам падграбаючы біты гравій пад шпалы. Уперадзе зноў паказаўся цягнік. Яны сышлі з лініі, адносячы з сабой рыдлёўкі і насілкі.

Едыгей адчуваў, што павінен нечым дапамагчы, калі людзі ў такім становішчы. Але ён не мог нічога змяніць. Бяда была далёка за межамі яго саразекаў.

- Мы тут жывём ужо многа гадоў. І вы прывыкнеце, прыстасуецеся. А жыць трэба, - сказаў ён, гледзячы на яе твар, і падумаў: «Та-ак, горкі саразекскі хлеб. Калі прыехалі зімой, белатварая была яшчэ, а цяпер твар, як зямля, - падумаў ён, шкадуючы яе на вачах згаслую красу. - Валасы якія былі - выцвілі, вейкі і тыя апалены сонцам. Губы патрэскаліся да крыві. Зусім дрэнна ёй, не прывычная да такога жыцця. Але трымаецца, не адступае. А куды цяпер адступаць - двое дзяцей. Усё роўна малайчына...»

Тым часам, узвіхурваючы гарачае застоенае паветра, пратарахцеў па пуцях, як вогненная аўтаматная чарга, чарговы састаў. Яны зноў падняліся з прыладамі на палатно - працягваць работу.

- Слухай, Зарыпа, - сказаў Едыгей, спрабуючы неяк падтрымаць яе, прымірыць з рэальнасцю. - Дзецям тут, вядома, цяжка, я згодзен. У самога, як пагляджу на малых нашых, сэрца баліць. Але ж не век гарачыня будзе колам стаяць. Схлыне. А пасля, калі падумаць, вы тут не адны ў саразеках, людзі ёсць кругом, мы ёсць, нарэшце. Што ж цяпер убівацца, калі так здарылася ў жыцці.

- Вось і я так кажу яму, Едыке. Я ж асцерагаюся слова сказаць лішняе. Я ж разумею, як яму.

- І правільна робіш. Я аб гэтым і хацеў сказаць табе, Зарыпа. Выпадку чакаў. Ды ты сама ўсё ведаеш. Проста прыйшлося да размовы. Прабач.

- Бывае, вядома, невыносна. І сябе шкода, і яго шкода, а дзяцей найгорш. Хаця ён ні ў чым не вінаваты, а адчувае сябе вінным, што завёз нас сюды. І змяніць нічога не можа. Што і казаць, у нашых краях, сярод алявуцкіх гор і рэк, зусім другое жыццё і клімат зусім іншы. Дзяцей хоць бы на лета маглі б адправіць туды. Але да каго? Бацькоў у нас няма, рана паўміралі. Браты, сёстры, родзічы... іх таксама цяжка асуджаць, ім гэта зусім не трэба. І раней пазбягалі нас, а цяпер дык зусім. Для чаго ім нашы дзеці? Вось і мучымся, баімося, што на ўсё жыццё застанемся тут, хаця ўслых пра тое не гаворым. Але я бачу, як яму... Што нас чакае ўперадзе, нікому невядома...

Яна цяжка замоўкла. І пасля ўжо не вярталася да гэтай размовы. Працавалі, прапускалі цягнікі па лініі і зноў браліся за справу. А што заставалася? Як было яшчэ суцешыць, як дапамагчы ў іх бядзе? «Вядома, жабраваць ім не давядзецца, - думаў Едыгей, - жыць ім будзе на што, удваіх працуюць. Сілай іх нібы ніхто і не прынудзіў, а выйсця ім адсюль няма ніякага. Ні заўтра, ні паслязаўтра».

І яшчэ здзіўляўся Едыгей самому сабе, сваёй крыўдзе і горычы за гэту сям'ю, нібы іх гісторыя датычылася асабіста яго. Хто яны яму? Мог жа ён сказаць сабе - справа гэта не яго розуму, яму ж, уласна, што? Ды і хто ён такі, каб судзіць-расуджваць, дзе яго не просяць? Рабацяга, сцяпняк, якіх не злічыць на свеце, ці яму наракаць, ці яму абурацца, трывожыць сваё сумленне пытаннямі, што справядліва і што несправядліва ў жыцці. Напэўна ж там, адкуль усё гэта зыходзіць, знаюць у тысячу разоў больш, чым ён, Буранны Едыгей. Там відней, чым яму тут, у саразеках. Ці яго гэта клопат? І ўсё роўна не мог супакоіцца. І чамусьці больш хварэў ён душой за яе, Зарыпу. Здзіўляла і мілавала яго яе адданасць, вытрымка, яе адчайная схватка з нягодамі. Яна была падобная на птушку, якая намагалася крыламі засланіць гняздо ад буры. Другая ж паплакала, паплакала б ды і скарылася, пакланілася радні. А яна расплачвалася пароўну з мужам за мінулае вайны. І менавіта гэта больш за ўсё і насуперак усяму трывожыла Едыгея, бо сам ён нічым не мог абараніць ні яе дзяцей, ні яе мужа... Бывалі пасля хвіліны, калі ён горка шкадаваў, што лёсу трэба было закінуць гэтую сям'ю на Баранлы-Буранны. Для чаго яму гэтыя перажыванні? Не знаў бы, не ведаў бы нічога такога і жыў бы спакойна, як раней...

 

VI

 

У другой палове дня паўднёвей Алявутаў захваляваліся воды Ціхага акіяна. Паўднёва-ўсходні вецер, што ўзнік у нізінах амерыканскага мацерыка, паступова набіраў сілу і ўдакладняў, вызначаў свой кірунак. І вада закалыхалася.

Для авіяносца «Канвенцыя» такія хвалі ў адкрытым акіяне не таілі небяспекі. Іншым разам ён і не падумаў бы мяняць сваё месцазнаходжанне. Але таму, што з хвіліны на хвіліну чакалі пасадкі на палубу самалётаў асобаўпаўнаважаных камісій, якія спешна вярталіся пасля кансультацыі з вышэйстаячымі інстанцыямі, авіяносец вырашыў усё ж павярнуцца супраць ветру, каб зменшыць гайданку. Усё абышлося. Спачатку сеў сан-францысцкі, а пасля ўладзівастокскі лайнер.

Камісіі вярнуліся ў поўным складзе, усе аднолькава маўклівыя і заклапочаныя. Праз пятнаццаць хвілін яны ўжо сядзелі за сталом закрытай нарады. Праз пяць хвілін пасля пачатку работы камісій у космас, на борт арбітальнай станцыі «Парытэт» была адпраўлена для перадачы парытэт-касманаўтам 1-2 і 2-1 у Галактыку Дзяржацеля тэрміновая шыфраваная радыёграма: «Касманаўтам-кантралёрам 1-2 і 2-1 арбітальнай станцыі «Парытэт». Папярэдзіць парытэт-касманаўтаў 1-2 і 2-1, што знаходзяцца па-за Сонечнай сістэмай, не прымаць ніякіх мер. Заставацца на месцы да асобага ўказання Абцэнупра».

Пасля гэтага, не трацячы ні хвіліны марна, асобаўпаўнаважаныя камісіі пачалі выказваць свае пазіцыі і прапановы з абодвух бакоў па вырашэнні касмічнага крызісу...

Авіяносец «Канвенцыя» стаяў супраць ветру сярод бясконцых ціхаакіянскіх хваль, што набягалі адна на адну. Ніхто ў свеце не ведаў, што на яго борце ў гэты час вырашаўся глабальны лёс планеты...

 

Цягнікі ў гэтых краях ішлі з усходу на захад і з захаду на ўсход...

А па баках ад чыгункі ў гэтых краях ляжалі вялікія пустынныя прасторы - Сары-Азекі, Сярэдзінныя землі жоўтых стэпаў.

У гэтых краях усякая адлегласць вымяралася ад чыгункі, як ад Грынвічскага мерыдыяна.

А цягнікі ішлі з усходу на захад і з захаду на ўсход...

 

Заставалася яшчэ дзве гадзіны дарогі да могілак Ана-Бейіт. Пахавальная працэсія рухалася па саразеках такім жа чынам. Паказваючы напрамак, узвышаўся на вярблюдзе Буранны Едыгей. Яго Каранар усё гэтак жа ішоў першым - размашыстым, нястомным крокам; услед паспявалі па цаліне трактар з прычэпам, у якім побач з пакойным Казангапам самотна і цярпліва сядзеў яго зяць, муж Айзады, і за імі экскаватар «Беларусь». А збоку, то забягаючы ўперад, то адстаючы, то прыпыняючыся па нейкай важнай прычыне, бег усё гэтак жа заклапочана і ўпэўнена рыжы грудасты сабака Жалбарс.

Сонца прыпякала, падымаючыся ў зеніт. Засталася меншая частка дарогі, а Вялікія саразекі адкрывалі вачам усё новыя і новыя пустынныя землі за кожным пагоркам, што рассцілаліся ўсякі раз да лініі гарызонту. Вялікім было стэпавае раздолле. Некалі ў гэтых месцах знаходзіліся нядобрай памяці жуаньжуаны, прышэльцы, якія захапілі на доўгі час амаль усю саразекскую акругу. Жылі ў гэтых месцах і іншыя качавыя народы, і паміж імі адбываліся пастаянныя войны за выпасы і калодзежы. То адны бралі верх, то другія. Але і пераможцы і пераможаныя ўсё роўна заставаліся тут, адны звузіўшы, другія расшырыўшы свае ўладанні. Елізараў казаў, што саразекі як жыццёвая прастора былі вартыя гэтай барацьбы. Тады тут і вясной і восенню выпадала больш дажджоў. Травы хапала вялікім чародам буйной і дробнай жывёлы. Тады тут праязджалі купцы і ішоў торг. Але пасля клімат нібыта рэзка перамяніўся - перасталі выпадаць дажджы, перасохлі калодзежы, прапаў падножны корм. І разышліся народы і плямёны, якія прыйшлі ў саразекі, хто куды, а жуаньжуаны зусім згінулі. Накіраваліся да Эдзілі - так называлася тады Волга - і прапалі ў прыэдзільскай прасторы. Ніхто не ведаў, адкуль яны прыйшлі, і ніхто не дазнаўся, куды яны падзеліся. Былі чуткі, што насцігла іх пракляцце - калі пераходзілі яны гуртам Эдзіль зімой, лёд на рацэ раптам рассунуўся, і ўсе яны, разам з пастухамі і статкамі, пайшлі пад лёд...

Карэнныя саразекцы - казахскія наманы і ў гэты час не пакінулі свой край, трымаліся тых месц, дзе ўдавалася здабыць ваду ў нанава выкапаных калодзежах. Але ў пасляваенныя гады пачаўся для саразекаў іншы час. З'явіліся аўтамашыны-вадавозы. Адзін вадавоз, калі вадзіцель добра ведаў мясцовасць, мог падвезці ваду на тры-чатыры адгонныя стойбішчы. Калгасы і саўгасы бліжніх абласцей меркавалі ўжо размясціць у саразеках пастаянныя базы для адгоннай жывёлагадоўлі.

Неяк неўпрыкмет узнік у ваколіцах Ана-Бейіта горад без назвы - Паштовая скрынка. Так і казалі - паехаў у Паштовую скрынку, быў у Паштовай скрынцы, купіў у Паштовай скрынцы, бачыў у Паштовай скрынцы... Паштовая скрынка разрасталася, будавалася, закрывалася ад пабочных асоб. Асфальтаваная дарога звязвала яго з аднаго боку з касмадромам, з другога - з чыгуначнай станцыяй. З таго і пачалося новае, індустрыяльнае засяленне саразекаў. Ад усяго мінулага толькі і засталося ў гэтым баку, што могільнік Ана-Бейіт, на двух пагорках-блізнятах, што датыкаюцца адзін да аднаго, як вярблюджыя гарбы, - Эгіз-Цюбе, самае шаноўнае месца пахавання ва ўсёй саразекскай акрузе. У даўнія часы хаваць сюды прывозілі так здалёку, што начаваць даводзілася ў стэпе. Але затое нашчадкі пахаваных на Ана-Бейіце маглі ганарыцца, што аказалі продкам такую пашану. Тут хавалі самых паважаных і вядомых у народзе людзей, якія доўга жылі, многа ведалі, заслужылі добрую славу словам і справай. Елізараў, той усё ведаў, ён называў гэтае месца саразекскім пантэонам.

Сюды і набліжалася ў гэты дзень дзіўная, у суправаджэнні сабакі, вярблюда - трактарная працэсія з чыгуначнага раз'езда Баранлы-Буранны.

У могільніка Ана-Бейіт была свая гісторыя. Паданне пачыналася з таго, што жуаньжуаны, якія захапілі саразекі ў мінулыя вякі, вельмі жорстка абыходзіліся з палоннымі воінамі. Пры выпадку яны прадавалі іх у рабства ў суседнія краіны, і гэта лічылася за шчасце для палоннага, бо праданы раб мог рана ці позна ўцячы на радзіму. Жудасны лёс чакаў тых, каго жуаньжуаны пакідалі ў сваім рабстве. Яны знішчалі памяць раба страшэнным катаваннем - надзяваннем на галаву ахвяры шыры. Звычайна так рабілі з маладымі хлопцамі, якіх паланілі ў баях. Спачатку ім нагола брылі галовы, саскрабаючы да кораня кожную валасіну. У гэты час, калі заканчвалі брыць галовы, вопытныя забойшчыкі-жуаньжуаны свежавалі паблізу мацёрага вярблюда, перш за ўсё аддзяляючы ад шкуры самую цяжкую, цвёрдую яе выйную частку. Падзяліўшы яе на кускі, тут жа, цёплую, нацягвалі на брытыя галовы палонных - шкура імгненна прыліпала да галавы як пластыр - накшталт сучасных шапачак для плавання. Гэта і значыла надзець шыры. Той, каму іх надзявалі, або паміраў, не вытрымаўшы катавання, або страчваў на ўсё жыццё памяць, ператвараючыся ў манкурта - раба, які не памятаў свайго мінулага. Выйнай часткі шкуры аднаго вярблюда хапала на пяць-шэсць шыры. Пасля надзявання шыры кожнаму асуджанаму надзявалі на шыю драўляную калодку, каб ён не мог дастаць галавой да зямлі. Пасля, звязаўшы ім рукі і ногі, адводзілі далей ад людзей, каб не даносіўся іх енк, пакідалі там на сонцы, у полі, без яды і вады. Катавалі іх так некалькі дзён, выставіўшы толькі варту на падыходах, каб родзічы не вызвалілі іх, пакуль яны жывыя. Але такія спробы былі вельмі рэдкімі, бо ў адкрытым стэпе нельга было падысці непрыкметна. А калі потым даходзіла чутка, што нехта ператвораны ў манкурта, то нават самыя блізкія людзі не хацелі ратаваць ці выкупляць яго, бо гэта значыла вярнуць сабе толькі нешта падобнае на ранейшага чалавека. І толькі адна маці найманская, якая засталася ў паданнях пад імем Найман-Ана, не змірылася з такой доляй сына. Аб гэтым расказвае саразекская легенда. І назва могілак паходзіць адсюль, Ана-Бейіт - Мацярынскі спачын.

Кінутыя на саразекскім сонцы, палонныя часцей не вытрымлівалі катавання. Жывымі заставаліся адзін-двое з пяці-шасці. Гінулі яны не ад голаду і нават не ад смагі, а ад невыносных, нечалавечых пакут. Сырая вярблюджая скура, ссыхаючыся на сонцы, паступова, але ўсё мацней і мацней сціскала брытую галаву раба, жалезным чапцом прыліпаючы да няшчаснага. Ужо на другія суткі пачыналі адрастаць збрытыя валасы пакутнікаў. Шорсткія і прамыя азіяцкія валасы іншы раз урасталі ў шкуру вярблюда, але часцей, не маючы месца, загіналіся і канцамі сваімі ўпіваліся ў галаву, прыносячы яшчэ большую пакуту. Ад болю муціўся розум, надыходзіла здранцвенне.

Толькі на пятыя суткі жуаньжуаны прыходзілі наведаць, ці выжыў хто з палонных. Калі заставаўся жывым хоць адзін чалавек, то лічылася, што мэта дасягнута. Яго паілі вадой, развязвалі, здымалі калоду, і з часам вярталася да яго сіла. Гэта і быў раб-манкурт, каштоўны тым, што не меў памяці, таму варты ён быў дзесяці звычайных нявольнікаў. Існавала нават правіла - калі ў час міжусобных сутычак забівалі раба-манкурта, то выкуп за яго быў у тры разы большы, чым каштавала жыццё вольнага супляменніка.

Манкурт не ведаў, хто ён, якога роду-племені, не ведаў свайго імя, не памятаў дзяцінства, бацькі і маці - адным словам, манкурт не ўсведамляў сябе чалавекам. Не маючы ўласнага «я», манкурт меў многа пераваг як паслухмяная і зусім бяспечная істота. У яго не ўзнікала думка, каб збегчы ці ўзбунтавацца, а для ўсякага рабаўладальніка самае страшнае - бунт раба. Раб жа заўсёды патэнцыяльны мяцежнік. Манкурт быў адзіным выключэннем - ён не ведаў непаслушэнства. Яму былі невядомыя такія страсці. І таму не трэба было сцерагчы яго, трымаць ахову і папярэджваць яго тайныя намеры. Манкурт, нібы сабака, прызнаваў толькі сваіх гаспадароў. З іншымі ён не размаўляў. Адзінае, што ён жадаў, - каб не хацелася есці. Усё, што яму даручалі, ён рабіў старанна і дакладна так, як яму казалі. Манкуртаў застаўлялі звычайна рабіць самую цяжкую, брудную работу ці такую, якая патрабуе тупога цярпення. Толькі манкурт мог вытрымаць глухое бязлюддзе саразекаў, пасучы ўсё жыццё адзін чараду вярблюдаў. Ён адзін замяняў многіх. Трэба было ўсяго толькі дастаўляць яму ежу - і тады ён бясконца служыў і зімой і летам, не жалячыся на адзіноту і нягоды. Вышэй за ўсё для яго быў загад гаспадара. Для сябе ж, акрамя ежы і якой апраткі, каб не замерзнуць у стэпе, ён нічога не патрабаваў.

Намнога лягчэй зняць галаву палоннаму ці нанесці яму іншае калецтва, каб зламаць яго дух, чым забраць у чалавека памяць, разбурыць яго розум, вырваць карані таго, што бывае з чалавекам да апошняй хвіліны, застаючыся яго адзіным набыткам, які памірае з ім недасягальным для іншых. І вось качавыя жуаньжуаны, якія вынеслі са сваёй цёмнай гісторыі самае жорсткае варварства, пасягнулі на гэтую таемную сутнасць чалавека. Яны знайшлі спосаб забіраць у рабоў іх памяць, учыняючы над чалавекам самае цяжкое з усіх магчымых і немагчымых зладзействаў. Нездарма, плачучы і прыплакваючы па сыну, так гаварыла Найман-Ана ў няўцешным горы і адчаі:

«Калі памяць тваю забіралі, калі галаву тваю, дзіця маё, сціскалі, як арэх клешчамі, памалу сцягваючы чэрап шкурай вярблюда, калі абруч гэты насадзілі на галаву так, што вочы твае з вачніц выпіралі, налітыя сукравіцай страху і болю, калі на бяздымным вогнішчы саразекаў перадсмяротная смага цябе мучыла і не было кроплі, каб з неба на губы ўпала, - ці стала сонца, якое ўсім дорыць жыццё, для цябе ненавісным, аслеплым свяцілам, самым чорным сярод усіх свяціл у свеце?

Калі ад нясцерпнага болю твой енк стаяў сярод пустыні, калі ты крычаў і кідаўся, звяртаючыся да бога днямі і начамі, калі ты дарэмна чакаў ад неба, задыхаючыся ў блеваках і ванючасці, што выціскалі з тваёй беспрытомнай плоці нечалавечыя мукі скурчанага сутаргамі цела, калі ты згасаў у мярзоце, згрызены хмарамі мух, - ці пракляў ты апошнімі сіламі бога, што стварыў усіх нас у пакінутым ім самім свеце?

Калі змрок зацьмення назаўсёды засцілаў скалечаны катаваннямі розум, калі памяць твая, расшчэпленая сілай, беззваротна губляла сувязь мінулага, калі забываў ты ў пакутах пагляд маці сваёй, шум рэчкі каля гары, дзе гуляў ты летнімі днямі, калі імя сваё і імя бацькі ты губіў у разбуранай памяці, калі воблікі людзей, сярод якіх ты вырас, згаслі і імя дзяўчыны згасла, якая табе ўсміхалася сарамліва, хіба не пракляў ты, падаючы ў бездань вечнага забыцця, маці сваю страшным пракляццем за тое, што пасмела зачаць цябе ў чэраве і нарадзіць на свет божы для гэтага дня?..»

Гісторыя гэтая адбылася ў той час, калі, выгнаныя з поўдня Азіі, жуаньжуаны хлынулі на поўнач і, надоўга захапіўшы саразекі, вялі бесперапынныя войны, каб пашырыць уладанні і захапіць больш рабоў. На першым часе, напаўшы нечакана, у блізкіх да саразекаў землях яны ўзялі многа палонных, сярод іх многа жанчын і дзяцей. Усіх іх пагналі ў рабства. Але супраціўленне нашэсцю расло. Пачаліся жорсткія сутычкі. Жуаньжуаны не збіраліся пакідаць саразекі, а наадварот, хацелі замацавацца ў гэтых прывольных для жывёлагадоўлі стэпах. Мясцовыя ж плямёны не маглі змірыцца і лічылі сваім абавязкам і правам рана ці позна выгнаць захопнікаў. Як бы там ні было, а вялікія і малыя бітвы ішлі з пераменным поспехам. Але ў гэтых душагубных войнах былі і перапынкі.

У адно такое зацішша купцы, што прыйшлі з караванам з наманскай зямлі, расказвалі, п'ючы чай, як мінулі яны саразекскія стэпы без асаблівых перашкод ля калодзежа з боку жуаньжуанаў, і спамянулі пра тое, што сустрэлі ў саразеках аднаго маладога пастуха пры вялікай чарадзе вярблюдаў. Купцы пачалі гаварыць з ім, але ён аказаўся манкуртам. На выгляд здаровы, і не падумаеш, што з ім такое зрабілі. Напэўна не горшым за іншых быў некалі, і разумны, і гаваркі, і сам яшчэ зусім малады, толькі-толькі вусы прабіваюцца, і тварам прыгожы, а скажа слова - нібы ўчора на свет нарадзіўся, не памятае былога, не ведае свайго імя, ні бацькі, ні маткі, ні таго, што з ім зрабілі жуаньжуаны, адкуль ён родам - таксама не ведае. Пра што ні спытаеш, маўчыць, адкажа толькі «так» ці «не» і ўвесь час за шапку трымаецца, якая шчыльна сядзіць на галаве. Для такога манкурта няма горшага пакарання, чым настрашыць: давай, гэта, адпарым тваю галаву. Будзе біцца, як дзікі конь, але да галавы не дасць дакрануцца. Шапку яны не здымаюць ні днём, ні ноччу, у шапцы спяць... І ўсё ж, працягвалі расказ госці, дурань дурнем, а справу сваю ведае - пільна сачыў, пакуль караваншчыкі не ад'ехалі ад таго месца, дзе пасвілася яго чарада вярблюдаў. А адзін пагоншчык вырашыў пажартаваць на развітанне з тым манкуртам.

- Шлях далёкі ў нас. Каму прывітанне перадаць, якой прыгажуні, у якой старане? Кажы, не хавайся. Чуеш? Можа, хусцінку перадаць ад цябе?

Манкурт доўга глядзеў на пагоншчыка, а пасля прамовіў:

- Я кожны дзень гляджу на месяц, а ён на мяне. Але мы не чуем адзін аднаго... Там нехта сядзіць...

Пры гэтай размове была ў юрце жанчына, якая разлівала чай купцам. Гэта была Найман-Ана. З такім імем яна засталася ў саразекскай легендзе.

Найман-Ана выгляду не падала пры гасцях. Ніхто не заўважыў, як усхвалявала яе гэтая вестка, як перамянілася яна ў твары. Ёй хацелася падрабязней распытаць купцоў пра таго маладога манкурта, але яна баялася - даведаецца больш, чым сказана. І змагла прамаўчаць, душачы ў сабе ўзнікшую трывогу, як параненая птушка свой крык... Тым часам ужо гаварылі аб нечым іншым, ніхто больш не ўспамінаў пра няшчаснага манкурта - ці мала што бывае на свеце, а Найман-Ана ўсё старалася перасіліць страх, што ахапіў яе, суняць трымценне ў руках, нібы яна сапраўды прыдушыла ў сабе тую крыкнуўшую птушку; яна толькі ніжэй апусціла на твар чорную жалобную хустку, якая даўно ўжо стала звычнай на яе сівой галаве.

Караван купцоў неўзабаве пайшоў сваёй дарогай. І ў гэтую бяссонную ноч Найман-Ана зразумела, што не будзе ёй спакою, пакуль не знойдзе яна ў саразеках таго пастуха-манкурта і не пераканаецца, што гэта не яе сын. Пакутліва цяжкая думка гэтая зноў ажывіла ў матчыным сэрцы даўно затоенае сумненне, што сын загінуў на полі бою... І лепш, вядома, было двойчы пахаваць яго, чым мучыцца, адчуваючы неадступны страх, неадступны боль, неадступнае сумненне.

Яе сын быў забіты ў адным з баёў з жуаньжуанамі ў саразекскай старане. Муж загінуў на год раней. Вядомы, праслаўлены быў чалавек сярод найманаў. З наступным паходам пайшоў сын, каб адпомсціць за бацьку. Забітых няможна было пакідаць на полі бою. Родзічы павінны былі прывезці цела. Але зрабіць гэта сыну не давялося. У той бітве сутыкнуліся блізка з ворагам; многія бачылі, як упаў ён, сын яе, на грыву каня, і конь, разгарачаны і перапалоханы шумам бітвы, панёс яго некуды. І тады ён упаў з сядла, але нага зачапілася за стрэмя, і ён павіснуў з боку каня, а конь, здурнеўшы ад гэтага яшчэ больш, шалёна павалок яго цела ў стэп. Як назло, конь панёсся ў варожы бок. Двое найманаў, пакінуўшы поле бою, дзе яны павінны былі быць у гэты цяжкі час, кінуліся наўздагон, каб перахапіць каня і падабраць цела. Але з атрада жуаньжуанаў, што знаходзіўся ў засадзе, некалькі верхавых касаплётаў з крыкамі кінуліся наперарэз. Адзін з найманаў быў забіты з ходу стралой, а другі, цяжкапаранены, павярнуў назад і, ледзь паспеўшы даскакаць да сваіх, упаў на зямлю. Гэты выпадак дапамог найманам у час выявіць атрад жуаньжуанаў, што знаходзіўся ў засадзе і рыхтаваўся нанесці ўдар з флангу ў самы крытычны момант бою. Найманы хутка адступілі, каб перагрупавацца і зноў кінуцца ў бой. І, вядома, было не да таго, каб высвятляць, што стала з іх маладым ратнікам, сынам Найман-Аны... Ранены найман, той, што паспеў прыскакаць да сваіх, расказваў пасля, што калі яны кінуліся за ім услед, конь, які валок яе сына, хутка знік з вачэй невядома ў якім баку.

Некалькі дзён падрад выязджалі найманы ў пошуках цела. Але ні самаго, ні яго каня, ні яго зброі, ніякіх іншых слядоў знайсці не змаглі. Усе былі ўпэўнены, што ён загінуў. Нават будучы раненым, ён памёр бы ў стэпе ад смагі ці сцёк бы крывёю. Гаравалі, прычыталі, што іх малады сародзіч застаўся непахаваным у бязлюдных саразеках. Гэта была ганьба для ўсіх. Жанчыны, што галасілі ў юрце Найман-Аны, папракалі сваіх мужоў і братоў, прыплакваючы:

- Расклявалі яго сцярвятнікі, расцягнулі яго шакалы... Як жа вы пасля гэтага будзеце насіць мужчынскія шапкі на галовах!..

І пацягнуліся для Найман-Аны пустыя дні на апусцелай зямлі. Яна разумела - на вайне людзі гінуць. Але думка аб тым, што сын пакінуты на полі бою, што цела яго не пахавана, не давала ёй міру і спакою. Бясконцыя горкія думкі мучылі маці. І не было каму іх выказаць, каб аблегчыць гора, і не было да каго звярнуцца, акрамя як да самога бога...

Каб забараніць сабе думаць аб гэтым, яна павінна была пераканацца, убачыць на свае вочы, што сын быў мёртвым. Хто тады стаў бы спрачацца з лёсам. Больш за ўсё наводзіла на роздум тое, што знік конь сына. Конь не быў забіты, конь пабег ад страху. Рана ці позна ён павінен быў вярнуцца ў родныя месцы, у свой табун, і прыцягнуць за сабой цела на стрэмені. І тады, як ні страшна гэта было б, накрычаўшыся, наплакаўшыся, раздзіраючы твар у роспачы, усё сказала б пра сябе, няшчасную і праклятую лёсам, так, што стала б не па сабе богу на небе, калі толькі ён разумее прычытанні. Затое не было б у душы ніякіх сумненняў і да смерці рыхтавалася б са спакойным холадам на душы, чакаючы яе ў любы час, не чапляючыся, не затрымліваючыся, нават у думках не жадаючы прадоўжыць сваё жыццё. Але цела сына так і не знайшлі, а конь не вярнуўся. Сумненні не пераставалі мучыць маці, хоць усе пачалі паступова забываць пра гэта няшчасце, як паступова забываюцца ўсе страты. І толькі яна, маці, не магла супакоіцца і забыць. Думкі яе кружыліся ўсё па адным і тым жа крузе. Што стала з канём, дзе падзелася збруя і зброя - знайшоўшы іх, можна было б неяк здагадацца, што сталася з сынам. Магло ж здарыцца і так, што каня перахапілі жуаньжуаны дзе-небудзь у саразеках, калі ён ужо выбіўся з сілы і даўся злавіцца. Лішні конь з вупражжу таксама здабыча... Што ж яны зрабілі тады з яе сынам - закапалі ў зямлю ці кінулі на здзекі сцяпным звярам? А што, калі ён раптам быў жывы, яшчэ жывы нейкім цудам? Дабілі яны яго і тым скончылі яго пакуты, ці кінулі даходзіць у чыстым полі, ці?.. А раптам?..

Думка пабівала думку, і не было ім канца. І калі купцы за чаем спамянулі пра маладога манкурта, які сустрэўся ім у саразеках, не думалі яны, што сваім расказам кінулі іскру ў набалелую душу Найман-Аны. Сэрца яе зайшлося ў трывожным прадчуванні. І думка, што гэта мог быць яе прапаўшы сын, усё больш, усё настойлівей, усё мацней паланіла яе розум і сэрца. Маці зразумела, што не супакоіцца, пакуль, адшукаўшы таго манкурта, не пераканаецца, што гэта не яе сын.

У тых паўстэпавых перадгор'ях, на летніх стойбішчах найманаў, працякалі невялікія камяністыя рэчкі. Усю ноч прыслухоўвалася Найман-Ана да журчання праточнай вады. Пра што гаварыла ёй вада, гуллівая вечнасць якой была цяпер так мала сугучна збалеламу духу маці, збянтэжанай здагадкамі і сумненнямі. Супакаення хацелася. Наслухацца, здаволіцца гукамі жывой вады перад тым, як рушыць у глухое маўчанне саразекаў. Маці ведала, што ідзе на вялікую рызыку, выпраўляючыся ў саразекі адна, але нікому не хацела гаварыць пра тое, што задумала. Ніхто не зразумеў бы. Нават самыя блізкія не адобрылі б яе намераў. Як можна пусціцца на пошукі даўно забітага сына? І нават калі ён выпадкова жывы і ператвораны ў манкурта, тым больш няма патрэбы шукаць яго, дарма рваць сэрца, таму што манкурт чучала ранейшага чалавека...

Той ноччу перад выездам некалькі разоў выходзіла яна з юрты. Доўга ўглядалася, услухоўвалася, стараючыся супакоіць, сабраць думкі. Была поўнач ужо, поўня стаяла якраз над галавою, абліваючы зямлю роўным малочна-бледным святлом. Мноства белых юрт, раскіданых у розных месцах па падножжах увалаў, былі падобныя на чараду вялікіх птушак, што начавалі тут, на берагах шумлівых рэчак. Побач з аулам, дзе былі авечыя загарады, і далей, у лагчынах, дзе пасвіліся табуны коней, чуўся сабачы брэх і неразборлівыя галасы людзей. Але больш за ўсё хвалявалі Найман-Ану галасы дзяўчат, што спявалі ля загонаў з бліжняга краю аула. Сама некалі спявала гэтыя начныя песні... У гэтых месцах стаялі яны кожнае лета, колькі памятае, як прывезлі яе сюды нявестай. Усё жыццё прайшло ў гэтых месцах: і калі людна было ў сям'і, калі ставілі яны тут адразу чатыры юрты - адну кухонную, адну гасціную і дзве жылыя, - і потым, пасля нашэсця жуаньжуанаў, калі засталася адна...

Цяпер і яна пакідала сваю адзінокую юрту. Яшчэ звечара сабралася ў дарогу. Запаслася ежай і вадой. Вады ўзяла як мага больш. У двух бурдзюках везла ваду на той выпадак, калі не адразу ўдасца адшукаць калодзеж у саразеках. Яшчэ звечара прывязала бліжэй да юрты вярблюдзіцу Акмаю. Надзею і спадарожніцу сваю. Хіба магла б яна адважыцца рушыць у саразекскую глухамань, каб не спадзявалася на сілу і хуткасць Акмаі! У тым годзе Акмая засталася ялавай, адпачывала пасля двух ацёлаў, і была ў выдатнай верхавой форме. Сухашчавая, з моцнымі доўгімі нагамі, з пругкімі падэшвамі, яшчэ не растаптанымі ад непасільнай ношы і старасці, з моцнай парай гарбоў і сухой, ладнай галавой, што прыгожа сядзела на мускулістай шыі, з жывымі, як крыльцы матылька, лёгкімі ноздрамі, што ёмка забіралі паветра на хаду, белая вярблюдзіца Акмая варта была цэлай чарады. За такую быстраходку ў самым цвеце давалі дзесяткі галоў маладняку, бо яна магла даць добрае патомства. Гэта быў апошні скарб, залатая матка ў руках Найман-Аны, апошняя памяць ад яе мінулага багацця. Астатняе разышлося, як пыл, змыты з рук. Даўгі, саракадзённыя і гадавыя ашы - памінкі па загінуўшых... Па сыне, на пошукі якога сабралася яна ад прадчування, ад невыноснага смутку і гора, таксама былі спраўлены нядаўна апошнія памінанні, дзе было вельмі многа людзей, усе найманы бліжэйшай акругі.

Калі пачало развідняць, Найман-Ана выйшла з юрты, ужо гатовая ў дарогу. Пераступіла парог, спынілася, прысланілася да дзвярэй, задумалася, абводзячы паглядам сонны аул перад тым, як пакінуць яго. Усё яшчэ прыгожая, стройная, Найман-Ана была адзетая, як і належала для дальняй дарогі. На ёй былі боты, шаравары, камзол без рукавоў паверх сукенкі, на плячах вольна звісаў плашч. Галаву яна абвязала белай хусткай, сцягнуўшы канцы на патыліцы. Так вырашыла яна ў час сваіх доўгіх начных роздумаў - калі спадзяецца ўбачыць сына жывым, то для чаго жалоба. А калі не спраўдзіцца спадзяванне, то і пасля паспее абгарнуць галаву вечнай чорнай хусткай. Хмурая раніца згладжвала сівізну валасоў і знак вялікага гора - маршчыны, што глыбока зрэзалі яе лоб. Вочы яе раптам павільгатнелі, і яна цяжка ўздыхнула. Ці думала, ці гадала, што такое выпадзе перажыць. Але пасля прымусіла сябе супакоіцца, заціскаючы ўсё ў сваім сэрцы. «Ашвадан ля ілла хіль алла», прашаптала яна першы радок малітвы (няма бога акрамя бога) і з тым рашуча накіравалася да вярблюдзіцы. Асадзіла яе на калені. Ашчэрваючыся і пакрыкваючы, Акмая паціху апусцілася грудзьмі на зямлю. Хутка перакінуўшы перамётныя сумкі праз сядло, Найман-Ана ўзабралася на вярблюдзіцу, панукала на яе, і тая ўстала, выпростваючы ногі і ўзносячы сваю гаспадыню высока над зямлёй. Цяпер Акмая дапяла - перад ёй доўгая дарога...

Ніхто ў ауле не ведаў аб выездзе Найман-Аны, і, акрамя заспанай сваячкі-прыслугі, якая ўвесь час сонна пазяхала, ніхто не праводзіў яе ў гэты час. Ёй жа яшчэ звечара сказала Найман-Ана, што паедзе да сваіх таркунам - родзічаў па дзявоцтву - пагасцяваць і што адтуль, калі будуць паломнікі, адправіцца разам з імі ў кіпчакскія землі пакланіцца храму святога Яссаві...

Яна выехала раней, каб ніхто не дакучаў роспытамі. Ад'ехаўшы ад аула, Найман-Ана павярнула ў бок саразекаў, смутная далячынь якіх ледзь угадвалася ўперадзе ў нерухомай пустыні...

 

Цягнікі ў гэтых краях ішлі з усходу на захад і з захаду на ўсход...

А па баках ад чыгункі ў гэтых краях ляжалі вялікія пустынныя прасторы - Сары-Азекі, Сярэдзінныя землі жоўтых стэпаў. У гэтых краях усякая адлегласць вымяралася ад жалезнай дарогі, як ад Грынвічскага мерыдыяна...

А цягнікі ішлі з усходу на захад і з захаду на ўсход...

 

З борта авіяносца «Канвенцыя» пайшла яшчэ адна шыфраваная радыёграма касманаўтам-кантралёрам на арбітальную станцыю «Парытэт». У гэтай радыёграме ў тым жа катэгарычна-папераджальным тоне прапаноўвалася не ўступаць з парытэт-касманаўтамі 1-2 і 2-1, што знаходзяцца па-за Сонечнай Галактыкай, у радыёсувязь з мэтай абмеркавання часу і магчымасці іх вяртання на арбітальную станцыю, ва ўсіх магчымых выпадках чакаць указання Абцэнупра.

На акіяне штарміла напаўсілы. Буруніла, гулліва плёскалася ціхаакіянская вада ўздоўж кармы гіганцкага судна. А сонца ўсё гэтак жа ззяла над марскім прасторам, ахопленым бясконцымі белапеннымі хвалямі. Вецер дыхаў роўным струменем.

 

Ужо не першы дзень, працяжна пакрыкваючы на хаду і ледзь чутна прышаркваючы, бегла спорнай рыссю белая вярблюдзіца Акмая па лагах і раўнінах вялікіх саразекскіх стэпаў, а гаспадыня ўсё падганяла яе і пануквала па гарачых пустынных землях. Толькі на ноч спыняліся яны ля рэдкага калодзежа. А з раніцы зноў падымаліся на пошукі вялікага вярблюджага статка, што згубіўся недзе ў бясконцых саразеках.

Тут, у гэтай частцы саразекаў, непадалёку ад пясчанага чырванаватага абрыва Малакумдычапа, што працягнуўся на многія кіламетры, сустрэлі нядаўна праезджыя купцы таго пастуха-манкурта, якога цяпер шукала Найман-Ана. Вось ужо другі дзень кружыла яна каля Малакумдычапа, баючыся наткнуцца на жуаньжуанаў, але колькі яна ні ўглядалася, колькі ні рыскала, усюды быў стэп, стэп, падманныя міражы. Аднойчы, паверыўшы ўжо такому прывіду, пераадолела яна доўгі звілісты шлях да паветранага горада з мячэцямі і ахоўнымі сценамі. Можа, там яе сын на рынку нявольнікаў? І тады яна магла б пасадзіць яго за сваёй спіной на Акмаю - і няхай паспрабавалі б іх дагнаць...

Вядома, знайсці чалавека ў саразеках велькі цяжка, чалавек тут пясчынка, але калі пры ім вялікая чарада, што займае шырокі прастор, то рана ці позна заўважыш з краю жывёліну, а потым знойдзеш статак, а пры ім пастуха. На гэта і спадзявалася Найман-Ана.

Але пакуль што нідзе нічога не знаходзіла. І ўжо стала са страхам думаць, ці не перагналі гэты статак у іншае месца або яшчэ горш - ці не адправілі жуаньжуаны гэтых вярблюдаў усіх разам на продаж у Хіву ці Бухару. Ці вернецца пастух з такіх далёкіх краёў?.. Калі маці выязджала з аула знямоглая ад смутку і сумненняў, аб адным толькі марыла - убачыць сына жывым, няхай ён будзе манкурт або яшчэ хто, няхай не памятае нічога і не разумее, але няхай будзе гэта яе сын, жывы, проста жывы... Хіба гэтага мала! Але паглыбіўшыся ў саразекі, прыбліжаючыся да месца, дзе мог аказацца той пастух, якога сустрэлі нядаўна купцы, што праходзілі тут караванам, яна ўсё больш і больш баялася сустрэць сына, такога, скалечанага, не ў сваім розуме, гэты страх наводзіў на яе скруху і прыгнятаў. І тады яна маліла бога, каб гэта быў не ён, не яе сын, а другі няшчасны, яна гатова была пакорна змірыцца з тым, што сына няма і не можа быць жывога. А едзе яна толькі дзеля таго, каб паглядзець на манкурта і пераканацца, што спадзявалася яна дарэмна, і, пераканаўшыся, вернецца, і перастане мучыцца, і будзе дажываць свой век, як наканаваў лёс... Але пасля зноў невыносны смутак нараджаў жаданне знайсці ў саразеках не каго-небудзь, а свайго сына, што б гэта ні значыла...

Так, перамагаючы адно пачуццё другім, яна пераехала праз наступны пакаты доўгі ўзгорак і раптам убачыла вялікую чараду вярблюдаў, што вольна пасвіліся на шырокім доле. Бурыя вярблюды хадзілі сярод дробнага кустоўя і зарасляў вярблюджых калючак, абгрызаючы іх вяршкі. Найман-Ана прыспешыла як толькі магла сваю Акмаю, - тая пусцілася з усіх ног, - сэрца мацеры зайшлося ад радасці, што нарэшце яна знайшла чараду, пасля яна ўся задрыжала ад страху, што зараз убачыць сына, ператворанага ў манкурта. Пасля зноў узрадавалася і ўжо не магла зразумець сябе.

Вось яна пасецца, чарада, але дзе ж пастух? Павінен быць недзе тут. І ўбачыла на другім краі даліны чалавека. Здалёк не разабраць было, хто ён. Пастух стаяў з доўгім посахам, трымаючы на повадзе верхавога вярблюда з паклажай, і спакойна глядзеў з-пад насунутай шапкі на яе прыбліжэнне.

І калі прыблізілася, калі пазнала сына, не памятала Найман-Ана, як скацілася са спіны вярблюдзіцы. Здалося ёй, што яна ўпала, але ці да таго было!

- Сын мой, родны! Я шукаю цябе кругом! - яна кінулася да яго так, нібы іх раздзяляла нешта непраходнае. - Я твая маці!

І адразу ўсё зразумела і зарыдала, топчучы зямлю нагамі, горка і страшна скрывіўшы дрыжачыя губы, стараючыся супакоіцца і не ў сілах саўладаць з сабой. Каб не ўпасці, чэпка схапілася за плячо сына і ўсё плакала і плакала, аглушаная горам, якое даўно навісла і цяпер абрынулася, падмяла яе пад сябе і схавала. І, плачучы, углядалася праз слёзы, праз наліплыя пасмы сівых мокрых валасоў, праз дрыжачыя пальцы, якімі размазвала дарожны пыл па твары, углядалася ў знаёмыя рысы сына і ўсё хацела злавіць яго пагляд, усё яшчэ чакаючы, спадзеючыся, што ён пазнае яе, гэта ж так проста - пазнаць сваю маці!

Але яе з'яўленне для яго нічога не значыла, нібы яна была тут пастаянна і кожны дзень наведвала яго ў стэпе. Ён нават не спытаў, хто яна і чаму яна плача. У нейкі момант пастух зняў з пляча яе руку і пайшоў, цягнучы за сабой неразлучнага верхавога вярблюда з ношай, на другі бок чарады, каб паглядзець, ці не вельмі далёка адбегся маладняк, што гарэзаваў на прыволлі.

Найман-Ана засталася на месцы, прысела на кукішкі, усхліпваючы, заціскаючы твар рукамі, і так сядзела, не падымаючы галавы. Потым неяк сціхамірылася, пайшла да сына, стараючыся быць спакойнай. Сын-манкурт як ні ў чым не бывала няўцямна і раўнадушна паглядзеў на яе з-пад насунутай на вочы шапкі,і нешта як усмешка мільгнула на яго змучаным, да чарнаты абветраным, абсівераным твары. Але вочы, беспрасветна абыякавыя, засталіся адлучанымі ад усяго на свеце.

- Сядай, пагаворым, - цяжка ўздыхнуўшы, сказала Найман-Ана. І яны селі на зямлю.

- Ты пазнаеш мяне? - спытала маці.

Манкурт адмоўна пахітаў галавой.

- А як цябе зваць?

- Манкурт, - адказаў ён.

- Гэта цябе цяпер так называюць. А ранейшае імя сваё памятаеш? Успомні сваё сапраўднае імя.

Манкурт маўчаў. Маці бачыла, што ён намагаецца ўспомніць - на пераносіцы ад напружання выступілі буйныя кроплі поту і вочы завалакліся дрыготкім туманам. Але перад ім узнікла, відаць, глухая, непрабіваемая сцяна, і ён не мог яе пераадолець.

- А як звалі твайго бацьку? А сам ты хто, адкуль родам? Дзе ты нарадзіўся, хоць ведаеш?

Не, ён нічога не памятаў і нічога не ведаў.

- Што яны зрабілі з табой! - прашаптала маці, і зноў губы яе міжволі задрыжалі, і, задыхаючыся ад крыўды, гневу і гора, яна зноў пачала ўсхліпваць, дарэмна стараючыся сябе супакоіць. Гора маці ніяк не трывожыла, не кранала манкурта.

- Можна забраць зямлю, можна забраць і багацце, можна забраць і жыццё, - прамовіла яна ўслых, - але хто прыдумаў, хто адважваецца пасягаць на памяць чалавека?! О божа, калі ты ёсць, як навёў ты на такое людскі розум? Хіба мала зла на зямлі і без гэтага?

І тады сказала яна, гледзячы на сына-манкурта, сваё слова смутку, вядомае цяпер усім, пра сонца, пра бога, пра сябе, яго пераказваюць, хто ведае, і цяпер, калі загавораць аб саразекскай гісторыі.

І тады яна пачала свой плач, які і да гэтага часу ўспамінаюць людзі:

- Мен ботасы олген боз мая, тулыбын келіп іскеген...*

* Я няшчасная вярблюдзіца, што прыйшла ўдыхнуць пах шкуры вярблюдзяняці, набітага саломай.

І тады вырваліся з душы яе доўгія няўцешныя жальбы сярод пустынных бяскрайніх саразекаў...

Але нішто не магло патрывожыць сына яе, манкурта.

І тады вырашыла Найман-Ана не распытваць, а расказаць, пераканаць яго, хто ён ёсць.

- Тваё імя Жаламан. Ты чуеш? Ты - Жаламан. А бацьку твайго звалі Даненбай. Хіба ты не памятаеш бацьку? Ён жа, калі ты быў яшчэ дзіцём, вучыў цябе страляць з лука. А я твая маці. А ты мой сын. Ты з племя найманаў, зразумеў? Ты найман...

Усё, што яна яму гаварыла, ён выслухаў без усякай цікавасці да яе слоў, нібы яна нічога не паведамляла. Гэтак ён слухаў, напэўна, стракатанне коніка ў траве.

І тады Найман-Ана спытала сына-манкурта:

- А што было да таго, як ты прыйшоў сюды?

- Нічога не было, - сказаў ён.

- Ноч была ці дзень?

- Нічога не было, - сказаў ён.

- З кім ты хацеў бы размаўляць?

- З месяцам. Але ж мы не чуем адзін аднаго. Там нехта сядзіць.

- А што ты яшчэ хацеў бы?

- Касу на галаве, як у гаспадара.

- Дай я пагляджу, што яны зрабілі з тваёй галавой, - нахілілася да яго Найман-Ана.

Манкурт рэзка адхінуўся, адсунуўся ад яе, схапіўся рукой за шапку і больш не глядзеў на маці. Яна зразумела, што ўспамінаць пра яго галаву ніколі не трэба.

У гэты час здалёк паказаўся чалавек вярхом на вярблюдзе. Ён кіраваўся да іх.

- Хто гэта? - спытала Найман-Ана.

- Ён вязе мне есці, - адказаў сын.

Найман-Ана схамянулася. Трэба было хутчэй схавацца, пакуль жуаньжуан, што з'явіўся так нечакана і нежадана, не ўбачыў яе. Яна асадзіла сваю вярблюдзіцу на зямлю і залезла ў сядло.

- Ты нічога не кажы. Я хутка прыеду, - сказала Найман-Ана.

Сын не адказаў. Яму было ўсё роўна.

Найман-Ана зразумела, што памылілася, уцякаючы вярхом праз чараду вярблюдаў. Але было ўжо позна. Жуаньжуан, які ехаў да чарады, мог, вядома, заўважыць яе на белай вярблюдзіцы, трэба было адыходзіць пешшу, хаваючыся паміж вярблюдамі.

Ад'ехаўшыся даволі далёка, Найман-Ана схавалася ў глыбокім яры, што парос па краях палыном. Тут яна спешылася, паклала Акмаю на дно яра. І адсюль пачала наглядаць. Так яно і ёсць. Убачыў-такі. Праз некаторы час, падганяючы вярблюда рыссю, паказаўся той жуаньжуан. Ён быў узброены пікай і стрэламі. Відаць было, як жуаньжуан няўцямна азіраўся кругом - куды падзеўся верхавы на белым вярблюдзе, якога ён убачыў здалёк. Ён не ведаў нават, у якім баку шукаць. Пратрусіў адзін, другі раз туды-сюды. Апошні раз праехаў зусім блізка ад яра. Добра, што Найман-Ана здагадалася звязаць хусткай пысу Акмаі. Крый божа, вярблюдзіца падасць голас. Хаваючыся за палыном на краю абрыва, Найман-Ана добра разгледзела жуаньжуана. Ён сядзеў на махнатым вярблюдзе, азіраючыся па баках, твар быў азызлы, напружаны, на галаве чорны капялюш, як лодка, з загнутымі ўверх канцамі, а ззаду целяпалася, пабліскваючы, чорная сухая каса, плеценая ў два зубы. Жуаньжуан прыўзняўся на страмёнах, трымаючы напагатове піку, аглядваючыся, круціў галавою, і вочы яго паблісквалі. Гэта быў адзін з ворагаў, што захапілі саразекі, пагналі нямала людзей у рабства і прынеслі столькі няшчасцяў яе сям'і. Але што магла яна, няўзброеная жанчына, супраць хіжага воіна-жуаньжуана? Думалася ёй пра тое, якое жыццё, якія падзеі прывялі гэтых людзей да такой жорсткасці, дзікасці - вытравіць памяць раба.

Парыскаўшы ўзад-уперад, жуаньжуан неўзабаве паехаў назад да чарады.

Быў ужо вечар. Сонца зайшло, але зарыва яшчэ доўга свяціла над стэпам. Потым ураз сцямнела. І наступіла глухая ноч. І такой адзінокай была Найман-Ана ў тую ноч у стэпе недзе недалёка ад свайго гаротнага сына-манкурта. Вярнуцца да яго пабаялася. Учарашні жуаньжуан мог застацца на ноч пры статку...

І яна вырашыла не пакідаць сына ў рабстве, паспрабаваць забраць яго з сабой. Няхай ён манкурт, няхай не разумее, што да чаго, але лепш няхай ён будзе ў сябе дома, сярод сваіх, чым у пастухах у жуаньжуаней у бязлюдных саразеках. Так падказвала ёй мацярынская душа. Прымірыцца з тым, з чым прыміраліся іншыя, яна не магла. Не магла яна пакінуць кроў сваю ў рабстве. А раптам у родных мясцінах да яго вернецца розум, успомніць, можа, дзяцінства?..

Раніцай Найман-Ана зноў села на Акмаю. Здалёк, робячы кругі, паступова набліжалася яна да чарады, якая за ноч адышлася даволі далёка. Убачыўшы жывёл, доўга ўглядалася, ці няма каго з жуаньжуаней. І, пераканаўшыся, што нікога няма, паклікала сына:

- Жаламан! Жаламан! Добрай раніцы!

Сын азірнуўся, маці ўскрыкнула ад радасці, але адразу зразумела, што ён абярнуўся толькі на голас.

Зноў паспрабавала маці прабудзіць у сына аднятую памяць.

- Успомні, як цябе зваць, успомні сваё імя! - маліла і пераконвала яна. - Твой бацька Даненбай, ты хіба не ведаеш? А тваё імя не манкурт, а Жаламан*. Мы назвалі цябе так таму, што ты нарадзіўся ў дарозе ў час вялікага качэўя найманаў. І калі ты нарадзіўся, мы спыніліся на тры дні. Тры дні святкавалі.

* Жаламан - імя, утворанае ад двух слоў: «жол» - шлях, «аман» - здароўе, па сэнсу - будзь здаровым у дарозе (кірг.)

І хоць яе словы ніяк не ўспрымаліся сынам, маці ўсё ж працягвала расказваць, дарэмна спадзеючыся - раптам нешта мільгне ў яго згаслай свядомасці. Але яна білася ў наглуха закрытыя дзверы. І ўсё ж такі працягвала даводзіць сваё:

- Успомні, як тваё імя? Твой бацька Даненбай!

Потым яна накарміла, напаіла яго з сваіх прыпасаў і стала спяваць яму калыханкі.

Яе песні яму вельмі спадабаліся. Яму прыемна было слухаць іх, і нешта жывое, нейкае пацяпленне з'явілася на яго застылым, задубелым да чарнаты твары. І тады маці стала пераконваць яго, прасіла пакінуць гэтае месца, пакінуць жуаньжуаней і паехаць з ёй да сваіх родных месц. Манкурт не ўяўляў, як можна ўстаць і паехаць некуды, - а як жа чарада?.. Не, гаспадар загадаў увесь час быць пры статку. Так сказаў гаспадар. І ён нікуды не адлучыцца.

І зноў, каторы ўжо раз, спрабавала Найман-Ана прабіцца ў глухія дзверы разбуранай памяці і ўсё паўтарала:

- Успомні, чый ты? Як тваё імя? Твой бацька Даненбай!

Не заўважыла маці, колькі часу прайшло, пакуль яна дарэмна ўгаворвала сына, спахапілася толькі, калі на краю чарады зноў з'явіўся жуаньжуан на вярблюдзе. На гэты раз ён аказаўся намнога бліжэй і спяшаўся, усё хутчэй паганяючы вярблюда. Найман-Ана як найхутчэй села на Акмаю і пусцілася наўцёкі. Але з другога боку, наперарэз, паказаўся яшчэ адзін жуаньжуан на вярблюдзе. Тады Найман-Ана, разганяючы Акмаю, пайшла паміж імі.

Быстраногая белая Акмая паспела вынесці яе ўперад, а жуаньжуаны даганялі, крычучы і трасучы пікамі. Куды ім было да Акмаі. Яны ўсё больш адставалі, трухаючы на сваіх махнатых вярблюдах, а Акмая, набіраючы дыханне, неслася па саразеках з недасягальнай хуткасцю, ратуючы Найман-Ану ад смяротнай пагоні.

Не ведала яна, што, вярнуўшыся, азлобленыя жуаньжуаны білі манкурта, спаганялі сваю злосць. Але што з яго возьмеш? Толькі і сказаў:

- Яна гаварыла, што яна мая маці.

- Ніякая яна табе не маці! У цябе няма мацеры. Ты ведаеш, чаго яна прыязджала? Ты ведаеш? Яна хоча садраць тваю шапку і адпарыць тваю галаву! - застрашылі яны беднага манкурта.

Пры гэтых словах манкурт спалатнеў, яго чорны твар стаў шэрым-шэрым. Ён уцягнуў шыю ў плечы і, схапіўшыся за шапку, стаў азірацца кругом, як звер.

- Да ты не бойся! На вось, трымай! - Старэйшы жуаньжуан даў яму ў рукі лук са стрэламі.

- Ану цэлься! - Малодшы жуаньжуан падкінуў свой капялюш высока ў неба. Страла прабіла капялюш. - Глядзі! - здзівіўся ўладальнік капелюша. - У руцэ памяць засталася!

Як спуджаная птушка, што выпырхнула з гнязда, кружыла Найман-Ана па саразекскіх ваколіцах. І не ведала, што рабіць, чаго чакаць. Ці пагоняць цяпер жуаньжуаны ўвесь гурт, а з ім і яе сына-манкурта ў другое месца, недаступнае для яе, бліжэй да сваёй вялікай арды, ці будуць падпільноўваць яе, каб злавіць? Мучачыся здагадкамі, яна аб'ездамі, хаваючыся, падгледзела і вельмі ўзрадавалася, што тыя два жуаньжуаны пакінулі статак. Паехалі побач не азіраючыся. Найман-Ана доўга не спускала з іх вачэй і, калі яны схаваліся ўдалечыні, вырашыла вярнуцца да сына. Цяпер яна хацела абавязкова, што б там ні было, забраць сына з сабой. Які ён ні ёсць - не яго віна, што лёс такі выпаў, што так паглуміліся над ім ворагі, але ў рабстве маці яго не пакіне. І няхай найманы, убачыўшы, як калечаць захопнікі палонных джыгітаў, як знішчаюць іх і забіраюць розум, няхай разгневаюцца і возьмуцца за зброю, каб помсціць. Не толькі за зямлю. Зямлі ўсім хапіла б. Але за такое зло нельга цярпець іх нават як далёкіх суседзяў.

З такімі думкамі вярталася Найман-Ана да сына і ўсё думала-перадумвала, як яго пераканаць, угаварыць збегчы гэтай жа ноччу.

Ужо змяркалася. Над вялікімі саразекамі апускалася, непрыкметна ўкрадваючыся, хаваючыся па лагах і далінах чырванаватым змрокам, яшчэ адна ноч з бясконцых мінулых і будучых начэй. Белая вярблюдзіца Акмая лёгка несла сваю гаспадыню да вялікага табуна. Промні сонца, што ціха згасалі на даляглядзе, выразна высвятлялі яе постаць на вярблюджым міжгорб'і. Найман-Ана была бледная і строгая. Сівізна, маршчыны, самотныя думкі ў вачах, як той змрок саразекскі - боль яе незагойны. Вось яна дасягнула статка, паехала паміж жывёлінамі, стала аглядвацца, але сына не відаць было. Яго верхавы вярблюд з паклажай чамусьці вольна пасвіўся, цягнучы за сабой повад па зямлі... Але самога яго не было. Што з ім?

- Жаламан! Сын мой Жаламан, дзе ты? - стала зваць Найман-Ана.

І, трывожна азіраючыся па баках, не заўважыла яна, што сын яе, манкурт, хаваючыся ў цяні вярблюда, ужо цэліўся, стаўшы на калена, нацягнутай на цеціве стралой. Бляск сонца перашкаджаў яму, і ён чакаў толькі зручнага для выстралу моманту.

- Жаламан! Сын мой! - звала Найман-Ана, баючыся, што з ім нешта здарылася. Павярнулася ў сядле. - Не страляй! - паспела ўскрыкнуць яна і толькі панукнула белую вярблюдзіцу, каб павярнуцца тварам, але страла коратка свіснула, упіваючыся ў левы бок пад руку.

Гэта быў смяротны ўдар. Найман-Ана нахілілася і стала ціха падаць, чапляючыся за шыю вярблюдзіцы. Але перш упала з галавы белая хустка, якая ператварылася ў паветры ў белую птушку і паляцела з крыкам: «Успомні, чый ты? Як тваё імя? Твой бацька Даненбай! Даненбай! Даненбай!»

З таго часу, кажуць, стала лятаць у саразеках па начах птушка Даненбай. Сустрэўшы вандроўніка, птушка лятае каля яго з крыкам: «Успомні, чый ты? Чый ты? Як тваё імя? Імя? Твой бацька Даненбай! Даненбай, Даненбай, Даненбай!..»

Тое месца, дзе пахавана Найман-Ана, стала называцца ў саразеках Ана-Бейіт - Мацярынскі спачын...

Ад белай вярблюдзіцы Акмаі засталося многа патомства. Самкі ў яе раду ўдаваліся ў яе, белагаловыя вярблюдзіцы былі вядомыя кругом, а самцы, наадварот, нараджаліся чорнымі і магутнымі, як цяперашні Буранны Каранар.

Пакойны Казангап, якога цяпер везлі хаваць на Ана-Бейіт, заўсёды даказваў, што Буранны Каранар не з простых, а - род яго бярэ пачатак ад самой Акмаі, славутай белай вярблюдзіцы, што засталася ў саразеках пасля смерці Найман-Аны.

Едыгей ахвотна верыў Казангапу. Чаму б і не... Буранны Каранар быў варты таго... Колькі ўжо было выпрабаванняў і ў добрыя і ў цяжкія дні - і заўсёды Каранар выручаў. Вось толькі дурны ўжо вельмі робіцца, калі ў гон ідзе, у самыя халады гэта з ім здараецца, і тады ён лютуе, страшна лютуе, і зіма лютуе, і ён. Дзве зімы падрад. Спасу няма ніякага ў такія дні... Аднойчы ён падвёў Едыгея, моцна падвёў, і быў бы ён, скажам, ну, не чалавекам, а хоць разумнай істотай, ніколі не дараваў бы Буранны Едыгей той выпадак Бураннаму Каранару... Але што ўзяць з вярблюда, які здурнеў у пару злучкі... Ды справа ж не ў ім. Хіба можна крыўдзіцца на жывёліну?..

 

VII

 

Канец лета і пачатак восені 1952 года ўспамінаў Буранны Едыгей з асаблівым пачуццём былога шчасця. Нібы па чарадзейству спраўдзілася ўсё, што прадказаў Едыгей. Пасля той страшэннай гарачыні, ад якой нават саразекскія яшчаркі прыбягалі на парог жылля, ратуючыся ад сонца, надвор'е раптам змянілася недзе ў сярэдзіне жніўня. Схлынула раптам нясцерпная гарачыня, і паступова стала прыбываць прахалода, хоць па начах можна было спаць спакойна. Бывае такая раскоша ў саразеках, год на год не прыходзіцца, але бывае. Зімы заўсёды аднолькавыя, заўсёды суровыя, а лета іншы раз і падабрэе. Такое здараецца, калі там, у вышыні, як раскахваз ажглйчы Елізараў, мяняецца напрамак цячэння нябесных рэк. Елізараў любіў расказваць пра гэта. Ён гаварыў, што зверху цякуць велізарныя рэкі, бесперапынна рухаючыся, ахопліваюць увесь зямны шар. І, уся захутаная вятрамі, Зямля плыве па кругах сваіх, і вось гэта і ёсць бег часу. Цікава было паслухаць Елізарава. Такіх людзей пашукаць трэба, рэдкай душы чалавек. Паважаў яго Буранны Едыгей, Елізарава, і той адказваў яму тым жа. Дык так вось, значыць, тая нябесная рака, што прыносіць спякоту, яна нараджаецца высока і, зніжаючыся, натыкаецца на Гімалаі. А Гімалаі ж бог ведае дзе, але ўсё роўна на Зямлі, і таму зусім недалёка. Паветраная рака натыкаецца на Гімалаі і паварочвае назад; у Індыю, у Пакістан яна не трапляе, там усё такая ж гарачыня, а над саразекамі яна расцякаецца ўжо на зваротным шляху, таму што саразекі, нібы тое мора, адкрытая вольная пространь...

Як бы там ні было, вельмі харошы выдаўся ў тым годзе канец лета і пачатак восені. Дажджы ў саразеках рэдкія. Кожны дождж запамінаецца надоўга. Але той дождж запомніў Буранны Едыгей на ўсё жыццё. Спачатку навалакло хмар, неяк нават нязвычна было, калі схавалася вечна пустая глыбіня застаялага саразекскага неба. Стала прыпарваць, зрабілася невыносна душна. Едыгей у той дзень быў счэпшчыкам. На тупіковай лініі раз'езда заставаліся пасля разгрузкі ад гравію і новай партыі сасновых шпал тры платформы. Яшчэ напярэдадні разгрузілі. Як заўсёды, патрабуюць рабіць вельмі спешна, а пасля выяўляецца, што не так ужо і спешна трэба было. Палову сутак пасля разгрузкі платформы стаялі ў тупіку. А на разгрузку ўсе налеглі - Казангап, Абуталіп, Зарыпа, Укубала, Букей, усе, хто не на лініі, кінуліся на гэтую тэрміновую справу. Тады ж усё ўручную даводзілася рабіць. Ох і пекла было! Трэба ж прыйсці гэтым платформам у такую спякоту. Але трэба, то трэба. Працавалі. Укубалу нават пачало блажыць. Не пераносіла яна паху гарачых прасмоленых шпал. Прыйшлося адправіць яе дахаты. А потым жанчын усіх адпусцілі - дома дзеці ад гарачыні даходзілі. Засталіся мужчыны, у жылу выцягнуліся, але закончылі разгрузку.

А на другі дзень якраз меўся быць дождж, паражняк са спадарожным таварняком на Кумбель вяртаўся. Пакуль манеўравалі ды счаплялі вагоны, задыхаўся Едыгей ад сквару, нібы ў лазні салдацкай. Лепш бы ўжо сонца паліла... А машыніст нейкі трапіўся - усё марудзіць і марудзіць, як мокрае гарыць. А тут хадзі сагнуўшыся ў тры столкі пад вагонамі. І абмацюкаў Едыгей таго машыніста ад душы. Той таксама не змоўчаў. Нясоладка было яму ля топкі паравознай. Ад гарачыні ачмурэлі. Пайшоў, дзякаваць богу, таварняк. Пацягнуў парожнія платформы.

І тут лівень хлынуў раптам. Прарвала. За ўсю сухмень адзіны дождж пайшоў. Зямля ўздрыгнула, уміг паднялася ў пухірах і лужах, і пайшоў, і пайшоў дождж, шалёны, яры - ён доўга назапашваў прахалоду і вільгаць, калі гэта праўда, на снежных хрыбтах саміх Гімалаяў... Ух гэтыя Гімалаі! Такая моц! Едыгей пабег дахаты. Чаму, сам не ведае. Проста так. Бо чалавек, калі пападае пад дождж, заўсёды бяжыць дахаты ці яшчэ пад які дах. Звычка. Але навошта хавацца ад такога дажджу? Ён падумаў так, калі ўбачыў, як уся сям'я Кутыбаевых - Абуталіп, Зарыпа і двое сыночкаў, Давул і Эрмек, - узяўшыся за рукі, скакала і прытанцоўвала пад дажджом каля свайго барака. І тое ўзрушыла Едыгея. Не таму, што яны сваволілі і радаваліся дажджу. А таму, што яшчэ перад пачаткам дажджу Абуталіп і Зарыпа змовіліся, каб быць разам пад дажджом, з дзецьмі, усёй сям'ёй. Едыгею такое не прыйшло б у галаву. А яны, купаючыся ў залеве, скакалі і крычалі, як гусі залётныя на Аральскім моры! Гэта было свята для іх, радасць, што прыйшла з неба. Занудзіліся ў саразеках па дажджы. І хораша стала Едыгею, і сумна, і смешна, і шкада было іх, што так святкавалі кожную светлую хвіліну на раз'ездзе Баранлы-Буранны.

- Едыгей! Давай з намі! - закрычаў скрозь патокі дажджу Абуталіп і замахаў рукамі, нібы плывец.

- Дзядзька Едыгей! - узрадавана кінуліся да яго і хлопчыкі.

Меншанькі, яму ўсяго толькі трэці год, Эрмек, пястун Едыгееў, бег да яго, раскінуўшы ручаняты, разявіўшы роцік і захлёбваючыся вадой. Яго вочы свяціліся невыказнай радасцю, смеласцю і гарэзлівасцю. Едыгей падхапіў яго, закружыў на руках. І не ведаў, што рабіць далей. Ён зусім не меў намеру далучацца да гэтай сямейнай гульні. Але тут з-за вугла з крыкам вышмыгнулі яго дзяўчаткі - Саўле і Шарапат. Яны прыбеглі на галасы і ўзрадавана, шчасліва і патрабавальна прасілі: «Тата, давай бегаць!» І Едыгей не стрываў! Цяпер яны ўсе разам, аб'яднаўшыся, шалелі пад несціханым ліўнем.

Едыгей не спускаў з рук маленькага Эрмека, баючыся, што ён у сумятні ўпадзе ў лужу і захліпнецца. Абуталіп пасадзіў сабе на спіну яго меншую - Шарапат. І так яны бегалі, радуючы дзяцей. Эрмек падскокваў на руках у Едыгея, крычаў колькі было сілы,і калі захлынаўся, то хуценька і моцна прыціскаўся мокрым тварыкам да шыі Едыгея. Відаць, збоку выглядала вельмі зварушліва, бо Едыгей колькі разоў лавіў на сабе ўдзячныя, шчаслівыя пагляды Абуталіпа і Зарыпы, якія былі радыя таму, што іх хлапчуку так хораша з дзядзькам Едыгеем. А Едыгею і яго дзяўчаткам таксама было вельмі весела ў гэтай дажджавой забаўцы Кутыбаевых. І міжволі звярнуў увагу Едыгей, якой прыгожай была Зарыпа.

Дождж раскідаў яе чорныя валасы па твары, шыі, плячах, і, ахінаючы яе ад галавы да ног, вада струменілася па пругкім, маладым целе жанчыны, акрэсліваючы яе шыю, рукі, клубы, лыткі босых ног. А вочы ззялі радасцю, гарэзлівасцю. І белыя зубы шчасліва свяціліся.

Для саразекаў дождж - не дождж. Мокры снег паступова, можа, і прасочваецца ў глебу, а дождж, які б ён ні быў, як ртуць з далані, збягае з паверхні ў яры і рвы. Узбурліць, абрынецца - і няма яго.

Ужо праз колькі хвілін у час той залевы ўспеніліся ручаі і патокі, моцныя, імклівыя, напорыстыя. І тады баранлінцы сталі бегаць і скакаць па ручаях, пускаць тазікі і карыты на ваду. Старэйшыя дзеці, Давул і Саўле, нават плавалі ў іх па ручаях. Давялося і малодшых таксама пасадзіць у карыта, каб паплавалі...

А дождж усё ішоў. Захопленыя сваім заняткам, дзеці аказаліся ля самых пуцей, пад насыпам, у пачатку раз'езда. У гэты час праходзіў праз Баранлы-Буранны пасажырскі састаў. Людзі, высунуўшыся ці не па пояс у насцеж адчыненыя вокны і дзверы вагонаў, дзівіліся з іх, няшчасных дзівакоў пустыні. Яны крычалі ім нешта накшталт: «Эй, не ўтапіцеся!» - рагаталі, свісталі, скаліліся. Вельмі ўжо смешным падаўся, відаць, іхні выгляд. І цягнік прайшоў, абмыты ліўнем, разам з тымі, хто праз дзень ці два, можа, пачне расказваць пра тое, што бачыў у стэпе, каб пацешыць людзей.

Едыгею раптам здалося, што Зарыпа плача. Калі па твары цякуць струмені вады як з вядра, цяжка сказаць, плача чалавек ці не. І ўсё ж такі Зарыпа плакала. Яна прыкідвалася, што смяецца, што ёй вельмі весела, а сама плакала, стрымліваючы ўсхліпы, перабіваючы плач смехам і воклічамі. Абуталіп усхвалявана схапіў яе за руку:

- Што з табой? Табе дрэнна? Пайшлі дамоў.

- Ды не, проста ў мяне ікаўка, - адказала Зарыпа.

І яны зноў пачалі гуляць з дзецьмі, спяшаючыся нацешыцца дабротамі выпадковага дажджу. Едыгею стала не па сабе. Уявіў, як цяжка, мабыць, усведамляць баранлінцам, што ёсць другое, недаступнае для іх жыццё, дзе дождж не падзея, дзе людзі купаюцца і плаваюць у чыстай, празрыстай вадзе, дзе іншыя ўмовы, іншыя радасці, іншыя клопаты пра сябе і дзяцей... І каб не бянтэжыць Абуталіпа і Зарыпу, якія, вядома, толькі дзеля дзяцей паказвалі сваю весялосць, Едыгей рабіў выгляд, што яму падабаюцца гэтыя забавы.

Навалтузіліся, нагуляліся ўволю дзеці і дарослыя, а дождж яшчэ ліў. І тады ўсе пабеглі дахаты. І спачувальна глядзеў ім услед, любаваўся Едыгей, як беглі Кутыбаевы, побач бацька, маці, дзеці. Усе мокрыя. Хоць адзін дзень шчасця ў саразеках.

Трымаючы малодшую на руках, старэйшую за руку, з'явіўся на парозе Едыгей. Укубала спалохана спляснула рукамі.

- Ой, ды што з вамі? На каго вы падобныя?

- Не пужайся, маці, - супакоіў жонку Едыгей і засмяяўся. - Калі атан п'янее, ён гуляе са сваімі тайлакамі - дзецьмі.

- Во я і гляджу, што і ты прыняў нешта такое, - усміхнулася з дакорам Укубала. - Ну, распранайцеся, не стойце як мокрыя куры.

Дождж перастаў, але ён яшчэ ліўся недзе па саразекскіх ускраінах да самага світання, бо чуліся сярод начы глухія перакаты далёкага грому. Едыгей колькі разоў прачынаўся ад гэтага. І здзіўляўся. На Аральскім моры, бывала, навальніца над галавой грукоча - і то спалася. Ну, там іншая справа - навальніцы там частыя. Прачынаючыся, угадваў Едыгей скрозь заплюшчаныя павекі, як сполашна біліся ў вокнах, мільгалі далёкія, размытыя стэпам зарніцы.

Снілася той ноччу Бураннаму Едыгею, што зноў ён на фронце, пад абстрэлам ляжыць. Толькі снарады падалі бясшумна. Выбухі бязгучна паўставалі ў паветры і застывалі чорнымі кучомкамі, цяжка і памалу падаючы. Адзін з такіх выбухаў падкінуў яго ўгору, і ён падаў вельмі доўга, падаў з заміраннем сэрца ў жудасную пустату. Пасля ён бег у атаку, вельмі многа іх было, салдат у шэрых шынялях, якія падняліся ў атаку, але твараў не было відно, здавалася, проста шынялі беглі самі па сабе з аўтаматамі ў руках. І калі шынялі закрычалі «ўра», перад Едыгеем узнікла мокрая ад дажджу белазубая Зарыпа. Гэта было цудоўна. У сітцавым плацейку, з рассыпанымі валасамі, у патоках вады, што сцякалі па твары, яна смяялася безупынку. Едыгею некалі было затрымлівацца, ён памятаў, што ішоў у атаку. «Чаму ты так смяешся, Зарыпа? Гэта не к дабру», - сказаў Едыгей.

«А я не смяюся, я плачу», - адказала яна і працягвала смяяцца пад струменямі дажджу...

На другі дзень ён хацеў расказаць сон Абуталіпу і Зарыпе. Але перадумаў, нядобрым здаўся сон. Не трэба лішні раз трывожыць людзей...

Пасля такога вялікага дажджу пачала спадаць гарачыня ў саразеках, або, як казаў Казангап, кончыліся ўзяткі лета. Стаялі яшчэ спякотныя дні, але ўжо можна было цярпець. З гэтага часу пачала браць сваё перадасенняя раскоша саразекская. Радая была збавенню ад невыноснай гарачыні і баранлінская дзятва. Ажылі, зноў зазвінелі іх галасы. А тут перадалі на раз'езд з Кумбеля, што прыбылі на станцыю кзыл-ардзінскія кавуны і дыні. І што вось калі жадаюць баранлінцы - ім могуць прыслаць іх колькі трэба або няхай самі прыедуць забяруць. Гэта і скарыстаў Едыгей. Пераканаў начальніка раз'езда, што трэба самім паехаць, а то ж прышлюць - на табе, божа, што сабе нягожа. Той згадзіўся. Добра, кажа, едзьце з Кутыбаевым і выберыце што лепшае. Гэта толькі і трэба было Едыгею. Хацелася вывезці Абуталіпа і Зарыпу з дзецьмі хоць на адзін дзень з Баранлы-Бураннага. Ды і самім добра было б праветрыцца. Так выправіліся яны, дзве сям'і з дзецьмі, раненька на спадарожным саставе ў Кумбель. Прыхарашыліся. Дзецям здавалася, што яны едуць у нейкую казачную краіну. Усю дарогу радаваліся, распытвалі: а дрэвы там растуць? Растуць. А трава там ёсць зялёная? Ёсць і зялёная. І кветкі нават ёсць. І дамы вялікія і машыны бегаюць па вуліцах? А кавуноў і дыняў колькі хочаш? А марожанае там ёсць? А там ёсць мора?

Вецер залятаў у таварны вагон, ліўся роўным прыемным патокам у прачыненыя дзверы, загароджаныя драўляным шчытом на ўсякі выпадак, каб дзеці не ўпалі, хоць на самым праходзе ля краю сядзелі на парожніх скрынях Едыгей з Абуталіпам. Задаволены быў Буранны Едыгей, што ехалі яны разам, што надвор'е добрае, што дзеці вясёлыя, але больш за ўсё радаваўся Едыгей не за малых, а за Абуталіпа і Зарыпу. Прасвятлелі іх твары. Вызваліліся людзі хоць бы на нейкі час ад пастаяннай заклапочанасці, унутранай гнятлівасці. І падумалася тады Едыгею: можа, Абуталіпу будзе дазволена жыць у саразеках як можа і колькі зможа. Дай жа божа!

Прыемна было бачыць - Зарыпа і Укубала шчыра гутарылі між сабой пра справы жыцейскія. І былі шчаслівыя. А так і павінна быць, ці многа трэба людзям. Вельмі хацелася Едыгею, каб Кутыбаевы забылі ўсе нягоды, каб змаглі яны ўкараніцца ў іх баранлінскім жыцці, калі іншага не выпадала. Прыемна было таксама Едыгею, што Абуталіп сядзеў побач, кранаючы плячом яго плячо, ведаючы, што на Едыгея можна спадзявацца і што яны добра разумеюць адзін аднаго без лішніх слоў, не абыходзячы балючыя тэмы, тое, пра што няма патрэбы гаварыць. Цаніў Едыгей Абуталіпа за тое, што ён разумны, стрыманы, а больш за адданасць сям'і, дзеля якой жыў Абуталіп, не здаваўся і знаходзіў у тым сілу. Слухаючы Абуталіпа, Едыгей прыходзіў да думкі, што самае лепшае, што можа зрабіць чалавек для іншых, дык гэта выхаваць дастойных дзяцей. І не з чыёй-небудзь дапамогай, а самому дзень пры дні, па драбніцы ўкладваючы ў гэтую справу ўсяго сябе.

Вось, здавалася б, дзе толькі ні вучылі Сабітжана, з самага маленства па інтэрнатах, па інстытутах і па розных курсах павышэнняў. Бедны Казангап усё, што меў-зарабляў, аддаваў на ўтрыманне сына ў гарадах, каб не горш чым другім жылося-былося Сабітжану, - а што толку. Ведаць-то ён усё ведае, а нікчэмны, як ёсць нікчэмны.

Вось і думалася тады Едыгею, пакуль яны разам ехалі за кавунамі і дынямі на Кумбель, што як няма іншага выйсця, то варта Абуталіпу Кутыбаеву асесці на Баранлы-Буранным. Гаспадарку займець, скаціны завесці - падымаць сыноў сярод саразекаў як можа і колькі можа. Праўда, вучыць яго розуму ён не стаў, але зразумеў з усіх гутарак, што і Абуталіп так думае, мае такі намер. Бо цікавіўся ён, як бульбы назапасіць, дзе валёнкі купіць на зіму жонцы і дзецям, сам, кажа, у ботах пахаджу. Ды яшчэ распытваў, ці ёсць бібліятэка ў Кумбелі і ці даюць кнігі на раз'езды для карыстання.

Да вечара таго ж дня зноў жа на спадарожным таварняку вярнуліся дамоў з дынямі і кавунамі, што выдзеліў орс баранлінцам. Дзеці, вядома, прытаміліся, але былі вельмі задаволены. Пабылі на Кумбелі, цацак накупілі, марожанае елі і шмат чаго бачылі. Але была адна невялікая замінка ў станцыйнай цырульні. Вырашылі падстрыгчы хлопчыкаў. А калі чарга дайшла да Эрмека, той справіў такі крык і плач, што рады было не даць хлопцу. Замучыліся ўсе, а ён баіцца, вырываецца, крычыць, бацьку кліча. Абуталіп адскочыў быў на той момант у краму побач. Зарыпа не ведала, што рабіць, і чырванела і бялела ад сораму. І ўсё вінілася, што ніколі яшчэ не стрыглі дзіця, шкадавалі - вельмі ўжо прыгожыя кудзеркі былі ў мальца. І сапраўды, валасы ў Эрмека цудоўныя, густыя і кучаравыя, да маці падобны: як памыюць галаву і расчэшуць - любата.

Пайшлі на тое, што Укубала дазволіла падкараціць валасы Саўле: вось, глядзі ж, дзяўчынка і то не баіцца. Гэта, здавалася, памагло, але як толькі цырульнік узяў у рукі машынку, той зноў у крык і плач; Эрмек вырываўся, а тут якраз у дзвярах з'явіўся Абуталіп. Эрмек кінуўся да бацькі. Той узяў яго на рукі і моцна абняў, разумеючы, што не варта мучыць хлопчыка.

- Прабачце, - сказаў ён цырульніку. - Як-небудзь у другі раз. Асмелімся і тады... А пакуль яшчэ так можна, так будзе... Не будзем спяшацца... У другі раз...

 

У час надзвычайнага пасяджэння асобаўпаўнаважаных камісій на борце авіяносца «Канвенцыя», паводле ўзаемнай згоды бакоў, на арбітальную станцыю «Парытэт» пайшла яшчэ адна кадзіраваная радыёграма, якая прызначалася для перадачы парытэт-касманаўтам 1-2 і 2-1, што знаходзіліся на планеце незямной цывілізацыі, - катэгарычна забараняліся якія-небудзь дзеянні і прадпісвалася знаходзіцца на месцы да асобага ўказання Абцэнупра.

Пасяджэнне ішло, як і раней, пры закрытых дзвярах. Авіяносец «Канвенцыя» таксама, як і раней, стаяў на сваім месцы ў Ціхім акіяне, паўднёвей Алявутаў, на строга аднолькавай адлегласці напрасткі паміж Сан-Францыска і Ўладзівастокам.

Як і раней, ніхто яшчэ ў свеце не ведаў, што адбылася найвялікшая міжгалактычная падзея - у сістэме свяціла Дзяржацель адкрыта планета незямной цывілізацыі, разумныя насельнікі якой прапаноўвалі ўстанавіць кантакт з зямлянамі.

На надзвычайным пасяджэнні бакі абмяркоўвалі ўсе «за» і «супраць» гэтай незвычайнай і нечаканай праблемы. На стале перад кожным з сябраў камісій, акрамя іншых дапаможных матэрыялаў, ляжала дасье з поўным тэкстам пасланняў парытэт-касманаўтаў 1-2 і 2-1. Вывучалася кожная думка, кожнае слова дакументаў. Любая дэталь, якая прыводзілася як факт разумнага жыцця на планеце Лясныя Грудзі, разглядалася перш за ўсё з пункту гледжання магчымых вынікаў, сумяшчальнасці ці несумяшчальнасці з зямным вопытам цывілізацыі, з інтарэсамі вядучых краін планеты... З падобнымі праблемамі яшчэ нікому з людзей не даводзілася сутыкацца. І пытанні трэба было рашаць адразу...

На Ціхім акіяне па-ранейшаму штарміла напаўсілы...

 

Пасля таго як сям'я Кутыбаевых перажыла самую страшную пару саразекскага летняга пекла і не схапілася ў адчаі за пажыткі, не кінулася з Баранлы-Бураннага куды-небудзь, абы найдалей адсюль, баранлінцы зразумелі, што гэтая сям'я застанецца тут, будзе яшчэ трымацца. Прыкметна прыбадзёрыўся, дакладней, уцягнуўся ў баранлінскую лямку Абуталіп Кутыбаеў. Ну, вядома, абвык, асвойтаўся з жыццём на раз'ездзе. Як любы і кожны мог бы і ён сказаць, што Баранлы - самае гіблае месца на свеце, калі нават ваду прывозяць у цыстэрне па чыгунцы і для піцця і для іншых патрэб, а каму захочацца свежай, сапраўднай вадзіцы, той павінен асядлаць вярблюда і адправіцца з бурдзюкамі да калодзежа за трыдзевяць зямель, на што, акрамя Едыгея і Казангапа, ніхто не адважваўся.

Сапраўды, так было яшчэ ў пяцьдзесят другім годзе і аж да шасцідзесятых, пакуль не ўстанавілі на раз'ездзе глыбінную электраветравую вадакачку. Але тады аб гэтым яшчэ і не марылі. І, нягледзячы на ўсё гэта, Абуталіп ніколі не кляў, не ганіў ні раз'езд Баранлы-Буранны, ні саразекі. Прымаў дрэннае як дрэннае, добрае як добрае. Зрэшты, зямля ні ў чым і ні перад кім не вінаватая. Чалавек сам павінен рашаць, жыць яму тут ці не жыць...

І на гэтай зямлі людзі хацелі ўладкавацца як лепш. Калі Кутыбаевы канчаткова пераканаліся, што месца іх тут, на Баранлы-Буранным, і што далей ім няма куды падавацца, а трэба тут грунтоўна сядзець, то часу не ставала на хатнія клопаты. Зразумела, кожны дзень ці кожную змену трэба было працаваць на чыгунцы, а ў вольны час клопатаў было праз меру. Закруціўся, замучыўся Абуталіп - рыхтаваў жыллё да зімы: печ перакладваў, дзверы ўцяпляў, рамы падганяў і прыладжваў. Звычкі да гэтага асаблівай у яго не было, але Едыгей і інструментам, і матэрыялам дапамагаў, не пакідаў яго аднаго. А калі пачалі капаць склеп каля хлеўчыка, Казангап не быў убаку. Утрох змайстравалі невялікі склеп, зрабілі перакрыццё са старых шпал, саломай, глінай зверху прывалілі, накрыўку збілі як мацнейшую, каб чыя-небудзь скаціна раптам не правалілася ў склеп. І што б яны ні рабілі, таўкліся і круціліся пад рукамі сынкі абуталіпаўскія. Няхай і перашкаджалі часам, але так і весялей і мілей было. Сталі Едыгей з Казангапам падумваць, як дапамагчы Абуталіпу завесці гаспадарку, і ўжо што-нішто прыкупілі. Вырашылі з вясны выдзеліць яму дойную вярблюдзіцу. Галоўнае, каб ён даіць навучыўся. Гэта ж не карова. Вярблюдзіцу даіць трэба стоячы. Хадзіць за ёй па стэпе і, галоўнае, сысунка берагчы, падпускаючы яго да вымя своечасова, і ў час аднімаць. Клопатаў пра яго нямала. Таксама трэба ведаць, што да чаго...

Але больш за ўсё радавала Бураннага Едыгея тое, што Абуталіп не толькі за гаспадарку ўзяўся, не толькі з дзецьмі дзвюх сямей займаўся, вучыў з Зарыпай іх па кніжках і маляванню, але яшчэ дбаў і пра сябе. Ён жа адукаваны чалавек. Кнігі чытаць, рабіць нейкія запісы - гэта проста неабходна яму. Едыгей ганарыўся тым, што меў такога сябра. Таму і цягнуўся да яго. І з Елізаравым, саразекскім геолагам, які часта бываў у гэтых месцах, таксама ж дружба ўзнікла не выпадкова. Паважаў Едыгей вучоных людзей, якія многа ведалі. Абуталіп таксама многа ведаў, але стараўся менш разважаць услых. Але была ў іх аднойчы размова сур'ёзная.

Вярталіся пад вечар з пуцявых работ. У той дзень яны супрацьснежныя шчыты ўстанаўлівалі на сёмым кіламетры, дзе заўсёды заносы бушуюць. Хоць восень яшчэ толькі ўваходзіла ў сілу, але да зімы трэба было рыхтавацца раней. Так вось ішлі яны дахаты. Харошы, светлы вечар стаяў, схіляў да размовы. У такія вечары саразекскія ваколіцы, як дно Аральскага мора з лодкі ў ціхае надвор'е, ледзь угадваюцца ў смузе.

- А што, Абу, вечарамі, як ні прайду міма, галава твая ўсё над падаконнікам тырчыць. Пішаш нешта ці рамантуеш - лямпа побач? - спытаўся Едыгей.

- Дык гэта проста ўсё, - ахвотна адазваўся Абуталіп, перакладаючы лапату з аднаго пляча на другое. - Пісьмовага стала ў мяне няма. Вось як толькі мае вісусы ўлягуцца, Зарыпа чытае што-небудзь, а я запісваю, пакуль у памяці, - вайну і, галоўнае, мае югаслаўскія гады. Час ідзе, былое адыходзіць усё далей, - ён памаўчаў. - Я ўсё думаю, што магу зрабіць для сваіх дзяцей. Карміць, паіць, выхоўваць - гэта само сабой. Сколькі змагу, столькі змагу. Я прайшоў і перажыў столькі, колькі другому за сто гадоў не давядзецца, а я яшчэ жыву і дыхаю, не дарэмна, мабыць, лёс дае мне такую магчымасць. Можа, для таго, каб я што-небудзь сказаў, у першую чаргу, сваім дзецям. І мне належыць трымаць адказ за сваё жыццё, таму што я нарадзіў іх на свет, я так разумею. Вядома, ёсць агульная для ўсіх ісціна, але ёсць у кожнага сваё разуменне. І яно адыдзе з намі. Калі чалавек праходзіць кругі паміж жыццём і смерцю ў сусветным сутыкненні сіл і яго маглі сама меней сто разоў забіць, а ён выжывае, то многае ён пасцігае - дабро і зло, праўду і няпраўду...

- Пачакай, аднаго не разумею, - здзіўлена перапыніў яго Едыгей. - Можа, ты і правільна гаворыш, але хлопчыкі твае яшчэ зусім малыя, дзеці яшчэ, цырульніка баяцца - што яны зразумеюць?

- Таму і запісваю. Для іх хачу захаваць. Буду жывы ці не, ніхто не ведае наперад. Вось трэцяга дня задумаўся, як дурань, ледзь пад састаў не трапіў. Казангап падаспеў. Паспеў адштурхнуць. Ды як закрычыць, сварыўся страшна: няхай, кажа, дзеці твае сёння на каленях дзякуюць богу.

- І праўда. Я табе даўно гаварыў. І Зарыпе казаў, - загневаўся ў сваю чаргу Едыгей, каб такім чынам яшчэ раз асцерагчы Абуталіпа. - Што ты ходзіш па пуцях, нібы паравоз павінен з рэльсаў зварочваць, дарогу табе ўступаць? Ёсць жа правілы бяспекі. Граматны чалавек, колькі разоў можна табе казаць? Ты цяпер чыгуначнік, а ходзіш, як на базары. Пападзеш яшчэ, не жартуй.

- Ну, калі такое здарыцца, сам буду вінаваты, - змрочна згадзіўся ён. - Але ты ўсё ж паслухай мяне, потым будзеш дапякаць.

- Ды я так, да слова, кажы.

- Некалі людзі дзецям спадчыну пакідалі. Ці на добрае, ці на ліхое выходзіла з той спадчынай - калі як. Колькі кніг пра гэта напісана, казак, у тэатрах колькі спектакляў пра тыя часы, як дзялілі спадчыну і што пасля было з нашчадкамі. Найчасцей - благое. А чаму? Таму што спадчына тая чужым мазалём часцей за ўсё нажывалася, на чужых нягодах, на падмане, таму ў самым сваім пачатку тоіць яна зло, грэх, несправядлівасць. А я цешу сябе тым, што мы, дзякуй богу, не такія. Мая спадчына не зробіць нікому шкоды. Гэта толькі мой дух, мае запісы будуць, а ў іх усё, што я зразумеў і вынес з вайны. Большага багацця для дзяцей у мяне няма. Тут, у саразекскіх пустынях, прыйшоў я да такой думкі. Жыццё ўвесь час адцірала мяне сюды, каб я згубіўся, а я запішу для іх усё, што думаю-гадаю, і ў іх, у дзецях сваіх, здзейснюся калі-небудзь. Таго, чаго не ўдалося мне, можа, дасягнуць яны... А жыць ім будзе цяжэй, чым нам. Дык няхай набіраюцца розуму ззамаладу...

Некаторы час яны ішлі моўчкі, кожны заняты сваімі думкамі. Дзіўна было Едыгею чуць такое. Здзівіўся ён, што можна, аказваецца, і так разумець сваю сутнасць на зямлі. І ўсё-такі ён вырашыў высветліць тое, што яго ўразіла:

- Усе думаюць, дый па радыё кажуць, што дзецям нашым будзе жыць лепш і лягчэй, а табе здаецца, што ім давядзецца цяжэй, чым нам. Атамная вайна надарыцца, ці што?

- Ды не, не толькі таму. Вайны, можа, і не будзе, а як і будзе, то не хутка. І не пра хлеб гаворка. Проста кола часу круціцца ўсё хутчэй. Ім давядзецца да ўсяго даходзіць самім, сваім розумам і за нас часткова адказваць. А думаць заўсёды цяжка. Таму ім будзе цяжэй, чым нам.

Едыгей не стаў удакладняць, чаму ён лічыць, што мысліць заўсёды цяжка. І дарэмна не стаў, пасля вельмі шкадаваў, успамінаючы гэтую размову. Трэба было распытаць, выведаць, у чым тут сэнс...

- Я да чаго гэта кажу, - нібы адзываючыся на сумненні Едыгея, працягваў Абуталіп. - Для малых дзяцей дарослыя заўсёды здаюцца разумнымі, аўтарытэтнымі. Вырастуць, глянуць - а настаўнікі, гэта значыць мы, не так ужо і многа ведалі і не такія ўжо разумныя, як здавалася. З іх і пасмяяцца можна, іншы раз нават не вельмі дасведчанымі здаюцца ім састарэлыя настаўнікі. Кола часу ўсё хутчэй і хутчэй раскручваецца. І, аднак, пра сябе мы самі павінны сказаць апошняе слова. Нашы продкі імкнуліся зрабіць гэта ў сказаннях. Хацелі даказаць нашчадкам, якія яны былі вялікія. І мы мяркуем цяпер пра іх паводле іх духу. Вось і я раблю, што магу, для сыноў, што падрастаюць. Мае сказанні - мае ваенныя гады. Пішу для сыноў мае партызанскія сшыткі. Усё, як было, усё, што бачыў і перажыў. Прыдадуцца ім, як падрастуць. Але і акрамя гэтага ёсць задумкі нейкія. У саразеках давядзецца ім расці. Зноў жа, як падрастуць, няхай не думаюць, што на пустым месцы жылі. Песні нашы запісаў старадаўнія, іх таксама потым не знойдзеш. Песня, як я разумею, - вестка з мінулага. Укубала твая многа іх ведае, як выявілася. І яшчэ абяцала прыпомніць.

- Ну а як жа! Усё ж аральская родам! - адразу заганарыўся Едыгей. - А пець на моры добра. Мора, яно ўсё разумее. Што ні скажаш - ад душы ўсё і да ладу на моры.

- Праўда твая. Перачытаў надаўна запісанае - амаль да слёз з Зарыпай не дайшлі. Як жа прыгожа спявалі даўней! Кожная песня - цэлая гісторыя. Так і бачыш тых людзей. І хочацца з імі быць душа ў душу. І пакутаваць, і любіць, як яны. Вось якую памяць пакінулі пасля сябе. Я і Казангапаву Букей упрасіў - успамінай, кажу, свае каракалпакскія песні, запішу ў асобны сшытак. Будзе ў нас каракалпакскі сшытак...

І так яны ішлі, не спяшаючыся, уздоўж чыгуначнай лініі. Рэдкая гадзіна выдалася. Лёгка, як працяглы ўздых, заміраў супакоены скок дня той перадвосеньскай пары. Здавалася б, ні лясоў, ні рэк, ні палёў у саразеках, але згасаючае сонца было супакойным дзякуючы наўлоўнаму руху святла і ценю па адкрытым абліччы зямлі. Няўлоўная, цякучая сінява прасторы пераймала дых, узвышала думкі, выклікала жаданне доўга жыць і многа блукаць думкай...

- Паслухай, Едыгей, - загаварыў зноў Абуталіп, успамінаючы пра тое, што адклаў на пасля ў думках і да чаго павінен быў вярнуцца пры выпадку. - Даўно збіраюся спытаць. Птушка Даненбай. Як ты думаеш, напэўна, ёсць такая птушка ў прыродзе, якая так і называецца - Даненбай? Табе не даводзілася сустракаць такую птушку?

- Дык гэта ж паданне.

- Разумею. Але часта, бывае, пацвярджаецца, што такое ёсць і ў жыцці. Вось, напрыклад, ёсць такая птушка слонка, якая ў нас у Сямірэччы цэлы дзень спявае ў горных садах і ўсё пытае: «Хто мой жаніх?» Дык тут проста гульня, сугучча. І ёсць казка - чаму яна так спявае. Вось я і думаю: ці няма такога і ў гэтай гісторыі? Можа, існуе ў стэпе нейкая птушка, якая крычыць нешта падобнае на імя Даненбай, і таму яна трапіла ў паданне?

- Не, не ведаю. Не думаў нават, - усумніўся Едыгей. - Аб'ездзіў тутэйшы край уздоўж і ўпоперак, але такой птушкі не сустракаў. Мабыць, яе і няма.

- Магчыма, - задумліва азваўся Абуталіп.

- А што, як няма такой птушкі, то, выходзіць, усё гэта няпраўда? - устрывожыўся Едыгей.

- Не, чаму ж. Ёсць жа могільнік Ана-Бейіт і нешта, мусіць, тут было. І яшчэ я думаю чамусьці, што такая птушка ёсць. І яна каму-небудзь патрапіцца. Для дзяцей я так і запішу.

- Ну, калі для дзяцей... - няпэўна кінуў Едыгей, - тады можна...

 

На памяці Бураннага Едыгея толькі два чалавекі ў свой час запісвалі саразекскую легенду пра Найман-Ану на паперу. Спачатку Абуталіп Кутыбаеў запісаў яе для сваіх дзяцей на той час, як яны падрастуць, гэта было ў канцы пяцьдзесят другога года. Рукапіс гэты прапаў. Колькі гора прыйшлося выцерпець пасля гэтага. Ці да таго было! Колькі гадоў пазней, у годзе пяцьдзесят сёмым, запісаў яе Елізараў Афанасій Іванавіч. Цяпер яго няма, Елізарава. А рукапіс, хто яго ведае, напэўна, у яго паперах застаўся ў Алма-Аце... І адзін, і другі запісвалі яе, бадай, толькі ад Казангапа. Едыгей быў пры тым, але больш як падказчык-памагаты і нібы каментатар.

«Вось табе і годы! Калі ж усё гэта было, божа ты мой!» - думаў Буранны Едыгей, пагойдваючыся паміж гарбамі пакрытага папонай Каранара. Цяпер ён вёз самога Казангапа на могілкі Ана-Бейіт. Круг нібы замкнуўся. Хавальнік паданняў ужо сам павінен знайсці апошні супакой на могілках, гісторыю якіх помніў і перадаваў іншым.

«Засталіся толькі мы - я і Ана-Бейіт. Ды і мне хутка таксама сюды. Месца сваё заняць. Усё ідзе да гэтага», - сумна думаў Едыгей, едучы ўперадзе ўсё той жа незвычайнай пахавальнай працэсіі, дзе памалу тарахцелі трактар з прычэпам і ў самым канцы калёсны экскаватар «Беларусь». Руды сабака Жалбарс, што сам далучыўся да іх, дазваляў сабе трымацца то ў галаве, то ў хвасце працэссіі, то збоку, а то і адбягаў ненадоўга... Хвост ён трымаў па-гаспадарску цвёрда і па баках паглядаў дзелавіта...

Сонца паднялося ўжо на макаўку, наставаў полудзень. Да могільніка Ана-Бейіт заставалася не так многа...

 

VIII

 

І ўсё-ткі канец пяцьдзесят другога года, дакладней, уся восень і зіма, што насталі, праўда, са спазненнем, але без віхураў, былі, бадай, найлепшымі днямі для тадышняй жменькі жыхароў Баранлы-Бураннага. Едыгей часта потым сумаваў па тых днях.

Казангап, патрыярх баранлінцаў, прытым вельмі тактоўны, бо без прычыны не лез не ў свае справы, тады быў яшчэ ў самай сіле і пры найлепшым здароўі. Ягоны Сабітжан ужо вучыўся ў кумбельскім інтэрнаце. Сям'я Кутыбаевых на той час грунтоўна асела ў саразеках. На зіму ўцяплілі барак, бульбы назапасілі, валёнкі для Зарыпы і хлапчукоў набылі, мукі цэлы мех прывезлі з Кумбеля, сам Едыгей прывёз яе на памажнелым ужо Каранары. Абуталіп і справу сваю рабіў, і вольны свой час па-ранейшаму бавіў з малымі, а начамі старанна пісаў.

Былі яшчэ дзве-тры сям'і станцыйных рабочых, але, папраўдзе, часовых людзей на раз'ездзе. Тадышні начальнік раз'езда Абілаў таксама здаваўся неблагім чалавекам. Ніхто з баранлінцаў не хварэў. Служба ладзілася. Дзеці раслі.

Надвор'е стаяла цудоўнае для саразекаў - зрудзелая, бы хлебная скарынка, восень! А потым зіма падахвоцілася. Снег лёг адразу. І гэтак жа цудоўна, толькі бела-бела, стала ўсё наўкруг. І ў той вялікай белай маўклівасці чорнай ніткай наструнілася чыгунка, а па ёй, як заўсёды, ішлі і ішлі цягнікі. І збоч гэтага няспыннага руху, сярод снегавых узгоркаў, туліўся маленькі пасёлачак - раз'езд Баранлы-Буранны. Колькі дамкоў і ўсё астатняе... Праезджыя калі-нікалі безуважна спынялі позірк на тых мясцінах, і тады здаралася, прачыналася ў сэрцах іхніх міжвольная шкадоба да невядомых жыхароў мясцін тых...

Але дарэмнай была тая міжвольная шкадоба. Баранлінцы перажывалі харошы год, калі не лічыць пякельнага лета, але ж тое ўсё мінулася. Ды і наогул жыццё паўсюль наладжвалася пасля вайны. Пад Новы год зноў чакалі зніжэння цэн на прадукты і прамтавары, і хоць у крамах яшчэ і не ўсяго хапала, але ўсё-ткі з кожным годам лепшала...

Звычайна Новаму году баранлінцы не надавалі асаблівага значэння, не чакалі з асаблівым пачуццём тыя дванаццаць начных гадзін. Служба на раз'ездзе павінна была ісці сваім парадкам, не лічачыся з тым, дзе і калі настане Новы год. Ды і па гаспадарцы зімой клопатаў хапала. У печы трэба паліць, за скацінай патрэбны нагляд і на выпасе і ў загонах. Нацягаецца чалавек за дзень, яму б толькі да сну таго дарвацца.

Так і міналіся гады адзін за адным...

А пярэдадзень пяцьдзесят трэцяга на Баранлы-Буранным быў сапраўдным святам. Пра свята паклапацілася, вядома, сям'я Кутыбаевых. Урэшце, і Едыгея забраў той святочны клопат. Пачалося ўсё з таго, што Кутыбаевым захацелася агораць дзецям ёлку. А дзе ўзяць ёлку ў саразеках, прасцей знайсці яйка якога-небудзь дыназаўра. Гэта Елізараў гаварыў пра тыя яйкі. Нібы камяні тыя яйкі, кожнае ўвелькі з кавун. Ён іх і знайшоў. Знаходку адвезлі ў алма-ацінскі музей. Пра тое і ў газетах пісалі.

Давялося Кутыбаеву ехаць маразамі ў Кумбель і там дабіцца ў станцыйным мясцкоме, каб адну з пяці ёлак, што прыслалі на ўсю вялікую станцыю, усё ж аддалі ў Баранлы-Буранны. З таго ўсё і пачалося.

Едыгей стаяў якраз ля склада, браў у начальніка раз'езда новыя рукавіцы для работы, калі, рыпліва тармозячы, спыніўся на першым пуці пабраны ранішнім інеем таварняк. Доўгі састаў, спрэс запламбіраваныя чатырохвосныя вагоны. З адкрытай пляцоўкі апошняга вагона, з цяжкасцю перастаўляючы адубелыя ногі ў каляных ботах, спусціўся на зямлю Абуталіп. Кандуктар саставу, што суправаджаў цягнік, у вялізным кажусе, у завязанай пад бараду зімовай шапцы, няўклюдна соўгаючыся па пляцоўцы, пачаў падаваць яму нешта гламаздаватае і, мусіць, нецяжкае. Ёлка, здагадаўся Едыгей і здзівіўся надта.

- Гэй, Едыгей! Буранны! Хадзі сюды, памажы чалавеку! - гукнуў яму кандуктар, навісаючы аграмадным целам над прыступкамі вагона.

Едыгей заспяшаўся, і калі падышоў, збаяўся за Абуталіпа. Белы да брывей, увесь аблеплены снегам, здранцвеў Абуталіп так, што вуснамі пашавяліць не мог. А побач ёлка, гэтае калючае дрэўца, праз якое Абуталіп ледзь не патрапіў на той свет.

- Як гэта людзі ў вас ездзяць! - хрыплаватым голасам сказаў кандуктар. - Хіба можна? Усю душу холад выцісне.

Ледзь варушачы вуснамі, Абуталіп сказаў прабачліва:

- Прабачце, так выйшла. Я зараз сагрэюся. Тут недалёка.

- Я ж яму казаў, - звяртаючыся да Едыгея, бурчаў кандуктар. - Я ў кажусе, а пад кажухом цёплае адзенне, у валёнках, у шапцы, і то, пакуль здам перагон, вочы на лоб лезуць. А ён... Хіба так можна?

Едыгею было ніякавата:

- Добра навука, Трахім! Едзь сабе. Добрай табе дарогі!

Ён падхапіў ёлку. Яна была халодная, невялікая, увелькі з чалавекам. Тхнула ад ёлкі зімовым лясным духам. Сэрца ёкнула - успомніліся франтавыя лясы. Там такога ельніку было процьма. Танкамі валілі, снарадамі карчавалі. Але ж не думалася, што калі-небудзь дарагім падасца гэты пах.

- Хадзем, - сказаў Едыгей і зірнуў на Абуталіпа, ускідваючы ёлку на плячо.

На апалым ад холаду, з застылымі слязьмі на шчоках шэрым твары Абуталіпа ззялі з-пад белых брывей жвавыя, радасныя, урачыстыя вочы. Едыгею раптам зрабілася страшна: ці ацэняць дзеці бацькоўскую адданасць? Бо ў жыцці спрэс і заўжды бывае зусім наадварот. Замест удзячнасці - абыякавасць, а то і нянавісць. «Беражы бог ад такога. Хопіць яму і іншага гора», - падумаў Едыгей.

Першы ўбачыў ёлку старэйшы з Кутыбаевых - Давул. Ён радасна закрычаў і праслізнуўся ў барачныя дзверы. Адтуль выскачылі лёгка апранутыя Зарыпа і Эрмек.

- Ёлка, ёлка! Глядзі, якая ёлка! - радаваўся Давул, дурэючы ля ёлкі і смеючыся.

Зарыпа была ўзрадавана не меней:

- Ты ўсё-ткі здабыў яе! Які малайчына!

А Эрмек, выяўляецца, ніколі яшчэ не бачыў ёлкі. Ён так і ўталопіўся вачамі ў яе.

- Мама, гэта ёлка, ёлка? Яна будзе жыць у нас?

- Зарыпа, - сказаў Едыгей, - паглядзі на мужа. Давай хутчэй адаграваць яго. Боты найперш трэба зняць.

Боты зрабіліся калянымі. Абуталіп моршчыўся, сціснуўшы зубы, стагнаў, калі з яго каторы раз спрабавалі сцягнуць боты. Дзеці шчыравалі асабліва. То так, то гэтак хапаліся яны кволымі рукамі за тыя цяжкія каляныя боты, што нібы прымерзлі да ног.

- Дзятва, не замінайце, дзеці, дайце я сама! - адганяла іх маці. Але Едыгей на тое ціха сказаў:

- Не чапай іх, Зарыпа. Няхай, няхай ім усцешна будзе. Ён душой сваёй адчуў, што для Абуталіпа найвялікшая радасць - дзіцячая ўцеха. Асабліва расчуліў малодшы. Эрмек чамусьці называў бацьку папікам. І ніхто яго не папраўляў, усе пагадзіліся з ягонай выдумкай.

- Папіка! Папіка! - радасна мітусіўся ён, расчырванеўшыся ад марных намаганняў. Ягоныя валосікі аж сталі стырчма, вочкі прагавіта гарэлі, а сам ён быў такі сур'ёзны, што міжволі хацелася засмяяцца.

Трэба было неяк малым памагчы.

- Ану, хлопцы, сядайце за мной. Будзем як цягнік - адзін аднаго цягнуць. Давул, ты трымайся за мяне, а ты, Эрмек, хапайся за Давула.

Абуталіп зразумеў Едыгеевы хітрыкі і ўхвальна заківаў галавой, заўсміхаўся скрозь слёзы, што навярнуліся мо болей ад таго, што быў ён нядаўна з марозу.

Едыгей сеў насупраць Абуталіпа, за ім расселіся, пабраўшыся рукамі адзін за аднаго, дзеці, і Едыгей, даўшы каманду, пачаў сцягваць бот. І прыгаворваў:

- Ану, хлапцы, мацней, дружней! Вось гэтак. А то мне аднаму не пад сілу. Давай, давай! Давул! Эрмек! Мацней!

Хлапчукі яшчэ як стараліся памагчы! Зарыпа была балельшчыцай. Едыгей знарок рабіў выгляд, што яму цяжка, і калі нарэшце першы бот быў зняты, хлапчукі пераможна закрычалі. Зарыпа кінулася была расціраць мужу ступню, але Едыгей сказаў:

- Ану, хлапцы, ану, мама! Вы што ж гэта? А другі бот хто будзе сцягваць? А мо так і пакінеце бацьку з адной разутай нагой? Ці добра так будзе?

І ўсе рассмяяліся нечага. Доўга смяяліся, аж качаліся па падлозе. Асабліва хлапчукі і сам Абуталіп.

І хто ведае, думаў потым пра гэта Буранны Едыгей, шмат разоў стараючыся адгадаць страшную загадку, хто ведае, магчыма, менавіта ў той момант недзе вельмі далёка ад Баранлы-Бураннага імя Абуталіпа Кутыбаева зноў усплыло ў паперах і людзі, што атрымалі тыя паперы, вырашалі на іх падставе пытанне, пра якое ніхто ні ў сне, ні наяве не здагадваўся - ні ў гэтай сям'і, ні на раз'ездзе.

Бяда звалілася знянацку. Хаця каб Едыгей быў больш вопытны ў такіх справах, хітрэйшы каб быў, можа, хоць бы і не здагадаўся, але хоць трывогу якую адчуў у душы.

А ці была падстава для трывогі? Заўсёды пад канец года прыязджаў на раз'езд участковы міліцыянер. Паводле графіка аб'язджаў ён раз'езд за раз'ездам, ад станцыі да станцыі. Прыедзе, дзень-другі пабудзе, праверыць, як зарплата выдавалася, як маёмасць ды матэрыялы розныя зберагаліся і ўсё такое, напіша акт рэвізіі разам з начальнікам раз'езда і яшчэ з кім-небудзь з рабочых і паедзе назад якім патрапіцца цягніком. Дый і колькі спраў тых на раз'ездзе? Едыгей, бывала, таксама, распісваўся ў тых актах. Гэты раз рэвізор тры дні прабыў у Баранлы-Буранным. Начаваў у дзяжурным дамку, у галоўным памяшканні раз'езда, дзе была сувязь ды пакойчык начальніка, што зваўся кабінетам. Начальнік раз'езда Абілаў усё бегаў, чай насіў яму ў чайніку. Зазірнуў да рэвізора і Едыгей. Сядзеў чалавек, думаў над паперамі. Едыгею падалося, што, можа, хто з ранейшых знаёмых, але не, гэты быў незнаёмы. Чырванашчокі такі, зубы рэдкія, у акулярах, сіваваты. Дзіўная, шматзначная ўсмешка мільганула ў ягоных вачах.

А позна ўвечары сустрэліся. Едыгей вяртаўся са змены, бачыць - рэвізор праходжваецца каля дамка пад ліхтаром. Каўнер палітона падняў, паліць раздумліва, хрубасціць пясочак пад падэшвамі.

- Добры вечар. Што, падыхаць выйшлі? Стаміліся? - паспачуваў яму Едыгей.

- Яно так, - адказаў той з кволай усмешкай. - Нялёгка. - І зноў усміхнуўся.

- Ды праўда, праўда, - адно і сказаў дзеля далікацтва Едыгей.

- Заўтра з раніцы еду, - паведаміў рэвізор. - Дачакаюся семнаццатага - спыніцца. І паеду. - І зноў усміхнуўся. Голас ягоны глухаваты, натужлівы нейкі. А вочы былі з прыжмурам, чэпкія. - Дык вы будзеце Едыгей Жангельдзін? - спытаўся рэвізор.

- Ды я гэта, ён самы.

- Я так і думаў. - Рэвізор упэўнена дыхнуў дымам праз рэдкія зубы. - Былы франтавік. На раз'ездзе з сорак чацвёртага. Пуцейцы Буранным называюць.

- Усё так, - дабрадушна пацвердзіў Едыгей. Яму было прыемна, што той так многа знаў пра яго, але і здзівіўся адначасна, як, навошта рэвізор усё гэта ўведаў і запомніў.

- А ў мяне памяць добрая, - з лёгкай усмешкай сказаў рэвізор, мабыць, здагадваючыся, пра што думае Едыгей. - Я ж таксама пішу, як ваш Кутыбаеў, - кіўнуў ён, пускаючы струмень дыму ў бок асветленага акна, у прахоне якога схілялася, як заўсёды, над нейкімі паперамі галава Абуталіпа. - Трэці дзень назіраю - усё піша і піша. Разумею. Сам пішу. Толькі я вершамі займаюся. У дэпоўскай шматтыражцы амаль кожны месяц друкуюся. У нас там гурток літаратурны. Я ім кірую. І ў абласной газеце памяшчалі. Восьмага сакавіка аднойчы. Першага мая сёлета.

Яны памаўчалі. Едыгей ужо збіраўся быў развітацца і пайсці, але рэвізор зноў загаварыў:

- А ён пра Югаславію піша?

- Шчыра кажучы, не ведаю дакладна, - адказаў Едыгей. - Мусіць так. Бо ён партызаніў там. Ён для дзяцей сваіх піша.

- Чуў пра тое. Я тут распытаў Абілава. Ён і ў палоне пабываў. Нібыта і настаўнічаў колькі год. А цяпер рашыў заявіць пра сябе з дапамогай пяра, - непрыемна гігікнуў ён. - Але гэта не так проста, як здаецца. Я таксама тое-сёе задумаў. Фронт, тыл, праца будзе. Ды часу ў нашага брата зусім няма. Усё камандзіроўкі...

- Ён таксама, начамі толькі. А ўдзень працуе, - асмеліўся сказаць Едыгей.

Яны зноў памаўчалі. І зноў Едыгей не паспеў пайсці.

- Ну і піша, ну і піша, галавы не ўзнімае, - усё гэтак жа паўнасмешліва казаў рэвізор, углядаючыся ў сілуэт Абуталіпа ў акне.

- Дык трэба ж нечым займацца, - адказаў яму на тое Едыгей. - Чалавек граматны. Наўкол нікога і нічога. Вось і піша.

- Ага, ці ж не ідэя. Наўкол нікога і нічога, - жмурачыся і нешта нібы маючы на ўвазе, мармытаў рэвізор. - А ты сам па сабе, бо наўкол нікога і нічога, ці не ідэя? А ты сам па сабе...

На гэтым яны развіталіся. І наступнымі днямі не-не дый мільгала думка не забыць расказаць Абуталіпу пра тую выпадковую размову з рэвізорам, ды неяк не выходзіла, а потым і наогул вылецела з галавы.

Спраў было многа ў пярэдадзень зімы. І, галоўнае, Каранар вар'явацца пачаў. Ён і так быў ужо ў сіле, і раней натурыўся, але тады яшчэ можна было неяк з ім саўладаць, прыстрашыць голасам. Ды яшчэ і стары самец у баранлінскім статку не даваў яму развярнуцца. Біў, грыз, адганяў ад матак. Але стэп шырокі. З аднаго месца прагоніць, той у другое паспее. І так цэлымі днямі ганяў яго стары атан, пакуль зусім не знясілеў. І тады настаў час Каранара.

На новы сезон, з пачаткам халадоў, калі вярблюды чуюць па-асабліваму покліч прыроды, Каранар выйшаў пераможцам. Дасягнуў Каранар улады, дасягнуў не абы-якой моцы. Без высілку загнаў старога Казангапавага атана пад абрыў і ў бязлюдным стэпе ледзь не таптаў яго, грыз без аддыху, бо не было каму разбараніць. У гэтым няўмольным законе прырода была паслядоўная - настаў Каранараў час пакідаць па сабе патомства.

Праз гэта, аднак, Казангап з Едыгеем упершыню пасварыліся. Не сцярпеў Казангап пасля такога відовішча - зганьбленага атана каля абрыву. Вярнуўся з пашы змрочны і накінуўся на Едыгея:

- Навошта ты папускаеш такое! Яны жывёлы, а мы ж з табой людзі! Гэта ж на забойства ішоў твой Каранар. А ты яго спакойна адпускаеш у стэп!

- Не адпускаў я яго, Казаке. Сам ён збег. Як мне яго трымаць загадаеш? На ланцугу? Дык ён ланцуг ірве. Сам ведаеш, не выпадкова казалі старыя: «Куш атасыл танымайды». Надышоў яго час.

- А ты і рады. Чакай, ці тое яшчэ будзе. Ты яго шкадуеш, ноздры яму шкадуеш пракалоць, каб шыш начапіць, але ты яшчэ паплачаш, паганяешся за ім. Такі звер у адным статку не ўтаймуецца, ён пойдзе па ўсіх саразеках біцца. І нічым яго будзе не стрымаць. Успомніш маё слова...

Едыгей толькі прамармытаў памяркоўна:

- Сам жа яго ты падарыў мне, а цяпер злуешся. Добра, прыдумаю што-небудзь, знайду на яго цуглі.

Але калоць такому прыгажуну ноздры, нявечыць яго - не, на такое рука не падымалася. Колькі потым ён кляў вярблюда і ўсё-ткі не рашыўся на той гвалт над прыгажуном Каранарам. Хацеў аднае пары звалхаць і таксама не рашыўся, не адолеў сябе. А гады ішлі, і кожны раз, як наставалі зімовыя халады, пачыналіся пошукі ў стэпе раз'ятранага гонам Каранара...

З той зімы ўсё і пачалося. Запомнілася. І пакуль утаймоўваў Каранара ды ладзіў загон, каб надзейна заняволіць таго, і Новы год падаспеў. А Кутыбаевы якраз надумалі стаўляць ёлку. Для ўсёй баранлінскай дзятвы падзея вялікая. Укубала з дочкамі бадай перабраліся ў барак да Кутыбаевых. Прыбралі там ёлку. І на працу ідучы, і з працы, Едыгей не мог утрымацца, каб не паглядзець на тую ёлку. Усё прыгажэй, усё святочней рабілася яна, стракацела ад каснікоў, паперак і цацак самаробных. Тут жанчын варта пахваліць, пастараліся. І справа, бадай, была не столькі ў ёлцы, колькі ў спадзяваннях навагодніх, агульным для ўсіх нейкім няпэўным чаканні хуткіх і шчаслівых змен.

Абуталіп на тым не супакоіўся, вывеў дзятву на двор, і пачалі тыя ляпіць вялізнага снегавіка. Цудоўна гэта ў іх атрымалася. Вялізны, увелькі з чалавекам, снегавік, нетутэйшая нейкая праява з чорнымі вачмі і чорнымі брывамі, з чырвоным носам і разяўленай ва ўсмешцы пашчай, з аблезлым лісіным малахаем на галаве вырасла перад раз'ездам, сустракаючы цягнікі. У адной «руцэ» снегавік трымаў чыгуначны зялёны сцяжок - дарога адкрытая, а ў другой фанеру з надпісам: «З Новым, 1953 годам!»... Гэты снегавік доўга яшчэ стаяў і пасля 1 студзеня...

31 снежня старога года да самага вечара баранлінскія дзеці гулялі каля ёлкі і на дварэ. Там жа былі і дарослыя, калі не дзяжурылі. Абуталіп расказваў Едыгею, як ранкам прыпаўзлі да яго ў пасцель малыя, сапуць, гарэзяць, а ён прыкінуўся, што спіць, не чуе.

- Уставай, уставай, папіка! - Эрмек тармосіць. - Хутка Дзед Мароз прыйдзе. Хадзем сустракаць.

- Добра, - кажу. - Вось зараз устанем, памыемся, апранемся і пойдзем. - Не можа быць, каб не прыехаў.

- А якім цягніком? - гэта старэйшы пытае.

- А любым, - кажу, - для Дзеда Мароза любы цягнік спыніцца нават на нашым раз'ездзе.

- Тады трэба ўставаць як хутчэй!

І збіраемся сур'ёзна так, урачыста.

- А маму возьмем? - пытае Давул. - Ёй жа таксама хочацца пабачыць Дзеда Мароза?

- Ну, вядома, - кажу, - яшчэ як! Клічце і яе!

Сабраліся і ўсе разам выйшлі на мароз. Дзятва пабегла адразу да дзяжуркі. Мы за імі. Бегае дзятва туды-сюды, а Дзеда Мароза няма.

- Папіка, а дзе ж ён?

- Зараз, - кажу, - не спяшайцеся. Спытаю ў дзяжурнага.

Уваходжу ў дзяжурку, я там звечара прыхаваў запіску ад Дзеда Мароза і мяшэчак з падарункамі. Выйшаў, яны да мяне:

- Ну што, папіка?

- Дзед Мароз, - кажу, - пакінуў вам запіску, вось яна: «Дарагія хлапчукі - Давул і Эрмек! Я прыехаў на ваш славуты раз'езд Баранлы-Буранны раненька-раненька, у пяць гадзін. Вы яшчэ спалі. Было холадна. Ды і сам я халодны, барада з марознай поўсці ў мяне. А цягнік запыняўся толькі на дзве хвілінкі... Ледзь паспеў запіску напісаць і пакінуць падарункі. У мяшэчку ўсім малым раз'езда ад мяне па адным яблыку і па два арэхі. Не крыўдуйце, спраў у мяне багата. Паеду да другіх дзяцей. Яны мяне таксама чакаюць. А да вас наступным годам пастараюся завітаць, ды так, каб мы сустрэліся. А пакуль бывайце. Ваш Дзед Мароз, Аяз-ата». Чакайце, чакайце, тут яшчэ нейкая прыпіска. Вельмі неразборліва, таропка напісана. Мусіць, цягнік адыходзіў. А, вось разабраў: «Давул, не бі свайго сабачку, я чуў, як ён аднойчы заскуголіў, калі ты ўдарыў яго галёшай. Але потым я больш не чуў. Мусіць, ты стаў лепшы да яго. Вось і ўсё. Яшчэ раз ваш Аяз-ата». Чакай-чакай, тут яшчэ нешта накрэмзана. Ага, зразумеў: «Снегавік у вас надта добры атрымаўся. Малайцы. Я паздароўкаўся з ім за руку».

Ну, яны, вядома, узрадаваліся. Запіска ад Дзеда Мароза ім спадабалася. Адразу паверылі. Але пачалі спрачацца, хто панясе мяшэчак з падарункамі. Маці разважыла:

- Спачатку дзесяць крокаў панясе Давул, ён старэйшы. А потым дзесяць крокаў ты, Эрмек, ты малодшы...

Затое ўдзень сярод дзятвы самым жаданым быў Едыгей. Наладзіў ён ім катанне на санях. У Казангапа знайшліся старыя санкі. Запраглі Казангапавага вярблюда, слухмянага, звыклага да хамута. Каранара нельга было, вядома, скарыстаць на такую забаву: было б, можа, абразліва для яго. Едыгей быў за балагола. Дзятва ўсё мерылася сесці побач з ім. І ўсё прасіла: «Хутчэй, хутчэй паехалі!» Абуталіп і Зарыпа то йшлі, то беглі побач, то на спусках прысаджваліся на край санак. Ад'ехалі ад раз'езда кіламетры са два, развярнуліся на пагорку, назад памчалі. Запыхаўся аж вярблюд. Перадыхнуць трэ было.

Харошы надарыўся дзень. Над бязмежна белымі, аснежанымі саразекамі, як глянуць было, як пачуць, ляжала белая нечапаная цішыня. Наўкол, таямніча ўкрыты снегам, разлягаўся стэп, - узгоркамі, узваллем, раўнінаю, неба над саразекамі сеяла глухавата-мяккае святло, і ад таго было нібы цяплей. Вецер не абзываўся. А наперадзе па чыгунцы ішоў доўгі, рудавата-чырвоны састаў, і два чорныя паравозы, счэпленыя цугам, цягнулі яго, дыхаючы ў дзве трубы. Дым у паветры завісаў лянотнымі, амаль нерухомымі колцамі. Набліжаючыся да семафора, паравоз даў сігнал - працяглы, магутны гудок. Пасля яшчэ два. Цягнік прашумеў праз раз'езды, не суцішаючы бегу, - паўз лініі, хоць столькі прасторы было наўкол. І зноў усё аціхла і паглушэла. Ніякага руху. Над дахамі баранлінскіх дамкоў віўся там-сям шызаваты дымок. Усе прыціхлі, пацішэлі. Нават разгарачаная яздой дзятва стала ціхамірнай на той час. Зарыпа сказала нягучна, адно толькі да мужа:

- Як хораша і як страшна!

- Праўда твая, - гэтак жа ціха азваўся Абуталіп.

Едыгей глянуў на іх, скасавурыўшыся, не паварочваючы галавы. Яны стаялі, вельмі ж падобныя адно да аднаго. Ціхія, але выразна сказаныя словы Зарыпы як бы нечым пакрыўдзілі Едыгея, хоць сказаныя былі не да яго. Ён зразумеў раптам, з якой скрухай і страхам глядзела яна на гэтыя маленькія дамкі каля чыгункі, закінутыя ў вялікім свеце. Але нічым не мог Едыгей ім памагчы, бо гэтыя дамкі ля чыгункі былі адзіным прыстанішчам для іх усіх.

Едыгей моўчкі падганяў запрэжанага ў санкі вярблюда. Потым прыахвоціў бегчы пугай. І санкі пакаціліся назад.

Напярэдадні навагодняй ночы ўсе баранлінцы сабраліся ў Едыгея і Укубалы, так парашылі Едыгей і Укубала перад тым.

«Калі гэтыя новенькія Кутыбаевы наладзілі ёлку для ўсёй дзятвы, нам тым болей нешта зрабіць трэба».

Едыгей вельмі ўзрадаваўся гэтаму. Праўда, не ўсе маглі прыйсці - хто дзяжурыў на лініі, а другім на дзяжурства заступаць звечара. Цягнікі ж хадзілі, не лічачыся ні са святамі, ні з буднямі. Казангапу ўдалося пабыць толькі напачатку. На дзевяць вечара ён выправіўся на стрэлку, ды і Едыгею, паводле графіка, трэ было з шасці раніцы першага студзеня быць на лініі. Такая служба. І ўсё-ткі вечарына ўдалася. Ва ўсіх быў харошы настрой, і хоць бачыліся па дзесяць разоў на дзень, на вечарыну прыхарошыліся, прыбраліся, быццам якія госці здалёк. Укубала пастаралася - яды рознай хапала. Выпіць таксама было што - гарэлка, шампанскае. А хто жадаў, таму зімовы шубат быў напагатове.

Але свята сталася святам, калі пасля закусак і першых чарак пачалі спяваць. Настала такая хвіліна, калі паменела застольных клопатаў, разгаварыліся госці, адчуўшы ўсю прыемнасць свята... Едыгей захмялеў збольшага. Аднак гэта нават пасавала яму. Укубала без усялякай сцярожлівай думкі нагадала мужу:

- Не забудзь, заўтра ў шэсць раніцы на работу.

- Так, Уку, ведаю. Зразумеў, - адказаў ён.

Седзячы каля Укубалы, абдымаючы яе за шыю, ён пяяў песню, хоць часам і не ў лад, але шчыра і таму, можа, шумна. У яго быў той цудоўны настрой, калі ясната думкі і чуллівасць пачуцця нітуюцца на карысць адно аднаму. Пяючы, ён расчулена ўглядваўся ў абліччы гасцей, напагатоў да кожнага з харошай усмешкай, упэўнены, што ўсім гэтак жа лагодна, цёпла, як яму. І быў ён прыгожы, тады яшчэ чарнабровы і чарнавусы Буранны Едыгей, з бліскучымі карымі вачмі і белай падкоўкай моцных, аж зіхоткіх зубоў. І самае смелае ўяўленне не магло б прадбачыць, якім ён будзе ў сталым веку. На ўсіх хапала ў яго ўвагі. Паляпваючы па плячы паўнаватую станам Букей, ён называў яе баранлінскай маці, прапаноўваў за яе тосты, а ў яе асобе - за ўвесь каракалпакскі народ, што жыў недзе на берагах Амудар'і, і ўгаворваў яе не маркоціцца з той прычыны, што Казангапу давялося пакінуць стол дзеля работы.

- Хай сабе! Хоць адпачну без яго! - задзірыста казала Букей.

Сваю Укубалу Едыгей называў у той вечар толькі поўным, першапачатковым імем: Уку-баласы - дзіця савы, соўка. Для кожнага было ў яго добрае, шчырае слова, у тым цесным коле ўсе для яго былі роднымі братамі і сёстрамі, нават начальнік раз'езда Абілаў, якога прыгнятала служба дробным пуцейцам у саразеках, прыгнятаў выгляд бледнай, цяжарнай жонкі Сакен, якой належала неўзабаве адправіцца ў Кумбельскую радзільню. Едыгей шчыра верыў, што ён сярод блізкіх людзей, бо не магло быць інакш, бо варта падчас песні на міг заплюшчыць вочы - і ўяўлялася агромністая заснежаная пустыня саразекаў і жменька людзей у ягоным доме, што сабраліся як адна сям'я. Але больш за ўсё радаваўся ён за Абуталіпа і Зарыпу. Гэтая пара вартая была таго. Зарыпа і спявала і грала на мандаліне, без запінкі падбіраючы матывы бясконцых песень. Голас у яе быў звонкі, чысты, Абуталіп памагаў ёй паважліва і працягла, і выходзіла гэтак згодна, хораша, асабліва ў песнях на татарскі лад, іх яны спявалі алмак-салмак, на манер пытанняў-адказаў. І ўсе за сталом ім памагалі. Ужо шмат чаго праспявалі з колішніх і новых песень і не стаміліся, а, наадварот, яшчэ больш разахвоціліся. Значыцца, добра ім было. Седзячы супроць Абуталіпа і Зарыпы, Едыгей неадрыўна глядзеў на іх і лагоднеў душой - такімі яны павінны былі быць заўсёды, каб не сіберны лёс, што не адступаўся ад іх. Улетку, у спёку Зарыпа хадзіла аж чорная, нібы спапялёная гарачынёй, як тое абгарэлае на пажары дрэўца. Патрэсканыя чорныя губы, парудзелыя выпетраныя сонцам валасы. Цяпер жа яе цяжка было пазнаць. Чарнавокая, зіхоткі пагляд, чысты, гладкі твар - яна была непазнавальная цяпер, яна была прыгожая. Здавалася, яе выразныя, яе рухомыя бровы спявалі разам з ёй, то ўскідваліся, хмурнеючы і сцінаючыся, то нібы застывалі, доўжачыся ў нейкім бясконцым палёце за песняй. З асаблівым пачуццём выдзяляючы гучанне кожнага слова, утураваў ёй Абуталіп, гайдаючыся ў такт песні:

Як той след ад папругі на баку ў каня шчырага,

Дні любові юначай зарубкай у памяці...

А рукі Зарыпы, перабіраючы струны мандаліны, прымушалі звінець і стагнаць саму музыку. Плыла Зарыпа, адплывала некуды разам з песняй, і здавалася Едыгею, што ён бачыць яе ўжо недзе далёка, бачыць, як яна бяжыць, дыхаючы лёгка і вольна, па снягах саразекаў у гэтай сваёй бэзавай вязанай кофтачцы з белым, заламаным ля падбароддзя каўнерыкам, пад напружана-тонкі, мінорны спеў мандаліны, і цемень расступаецца, а яна ўсё бяжыць, пакуль не прападае ў тумане, але ўсё адно чуваць было мандаліну, і тады, калі, здавалася, прападзе, панішчыцца гэты голас мандаліны, Зарыпа вынікала зноў, нібыта ўспомніўшы, што і на баранлінскім пераездзе ёсць людзі і што ім будзе дрэнна без яе, вярталася Зарыпа, і зноў яе бачылі, адчувалі, чулі за гэтым сталом...

Потым Абуталіп паказваў, як яны танцавалі ў партызанах, паклаўшы рукі адзін аднаму на плечы, перабіраючы ў такт нагамі. Потым яшчэ спявалі і яшчэ выпілі, чокнуліся, нехта пакідаў стол, нехта зноў садзіўся... Начальнік раз'езда і ягоная цяжарная жонка пайшлі яшчэ да танцаў. Так і праходзіла ноч.

Зарыпа выйшла падыхаць, следам і Абуталіп. Укубала прымусіла ўсіх апранацца, каб не выходзілі распараныя на холад. Зарыпа і Абуталіп доўга не вярталіся. Едыгей рашыў пайсці па іх, без іх нібы не тое было свята. Яму гукнула Укубала:

- Апраніся, Едыгей, куды ты так, ахаладаеш!

- Я зараз. - Едыгей выйшаў за парог у халодную яснату начы. - Абуталіп! Зарыпа! - паклікаў ён, аглядваючыся на баках.

Ніхто не азваўся. За домам пачуліся галасы. Ён спыніўся ў нерашучасці, не ведаючы, як зрабіць: ці то пайсці, ці, можа, падысці да іх і забраць да ўсіх у дом. Нешта, мусіць, адбывалася паміж імі.

- Я не хацела, каб ты бачыў, - усхліпвала Зарыпа. - Даруй. Проста мне стала цяжка. Даруй, калі ласка.

- Я разумею, - супакойваў яе Абуталіп. - Я ўсё разумею. Але справа ж не ўва мне, што я менавіта такі. Каб жа гэта датычылася толькі мяне. Бог мой, адным жыццём меней, другім болей. Можна было б і не чапляцца так роспачна. - Яны памаўчалі, і потым ён сказаў: «Дзеці нашыя не будуць гэтага ведаць... І на гэта ўся надзея...»

Едыгей асцярожна адышоўся і нячутна вярнуўся ў застолле. Але калі ён увайшоў у дом, яму здалося, што ўсё наўкол паблякла і свята скончылася.

 

5 студзеня 1953 года ў дзевяць раніцы на раз'ездзе Баранлы-Буранны зрабіў прыпынак пасажырскі цягнік, хоць усе пуці перад ім былі адкрыты і ён мог, як заўсёды, прашугаць без затрымкі. Цягнік прастаяў усяго паўтары хвіліны. Гэтага было, мусіць, яму дастаткова. Трое - у чорных хромавых ботах аднолькавага фасону - выйшлі з вагона і пакіравалі адразу ў дзяжурку. Ішлі моўчкі і ўпэўнена, не аглядваючыся па баках, толькі на секунду затрымаліся каля снегавіка. Моўчкі глянулі на фанерны шчыток з надпісам, на стары аблезлы малахай, што матляўся на снегавіку, і прайшлі ў дзяжурку.

Праз некаторы час з дзвярэй выскачыў начальнік раз'езда Абілаў. Ледзь быў не сутыкнуўся са снегавіком. Вылаяўся і паспешліва пайшоў далей, амаль подбегам, чаго з ім ніколі не здаралася. Хвілін праз дзесяць, захаканы, ён ужо вяртаўся назад, ведучы з сабой Абуталіпа Кутыбаева, якога тэрмінова расшукаў на працы. Абуталіп быў бледны, шапку трымаў у руцэ. Разам з Абілавым ён увайшоў у дзяжурку. Аднак вельмі хутка выйшаў адтуль у суправаджэнні двух прыезджых у хромавых ботах, і ўсе яны пакіравалі ў барак, дзе жылі Кутыбаевы. Адтуль яны неўзабаве вярнуліся, зноў жа неадступна суправаджаючы Абуталіпа, несучы нейкія паперы, узятыя ў ягоным доме.

Потым усё сціхла. Ніхто і не заходзіў у дзяжурнае памяшканне.

Едыгей дазнаўся пра тое, што здарылася, ад Укубалы. Яна прыбегла па даручэнню Абілава на чацвёрты кіламетр, дзе ішлі на той дзень рамонтныя работы. Адвяла Едыгея ўбок:

- Абуталіпа дапытваюць.

- Хто дапытвае?

- Не ведаю. Нейкія прыезджыя. Абілаў наказаў перадаць, што калі не будуць дапытвацца, дык не гаварыць, што на Новы год былі разам з Абуталіпам і Зарыпай.

- А што тут такога?

- Не ведаю. Ён так прасіў сказаць табе. І наказаў табе на дзве гадзіны быць на месцы. У цябе таксама хочуць нешта спытаць, дазнацца пра Абуталіпа.

- А чаго дазнавацца?

- Адкуль я ведаю. Прыйшоў перапалоханы Абілаў і кажа - так і так. А я ўжо да цябе.

У дзве гадзіны і без таго хадзіў Едыгей дамоў абедаць. Па дарозе, ды і дома ўсё сіліўся зразумець, што здарылася. Адказу не знаходзіў. Хіба што за мінулае, за палон? Дык даўно праверылі ўжо. А што яшчэ? Трывожліва, неспакойна стала на душы. Хлебтануў лыжкі са дзве лапшы і болей не мог. Паглядзеў на гадзіннік. Без пяці дзве. Калі наказалі ў дзве, значыцца ў дзве. Выйшаў з дому. Каля дзяжуркі праходжваўся туды-сюды Абілаў. Варты жалю, прыгнечаны.

- Што здарылася?

- Бяда, бяда, Едыке, - загаварыў Абілаў, палахліва пазіраючы на дзверы. Вусны ў яго трымцелі. - Кутыбаева засадзілі.

- А за што?

- Нейкую забароненую пісаніну знайшлі ў яго. Бо ўсё вечарамі нешта пісаў. Пра гэта ж усе ведаюць. І вось дапісаўся.

- Дык гэта ён для дзяцей сваіх.

- Не ведаю, не ведаю, для каго. Я нічога не ведаю. Ідзі, цябе чакаюць.

У начальніцкім пакойчыку яго чакаў чалавек прыкладна аднаго ўзросту з ім або маладзей, гадоў пад трыццаць, камлюкаваты, з вялізнай галавой, коратка пастрыжаны. Мясісты ладнаваты нос трымцеў ад напружання думкі, ён нешта чытаў. Ён выцер нос хусцінкай, хмурачы цяжкі высокі лоб. І потым на працягу ўсёй размовы ён увесь час выціраў гэты свой прыпацелы нос. Ён дастаў з пачка «Казбеку», што ляжаў на стале, вялізную папяроску, пакруціў яе, запаліў і, падняўшы на Едыгея, які стаяў у дзвярах, ясныя, як у пеўня, жаўтаватыя вочы, сказаў коратка:

- Сядай.

Едыгей сеў на табурэт перад сталом.

- Што ж, каб не было ніякіх сумненняў, - сказаў гэты чалавек з вачмі, як у пеўня, і дастаў з нагруднай кішэнькі нейкія рудаватыя корачкі, разгарнуў іх і тут жа схаваў, буркнуўшы пры гэтым нешта - можа, сваё прозвішча.

- Зразумела? - спытаў ён.

- Зразумела, - вымушаны быў адказаць Едыгей.

- Ну, у такім выпадку пяройдзем да справы. Кажуць, ты лепшы сябра-таварыш Кутыбаева?

- Магчыма, і так, а што?

- Магчыма, і так, - паўтарыў чалавек, зацягваючыся «казбечынай» і нібы асэнсоўваючы пачутае. - Магчыма, і так. Дапусцім. Зразумела. - І сказаў раптам з нечаканай усмешкай, з радасным нейкім задавальненнем, што ўспыхнула ў ягоных выразных вачах: - Ну што, друг харошы, папісваем?

- Што папісваем? - збянтэжыўся Едыгей.

- Пра гэта я хачу ведаць.

- Я не разумею, пра што гаворка.

- Няўжо? Га? А ты падумай!

- Не разумею, пра што вы кажаце.

- А што піша Кутыбаеў?

- Не ведаю.

- Як не ведаеш? Усе ведаюць, а ты не ведаеш?

- Ведаю, што ён нешта піша. А што менавіта, адкуль мне ведаць. Якая мне справа? Хочацца чалавеку пісаць, няхай піша. Якая мне справа?

- Гэта чаму ж няма справы? - здзіўлена страпянуўся вірласты, уталопіўшы ў яго зіркатае вока. - Значыцца, хто што хоча, няхай і піша? Гэта ён табе так казаў?

- Нічога ён мне не казаў.

Але вірласты не звярнуў увагі на ягоны адказ, ён быў абураны:

- Вось яна: варожая агітацыя! А ты падумаў, што будзе, калі любы і кожны пачне займацца пісанінай? Ты падумаў, што будзе? А потым любы і кожны пачне балбатаць, што яму ў галаву прыйдзе! Так, можа? Адкуль у цябе гэтыя не наскія ідэі? Не, дарагі, такога мы не дапусцім. Такая контррэвалюцыя не пройдзе!

Едыгей маўчаў, прыгнечаны і збянтэжаны гэтымі абрынутымі на яго словамі. І надта здзівіўся, што нічога наўкол не перамянілася. Як быццам нічога не адбывалася. Бачыў праз акно, як прайшоў, мільгаючы, ташкенцкі цягнік, і ўявіў сабе на секунду: едуць людзі ў вагонах па сваіх справах, п'юць чай або гарэлку, вядуць размовы і нікому няма справы, што гэтым часам на раз'ездзе Баранлы-Буранны сядзіць ён перад чалавекам, які невядома адкуль і чаму тут узяўся, і да вострага болю ў грудзях хацелася яму выскачыць з дзяжуркі, дагнаць той цягнік, які толькі што мільгануўся за акном, і з'ехаць на ім у край-свет, толькі б не быць тут цяпер.

- Ну што? Даходзіць да цябе сутнасць пытання? - казаў далей вірласты.

- Даходзіць, даходзіць, - адказаў Едыгей. - Толькі адно хачу я ведаць. Бо гэта ж для дзяцей сваіх хацеў ён успаміны пісаць. Як, што было з ім на фронце, у палоне, у партызанах. Што тут благога?

- Для дзяцей! - усклікнуў той. - Ды хто гэтаму паверыць! Хто піша для дзяцей сваіх, якім без году тыдзень усяго! Байкі! Вось як дзейнічае вопытны вораг! Схаваўся ў глушэчы, дзе нікога і нічога наўкол, дзе ніхто за ім не сочыць, а сам папісвае свае ўспаміны!

- Дык захацелася так чалавеку, - запярэчыў Едыгей. - Захацелася яму сваё слова асабістае сказаць, думкі свае выказаць, каб дзеці ягоныя чыталі, калі вырастуць.

- Якое яшчэ асабістае слова! Гэта яшчэ што такое? - дакорліва хітаў галавой, уздыхаў вірласты. - Якія яшчэ думкі свае, што значыць тваё слова. Асабістае меркаванне, тваё? Не можа быць у цябе асабістага меркавання! Усё, што на паперы, гэта ўжо не асабістае слова. Што напісана пяром, таго не зглуміш тапаром. Бач ты, свае думкі выказваць! Ці не занадта будзе? Вось яны, ягоныя так званыя «партызанскія сшыткі»! Вось у падзагалоўку - «Дні і ночы ў Югаславіі», вось яны! - Ён кінуў на стол тры тоўстыя агульныя сшыткі ў цыратовых вокладках. - Распуста! А ты тут імкнешся абяліць свайго сябра. А мы яго выкрылі!

- Як вы яго выкрылі?

Вірласты таргануўся на табурэце і зноў сказаў з нечаканай усмешкай, з нейкім задавальненнем і ўрачыстасцю, не міргаючы і не адводзячы ад Едыгеевага твару празрыстых, ясных вачэй:

- Ну гэта дазволь ужо нам ведаць, як і на чым мы яго выкрылі. Гэта наша ўжо справа. Дакладваць кожнаму мы не станем.

- Ну што ж, калі так, - разгублена сказаў Едыгей.

- Ягоныя варожыя ўспаміны не мінуцца яму так сабе, - заўважыў вірласты і ўзяўся нешта хуценька пісаць, прыгаворваючы: - Я думаў, што ты разумней, што ты наш чалавек. Перадавы рабочы. Былы франтавік. Паможаш нам выкрыць ворага.

Едыгей наструніўся і сказаў нягучна, але цвёрда:

- Я нічога падпісваць не буду. Гэта я вам адразу кажу.

Вірласты глянуў на яго знішчальным позіркам.

- А нам і не трэба твайго подпісу. Ты думаеш, калі не падпішаш, дык і справе канец? Памыляешся. У нас дастаткова матэрыялу для таго, каб прыцягнуць яго да суровай адказнасці і без твайго подпісу.

Едыгей змоўк, адчуваючы прыніжанасць, дрыготкую спустошанасць нейкую. Адначасна расло, як хваля на Аральскім моры, абурэнне, нязгода расла. Яму раптам захацелася прыдушыць гэтага вірластага, як шалёнага сабаку, і ён ведаў, што здолеў бы гэта зрабіць. Вунь якая жылістая і моцная шыя была ў таго фашыста, якога яму давялося задушыць уласнымі рукамі. Другога выйсця не было. Яны сутыкнуліся нечакана твар у твар у траншэі, калі выбівалі праціўніка з пазіцыі. Зайшлі з фланга, закідалі траншэю гранатамі і ўжо ачысцілі лініі і памкнуліся з боем далей, як раптам наляцелі на гэтага. Мабыць, то быў кулямётчык, які страляў да апошняга патрона. Лепш было б узяць яго ў палон. Гэтая думка мільганулася ў свядомасці Едыгея. Але той паспеў кінуцца на яго з нажом. Едыгей барсануў яго каскай у твар, знізу, нечакана, - і яны ўпалі абодва. І ўжо нічога не заставалася, як учапіцца яму ў горла. А той адбіваўся, хрыпеў, шкрэбаў каля сябе пальцамі, спрабуючы намацаць выбіты нож. І кожнае імгненне Едыгей чакаў, што ўвап'ецца яму нож у спіну, і таму з неаслабным, нечалавечым, звярыным высілкам сціскаў, душыў напружаную, ненавісную шыю ненавіснага ворага. І калі той задыхнуўся і непрыемна тхліва запахла мачой, ён расціснуў анямелыя пальцы. Яго званітавала тут жа, і, абліваючыся брыдкім кархавіннем, ён адпоўз ад таго месца. Пра гэта ён нікому не расказваў ні тады, ні пасля. Кашмар гэты сніўся калі-нікалі яму, і на другі дзень ён не знаходзіў сабе месца, жыць не хацелася... Пра тое ўспомніў Едыгей цяпер з брыдой у душы і дрыжыкамі ў целе. Аднак ён усведамляў, што вірлавокі бярэ хітрасцю, нахабствам і ўменнем гаварыць. Гэта яго збівала з тропу. Пакуль той пісаў, Едыгей усё намагаўся знайсці слабіну ў высновах вірластага. Адна думка ў сказаным вірластым асабліва здзівіла яго сваёй недарэчнасцю: як гэта можна абвінаваціць каго-небудзь у «варожых успамінах»? Хіба могуць успаміны быць варожымі ці не варожымі, бо ўспаміны - гэта тое, што было ў мінулым, гэта тое, чаго няма. Але было ў сапраўднасці.

- Я хачу ведаць, - сказаў Едыгей, адчуваючы, як перасыхае ў горле ад хвалявання. Але ён прымусіў сябе сказаць гэтыя словы спакойна. - Вось ты тут кажаш... - Ён знарок назваў яго на «ты», каб той зразумеў, што Едыгей не баіцца яго і не дагаджае. - Вось ты кажаш, варожыя ўспаміны. Як гэта разумець? Хіба могуць быць успаміны варожымі ці не варожымі? Па-мойму, чалавек успамінае тое, што было і як было некалі і чаго ўжо няма даўно. Ці выходзіць, калі добрае - успамінай, а калі благое - не ўспамінай, забудзь? Як быццам такога і не было. Ці, напрыклад, калі які сон прысніцца, дык пра яго нельга ўспомніць?

- Вось ты які? Хм, бач ты! - здзівіўся вірлавокі. - Паразважаць любіш, паспрачацца захацеў? Ты тут мясцовы філосаф, ці што. Што ж, давай. - Ён памаўчаў, а потым, прымерыўшыся да нечага, сказаў: - У жыцці рознае можа быць у сэнсе гістарычных падзей. Ці мала што было і як! Важна ўспомніць, намаляваць мінулае вусна, а тым больш пісьмова гэтак, як трэба сёння для нас. А ўсё, што нам не на карысць, таго і не варта ўспамінаць. А калі не прытрымліваешся гэтага, значыцца, такое можна назваць варожымі дзеяннямі.

- Я не згодны, - сказаў Едыгей. - Такога не можа быць.

- А ніхто і не мае патрэбы ў тваёй згодзе. Гэтага я табе мог бы і не гаварыць. Кажу па дабраце сваёй. Ну, добра, давай пяройдзем ад слоў да справы. Скажы мне, калі-небудзь Кутыбаеў, ну, скажам, у шчырай размове, у час выпіўкі, дапусцім, не называў табе якія-небудзь ангельскія імёны?

- А навошта гэта? - шчыра здзівіўся Едыгей.

- А вось навошта. - Вірласты адгарнуў адзін з «Партызанскіх сшыткаў» Абуталіпа і зачытаў падкрэсленае чырвоным алоўкам месца: «27 верасня да нас у распалажэнне прыбыла ангельская місія - палкоўнік і два маёры. Мы прайшліся перад імі парадным маршам. Яны нас прывіталі. Потым было частаванне ў палатцы ў камандзіраў. Туды запрасілі і нас, колькі чалавек замежных партызан сярод югаславаў. Калі мяне пазнаёмілі з палкоўнікам, ён вельмі ветліва паціснуў мне руку і ўсё распытваў цераз перакладчыка, адкуль я і як сюды трапіў. Я коратка расказаў. Мне налілі віна, і я таксама выпіў разам з імі. І потым яшчэ доўга размаўлялі. Мне спадабалася, што ангельцы простыя, шчырыя людзі. Палкоўнік сказаў, што вялікае шчасце ці, можа, наканаванне боскае ў тым, што мы ўсе аб'ядналіся супраць фашызму. А без гэтага барацьба з Гітлерам стала б яшчэ цяжэй, а магчыма, скончылася б трагічна для раз'яднаных народаў» - і гэтак далей. - Скончыўшы цытаваць, вірлавокі адклаў сшытак убок. Запаліў яшчэ адну «казбечыну» і, памаўчаўшы, папыхваючы дымком, казаў далей: - Выходзіць, Кутыбаеў не запярэчыў ангельскаму палкоўніку, што без генія Сталіна перамога была б немагчымай, колькі б яны ні круціліся там, у Эўропе, у партызанах ці яшчэ дзе. Значыцца, таварыша Сталіна ў яго і ў думках не было! Гэта да цябе даходзіць?

- А можа, ён гаварыў пра гэта, - Едыгей стараўся абараніць Абуталіпа, - ды проста забыў запісаць.

- А дзе пра гэта сказана? Не дакажаш! Больш таго, мы параўналі з паказаннямі Кутыбаева ў сорак пятым годзе, калі ён праходзіў праверачную камісію пасля вяртання з югаслаўскага партызанскага аб'яднання. Там выпадак з ангельскай місіяй не ўспамінаецца. Значыцца, тут нешта не так. Хто можа паручыцца, што ён не быў звязаны з ангельскай разведкай.

Зноў Едыгею стала цяжка і балюча. Не разумеў ён, што тут да чаго і куды вядзе вірлавокі.

- Кутыбаеў табе што-небудзь казаў, падумай. Не называў імёнаў ангельскіх? Нам трэба ведаць, хто былі гэтыя, з ангельскай місіі.

- А якія імёны ў іх бываюць?

- Ну, напрыклад, Джон, Кларк, Сміт, Джэк...

- Ніколі такіх не чуў.

Вірлавокі задумаўся, пазмрачнеў, не ўсё, мусіць, было яму даспадобы ў гэтай гаворцы. Потым ён сказаў трохі нават лісліва:

- Ён што тут, школу якую адкрываў, дзяцей вучыў?

- Ды якая там школа! - міжволі рассмяяўся Едыгей. - Двое ў яго дзяцей. І ў мяне дзве дзяўчынкі. Вось і ўся школа. Старэйшым па пяць год, малодшым па тры. Дзецям няма куды дзявацца, наўкол пустыня. А яны бавяць час з дзецьмі, выхоўваюць, значыцца. Усё-ткі былыя настаўнікі - і ён, і ягоная жонка. Ну, чытаюць там, малююць, вучаць пісаць, лічыць. Вось і ўся школа.

- Якія песенькі яны спявалі?

- Ды ўсялякія. Дзіцячыя. Я не памятаю.

- А якой навуцы ён іх вучыў? Што яны пісалі?

- Літары. Словы нейкія звычайныя.

- Якія, напрыклад, словы?

- Ну якія! Я не помню.

- Вось гэтыя! - Вірласты знайшоў сярод папер аркушочкі з вучнёўскіх сшыткаў з дзіцячымі крамзоламі. - Вось гэта першыя словы. - На аркушочку было напісана дзіцячай рукой: «Наш дом». - Вось бачыш, першыя словы, якія піша дзіця, - «наш дом». А чаму не «наша перамога»? Бо першым словам на вуснах цяпер што павінна быць, падумай? Павінна быць - «наша перамога». Ці не так? А яму чамусьці ў галаву гэта не прыходзіць. А перамога і Сталін неаддзельныя.

Едыгей збянтэжыўся. Ён адчуў сябе гэткім прыгнечаным, так яму стала шкада Абуталіпа, Зарыпу, якія столькі сіл і часу аддавалі малечы, такая злосць разабрала яго, што ён рашыўся:

- Калі так, дык трэба найперш пісаць «наш Ленін». Усё-ткі Ленін на першым месцы стаіць.

Вірлавокаму ад нечаканасці аж перацяла дых. Устаў з месца. Мусіць, захацелася пахадзіць, ды не было дзе ў гэтым пакойчыку.

- Мы прамаўляем - Сталін, маем на ўвазе - Ленін! - сказаў ён важна і выразна. Пачаў дыхаць вальней і дадаў прымірэнча: - Добра, будзем лічыць, што гэтай размовы паміж намі не было.

Ён сеў, і зноў на застылым твары пазначыліся непатрывожна-ясныя, жаўтлявыя, бы ў таго пеўня, вочы.

- У нас ёсць звесткі, што Кутыбаеў выступаў супроць навучання дзяцей у інтэрнатах. Што ты скажаш, пры табе ж была гаворка?

- Адкуль такія звесткі? Хто даў такія звесткі? - здзівіўся Едыгей, і адразу мільганула здагадка: Абілаў, начальнік раз'езда Абілаў ва ўсім вінаваты, гэта ён данёс, бо размова такая адбывалася ў ягонай прысутнасці.

Пытанне Едыгеева не на жарт раззлавала вірлавокага.

- Слухай, я ўжо даваў табе зразумець: адкуль звесткі, якія звесткі - гэта наш клопат. І мы ні перад кім справаздачу не трымаем. Запомні. Выкладвай, што ён казаў.

- Ды што ён казаў? Трэба прыпомніць. Значыцца, у нашага самага старога рабочага на раз'ездзе, Казангапа, сын вучыцца ў інтэрнаце на станцыі Кумбель. Ну, малы, зразумела, трохі гарэзіць, маніць, бывае. А тут на першае верасня пачалі збіраць яго на вучобу. Бацька павёз яго на вярблюдзе. А маці, жонка, значыцца, Казангапава, Букей, пачала плакаць, скардзіцца - бяда, кажа, як пайшоў у інтэрнат, дык быццам чужы стаў. Няма, кажа, таго, каб сэрцам, душой быў прывязаны да дому, да бацькі, да маці, як раней. Ну, малапісьменная жанчына. Вядома, і вучыць трэба сына, і ад дому ён далёка...

- Ну добра, - перапыніў яго вірласты. - А што сказаў Кутыбаёў на гэта?

- Ён таксама быў сярод нас. Ён сказаў, што маці сэрцам чуе нядобрае. Таму што інтэрнацкае навучанне не ад добрага жыцця. Інтэрнат нібы аддаляе дзіця ад сям'і, ад бацькі, ад маці. Што гэта, наогул, складанае пытанне. Для ўсіх складанае - і для яго, і для другіх. Але што зробіш, калі няма магчымасцей іншых. Я яго разумею. У нас таксама дзеці падрастаюць. І ўжо цяпер душа баліць, як яно будзе, што з гэтага выйдзе. Дрэнна, вядома...

- Гэта потым, - перапыніў яго вірлавокі. - Значыцца, ён казаў, што савецкі інтэрнат - гэта дрэнна?

- Ён не казаў «савецкі». Ён проста казаў - інтэрнат. У Кумбелі наш інтэрнат. Гэта я кажу «дрэнна».

- Ну, гэта неістотна, Кумбель у Савецкім Саюзе.

- Чаму неістотна? - не сцярпеў Едыгей, адчуваючы, што той заблытвае яго. - Навошта прыпісваць тое, чаго не гаварыў чалавек? Я сам гэтак жа думаю. Каб жыў я ў іншым месцы, не на раз'ездзе, нізавошта не паслаў бы сваіх дзяцей ні ў які інтэрнат. Вось як я думаю...

- Думай, думай! - шматзначна сказаў вірлавокі, перапыняючы размову. І, памаўчаўшы, сказаў: - Та-ак, значыцца, зробім вывады. Значыцца, ён супраць калектыўнага навучання? Так?

- Ды не супроць ён, не супроць! Навошта няпраўду гаварыць! Хіба так можна?

- Не трэба, не трэба, хопіць! - грэбліва павёў рукой вірласты, не лічачы патрэбным даваць тлумачэнні. - А цяпер скажы мне, што гэта за сшытак пад назвай «Птушка Даненбай»? Кутыбаеў сцвярджае, што запісаў са словаў Казангапа і тваіх часткова. Ці так гэта?

- Усё правільна, - ажывіўся Едыгей. - Гэта тут, у саразеках, была такая гісторыя, паданне, значыцца. Непадалёк адсюль могілкі найманскія, некалі яны былі найманскія, а цяпер агульныя, завуцца Ана-Бейіт, там была пахавана Найман-Ана, якую забіў сын, манкурт...

- Ну, даволі, гэта мы пачытаем, паглядзім, што там хаваецца за ўсім гэтым, - сказаў вірлавокі і пачаў гартаць сшытак, зноў разважаючы ўслых і выказваючы тым свае адносіны. - Птушка Даненбай, хм, нічога лепшага і не прыдумаеш. Птушка з чалавечым імем. Таксама мне пісьменнік знайшоўся. Новы Мухтар Аўэзаў з'явіўся. Падумаеш, пісьменнік феадальнай даўніны. Птушка Даненбай, хм. Думае, не разбярэмся... А гэты тут пісанінай заняўся паціху сабе, для дзяцей, маўляў... А гэта што? Таксама, па-твойму, для дзяцей? - Вірласты паднёс да твару Едыгея яшчэ адзін сшытак у цыратовай вокладцы.

- А што гэта? - не зразумеў Едыгей.

- Што? Ды ты павінен ведаць. Вось назва: «Зварот Раймалы-ага да брата Абдзільхана».

- Дык гэта ж таксама паданне, - пачаў быў Едыгей. - Гэта быль. Старыя людзі ведаюць гэтую гісторыю.

- Не турбуйся, я таксама ведаю, - перапыніў яго вірласты. Чуў краем вуха. Стары, што з глузду з'ехаў, закахаўся ў маладую, дзевятнаццацігадовую дзяўчыну. Што тут добрага? Гэты Кутыбаеў не толькі варожы элемент, ён яшчэ і амаральны, разбэшчаны чалавек. Бач, як стараўся, падрабязна запісаў усю гэту непатрэбшчыну.

Едыгей пачырванеў. Не ад сораму. Гневам поўнілася ягоная душа, бо гэткай несправядлівасці, жахлівай несправядлівасці ў адносінах да Абуталіпа не чакаў. І ён сказаў, ледзь стрымліваючы сябе:

- Ты вось што, не ведаю, які ты там начальнік, але ты да яго не чапляйся. Дай бог кожнаму быць такім бацькам і мужам, і кожны табе скажа, які ён ёсць чалавек.

- Добра, добра, супакойся, - адказаў вірласты. - Затуманіў ён вам тут мазгі. Вораг заўсёды прыкідваецца.

Едыгей падняўся. Ніякавата надзяваў шапку.

- Дык як гэта... што цяпер будзе з ім? І праз гэтую пісаніну браць чалавека, так?

Вірлавокі порстка прыўстаў з-за стала.

- Слухай, я табе яшчэ раз кажу: гэта не твая справа! Якое пакаранне вынайсці ворагу - гэта мы ведаем! Няхай табе не баліць! Ведай сваё месца! Ідзі!

У той жа дзень на раз'ездзе Баранлы-Буранны позна ўвечары яшчэ раз спыніўся пасажырскі цягнік. Але цяпер цягнік ішоў у другі бок. І таксама стаяў нядоўга - хвіліны тры.

Чакаючы ў цемначы яго падыходу, стаялі трое ў хромавых ботах - забіралі з сабой Абуталіпа Кутыбаева, а ў баку ад іх, за іх спінамі, стаялі баранлінцы - Зарыпа з малымі, Едыгей і Укубала ды начальнік раз'езда Абілаў, які ўсё нечага мітусіўся, дагодліва і брыдка, бо цягнік спазняўся ці не на паўгадзіны. А Казангап, якога таксама дапрошвалі з выпадку няшчасных Абуталіпавых запісаў, быў тым часам на стрэлцы. Гэта яму належала накіраваць сваімі рукамі цягнік на той пуць, па якім павінны былі везці Абуталіпа як далей ад саразекаў. Букей заставалася дома з Едыгеевымі дзяўчынкамі.

Тыя трое ў ботах, з адчужана паднятымі ад ветру каўнярамі, напружана маўчалі. Баранлінцы маўчалі таксама.

Вецер гнаў шархоткі снег з ледзь улоўным посвістам. Бадай, на мяцеліцу бралася. Набракла, цяжарам гусцілася шэрань у саразекскіх нябёсах. Дзіка, паныла, пуста свяціў месяц - нейкая няпэўная да раздражнення пляма. Мароз апякаў шчокі.

Зарыпа ціхутка плакала, трымаючы ў руках вузельчык з ядой і адзеннем. Клубы пары ахутвалі Укубалу, што раз-пораз цяжка ўздыхала. Да яе ціснуўся Давул, які нешта, мабыць, прадчуваў, бо трывожна маўчаў. І кроіў болем сэрца Эрмек на руках у Едыгея - малеча нічога не разумеў.

- Папіка, папіка! - клікаў ён бацьку. - Хадзі сюды, да нас. Чаго ты там адзін?

Абуталіп уздрыгваў ад ягонага голасу, міжволі парываўся адказаць нешта малому, але яму не дазвалялі азірацца. Адзін з тых траіх не вытрымаў:

- Не стойце тут! Чуеце? Ідзіце адсюль, потым вернецеся!

Давялося адступіць як далей.

Але вось паказаліся здалёк агні паравоза, і ўсе заварушыліся, узнепакоіліся. Зарыпа не вытрывала, заплакала ўголас. І разам з ёй заплакала Укубала. Цягнік прарочыў разлуку. Прабіваючы святлом тоўшчу марознай імглы, ён грозна насоўваўся, вырастаючы з клубаў туману ўсёй сваёй цёмнай і няўмольнай масай. І ўсё вышэй над зямлёй узнімаліся, палалі ягоныя фары, усё выразней было відаць, як круціліся пасмы снегу на рэйках, усё чутней і трывожней быў шум таго паравоза. Вось ужо відны сталі і ягоныя абрысы.

- Папіка, папіка, глядзі - цягнік ідзе! - крычаў Эрмек і змаўкаў, здзіўлены тым, што бацька не абзываецца. І зноў спрабаваў дакрычацца да яго: - Папіка, папіка!

Начальнік раз'езда Абілаў падбег да тых траіх:

- Паштовы вагон будзе ў галаве саставу. Прашу, прайдзіце, калі ласка, наперад. Вось туды.

І яны рушылі, цягнік ужо наганяў. Наперадзе, не аглядваючыся, ішоў вірлавокі з партфелем, за ім, суправаджаючы Абуталіпа, два яго шыракаплечыя памочнікі, і на блізкай адлегласці ад іх подбежкам Зарыпа, за ёй Укубала, трымаючы за руку Давула. Едыгей ішоў збоч і трохі ззаду з Эрмекам на руках. І пакуль яны ішлі, змагаўся з сабой, стараўся саўладаць з цяжкім пераселым горла камяком.

- Ты разумны хлопчык, Эрмек? Праўда, га? Ты разумны, не будзеш плакаць, скажы? - мармытаў ён, прыціскаючы да сябе малога.

А цягнік тым часам, запавольваючы ход, набліжаўся. Хлопчык на руках у Едыгея спалохана ўздрыгнуў, калі паравоз, раўняючыся з імі, але ўсё яшчэ не спыняючыся, з рэзкім шумам выпусціў пару і калі пачуўся прарэзлівы свісток кандуктара.

- Не бойся, не бойся, - сказаў Едыгей, - нічога не бойся, калі я з табой.

Цягнік спыніўся з доўгім, цяжкім скрыгатам, заінелыя, падслепаватыя ад наледзі на шкле вагоны застылі на месцы. І зрабілася ціха. Але паравоз з шыпеннем тут жа выпусціў пару, гатовы зноў крануцца з месца. Паштовы вагон быў наступны пасля багажнага. Вокны паштовага былі забраны кратамі, дзверы адчыніліся з сярэдзіны. Выглянулі мужчына і жанчына ў форменных паштовых фуражках, у ватных штанах і целагрэйках. Жанчына з ліхтаром была, мусіць, за старшую. Грузная і шыракагрудая.

- Гэта вы? - сказала яна, трымаючы ліхтар ля галавы так, каб святло падала на ўсіх. - Чакаем вас. Месца гатовае.

Першы падняўся вірлавокі з вялізным партфелем.

- Ну давайце, давайце, не затрымлівайце! - загаманілі адразу тыя двое.

- Я скора вярнуся! Гэта нейкае непаразуменне, - таропка казаў Абуталіп. - Скора вярнуся, чакайце!

Укубала не вытрывала. Уголас зарыдала, калі Абуталіп пачаў развітвацца з дзецьмі. Ён іх з усяе сілы прыціскаў да сябе, цалаваў і нешта казаў ім, напалоханым і няўцямным. А паравоз ужо быў гатовы ў дарогу. І тут пачуўся зноў пранізлівы, аж рваў душу, свісток.

- Ну ўсё, давай-давай садзіся! - пацягнулі тыя двое Абуталіпа да прыступкаў вагона.

Едыгей і Абуталіп паспелі на развітанне моцна абняцца, скалануўшыся ў нейкі момант сэрцам, усёй істотаю сваёй, прыціскаючыся адзін да аднаго мокрымі няголенымі шчакамі.

- Расказвай ім пра мора! - шапнуў Абуталіп.

То былі ягоныя апошнія словы. Едыгей зразумеў. Бацька прасіў расказваць сынам пра Аральскае мора.

- Ну хопіць тут, давай, ану давай! - расцягнулі іх.

Падпіраючы ззаду плячмі, тыя двое ўпіхнулі Абуталіпа ў вагон. І тут толькі дайшла да свядомасці малых страшная сутнасць расстання. Яны заплакалі ўголас, закрычалі:

- Папіка! Папіка!

І тады рвануўся Едыгей з Эрмекам на руках да вагона.

- Ты куды? Ты куды? Бог з табой! - гарачліва адпіхвала яго жанчына з ліхтаром, засланяючы цяжкімі плячамі праход да дзвярэй.

Але ніхто не разумеў у тую хвіліну, што Едыгей гатовы быў, каб на тое, сам паехаць замест Абуталіпа, каб па дарозе прыдушыць таго вірластага ўласнымі рукамі, гэтак яму стала невыносна балюча, калі заплакалі, закрычалі малыя.

- Не стойце тут! Ідзіце адсюль, ідзіце! - крычала жанчына з ліхтаром. І ад яе тхала тытунём і цыбуляй.

Зарыпа ўспомніла пра вузельчык.

- Перадайце, перадайце, гэта яда! - кінула яна вузельчык у вагон.

І дзверы паштовага вагона зачыніліся. Усё змоўкла. Паравоз даў сігнал і крануўся з месца. Ён пайшоў, рыпуча раскручваючы колы, паволі набіраючы ход на марозе.

Баранлінцы міжволі памкнулі за цягніком, ідучы побач з наглуха закрытымі дзвярамі. Першая ачомалася Укубала. Яна схапіла Зарыпу, прыціснула да грудзей і не адпускала.

- Давул! Стой, стой тут, трымай маму за руку, - загадала яна, уся там, дзе ўсё мацней, усё часцей грукаталі колы...

І Едыгей доўга не мог супакоіць, суняць малога Эрмека, якога душылі слёзы.

Ужо дома, калі сядзеў зажураны ля печы, ён успомніў пра Абілава. Ціха падняўся, пачаў апранацца. Укубала адразу здагадалася.

- Ты куды? - схапіла мужа за руку. - Не чапай яго, пальцам не крані. У яго жонка цяжарная.

- Супакойся, я яго не крану, але ён павінен ведаць, што яму лепш перабірацца ў іншае месца, - ён вырваў руку і выйшаў з дому.

У Абілавых яшчэ гарэла святло.

Жорстка ступаючы па снезе, Едыгей падышоў да дзвярэй і моцна пастукаў. Дзверы адчыніў Абілаў.

- А, Едыке, заходзь, заходзь, - спалохана сказаў ён, адступіў назад.

Едыгей пайшоў моўчкі за ім, спыніўся на парозе, прачыняючы за сабой дзверы.

- Ты навошта асіраціў гэтых няшчасных? - сказаў ён, сілячыся быць як мага стрыманей.

Абілаў упаў на калені і папоўз, хапаючыся за крысо Едыгеевага кажуха.

- Дальбог, не я, Едыгей! Вось каб жонцы маёй не радзіць дзіця! Гэта той самы рэвізор. Успомні. Гэта ён усё дапытваўся, што, маўляў, піша ён і навошта піша. Гэта ён, гэта рэвізор. Як я мог! У мяне сёння ля цягніка ўсё нутро перавярнулася! Гэта ўсё рэвізор, рэвізор...

- Ну добра, - перапыніў яго Едыгей. - Устань, пагаворым як людзі. Вось пры жонцы тваёй. Нават калі ты і не вінаваты. Табе ўсё адно дзе жыць. А нам тут заставацца да самай, можа, смерці. Дык ты падумай. Мусіць, варта табе з часам перабрацца на іншую работу. Гэта мая парада. Вось і ўсё. І больш да гэтай размовы не вернемся. Толькі гэта і хацеў сказаць...

З тым Едыгей выйшаў, закрыўшы за сабою дзверы.

 

IX

 

На ціхім акіяне, у раёне Алявутаў быў поўдзень. Усё гэтак жа штарміла напаўсілы, па ўсёй адкрытай пространі каціліся, ускіпаючы, хвалі адна за адной - велічнае відовішча воднай стыхіі. Авіяносец «Канвенцыя» ледзь пагойдваўся на хвалях. Ён быў там, дзе і раней, на строга аднолькавай адлегласці паміж Сан-Францыска і Ўладзівастокам. Усе службы судна міжнароднай навуковай праграмы ў напружанні, у поўнай гатоўнасці да дзеянняў.

На той час на борце авіяносца завяршалася экстраннае пасяджэнне асобаўпаўнаважаных камісій па расследаванню надзвычайнага становішча, якое ўзнікла ў выніку адкрыцця пазаземнай цывілізацыі ў сістэме свяціла Дзяржацель. Парытэт-касманаўты 1-2 і 2-1, што самавольна адбылі разам з іншапланецянамі, усё яшчэ знаходзіліся на планеце Лясныя Грудзі, тройчы атрымаўшы папярэджанне ад Абцэнупра праз радыёсувязь арбітальнай станцыі «Парытэт» - ні ў якім разе не адважвацца ні на якія дзеянні без асобых указанняў Абцэнупра.

Гэтыя катэгарычныя патрабаванні Абцэнупра былі не толькі ўстурбованасцю за лёс касманаўтаў, але і вынікам выключна складанай сітуацыі, спрэчак двух бакоў, якія пагражалі поўным разрывам супрацоўніцтва, больш таго - яўнай канфрантацыяй. Тое, што нядаўна збліжала ў інтарэсах інтэграванай навукова-тэхнічнай моцы галоўных дзяржаў, - праграма «Дэмівург» сама па сабе адышла на другі план і адразу страціла сваё былое значэнне перад наяўнасцю суперпраблемы. Сябры камісій добра разумелі: небывалае адкрыццё ставіць пад сумненне асновы сусветнага супольніцтва, патрабуе перагледжання ўсіх правіл чалавечага існавання.

І яшчэ, як заўсёды ў крызісныя моманты гісторыі, праявіліся з усёй сілай карэнныя супярэчнасці дзвюх розных грамадска-палітычных сістэм на Зямлі.

Абмеркаванне перарасло ў зацятыя спрэчкі. Рознасць поглядаў, рознасць падыходаў зацягвалі вузел. Нарастала непаразуменне, якое магло б выліцца ў сусветную вайну. Таму кожны бок імкнуўся ўстрымацца. Але было і тое, што аб'ядноўвала - пагроза выбуху людской эмацыянальнасці, калі вестка пра пазаземную цывілізацыю стане фактам для ўсіх... Ніхто не мог паручыцца за вынік.

І розум перамог, бакі прыйшлі да кампрамісу - вымушанаму, на строга сбалансаванай аснове. У сувязі з гэтым на арбітальную станцыю «Парытэт» перадалі кодавую радыёграму Абцэнупра наступнага зместу:

«Касманаўтам-кантралёрам 1-2, 2-1. Вам належыць неадкладна ўключыцца ў радыёкантакт з дапамогай бартавых сістэм «Парытэта» з парытэт-касманаўтамі 1-2, 2-1, што знаходзяцца ў пазасонечнай Галактыцы, у так званай сістэме свяціла Дзяржацель на планеце Лясныя Грудзі. Неабходна тэрмінова паведаміць ім, што на аснове заключэнняў двухбаковых камісій, якія вывучалі інфармацыю пра пазаземную цывілізацыю, адкрытую парытэт-касманаўтамі, Абцэнупр прымае рашэнне, што не падлягае перагляду:

а) не дапускаць вяртання былых парытэт-касманаўтаў 1-2 і 2-1 на арбітальную станцыю «Парытэт» і тым самым на Зямлю як асоб, што непажаданыя для зямной цывілізацыі;

б) аб'явіць насельнікам планеты, што завецца Ляснымі Грудзьмі, пра нашу адмову ўступаць з імі ў любыя віды кантактаў як несумяшчальныя з гістарычным вопытам, надзённымі інтарэсамі і асаблівасцямі сённяшняга развіцця чалавечага грамадства на Зямлі;

в) папярэдзіць былых парытэт-касманаўтаў 1-2 і 2-1, а таксама іншапланецян, што знаходзяцца з імі ў кантакце, каб яны не рабілі спробы наладзіць сувязь з зямлянамі, ні тым больш выходзіць у каляземныя сферы, як гэта мела месца ў выпадку наведвання іншапланецянамі арбітальнай станцыі «Парытэт» на арбіце «Трамплін»;

г) у месцах ізаляцыі каляземнай касмічнай прасторы ад магчымага ўварвання лятальных апаратаў міжпланетнага паходжання Абцэнупр «аб'яўляе ўстанаўленне ў тэрміновым парадку Надзвычайнага транскасмічнага рэжыму пад назвай аперацыя «Абруч», запраграмаваўшы серыю баявых ракет-робатаў, што баражыруюць па зададзеных арбітах і разлічаны таксама на знішчэнне ядзерна-лазерным промнем любых прадметаў, якія наблізяцца ў космасе да зямнога шара;

д) давесці да ведама былых парытэт-касманаўтаў, якія самавольна наладзілі кантакт з іншапланетнымі істотамі, што ў мэтах бяспекі, захавання цяперашняй стабільнасці геапалітычнай структуры зямлян выключаецца любая магчымасць сувязі з імі. А пасля будуць прыняты ўсе меры да найстражэйшага засякрэчвання падзеі, што мела месца. З гэтай мэтай арбіта станцыі «Парытэт» будзе неадкладна зменена, а каналы радыёсувязі станцыі нанова забяспечаны кодам;

е) яшчэ раз папярэдзіць іншапланецян пра небяспеку набліжэння да зонаў «Абруча» вакол зямнога шара.

Абцэнупр. Борт авіяносца «Канвенцыя».

 

Прымаючы гэтыя засцерагальныя меры, Абцэнупр вымушаны быў замарозіць на няпэўны час усю праграму «Дэмівург» па асваенні планеты Ікс. Арбітальную станцыю «Парытэт» належала перавесці на другія параметры кручэння і выкарыстоўваць яе для бягучых касмічных назіранняў. Кааператыўны навукова-даследчы авіяносец «Канвенцыя» было вырашана перадаць на захаванне нейтральнай Фінляндыі. Пасля запуску ў дальні космас сістэмы «Абруч» усім парытэтным службам, усім навуковым і адміністрацыйным работнікам, усёй абслузе належала расфарміравацца, даўшы подпіс не раскрываць да самай смерці прычыны прыпынення дзейнасці Абцэнупра.

Для шырокай грамадскасці мелася на ўвазе аб'явіць, што работы па праграме «Дэмівург» перапыняюцца на няпэўны час у сувязі з неабходнасцю капітальных вышукаў і карэкцый на планеце Ікс.

Усё было дакладна прадумана. І ўсяму гэтаму належала здзейсніцца адразу ж пасля экстраннага вываду «Абруча» вакол зямнога шара.

Перад тым, непасрэдна пасля заканчэння пасяджэнняў камісій, усе дакументы, усе шыфроўкі, уся інфармацыя былых парытэт-касманаўтаў, усе пратаколы, усе плёнкі і паперы, якія мелі хоць якія адносіны да гэтай вартай жалю гісторыі, былі знішчаны.

Над Ціхім акіянам апускаўся вечар. Надвор'е стаяла адносна роўнае, але адчувалася, акіян пачынаў непакоіцца. Чутно было ракаценне, чуцён быў зласлівы пошум хваль.

Служба авіякрыла на авіяносцы чакала сябраў асобаўпаўнаважаных камісій. І вось яны выйшлі, развіталіся. Адны пайшлі на пасадку да аднаго самалёта, другія - да другога.

Узлёт прайшоў удала, нягледзячы на гайданку. Адзін з лайнераў узяў курс на Сан-Францыска, другі ў супроцьлеглы бок - на Ўладзівасток.

Прадзьмутая высокімі і нізкімі вятрамі, плыла Зямля па адвечных кругах сваіх. Плыла Зямля... Маленькая пясчынка ў невымернай бясконцасці Сусвету. Такіх пясчынак там было вялікае мноства. Але толькі на ёй, на планеце Зямля, жылі людзі. Жылі як маглі і як умелі і калі-нікалі, цікаўныя, рабілі спробу дазнацца, ці няма яшчэ дзе падобных да іх істот. Спрачаліся, вынаходзілі гіпотэзы, высаджваліся на Месяц, засылалі аўтаматычныя ладункі на другія нябесныя целы, але кожны раз пераконваліся з горыччу, што нідзе побліз Сонечнай сістэмы няма нічога падобнага да іх, як і наогул ніякага жыцця. Потым яны пра гэта забываліся, не да таго было, не гэтак проста было ім жыць і разумецца, дый хлеб надзённы здабываць было нялёгка... І плыла Зямля сама на сабе...

 

Увесь той студзень быў надта марозны і мглісты. І адкуль столькі халадэчы наганяла ў саразекі! Цягнікі як толькі трывалі: змярзаліся буксы, вагоны, здавалася, наскрозь працінаў сіберны вецер. Чорныя нафтаналіўныя цыстэрны стаялі на станцыі спрэс белыя ад снегу і шэрані. І скрануцца з месца цягнікам было не так і проста.

А тут яшчэ і заносы пачаліся на пуцях. Адно другога не лепей. Вятры раз'ятраліся. У саразеках была ім вольная воля, не сцяміш, з якога боку шугане пурга. І здавалася баранлінцам, што вецер назнарок стараўся намесці гурбы на чыгунцы. Нібы стараўся нарабіць баранлінцам шкоды.

У Едыгея з Казангапам не разгіналіся спіны. Выручалі вярблюджыя валакушы. Увесь цяжкі верхні слой заносу вывозілі на абочыну дарогі валакушай, астатняе дараблялі ўручную. Едыгей не шкадаваў Каранара, запрэг яго на пару з другім вярблюдам і пасабляў ім бічом цягаць тыя цяжкія валакушы. Другіх прыстасаванняў тады не было. Нехта чутку пусціў, што выйшлі ўжо з заводаў спецыяльныя снегаачышчальнікі, што самаходзь, як лакаматывы, бегаюць па пуцях і адграбаюць ад іх снег. Абяцалі такія машыны і сюды нібыта, але абяцанка наогул на тое, каб чакаць ды чакаць.

І летам няшчадна пякло і сушыла, і мароз не горш прыпякаў - не дыхнуць, здавалася, паветра парве лёгкія. І ўсё адно цягнікі ішлі, і справа не стаяла на месцы. Едыгей аброс шчэццю, у якой пракідвалася сівізна, вочы рэзала ад недасыпу, твар счарнеў, бы той саган. З паўкажушка не вылазіў, а поверх яшчэ і плашч брызентавы насіў з капюшонам. На нагах валёнкі. Але які занятак не меў бы Едыгей, як бы цяжка яму ні даводзілася, думка пра Абуталіпа Кутыбаева не давала яму жыць. Балюча азвалася тая ягоная гісторыя ў Едыгеі. Часта думалі-бедавалі яны з Казангапам, - чым жа ўсё гэта скончыцца. Казангап маўчаў, хмурнеў, думаючы пра нешта сваё. А аднойчы сказаў:

- Даўней казалі: «Хан не бог. Ці ж ён ведае, што робяць тыя, хто пры ім? А тыя, што пры ім, ці ведаюць пра тых, хто на базарах рабуе». Так было і так будзе вечна.

- Глянь, прарок знайшоўся, - неўзлюбіў Едыгей. - Дзе тыя ханы цяпер? А мы з табой?

- Мы?.. - зацікавіўся Казангап.

- Ат! - раздражнёна мармытнуў Едыгей.

І хадзіў як не ў сабе, не падымаючы вачэй. А тут яшчэ захварэў большанькі Кутыбаевых - Давул. Качаецца ў гарачцы, трызніць, кашляе, горла сціснула, не можа нічога пракаўтнуць. Зарыпа сказала, што ў яго ангіна, і пачала лячыць яго ўсялякімі таблеткамі. Але быць пры дзецях неадлучна яна не магла: рабіла стрэлачніцай, жыць трэба было. І ўдзень, і ўночы выходзіла на дзяжурства. Давялося Укубале браць на сябе чужыя клопаты. Сваіх дзяцей двое, чужых двое, з чатырма ўпраўлялася, ведаючы, як цяжка Абуталіпавай сям'і. І Едыгей стараўся - памагаў. Уранку прыносіў вугаль да іх у барак і распальваў у печы. Засыпаў адразу болей вядра, каб цэлы дзень цяпло трымалася. Ваду з цыстэрны таксама прыносіў, дровы калоў. Цяжэй было другое: немагчыма, невыносна было глядзець у вочы Абуталіпавым малым і адказваць на іхнія пытанні. Старэйшы ляжаў хворы, быў ён характарам рахманы, а вось малодшы... Жвавы, уражлівы - з ім было цяжэй. Кожнай раніцы Едыгей тапіў печ і баяўся, што разбудзіць Эрмека, які тут жа спытае:

- Дзядзечка Едыгей, а папіка прыйдзе сёння?

І падхопіцца з пасцелі, і падбяжыць да яго, чакаючы адказу і суцяшэння. Едыгей абдыме малога, худзенькага, цёплага, і будзе прасіць легчы ў пасцель, і будзе размаўляць з ім як з дарослым:

- Не ведаю, Эрмек, пра сёння, але мне абяцалі, калі што, адразу паведамяць са станцыі. У нас жа пасажырскія не спыняюцца, сам ведаеш.

«Дзядзька Едыгей, - давай сядзем на таварняк і паедзем да самага галоўнага дыспетчара. І скажам, каб спыніў цягнік, на якім едзе папіка».

Даводзілася хітраваць.

- Дык зіма ж цяпер, на таварным не паедзеш. Падумай, якія халады!

Хлопчык змаўкаў і задумваўся.

- Ты паляжы пакуль, - казаў Едыгей, - а я гляну, як там Давул. - І падыходзіў да хворага, клаў цяжкую шурпатую руку на гарачы лоб дзіцяці. Той з цяжкасцю расплюшчваў вочы, квола ўсміхаўся засмяглымі губамі. - Ты не раскрывайся, Давул, ты потны ўвесь. І ты, Эрмек, глядзі, каб ён не ўставаў. Скора мама вернецца з дзяжурства. А зараз цётка Укубала прынясе вам паесці. А Давул, як паздаравее, будзе прыбягаць да нас, гуляць будзе з Саўле і Шарапат... А пакуль вы ляжыце, бо мне на работу пара. Снег трэба разграбаць, каб цягнікі хадзілі.

Але Эрмек быў няўмольны.

- Дзядзька Едыгей, ты паабяцай мне, што калі той цягнік з папікам спыніцца, я таксама пайду сустракаць.

Едыгей ішоў ад іх з цяжкім, шчымлівым пачуццём. Было крыўдна, і была злосць нейкая на ўвесь свет. І ён зганяў тую злосць на снезе, на ветры, на вярблюдах, якіх не шкадаваў на рабоце. Пеклаваўся як апантаны, нібы адзін мог змагчы саразекскую пургу...

А дні ішлі, ужо і студзень мінуўся, і халады пачалі памалу адступаць. Ад Абуталіпа не было ніякіх вестак. Не ведалі што і думаць Едыгей і Казангап. Але ж верылі, што павінны адпусціць неўзабаве, што разбяруцца, бо пісаў жа ў той сшытак для сябе, не для каго-небудзь. Спадзяваліся на лепшае і пра тое ж казалі Зарыпе, хацелі, каб яна мацнела духам. Яна і сама разумела, што дзеля дзяцей трэба агорацца. І, праўда, нібы скамянела. Вусны сцятыя, адно вочы блішчаць трывожліва. Хто ведае, на колькі хапіла б ёй вытрымкі.

У Бураннага Едыгея выдалася тым часам вольная хвіліна. Вырашыў пайсці ў стэп зірнуць, як гурт верблюдовы пасецца і, галоўнае, як паводзіць сябе Каранар. Ці не скалечыў каго ў статку? Утаймавацца пара б. Пайшоў на лыжах. Гэта было недалёка. Вярнуўся неўзабаве. І збіраўся сказаць Казангапу, што, маўляў, усё ў парадку. Пасецца жывёла, маўляў, снегу там амаль няма, таму і падножны корм адкрыты, непакоіцца няма чаго. Але рашыў найперш лыжы дома пакінуць. Старэйшая дачка Саўле перапалохана адчыніла дзверы:

- Мама, мама плача. - І шаснула ў пакой.

Едыгей кінуў лыжы ў парозе, пачуў, што Укубала пачала галасіць.

- Што? Што здарылася?

- Няхай будзе праклятае ўсё на гэтым праклятым свеце, - стагнала, захліпалася слязьмі Укубала.

Ніколі не бачыў жонку сваю ў такім стане Едыгей.

- Гэта ты, ты ва ўсім вінаваты!

- У чым? У чым я вінаваты? - здзівіўся Едыгей.

- Гэта ты нагаварыў усім усялякага, гэта ты падбіў іх! Хлапчукі Абуталіпавы як толькі ўбачылі, што спыніўся пасажырскі, кінуліся да яго з крыкам: «Папіка! Папіка! Папіка прыехаў!» Я за імі. А яны бягуць ад вагона да вагона і завуць свайго папіку. Думала, пад цягнік трапяць. Доўгі такі састаў, а яны бягуць: «Папіка, папіка!» І пакуль дагнала я, пакуль ухапіла меншага, ды пакуль другога ўхапіла за руку, цягнік крануўся і пайшоў. А яны вырываюцца: «Папіка, дзе наш папіка?» - і такі плач усчалі! Сэрца маё разрывалася, думала, звар'яцею, - так яны плакалі! Эрмеку блага. Ідзі супакой яго. Ідзі! Гэта ж трэба нагаварыць дзецям такога. Стары чалавек!

Едыгей ішоў да іх як на кару. І ў душы маліў бога, каб дараваў яму міжвольны падман даверлівых душ. Бо ён не хацеў ім зла. І што цяпер ім казаць, як трымаць адказ?

Пры ягоным з'яўленні Эрмек і Давул закрычалі, заплакалі яшчэ мацней, сілячыся растлумачыць, што бацька не паспеў сысці з цягніка, што няхай ён, дзядзька Едыгей, спыніць цягнік...

- Сагындым папікамды! Сумна без таткі! - крычаў Эрмек, молячы ўсім сваім выглядам, надзеяй, горам.

- Зараз я пра ўсё дазнаюся. Цішэй, цішэй вы, не плачце, - спрабаваў супакоіць малых Едыгей. Яму і самому было вунь як нялёгка, няпроста было не падаць выгляду, што ён разгублены не меней за дзяцей. - Вось зараз мы пойдзем, мы пойдзем! - «Куды пойдзем? Куды? Да каго пойдзем? Што рабіць, як быць?» - думаў ён тым часам.

Ён падышоў да Зарыпы. Яна ляжала на ложку ніцма, схаваўшы твар у падушку.

- Зарыпа, а Зарыпа, - таргануў яе за плячо Едыгей.

Але яна нават не падняла галавы.

- Я забяру малых. Пагуляю з імі, - сказаў ён ёй. - А потым мы вернемся... А ты ляжы.

Гэта было адзінае, што ён мог сказаць Зарыпе. Эрмека ён пасадзіў сабе на спіну, а Давула ўзяў за руку. І пайшлі яны без мэты ўздоўж чыгункі. Ніколі яшчэ не адчуваў Едыгей такой вострай тугі па праўдзе, такога болю за другіх. Эрмек сядзеў у яго на спіне, усё яшчэ ўсхліпваючы, вільготна і горасна дыхаючы яму ў патыліцу. Маленькая, знясіленая горам чалавечая істота так даверліва ціснулася да яго, так даверліва трымала яго за плечы, а другая такая ж істота так даверліва трымала яго за руку, што Едыгею хацелася крыкам крычаць ад болю і жальбы да іх.

Так ішлі яны ўздоўж чыгункі сярод пустынных саразекаў, а цягнікі імчалі з ляскатам то ў адзін, то ў другі бок... Прыходзілі і знікалі.

І тады вымушаны быў Едыгей зноў сказаць дзецям няпраўду. Ён сказаў ім, што яны памыліліся. Гэты цягнік, які выпадкова спыніўся на іх раз'ездзе, ішоў у другі бок, а іх бацька павінен прыехаць зусім з другога. Але прыедзе, мусіць, не так скора. Яго, здаецца, паслалі на нейкае мора матросам, ён там адслужыць і вернецца дамоў. Трэба пакуль чакаць. Так казаў ён, і, можа, і сам не сумняваўся, што Абуталіп вернецца. Міне нейкі час, разбяруцца, і ён вернецца. Але як яму перажыць разлуку з дзецьмі? Ці вытрывае, пакуль будуць вяршыць суд ды справу?

Зарыпа на той час адправіла ўжо колькі пісем у адпаведныя ўстановы з запросам пра мужа і прасіла паведаміць ёй, ці можа яна мець з ім спатканне. Пакуль ніякага адказу не было. Казангап і Едыгей нічога не разумелі. Падбадзёрвалі сябе тым, што раз'езд не меў прамой паштовай сувязі. Пісьмы доўга ішлі, залежваліся па дарозе туды і адтуль.

Аднойчы...

У канцы лютага ездзіў Казангап у Кумбель наведаць Сабітжана ў інтэрнаце. Ездзіў верхам на вярблюдзе. Таварнякамі зімой надта холадна было дабірацца. У вагон не залезеш, забаронена, а на адкрытай пляцоўцы вецер страшэнны. На вярблюдзе ж, цёпла апрануўшыся, можна было за дзень туды і назад абярнуцца.

Казангап быў дома таго ж дня ўвечары. Пакуль ён злазіў з вярблюда, Едыгей паспеў падумаць - нешта без настрою Казангап, нешта надта змрочны, сын, мусіць, нечым правініўся ў інтэрнаце, ды і сам стаміўся, не без таго.

- Ну, як з'ездзіў? - падаў голас Едыгей.

- Ды нічога, - глуха азваўся Казангап, важдаючыся з паклажай. Потым павярнуўся і, падумаўшы, сказаў: - Ты цяпер дома будзеш?

- Дома.

- Справа ёсць. Я зараз да цябе зайду.

- Заходзь.

Казангап не забавіўся. Прыйшоў разам са сваёй Букей. Сам наперадзе, жонка - за ім. Абое яны былі нечым заклапочаныя. У Казангапа стома на твары: шыя як бы падаўжэла, плечы абвіслі, вусы абвіслі. Тоўстая Букей цяжка дыхала.

- Вы чаго такія, выпадкам не пасварыліся? - пажартавала Укубала. - Зараз памірым, сядайце.

- Каб жа пасварыліся, - асіплым голасам адказала Букей, усё гэтак жа цяжка дыхаючы.

Аглядваючыся па баках, Казангап пацікавіўся:

- А дзяўчынкі вашыя дзе?

- А ў Зарыпы гуляюць з хлапчукамі, - адказаў Едыгей. - А навошта табе яны?

- Весткі ў мяне благія. Не трэба, каб дзеці ведалі. Бяда вялікая. Памёр наш Абуталіп.

- Як памёр? Чаму памёр? - усё яшчэ не верачы, ступіў Едыгей да Казангапа.

- Папера такая прыйшла на станцыю.

І ўсе яны адразу змоўклі, стараліся не глядзець адно на аднаго.

- Ой, гора! Ой, гора! - схапілася за галаву Укубала і застагнала, заківалася з боку ў бок.

- Дзе гэтая папера? - спытаўся нарэшце Едыгей.

- Папера там, на станцыі, - пачаў расказваць Казангап. - Ну, пабыў я ў інтэрнаце і дай, думаю, зазірну на вакзал у крамку тую самую ў пачакальні. Букей мыла прасіла купіць. Толькі я ў дзверы, а насустрач сам начальнік станцыі Чарноў. Ну, паздароўкаліся, ён мне кажа: «Вось дарэчы трапіўся на вочы, зойдзем да мяне ў кабінет, пісьмо ёсць, забярэш з сабой на раз'езд». Ён адчыніў свой кабінет, мы ўвайшлі. Дастае са стала канверт з друкаванымі літарамі. «Абуталіп Кутыбаеў, кажа, у вас працаваў на раз'ездзе?» У нас, кажу, а што такое? «Дык вось прыйшла папера, а перадаць няма з кім на Баранлы-Буранны. На, перадай яго жонцы. Тут адказ на яе пытанні. Памёр ён, як тут напісана», - і сказаў нейкае незразумелае мне слова. «Ад інфаркту, кажа». А гэта што такое - інфаркт, кажу я. А ён адказвае - «ад разрыву сэрца». Вось яно як - не вытрывала сэрца. Я не паверыў спачатку. Узяў у рукі паперу. Там сказана: начальніку станцыі Кумбель паведаміць на раз'езд Баранлы-Буранны афіцыйны адказ для грамадзянкі... прозвішча... на яе запытанне - і далей пра тое, што падследны Абуталіп Кутыбаеў памёр ад прыступу. Так і сказана. Я прачытаў, гляджу на яго і не ведаю, што рабіць. «Вось якія справы, - разводзіць рукамі Чарноў. - Вазьмі перадай ёй». Я кажу - не, у нас так не заведзена. Не хачу быць чорным звестуном. Дзеці ў яго малыя, як я магу сказаць ім такое? Мы спачатку там параімся і потым рашым. Ці мо хто спецыяльна з нас прыедзе па гэтую паперу і прывязе яе, як трэба прывозіць усялякую жалобную вестку - не верабей жа загінуў - чалавек, - а мо жонка ягоная сама прыедзе і атрымае з вашых рук. І вы тут ужо самі раскажаце і растлумачыце, як усё здарылася. А ён мне: «Справа, кажа, твая, як хочаш». А я кажу: прабачце, але няхай папера пакуль паляжыць у вас, а на словах я перадаць перадам, і мы параімся там у нас на месцы. «Ну, глядзі, кажа, табе відней». З тым я выйшаў ад яго і ўсю дарогу паганяў вярблюда і пакутаваў: як жа нам быць? У каго з нас хопіць смеласці сказаць пра такое?

Казангап змоўк. Едыгей прыгнуўся так, як быццам гара налягла на плечы.

- Што цяпер будзе? - забедаваў Казангап.

- Я так і ведаў, - горасна паківаў галавой Едыгей. - Не вытрываў ён разлукі з дзецьмі. Вось гэтага я больш за ўсё баяўся. Не вынес разлукі. А маркота - гэта ж страшна. Вунь хлапчукі як сумуюць па бацьку - глядзець на іх няма сілы. А каб ён так не перажываў, дык адседзеў бы, колькі прызначана, і вярнуўся. Цярпець не ўпершыню. І ў нямецкім палоне, у канцлагерах іхніх нацярпеўся, і ў партызанах не соладка было, але тады ён быў сам па сабе, тады ён быў адзін. А цяпер яго з жывым мясам ададралі ад сям'і, ад дзяцей. Вось і не вытрываў...

- Яно так, я таксама так думаю, - азваўся Казангап. - Не верыў я, што ад разлукі чалавек можа памерці. А то ж мог бы, малады яшчэ, і дачакацца, калі разбяруцца і вызваляць. Не вінаваты ж ні ў чым. Розумам ён ведаў гэта, а сэрца, бач, не вытрывала.

Потым яны доўга сядзелі, абдумвалі становішча, але як яны ні думалі, вярталіся да таго, што сям'я засталася без бацькі, дзеці асірацелі, Зарыпа аўдавела, і гэта несумненна. Аднак самую разумную прапанову выказала ўсё ж Укубала:

- Няхай Зарыпа сама атрымае тую паперу на станцыі. Няхай гэта будзе не пры дзецях. І няхай там усё абдумае, казаць дзецям ці не.

- Ты праўду кажаш, - падтрымаў яе Едыгей. - Яна маці, няхай сама рашае, казаць дзецям ці не пра смерць Абуталіпа. А я не магу... - і Едыгей на паўслове змоўк, язык не слухаўся, ён закашляўся, каб прагнаць шкадобу, што душыла яго.

І яшчэ сказала Укубала, калі яны прыйшлі да агульнай думкі:

- Трэба, Казаке, - параіла яна Казангапу, - каб вы сказалі Зарыпе, што нейкія пісьмы чакаюць яе ў начальніка станцыі. Адказы, маўляў, прыйшлі на яе запытанні. Але прасілі быць ёй асабіста, так, маўляў, трэба. Але адпускаць туды Зарыпу адну нельга. Ты, Едыгей, едзь з ёй, будзь з ёй у гэтую часіну. Ці мала што можа здарыцца пры такой бядзе. Скажы, што табе трэба на станцыю па справах, і едзьце разам. А дзеці пабудуць у нас.

- Добра, - згадзіўся Едыгей з жонкай. - Заўтра я скажу Абілаву, што Зарыпу трэба везці ў бальніцу на станцыю. Няхай затрымае на хвіліну цягнік.

На тым і пагадзіліся. Але выехаць у Кумбель ім удалося толькі праз два дні спадарожным цягніком, які спыніўся на лініі па просьбе начальніка раз'езда. Было гэта 5 сакавіка. Буранны Едыгей назаўсёды запомніў гэты дзень.

Ехалі ў агульным вагоне. Народу рознага тут было поўна, ехалі: з сем'ямі, з хатулямі, на ўсім ляжала адзнака дарожнага побыту - з сівушным духам, з бязладнай гаманой, з соўганнем туды-сюды, з картамі аж да ачмурэння, з бабскімі бясконцымі гамонкамі пра нялёгкае жыццё, пра п'янства мужоў, пра вяселлі, пахаванні. Людзі ехалі далёка і здалёк. І да ўсяго як не чужыя прыдаліся са сваім горам і бядой Зарыпа з Едыгеем.

Калі Зарыпа ўстала з месца і пайшла па вагону ў тамбур пастаяць ля акна, нейкая расейская жанчына, што сядзела на лаве каля Едыгея, сказала, зірнуўшы добрымі, некалі, мусіць, блакітнымі вачыма:

- Што, сынок, жонка ў цябе хворая?

Едыгей аж здрыгануўся.

- Не жонка, а сястра яна мне, маці. У больніцу вязу.

- Ды яно ж... Бачу, што цяжка ёй. Баіцца, мусіць, каб у больніцы хваробу якую страшную не знайшлі. Эх, жыццё-быццё наша! Не народзішся, свету не пабачыш, а народзішся - горам захлынешся. Вось яно як. Ды бог літасцівы, маладая яшчэ, ачуняе, - казала яна, нейкім невядомым чынам здагадваючыся пра роспач і тугу, што агарнулі Зарыпу ў дарозе яшчэ мацней.

Язды да Кумбеля гадзіны паўтары. Бяскрайнія саразекі, што мільгалі за вокнамі, ляжалі яшчэ пад снегам - маўклівыя і халодныя. Але нейкія першыя прыкметы таго, што зіма ішла на злом, ужо азначыліся. Чарнелі дзе-нідзе пралысіны на ўзлобках, праступалі няроўныя закрайкі яроў, мільгацелі на пагорках плямы сонечнага святла, і адчувалася, што снег паўсюль пачаў асядаць пад вільготным ветрам, што абудзіўся ў стэпе з надыходам сакавіка. Аднак сонца яшчэ хавалася ў цяжкіх, навіслых над стэпам хмарах. Трывала яшчэ зіма - снег мог паваліць. Мяцеліца магла ўсхапіцца...

Пазіраючы ў акно, Едыгей перакідваўся словам з ласкавай старой і не спяшаўся гукнуць Зарыпу. Няхай пабудзе адна, можа, так ёй лепш. І зноў, каторы ўжо раз, спрабаваў Едыгей зразумець, растлумачыць сабе, чаму Абуталіп Кутыбаеў памёр, не дачакаўшыся рашэння сваёй справы. І не знаходзіў іншай прычыны, як тугі па дзецях. Яна надарвала яму сэрца. Толькі разлука, цяжар якой не кожнаму дадзена несці на сабе, толькі гораснае ўсведамленне таго, што сыны, а без іх ён не ўяўляў не тое што жыцця - самога дыхання нават, думка пра сыноў, кінутых на волю лёсу на нейкім глухім раз'ездзе, у бязлюдных, бязводных саразеках, адабрала ў яго жыццё...

Пра тое ж думаў і Едыгей, седзячы на лаўцы ў прыстанцыйным скверыку і чакаючы Зарыпу. Яны дамовіліся, што ён будзе чакаць яе тут, пакуль яна сходзіць па паперы.

Быў поўдзень ужо, але не распагоджвалася. У нізкім воблачным небе так і не пасвятлела. Адтуль нешта сеялася - ці то сняжынкі, ці то вільгаць асядала на твар. Вецер часам налятаў са стэпу, ён нёс водар вільгаці і зляжалага снегу. Халаднавата, няўтульна было Едыгею. Звычайна ён любіў пры выпадку пабыць сярод людзей у станцыйнай мітусні, асабліва калі самому не трэба было спяшацца. Затое відаць было, як пульсавала жыццё: прыбыў цягнік - пабольшала людзей, і вось ужо зноў пуставата - пайшоў цягнік.

Цяпер усё гэта не цікавіла яго. Ён здзіўляўся, якія заклапочана-нетутэйшыя абліччы былі ў людзей; якія яны, людзі, безуважныя адзін да аднаго... Дый музыка, што гучала па радыё, наганяла смутак і тугу. Навошта музыка? Хацелася чалавечы голас пачуць... Прайшло мо хвілін дваццаць, а то і болей, як Зарыпа прапала ў вакзальнай таўканечы. Едыгей пачаў непакоіцца, і хоць яны цвёрда дамовіліся, што ён будзе чакаць яе тут, ён рашыў усё ж пайсці яе пашукаць.

І раптам ён убачыў яе ў дзвярах і ўздрыгнуў міжволі. Так яна рознілася ад усіх людзей тутэйшых сваёй сірочасцю і адзінотай. Твар яе быў надзіва бледны, а ішла яна, нібы ў сне, нібыта нічога вакол яе не існавала, ішла, нібы ў пустыні, напружана трымаючы паставу і строга сцінаючы вусны. Едыгей устаў насустрач ёй. Мінулася, можа, цэлая вечнасць, пакуль яна падышла, трымаючы ў руках тую самую паперу ў каляным канверце, і, падышоўшы, сказала, ледзь шавяльнуўшы губамі:

- Ты ведаў?

Ён паволі схіліў галаву.

Зарыпа апусцілася на лаўку і, закрыўшы твар рукамі, моцна сціснула галаву, нібы баялася застацца з гэтым светам вочы ў вочы. Зарыдала, адзінокая ў сваім горы. Яна плакала, сутаргавата сцінаючыся ў балючы камяк, правальвалася ў нейкія бездані свайго існавання, сваёй пакуты, а ён сядзеў побач і гатовы быў, як тады, калі забіралі Абуталіпа, апынуцца цяпер ужо на яе месцы і прыняць на сябе, не задумваючыся, любыя пакуты, каб толькі палягчэла ёй, гэтай жанчыне. Але што ён мог!

І так яны сядзелі на лаўцы прыстанцыйнага скверыка. Зарыпа плакала, сутаргавата ўсхліпваючы, і ў нейкі момант зласліва кінула сабе пад ногі скамечаны канверт з той злашчаснай паперай. Але Едыгей падабраў канверт і паклаў яго сабе ў кішэню. Потым ён дастаў насоўку і сілай прымусіў Зарыпу выцерці слёзы. Але гэта не памагло.

А музыка лілася па радыё над станцыяй як на тое жаласлівая, хаўтурная. Сакавіцкае неба было шэрае, яно змрочна навісала над зямлёй, вецер ускідваўся парывамі, і так няўтульна было навакол. Прахожыя зіркалі на іх, думалі, вядома, што яны пасварыліся, што мужчына пакрыўдзіў кабету... Але, здаецца, не ўсе так думалі.

- Плачце, добрыя людзі... Плачце, - пачуўся побач прыцішана-сумны голас. - Не стала ў нас роднага бацькі! Як жа мы цяпер будзем?

Едыгей падняў галаву і ўбачыў нейкую жанчыну ў старым шынялі, на мыліцах. Аднае нагі ў яе зусім не было. Ён яе пазнаў, былую франтавічку, што працавала ў білетнай касе на станцыі. Касірка плакала і, плачучы, усё прыгаворвала: «Плачце, плачце, што ж цяпер з намі будзе?» І так, плачучы, пайшла далей, звыкла перастаўляючы з тупым перастукам мыліцы пад ненатуральна ўзнятымі плячмі, перацягваючы на два стукі мыліц адзіную нагу, што даношвала стары салдацкі бот...

Сэнс яе слоў не адразу ўцяміў Едыгей, ён зразумеў яго, калі ўбачыў, як адразу вырас натоўп перад уваходам на станцыю. Задраўшы галовы, людзі глядзелі, як некалькі чалавек, прыставіўшы лесвіцу, вывешвалі высока над дзвярамі вайсковы партрэт Сталіна ў чорнай жалобнай аздобе.

Тады зразумеў ён, чаму такая жаласлівая гучала па радыё музыка. Іншым часам ён, можа, і сам бы пайшоў да людзей, каб дазнацца, што здарылася з тым чалавекам, але цяпер і свайго гора хапала. І ён маўчаў. І Зарыпа была безуважная да ўсяго.

А цягнікі ішлі, як і належала ім, што б ні адбывалася на свеце. Праз паўгадзіны павінен быў праходзіць цягнік дальняга прызначэння пад нумарам семнаццаць. Едыгей сказаў Зарыпе:

- Нам трэба вяртацца, засталося паўгадзіны. Ты павінна падумаць, казаць дзецям пра смерць бацькі ці не. Сама рашай па дарозе. Пры дзецях ты не павінна плакаць. Разумееш?

- Добра, я ўсё разумею, - адказала праз слёзы Зарыпа. - І пакуль мы будзем ехаць, я падумаю і скажу, як нам быць. Я зараз, я пастараюся ўзяць сябе ў рукі. Я зараз...

У цягніку, калі вярталіся, людзей было зноў поўна, ехалі некуды на край свету вялікай, аж цяжка было яе ўявіць, краіны.

Яны трапілі ў купэйны вагон. Пасажыраў тут было меней, і Едыгей з Зарыпай уладкаваліся ў праходзе ля акна. Зарыпа ўсё глядзела ў тое акно. Можа, абдумвала сваё новае, удоўе жыццё. Было ёй пра што думаць.

Пра Зарыпу думаў і Едыгей, думаў пра тое, што яму цяпер, болей як калі, трэба быць стрыманым і мудрым, каб па-сапраўднаму памагчы Зарыпе. І трэба, каб яна даверылася ягонай мудрасці і ўпэўненасці. А пакуль ён не назаляў ёй. Наплакаўшыся, яна сама пачала размову:

- Я не буду пакуль казаць малым... Яны ж так чакаюць бацьку. Асабліва Эрмек. За яго баюся... Напішу братам і сёстрам, сваім і яго. Адгукнуцца, можа, і памогуць выехаць адсюль. А там відаць будзе. Мне б толькі дзяцей выгадаваць...

Так разважала яна, а Буранны Едыгей моўчкі слухаў, разумеючы і прымаючы сэнс кожнага яе слова, ведаючы, што гэта толькі малая частка таго, пра што думае яна.

- Бадай ты праўду кажаш, Зарыпа... Трэба пачакаць. А пакуль твае сваякі адгукнуцца, ты не сумнявайся наконт нас. Будзем разам трымацца. Няхай дзеці пакуль гадуюцца разам з нашымі. Сама ведаеш, Укубала любіць іх як сваіх. А там відаць будзе.

І яшчэ сказала ў гэтай размове з цяжкім уздыхам:

- Бо вось як бывае ў гэтай жытцы. Каб не дзеці, Едыгей, не глядзела б я на гэты свет. Навошта мне жыць? Але дзеці, а з імі і жыццё патрабуюць свайго. Дзеці рана ці позна даведаюцца, і гэта будзе з імі праз усё жыццё. З гэтым прозвішчам ім ходу не будзе. Ці здолею я памагчы ім? Бо ён быў для іх усё.

І Едыгей уважліва слухаў яе. Ён цаніў гэтую яе споведзь і гэты яе давер. Але і ўсведамленне свайго бяссілля прыгнятала яго.

Яны ўжо набліжаліся да раз'езда Баранлы-Буранны.

- Ты сабярыся з сіламі, - сказаў Едыгей Зарыпе. - Зараз будзем дома. Значыцца, так парашылі. Дзецям ні слова. А цяпер прыбяры сябе. Ідзі ў тамбур. І не чакай мяне там, а выходзь з вагона. Пачакаеш на станцыі. Я выйду, і мы пойдзем.

- Што ты задумаў?

- Нічога, гэта справа мая.

Пасажырскі цягнік нумар семнаццаць нязвыкла рэзка затармазіў на станцыі. Усе ў вагоне спалохана паўскоквалі з месцаў. Пачуліся выкрыкі, свісткі па ўсім цягніку.

- Што здарылася?

- Стоп-кран сарвалі.

- Хто?

- Дзе?

- У купэйным.

Едыгей тым часам адчыніў Зарыпе дзверы, і яна сышла з цягніка. А сам пачакаў, пакуль у тамбур уварваліся праваднік і кандуктар.

- Стой! Хто сарваў стоп-кран?

- Я, - адказаў Буранны Едыгей.

- Ты хто такі? Якое ты меў права?

- Трэба было.

- Чаму трэба было? Ты што, пад суд захацеў?

- Няхай сабе. Запішыце ў сваім акце, які вы ў суд ці куды яшчэ перадасцё. Вось дакументы. Запішыце, што былы франтавік, пуцявы рабочы Едыгей Жангельдзін сарваў стоп-кран і спыніў цягнік на раз'ездзе Баранлы-Буранны ў знак жалобы ў дзень смерці таварыша Сталіна.

- Ты што гаворыш? Хіба Сталін памёр?

- Па радыё аб'яўлялі. Слухаць радыё трэба.

- Ну тады іншая справа, - разгубіліся тыя і не сталі затрымліваць Едыгея. - Тады ідзі, калі такая справа.

Праз колькі хвілін цягнік нумар семнаццаць рушыў далей...

 

І зноў ішлі цягнікі з усходу на захад і з захаду на ўсход. А па баках ад чыгункі ў гэтых мясцінах ляжалі ўсё тыя ж, адвеку некранутыя пустэльныя пространі - Сары-Азекі, Сярэдзінныя землі жоўтых стэпаў.

Касмадрома Сары-Азекі тады яшчэ і ў паміне не было. Магчыма, ён быў хіба ва ўяўленні будучых творцаў касмічных палётаў.

А цягнікі ўсё гэтак жа ішлі з усходу на захад і з захаду на ўсход...

 

Лета і восень пяцьдзесят трэцяга года былі самымі пакутнымі ў жыцці Бураннага Едыгея. Ні да гэтага, ні пасля ніколі ніякія снежныя заносы на пуцях, ніякія саразекскія спёка і бязводдзе, ніякія іншыя бядоты і нястачы, і нават вайна, а Едыгей дайшоў да Кёнігсберга і мог быць тысяч разоў знявечаным ці забітым, не прынеслі яму столькі пакут, як тыя дні...

Апанас Іванавіч Елізараў неяк расказваў Бураннаму Едыгею, з якой прычыны бываюць апоўзні, гэтыя няўмольныя зрухі ў тоўшчы зямной кары, калі абвальваюцца, скрануўшыся з месца, цэлыя схілы, а то і ўся гара валіцца набок, выварочваючы пароду. І жахаюцца людзі - гэта ж такое бедства жыло побач з імі!

Нешта падобнае можа адбыцца і з чалавекам, калі застаецца ён адзін на адзін са сваімі неадольнымі супярэчнасцямі і кідаецца сэрцам і думкай туды і сюды, мізарнее духам, не адважваючыся прызнацца ў тым нават сябру, бо ніхто на цэлым свеце не ў стане ні дапамагчы, ні зразумець. Пра гэта ён ведае, і гэта страшыць яго. Але тое няўмольнае ідзе, блізіцца.

Першы раз Едыгей адчуў у сабе такі зрух і выразна ўсвядоміў яго, калі месяцы праз два пасля паездкі з Зарыпай у Кумбель зноў паехаў туды па справах. Ён абяцаў Зарыпе завярнуць на пошту, даведацца, ці ёсць пісьмы для яе, і калі няма, паслаць тры тэлеграмы па трох адрасах, якія яна яму дала. Да той пары ні на адно сваё пісьмо не атрымала яна адказу ад сваякоў. І цяпер яна хацела хоць ведаць, ці атрымалі яны тыя пісьмы ці не - няхай пацвердзяць гэта. Можа, браты і сёстры не жадалі нават па пошце звязвацца з сям'ёй Абуталіпа.

Едыгей выехаў на сваім Буранным Каранары ранічкай, каб дома быць увечары. Канечне, ён мог бы пад'ехаць і цягніком. Але ён не хацеў гэтага рабіць, шкадуючы Абуталіпавых малых. Абодва яны, і старэйшы, і малодшы, усё гэтак жа дзень пры дні чакалі каля чыгункі бацьку. У іхніх размовах, гульнях, ва ўсім немудрагелістым дзіцячым быцці чаканне бацькі было самым найгалоўным. А памагчы ім тут мог толькі Едыгей, які ўсё мог і ўсё ведаў.

Едыгей і сам разумеў гэта і таму ўсяляк стараўся, каб малыя меней думалі пра бацьку. Помнячы, што Абуталіп наказваў гаварыць малым пра мора, ён успамінаў усё новыя і новыя падрабязнасці свайго дзяцінства і рыбацкай маладосці, усялякае рознае пра Аральскае мора. Эрмек быў самым зацікаўленым слухачом і самым лепшым вытлумачальнікам ягоных расказаў. Але пра што б ні пачалася размова, ён абавязкова яе паварочваў на бацьку. Едыгей расказваў:

- А на Аральскім моры ёсць такія азёры з берагамі, ля якіх расце трыснёг. А ў тым трыснягу хаваюцца паляўнічыя з ружжамі. І вось качкі ляцяць вясной на Аральскае мора. Зімой яны жылі на другіх морах, дзе цяплей было, а калі расталі льды на Арале, ляцяць як найхутчэй і днём і ўначы, бо вельмі засумавалі па тутэйшых мясцінах. Ляцяць яны вялікай чарадой, хочуць паплаваць у вадзе, пакупацца, пакуляцца, і ўсё ніжэй яны і бліжэй да берага, а тут раптам агонь і дым з-за трыснягу - пах-пах! То страляюць паляўнічыя. Качкі з крыкам падаюць у ваду. А каторыя залятаюць аж на сярэдзіну мора і кружаць там над хвалямі і крычаць. Бо яны прывыклі плаваць ля берагоў. А да берагоў ляцець баяцца.

- Дзядзька Едыгей, але ж адна качка адразу паляцела назад, туды, адкуль прыляцела.

- А чаму яна туды паляцела?

- Дык мой жа папіка там матросам, ён плавае там на вялікім караблі. Ты ж сам казаў, дзядзька Едыгей.

- Ну так, усё правільна, - успамінае Едыгей, не цямячы, што да чаго. - Ну і што потым?

- А гэтая качка прыляцела і сказала майму папіку, што паляўнічыя схаваліся ў трыснягу і стралялі ў іх. І што ім няма дзе жыць!

- Глядзі ты. І праўда!

- А папіка сказаў той качцы, што скора ён прыедзе, што на раз'едзе ў яго два хлопчыкі - Давул і Эрмек, і яшчэ ёсць дзядзька Едыгей. І калі ён прыедзе, мы ўсе збярэмся і пойдзем на Аральскае мора і прагонім з трыснягоў паляўнічых, якія страляюць качак. І зноў качкам будзе добра на Аральскім моры... Будуць плаваць у вадзе і куляцца вось так, цераз галаву...

Ад расказаў Едыгей пераходзіў на варажбу з каменьчыкамі. Цяпер ён пастаянна насіў пры сабе сорак адзін каменьчык увелькі з буйную гарошыну. Гэты даўні спосаб варажбы меў свае сакрэты, свае назвы. Калі Едыгей раскладваў каменьчыкі, прыгаворваючы, каб яны адказвалі без маны і адразу, ці жывы чалавек, імя якога Абуталіп, дзе ён і ці скора дарога ляжа перад ім, і што на думцы ў яго, і што на душы, малыя засяроджана маўчалі, цікуючы за тым, як клаліся каменьчыкі. Аднойчы неяк Едыгей неўпрыкмет падышоў да хлапчукоў, якія гэтак сцішыліся недзе ў кутку, што не заўважылі яго. Яны цяпер самі варажылі на каменьчыках. Эрмек раскладваў іх як умеў, перад тым кожны каменьчык падносіў да вуснаў і да ілба і кожнаму казаў:

- І цябе я люблю. Ты таксама вельмі разумны, добры каменьчык. І ты не памыляйся, не збівайся, а кажы сумленна і праўдзіва, гэтак кажы, як гавораць каменьчыкі дзядзькі Едыгея. - Вось бачыш, Давул, паказваюць яны няблага. Вось гэта дарога. Дарога трохі затуманена. Але нічога. Дзядзька Едыгей кажа, што гэта дарожныя клопаты. У дарозе бывае. Бацька толькі і думае пра дарогу. Ён хоча сесці ў сядло, але падпруга трохі саслабла. Яе трэба падціснуць ямчэй. Пачакаем. А цяпер паглядзім, што на правай рабрыне, што на левай рабрыне. Рэбры цэлыя. Гэта добра. А на лбе што ў яго? На лбе хмурнасць нейкая. Надта ён трывожыцца за нас. На сэрцы, бачыш гэты каменьчык, на сэрцы боль і туга - надта сумуе па дому. Ці скора ў дарогу? Скора. Але адна падкова на заднім капыце каня адстала, трэба перакаваць. Трэба пачакаць яшчэ. А што ў дарожных сумках? О, пакупкі з базару! А цяпер - ці будуць яму спрыяць зоры? Вось бачыш, гэтая зорка - Залатая канавязь. А ад яе пайшлі сляды. Яны яшчэ не зусім выразныя. Але зразумела, што скора ў дарогу.

Буранны Едыгей неўпрыкмет адышоўся, расчулены, збянтэжаны і здзіўлены ўсім гэтым. З таго дня ён пачаў пазбягаць браць у рукі каменьчыкі.

Але дзеці дзецьмі, іх яшчэ можна было неяк суцешыць, абнадзеіць, а калі на тое, узяўшы на душу грэх, і падманіць да пары да часу. Іншая дума, іншы клопат грызлі Едыгееву душу. Надта ён перажываў за маці іх, Зарыпу. Ён не проста шкадаваў яе, спачуваў, як любы і кожны, ён як бы супакутаваў з ёй, ён думаў пра яе з любоўю, з неадступнай тугой і ўнутранай гатоўнасцю стаць для яе чалавекам, на якога яна магла бы пакласціся ва ўсім, што тычылася яе жыцця. І ён быў бы шчаслівы, каб даведаўся, што яна, скажам, так і думае, што менавіта ён, Едыгей, самы адданы і самы шчыры да яе чалавек на свеце.

Гэта было пакутліва - рабіць выгляд, што нічога асаблівага ў яго да яе няма, што паміж імі нічога і не павінна быць!..

Па дарозе ў Кумбель ён заняты быў такімі вось думкамі. Даймаў сябе імі. Спахопліваўся на тым, што дзіўнае ў яго нейкае прадчуванне - ці то скорага свята, ці то непазбежнай хваробы. А то здавалася яму часам, што ён адчувае сябе як бы на моры. Там заўсёды чалавек адчувае сябе па-другому, не як на зямлі, нават калі ўсё спакойна наўкол і, здавалася б, нічога не пагражае. Як ні вольна, як ні радасна падчас адольваць хвалі, якімі б прыгожымі ні былі адлюстроўкі ранішняга і вечаровага сонца на вадзе, але ўсё адно трэба было вяртацца да таго ці іншага берага. Усё жыццё на вадзе не пратрымаешся. А на беразе чакае зусім іншае жыццё. Мора - на час, суша - назаўсёды. Або на шляху да берага знайсці выспу, асесці там і ведаць, што тут тваё месца. І яму выразна ўявілася: знайшлася такая выспа, забраў ён з сабой Зарыпу з малымі і жыве там. Да мора прывучыў бы малых і сам супакоіўся б на той выспе, не скардзячыся на лёс, а толькі радуючыся. Толькі б ведаць, што ў любы час можаш убачыць Зарыпу і быць для яе патрэбным, жаданым, самым родным чалавекам...

Але тут жа рабілася сорамна перад сабой ад такіх жаданняў - ён адчуваў, як чырвань залівала шчокі, хоць на сотні кіламетраў наўкол і духу чалавечага блізка не было. Кінуўся ў летуценні як хлапчук, на выспу, бач, захацелася, а чаго, спытаць, навошта? І ці яму пра такое марыць, яму, якога жыццё звязала па руках і нагах сям'ёй, дзецьмі, працай на чыгунцы, нарэшце, саразекамі, да якіх прырос, сам таго не заўважаючы, душой і целам... Дый ці патрэбны ён Зарыпе, нават калі і цяжка ёй, чаму ён павінен думаць, што яна неабыякавая да яго? Малыя цягнуліся да яго, а Зарыпа?

Буранны Каранар ішоў знаёмай сцягой, колькі ўжо ходжанай, і, ведаючы, колькі яшчэ дарогі наперадзе, без гаспадаровай прынукі трухаў даволі жвава, ускрыкваючы і час ад часу стогнучы, пакідаючы за сабой нямераныя саразекскія адлегласці, мінаючы ўзвалкі, лагі, перасохлыя некалі азёры. А Едыгей, седзячы на ім, пакутаваў, думаючы сваё... І так поўнілі яго гэтыя супярэчлівыя пачуцці, што не знаходзіў ён сабе месца і душа яго таксама не знаходзіла прытулку ў нямеранай прасторы Сары-Азекаў... Так невыносна было яму...

У такім настроі дабраўся ён у Кумбель. Хацелася, вядома, каб Зарыпа атрымала нарэшце адказ сваякоў на пісьмы, але ад здагадкі, што сваякі могуць прыехаць па асірацелую сям'ю і забраць яе, Едыгею рабілася не па сабе. На пошце ў акенцы да запатрабавання адказалі, што паштовак для Зарыпы Кутыбаевай няма. І ён нечакана для самога сябе ўзрадваўся гэтаму. Мільганула нават нядобрая думка: «Вось і добра, што няма». Потым ён добрасумленна выканаў яе даручэнне - адправіў тры тэлеграмы па трох адрасах. З тым і вярнуўся пад вечар...

Вясна тым часам павярнула на лета. Пабляклі, выпетралі саразекі. Ніякага знаку марагі-травы. Адвеку жоўты стэп зноў стаў жоўты. Гарачэйшым рабілася паветра, неўзабаве павінна была падступіцца спёка. А ад сваякоў Кутыбаевых не было ніякай весткі. Ні пісьма, ні тэлеграмы. А цягнікі ішлі праз Баранлы-Буранны, а жыццё ішло сваім парадкам...

Зарыпа ўжо і не чакала адказу, зразумела, што нельга разлічваць на дапамогу сваякоў, што не варта надакучаць ім пісьмамі і просьбамі аб дапамозе. І, пераканаўшыся ў гэтым, жанчына кідалася ў роспач - куды памкнуцца цяпер, як быць? Як сказаць дзецям пра іхняга бацьку, з чаго пачынаць, як наладжваць раскіданае жыццё? Адказу пакуль не было.

Магчыма, не менш чым сама Зарыпа, перажываў за іх Едыгей. Іхні лёс быў неаддзельны ад ягонага лёсу. Цягам кожнага дня жыў цяпер лёсам гэтых малых і Зарыпы. І тым, як быць самому, як заглушыць у сабе голас, што клікаў да яе. Не, ён не знаходзіў ніякага адказу. Не думаў ён ніколі, што давядзецца ў жыцці рашаць і такую задачу...

Колькі разоў мерыўся Едыгей прызнацца ёй, сказаць шчыра і проста, што любіць яе, што гатовы ўсе клопаты яе ўзяць на сябе, - толькі вось як гэта сказаць? Якім чынам? Ды і ці зразумее яна? Бо не да таго, мусіць, цяпер ёй. Пастаянна ва ўладзе такіх думак, ён змрачнеў, губляўся, яму каштавала намаганняў хаваць свой настрой ад людзей.

Аднойчы ён усё ж адважыўся зрабіць намёк. Вяртаючыся з абходу па перагону, заўважыў яшчэ здалёк, як Зарыпа пайшла з вёдрамі да цыстэрны з вадой. Нешта падштурхнула яго да яе. І ён пайшоў. Не таму, што нібыта зручны выпадак надарыўся. Але таму, што менавіта ў тую хвіліну адчуў Едыгей неадольнасць жадання падысці да яе і сказаць тое, што немагчыма ўжо было хаваць у сабе. Ён падумаў нават, што гэта найлепшае - няхай будзе як будзе, няхай адрыне, але затое з часам, можа, астыне, супакоіцца душа... Яна не бачыла і не чула, як ён падыходзіў. Стаяла спіной, адкруціўшы кран цыстэрны. Адно вядро было поўнае ўжо і стаяла ўбаку, а пад струменем стаяла другое, з якога вада пералівалася праз край. Вада пенілася, ускіпала, плюхала праз край, бралася каля вядра лужынай, а яна быццам не заўважала гэтага, стаяла панура, прыхінуўшыся плячом да цыстэрны. Зарыпа была ў паркалёвай сукенцы. Едыгею кінуліся ў вочы пасмы кудзерыстых валасоў на скроні і за вухам, запалы твар, патанчэлая шыя, прыапушчанае плячо і паўсагнутая рука, што падпірала бядро. Мо шум вады зачараваў яе, нагадаўшы горныя рэчкі і арыкі Сямірэчча, ці проста глыбока задумалася ды так і засталася надоўга ва ўладзе гэтага роздуму. Хто ведае! Але толькі Едыгею сціснула грудзі, калі прыняў у сэрца ўсё гэта, зразумеўшы, якое яно бясконца роднае яму, і захацелася раптоўна прылашчыць яе, абараніць ад усяго, што прыгнятала і непакоіла. Але рабіць гэта нельга было. Ён толькі моўчкі закруціў венціль крана, перакрыўшы шапоткую ваду. Яна зірнула на яго без здзіўлення, невідушчым поглядам, нібыта ён быў не побач, а недзе далёка ад яе.

- Ты чаго? Што з табой? - сказаў ён спагадліва.

Яна нічога не сказала, усміхнулася толькі куточкамі губ і няпэўна прыўзняла бровы над праяснелымі вачмі, нібы казала пры тым: нічога, маўляў, добра... так сабе...

- Табе дрэнна? - зноў спытаўся Едыгей.

- Блага, - прызналася яна, цяжка ўздыхнуўшы.

Едыгей разгублена варухнуў плячмі.

- Чаму ты так не шкадуеш сябе? - дакараў ён яе, хаця збіраўся гаварыць не пра тое. - Як можна? Гэтым бядзе не пасобіш. І нам цяжка (ён хацеў сказаць - і мне) глядзець на цябе, і дзецям таксама. Зразумей. Трэба нешта рабіць, - гаварыў ён, імкнучыся падабраць словы, якія, як таго хацеў ён, павінны былі сказаць, што менавіта ён болей, чым хто на свеце, перажывае за яе і любіць яе. - Ты вось сама падумай. Ну не адказваюць на пісьмы, дык такой бяды, не прападзем. Бо з табой (ён хацеў сказаць - я) мы ўсе тут як свае. Ты толькі не кідайся ў роспач. Працуй, трымайся. А хлопцы падрастуць (ён хацеў сказаць - пры мне). І ўсё будзе дзякаваць богу. Навошта табе куды ехаць? Мы ж як свае. А я, ты сама ведаеш, без малых тваіх не магу. - І змоўк, таму што сказаў столькі, колькі дазваляла яму яго становішча.

- Я ўсё разумею, Едыке, - адказала Зарыпа. - Дзякуй, вядома. Я ведаю, ты гатовы памагчы нам. Але нам трэба ехаць адсюль. Каб забыліся дзеці на тое, што тут было. Можа, тады прасцей будзе сказаць ім праўду. Ці тут сказаць? Вось і думаю, як быць...

- Можа, і так, - вымушана згадзіўся Едыгей. - Толькі ты не спяшайся. Падумай. Ну куды ты з гэткімі малымі, што іх там чакае? Я як сам падумаю, страшна робіцца, што застануся тут без цябе...

А праз колькі дзён пасля гэтай размовы надарыўся яшчэ выпадак, калі ён выдаў сябе з галавой і доўга каяўся, мучыўся, не знаходзячы гэтаму апраўдання.

З той памятнай паездкі ў Кумбель, калі Эрмек, спалохаўшыся цырульніка, не даў сябе пастрыгчы, прайшло шмат месяцаў. Хлопчык так і хадзіў патлаты, валасы даходзілі ўжо яму да плеч і заміналі ў гульнях. Але стрыгчыся не хацеў, пакуль Казангап не ўгаварыў яго. Калі ж скончылася стрыжка, добрая Букей, каб суцешыць малога, сказала: «Паглядзі, які чысценькі стаў», - дала яму люстэрка. Ды выйшла не так, як яна разлічвала. Хлапчук зірнуў, не пазнаў сябе і яшчэ больш зарумзаў. Такім сплаканым вяла яго Зарыпа з Казангапавага двара, калі сустрэўся на сцежцы Едыгей.

Эрмек умомант вырваўся з матчыных рук і кінуўся з плачам да Едыгея.

- Паглядзі, паглядзі, што яны зрабілі са мной!

Едыгей падхапіў малога на рукі і, прыціскаючы яго да сябе, усёй істотай сваёй адгукнуўся на яго бяду, на яго безабароннасць і давер, нібыта ўсё гэта адбылося з ім самім, і нечакана для сябе самога пачаў цалаваць малога і гаварыць, прыгаворваць хрыплаватым ад горычы і пяшчоты голасам, не разумеючы, можа, сэнс сваіх слоў:

- Супакойся, родны мой! Не плач. Я нікому не дам цябе ў крыўду, я буду табе за бацьку! Толькі не плач! - І зірнуўшы на Зарыпу, якая стаяла перад ім уражаная, ён зразумеў, што перасяг нейкую забароненую рысу, і разгубіўся, паспяшаўся ад яе, з хлопчыкам на руках, мармычучы адны і тыя ж словы: - Не плач! Вось я зараз гэтаму Казангапу, вось я зараз яму пакажу! Вось я зараз!

Колькі дзён пасля таго Едыгей пазбягаў Зарыпу. Дый яна, як ён зразумеў, пазбягала сустрэч з ім. Каяўся Буранны Едыгей, што гэтак неасцярожна прагаварыўся, што збянтэжыў тым харошую жанчыну, у якой і без таго было даволі клапот. Але на ўсё жыццё запомніў тое імгненне, калі зайшлася ў ім душа ад пяшчоты да малога, запомніў, якімі поўнымі недаўмення і тугі вачамі глядзела на яго Зарыпа.

Аціх на нейкі час Едыгей пасля гэтага выпадку, ўсё, што вымушаны быў у сабе затаіць, перанёс на Зарыпіных дзяцей. Ён бавіў з імі кожную вольную хвіліну, працягваючы расказваць, то паўтараючыся, то ўспамінаючы нешта новае, усё пра мора ды пра мора, бо гэта было самай любімай тэмай для іх. Пра чаек, пра рыб, пра пералётных птушак, пра аральскія астравы, дзе жылі яшчэ такія жывёліны, якіх не пабачыш у іншых мясцінах. І ўласная быль усё часцей прыгадвалася Едыгею, тое, пра што ён не расказваў бадай нікому. Тым больш дзецям. Зналі пра тое толькі двое, ён і Укубала, але і паміж сабой яны ніколі не загаворвалі пра тое, пра свайго першынца, які памёр. Каб ён быў жывы, гэты малеча, быў бы ён цяпер старэйшы нават за Казангапавага Сабітжана гады на два. Ды не выжыў.

У пару той рыбацкай паласы, у маладыя гады, незадоўга да вайны перажылі яны з Укубалай дзівосны выпадак. Такое здараецца, можа, аднойчы і ніколі не паўтараецца.

Едыгей памятае, як заўсёды хацелася яму як хутчэй вярнуцца з мора да Укубалы. Ён любіў яе. Ён ведаў, што яна яго таксама чакала. Больш жаданай жанчыны для яго тады не было. Яму здавалася часам, што ён існуе толькі дзеля таго, каб увесь час думаць пра яе, накопліваць у сабе пяшчоту мора і сонца затым, каб аддаваць ёй, жонцы, якая чакала яго, бо з гэтай аддачы вынікала вялікае шчасце, якое поўніла абаіх. І калі яна адчула, што ў ёй нешта адбылося, што яна зацяжарыла, што скора быць ёй маці, да ранейшага чакання мужа з мора дадалося яшчэ трывожлівае чаканне дзіцяці. Але ўсё адно то была найлепшая пара ў іх жыцці.

Аднойчы яна спытала яго, якая такая рыба алтын мекрэ: ледзь чула пра яе, але не бачыла. Ён сказаў ёй, што гэта вельмі рэдкая рыба з асятровых, глыбакаводная, даволі вялікая, але знакамітая яна найперш прыгажосцю: сама рыба сінявата-рабая, а цемя, плаўнік і грэбень на спіне - ад галавы да пачатку хваста - як з чыстага золата, дзівосна гэтак блішчыць і пераліваецца. Таму і завецца алтын мекрэ, залатая мекрэ, якая не кожнаму даецца ў рукі, але пра якую марыць кожны рыбак.

Наступным разам Укубала сказала, што ёй прыснілася гэтая залатая мекрэ. Рыба нібыта плавала наўкол яе, а яна спрабавала яе злавіць. Ёй надта хацелася злавіць тую рыбіну, а потым адпусціць. Але абавязкова патрымаць тую рыбіну ў руцэ. Толькі рыбіна не давалася, і, прачнуўшыся, Укубала доўга не магла супакоіцца: ёй прыкра было, нібыта і сапраўды нешта важнае абмінула яе.

А Едыгей усё зразумеў, думаў пра тое неаднойчы ў моры, паставіўшы сабе мэтай здабыць залатую мекрэ, бо тое, што адчувала цяжарная Укубала, было падсвядомым, а значыцца і непадманным жаданнем.

Зіма ўжо набліжалася. Арцель рыхтавалася да зімовага промыслу, падлёднага лову з проламак. Але колькі ні даводзілася Едыгею зімой і летам лавіць з арцеллю рыбу, ён не чуў, каб залатая мекрэ трапляла калі ў сеці. Гэтую рыбіну даводзілася калі-нікалі ўзяць на кручок ці блешню, і то гэта лічылася падзеяй. Пра тое гаварылі потым доўга і шматзначна.

Тым ранкам ён выправіўся ў мора, сказаўшы жонцы, што парыбачыць для дома, пакуль лёд яшчэ не стаў. Укубала адгаворвала яго, але ён настаяў на сваім. Усе снасці, усе неабходныя прычындалы ён старанна падрыхтаваў загадзя. Усё гэта было спарадкавана на носе лодкі. І сам як цяплей апрануўся і паплыў.

Дзень быў няпэўны, не зразумееш які - асенні ці перадзімовы. Едыгей кіраваў у адкрытае мора, дзе, як ён меркаваў, і павінны былі быць месцы сховаў залатой мекрэ. Усё, вядома, залежала ад шанцу, бо няма нічога больш неспасціжнага ў рыбацкім рамястве, як лоўля на кручок. У душы Едыгей вельмі спадзяваўся, што яму павінна пашанцаваць, бо выйшаў ён у мора не дзеля промыслу, як заўсёды, а дзеля прарочага сну цяжарнай жонкі.

Моцным весляром быў малады Едыгей. Нястомна, мерна грабучы вяслом, выводзіў ён лодку ў мора па хісткіх, вілястых хвалях. Такія хвалі аральскія рыбакі завуць ійрэк талкун - крывабокімі хвалямі. Яны заўжды папярэднічаюць шторму. Але самі па сабе не страшныя, і можна было не баючыся плыць у мора.

Меншаў бераг і скора стаў на даляглядзе бадай што рыскай. Хмары нерухома навіслі зверху, а нізам браўся скавышлівы вецер, моршчыў ваду.

Гадзіны праз две Едыгей спыніў лодку, узняў вёслы, заякарыўся і пачаў рыхтаваць снасці. У яго былі дзве катушкі з бячэўкай, з самаробным прыстасаваннем для лескі. Адну леску ён прыладзіў на карме, бячэўка з грузілам апусцілася цераз рагаціну на стометровую глыбіню, а ў запасе заставалася яшчэ метраў з дваццаць. Другую зладкаваў такім жа чынам на носе лодкі. І затым зноў узяў у рукі вёслы, каб трымаць лодку ў патрэбным становішчы насуперак плыні і ветру. І сачыць, каб не зблыталіся лескі.

Цяпер можна было пільнаваць і чакаць. Ён меркаваў, што менавіта ў такіх мясцінах павінна трапляцца гэтая рэдкая рыба. Доказаў таго не было, ён спадзяваўся на чуццё. І мо таму тым больш ён верыў, што рыбіна павінна паявіцца. Без яе ён не мог вяртацца дамоў. Яна патрэбна была не дзеля забавы, а дзеля важнай у ягоным жыцці справы.

Рыба праз колькі часу дала аб сабе знаць. Але гэта была не тая рыба. Спачатку ён злавіў жэраха. Калі Едыгей яго цягнуў, ён ведаў, што гэта не залатая мекрэ. Не магло быць так, каб з самага пачатку патрапіла тая, жаданая. Едыгей згодны быў папрацаваць, пачакаць. Потым падчапілася на кручок вялізная марона, рыбіна нішто сабе, мо найлепшая рыбіна. Яе, аглушыўшы, ён кінуў на дно лодкі. На юшку, бадай, што і гэтага хапала. І папаўся яшчэ тран - аральскі лешч. Якім чынам яго туды занесла? Звычайна ж трымаецца наверсе. Але бог з ім. Сам вінаваты. І пасля гэтага настала доўгая, нудная паўза... «Не, я дачакаюся, - казаў сам сабе Едыгей. - Хоць я і не казаў, але яна ведае, што я выправіўся па залатую мекрэ. І я павінен яе здабыць, каб дзіцю ў ягоным вузілішчы было лягчэй. Гэта ж дзіця хацела, каб маці ўбачыла і патрымала ў руках залатую рыбіну. Але чаму яно таго хоча, гэтага ніхто не ведае. І маці таксама таго хоча, а я, Едыгей, зраблю гэтак, каб жаданне іх збылося».

Білася хваля, круціла лодку - крывабокая хваля. Халаднавата ўжо рабілася Едыгею, але ўвесь час ён пільна сачыў за катушкамі і бячэўкай - ці не тарганецца леска, што ляжыць на рагачы. Не, ні на носе, ні на карме ніякага знаку. Аднак Едыгей не траціў надзеі. Ён ведаў, ён верыў, што павінна прыйсці да яго залатая мекрэ. Толькі б мора патрывала трохі - нешта надта разгуляліся ійрэк талкуны. Чаму? Не, шторму не павінна быць так скора. Можа, пад вечар ці ноччу ўздымуцца штармавыя хвалі - алабашы, грывастыя равуны. І тады закіпіць пагрозлівы Арал ад краю да краю, белай пенай акрыецца, і ніхто не пасмее тады паказацца ў мора. А пакуль яшчэ можна, пакуль яшчэ ёсць час...

Натапыраны, азалелы, чакаў Едыгей сваю рыбіну ў моры. «Чаму ж ты марудзіш, дальбог, не бойся, - думаў ён пра рыбіну. - Не бойся, я цябе адпушчу назад. Не бывае, кажаш, такога? А вось павер - бывае. Не для яды я цябе чакаю. Яды і рыбы ўсялякай поўна дома. Во і цяпер на дне лодкі ляжаць тры рыбіны. Стаў бы я дзеля харчу падпільноўваць цябе, залатая мекрэ! Разумееш, першанец павінен паявіцца ў нас. А ты прыснілася нядаўна маёй жонцы, і з той пары спакой страціла яна, хоць і не кажа пра гэта, але ж я бачу. Я не магу растлумачыць, чаму гэта так, але надта трэба, каб яна ўбачыла цябе і патрымала ў руках, і я даю слова, адразу ж адпушчу цябе ў мора. Тут справа такая, што ты асаблівая, рэдкая рыба. У цябе залатыя цемя і хвост, і плаўнікі, і хрыбет таксама залатыя. І ты зразумей наша становішча. Яна хоча ўбачыць цябе наяве, яна хоча дакрануцца да цябе, каб адчуць, якая ты, залатая мекрэ. Не думай, што калі ты рыба, дык да нас не маеш адносін. Хоць ты і рыба, а яна чамусьці сумуе па табе, як па сястры, і хочацца ёй пабачыць цябе, перш чым народзіцца дзіця. І дзіця ў чэраве адчуе палёгку. Вось такая справа. Выручай, дарагая залатая мекрэ. Падыходзь. Не пакрыўджу. Слова даю. Каб я быў злаўмысны, ты б гэта адчула. На кручок, на два кручкі я начапіў кавалак мяса. Трохі пахлае мяса, каб ты пачула здаля. І ты падыходзь і не думай нічога благога. Каб я блешню падсунуў табе, тады было б нячэсна, хоць ты хутчэй пайшла б на яе. Але ж ты праглынеш яе, і як ты будзеш потым жыць з жалезам у вантробах, калі я адпушчу цябе ў мора? Тое было б падманам. А я табе чэсна прапаноўваю кручок. Трохі параняцца губы, толькі і ўсяго. І не турбуйся, я прыхапіў з сабой вялізны бурдзюк. Туды я налію вады, і ты паляжыш пакуль у бурдзюку з вадой, а потым паплаваеш яшчэ і ў моры. Але я не пайду адсюль без цябе. Час не церпіць. Хіба ты не адчуваеш, як набіраюць моцы хвалі і вецер усчынаецца, хіба ты хочаш, каб першынец мой нарадзіўся кволы і не пабачыў доўга свету? Падумай, памажы мне...»

Ужо вечарэла ў шызай пространі халоднага перадзімовага мора. То паяўляючыся на грабянах хваль, то хаваючыся між імі, лодка ішла да берага. Цяжка ішла, змагаючыся з бурунамі, а мора шумела, ускіпала яшчэ стрымана, паволі разгойдваючыся, набіраючы штармавой моцы. Халодныя пырскі ляцелі ў твар, і рукі на вёслах былі ўжо набрынялыя ад холаду і вільгаці.

Укубала хадзіла па беразе. Даўно ўжо, ахопленая трывогай, яна выйшла да мора і чакала мужа. Хутка цямнела, шумна і неспакойна біліся хвалі. Трывожна было на сэрцы ў Укубалы.

Але вось нешта мільганулася сярод бурунаў і лодка паказалася на хвалі. Захутаная ў хустку, грузная ад цяжарнасці, Укубала падышла да самага прыбою і чакала тут, пакуль прычальваў Едыгей. Прыбой вынес моцным штуршком лодку на водмель. Едыгей у адно імгненне саскочыў у ваду і выцягнуў лодку на бераг, правалок яе яшчэ і па пяску. І калі ён разагнуў спіну, увесь мокры і салёны, Укубала падышла і абняла яго за мокрую шыю пад халодным, залубянелым плашчом.

- Не ведала, што і думаць. Чаму ты так доўга?

- Яна не паяўлялася ўвесь дзень і толькі пад вечар прыплыла.

- Дык ты хадзіў па залатую мекрэ?

- Вядома, і я яе ўгаварыў. Ты можаш паглядзець на яе.

Едыгей дастаў з лодкі цяжкі скураны бурдзюк, поўны вады, развязаў яго, і на бераг плюхнулася разам з вадой залатая мекрй. То была вялікая рыбіна. Магутная і прыгожая рыбіна. Яна шалёна пачала біць залатым хвастом, выгінаючыся, падскокваючы, раскідаючы наўкол мокрую гальку, і, шырока разяваючы ружовую пашчу, імкнулася дапластаваць да мора, да прыбою. На нейкі міг рыбіна раптам заціхла, імкнучыся асвойтацца, аглядваючы нерухомымі і чыстымі вачамі той свет, у якім нечакана апынулася. Але нязвыклае нешта, сляпучае аглушыла яе, задыхацца пачала. І тады яна зноў напружылася, забілася з новай сілай, жадаючы патрапіць да вады. Едыгей падняў яе за жабры.

- Падстаўляй рукі, трымай, - сказаў ён Укубале.

Укубала прыняла рыбіну, як дзіця, на абедзьве рукі, і прыклала яе да грудзей.

- Якая яна пруткая! - усклікнула Укубала, адчуўшы яе спружыністую сілу. - А цяжкая, як гнёт. І так пахне морам. І прыгожая якая! На, Едыгей, я радая, вельмі радая. Споўнілася маё жаданне. Адпусці яе ў мора хутчэй.

Едыгей панёс залатую мекрэ да мора. Увайшоўшы па калена ў шумлівы прыбой, ён расслабіў рукі. На нейкі кароткі міг, калі залатая мекрэ падала ў ваду, у густой сінечы надвячор'я нібы бліснула зіхоткае сонейка і патухла, - гэта мекрэ ўкручвалася ў ваду сваім імклівым целам...

А вялізны шторм нахапіўся ўночы. Мора раўло пад кручай. Яшчэ раз пераканаўся Едыгей: не так сабе паяўляюцца на моры тыя хвалі - ійрэк талкуны. Прыслухоўваючыся ноччу да прыбою, успомніў Едыгей пра запаветную рыбіну. Як яна там цяпер? Але ж на вялікіх глыбінях мора, мусіць, спакайнейшае. Прыслухоўваецца там, нябось, як ходзяць хвалі наверсе. Едыгей шчасліва ўсміхнуўся пры гэтым і, засынаючы, паклаў руку на жончын бок і пачуў раптам, як нешта тарганулася ў яго пад рукой. То даваў пра сябе знаць ягоны будучы першынец. І таму Едыгей шчасліва ўсміхнуўся і спакойна заснуў.

Ведаць бы яму, што не мінецца і год, як усхопіцца тая вайна, і ўсё пабурыцца ў жыцці, і пойдзе ён ад мора назаўсёды і толькі будзе пра яго ўспамінаць... Асабліва калі цяжкія дні настануць...

 

Цягнікі ў гэтых мясцінах ішлі з усходу на захад і з захаду на ўсход.

А па баках ад чыгункі тут ляжала вялікая пустэльная пространь - Сары-Азекі, Сярэдзінныя землі жоўтых стэпаў...

 

У тым страшным для Бураннага Едыгея пяцьдзесят трэцім годзе і зіма лягла ранняя. Ніколі такога не здаралася ў саразеках. У канцы кастрычніка ўжо снег пайшоў, халады пачаліся. Добра, што да той пары бульбы паспеў завезці з Кумбеля і сабе і Зарыпе з дзецьмі. Быццам ведаў - паспяшаўся. Апошні раз давялося на вярблюдзе ехаць, пабаяўся, што ў таварняку бульба памерзне, пакуль давязеш. А так паехаў на Буранным Каранары, уладкаваў на іх два вялізныя мяхі па баках, сам жа ўзграмаздзіўся на самы верх паміж мяхамі і паехаў сабе спакойна дахаты. Сядзеў на Каранары, як на слане. Так думалася Едыгею. Датуль ніхто тут нават уяўлення не меў пра верхавых сланоў, пакуль не пракруцілі на станцыі індыйскі фільм. Усе кумбельцы рынулі глядзець невядомую кінакарціну пра невядомую краіну. Там паказвалі сланоў, паляванне на тыграў паказвалася - са сланамі палявалі. Едыгей тую карціну таксама паглядзеў. Выходзілі з кіно, размовы розныя пачаліся, і дзівіліся чыгуначнікі, што недзе на сланах ездзяць. А нехта ўголас сказаў:

- І што вы дзівіцеся сланам, Едыгееў Каранар чым горш за слана? Нагрузі, дык ён цягне, як слон!

- І праўда! - засмяяліся наўкол.

- Ды што слон! Слон той толькі ў гарачых краінах жыве. А няхай бы паспрабаваў у нас на саразеках узімку. Слон твой і капыты адкіне, далёка яму да Каранара!

- Слухай, Едыгей, а чаму табе не згламаздаць такую ж будку на Каранары, як там у Індыі на сланах? І будзеш сабе ездзіць, як багацей які!

Едыгей пасмейваўся. Жартавалі з яго, але прыемна было слухаць, як захапляюцца ягоным Каранарам.

Але ж і папакутаваў той зімой, паперажываў праз гэтага свайго Каранара...

Але гэта здарылася ўжо з надыходам халадоў. А ў той дзень заспеў яго ў дарозе першы снегапад. Сняжок і перад тым браўся сыпацца, але хутка раставаў. А тут і пайшоў, і пайшоў, суцэльным змрокам узялося неба, вецер закруціў. Густа, цяжка паваліў снег белым вохлап'ем. Не холадна было, але мокра і няўтульна. А галоўнае, не відаць нічога наўкол. Што было рабіць? У саразеках не схаваешся, каб перачакаць непагадзь. Заставалася адно - даверыцца моцы і чуццю Каранара. Ён павінен прывезці дадому. Едыгей даў яму поўную волю, а сам падняў каўнер, насунуў на лоб шапку і цярпліва сядзеў, дарэмна стараючыся разгледзець што-небудзь па баках. Густая навісь снегу, і толькі. Каранар ішоў у той крутаверці, не прыцішваючы кроку і, мабыць, разумеючы, што гаспадар яму цяпер не гаспадар, таму во і маўчыць, нічым не дае знаць пра сябе. Вялікай моцы павінен быў быць Каранар, каб так вось, з такім грузам бегчы праз снегапад. Магутна і горача дыхаў, несучы на сабе гаспадара, і крычаў, роў, як звер, а то і пачынаў выць працяжна, нудна і ўсё ішоў нястомна і бесперапынна скрозь імклівы густы снег...

Дзіва што - занадта доўгай падалася Едыгею тая дарога. «Хутчэй бы дабрацца», - думаў ён і ўяўляў сабе, як дома, мабыць, непакояцца, гледзячы на такое надвор'е. Укубала, нябось, трывожыцца, толькі выгляду не падае. Можа, і Зарыпа трывожыцца. Трывожыцца, вядома, але тым больш хавае гэта. Вунь нават на вочы яму трапіць баіцца. А што, спытаць, адбылося? Бо ні словам, ні ўчынкам не даў каму падумаць, што нешта тут ёсць. Усё як заўсёды. Толькі нібыта яны, апынуўшыся на адной дарозе, азірнуліся раптам, ці так ідуць? І далей пайшлі. Вось і ўсё. А як яму пры гэтым, гэта ўжо ягоны клопат. Няхай гэта нікому не баліць. Сам разбярэцца, развяжа вузел, што муляў яму ўсё больш...

Гэта не простыя думкі былі, пакутлівыя і непраглядныя. Вось і зіма ўжо настала, а ён па-ранейшаму не мог забыць Зарыпу, але не мог нават і ў думках адмовіцца ад Укубалы. На гора сабе яму яны былі патрэбны абедзве, а яны, мусіць, ведаючы пра гэта, не хацелі прыспешваць рашэнне. Вонкава ўсё было як заўсёды. І так прайшло лета, і так мінула восень, за якою насунулася сівая, непраглядная зіма.

Сіратліва і няўтульна адчуваў сябе Едыгей на адзіноце ў гэтым снегападзе. Вецер біў у твар, бязлюдна было наўкол. Каранар час ад часу торгаў галавой, абтрасаючы снег і будзячы цішыню рыкам і ўсхліпамі. І гаспадару рабілася яшчэ няўтульней. Не ўдавалася яму спыніцца на нейкай пэўнай думцы. Не мог пэўна прызнацца Зарыпе, не мог адрачыся ад Укубалы. І тады ён пачынаў лаяць сябе апошнімі словамі: «Быдла! Свалата! Сабака! Галава дурная!» - і яшчэ такім жа парадкам. Але нічога не памагала... Адзіная радасць, якая чакала яго, былі дзеці.

Думкі пра дзяцей былі ратункам для Едыгея, тут ён прыходзіў да згоды з самім сабой. Ён уяўляў, як дабярэцца да Баранлы-Бураннага, як выбегуць малыя з дома, пачуўшы, што ён прыехаў, і не загоніш іх назад, хоць снег ідзе, і будуць круціцца каля ног: «Дзядзька Едыгей прыехаў! На Каранары! Бульбу прывёз!» - і тое, як строга і ўладна загадае ён вярблюду легчы на зямлю і тады, увесь аснежаны, злезе з Каранара, абабіваючы з сябе снег і паспяваючы тым часам пагладзіць малых па галаве, і як потым пачне разгружаць мяшкі з бульбай і паглядваць, ці не паявіцца Зарыпа, калі яна дома, - ён ёй нічога не скажа асаблівага, ды і яна не скажа, ён толькі паглядзіць ёй у твар і будзе тым задаволены, каб потым зноў засумаваць, бо такая ўжо яму доля...

Так адольваў ён дарогу ў той завірушны дзень. Праз усю дарогу не пакідалі яго сумненні, роздум. І ўсю дарогу круціла снег завіруха.

Ад той завірухі і зіма лягла ў саразеках, ранняя і сіберная ад самага пачатку.

З надыходам халадоў зноў пачаў вар'явацца Каранар, зноў узбунтавалася ў ім неадольная сіла, і ўжо ніхто не мог стрымаць яго.

На трэці дзець пасля завірухі ўзняўся марозны вецер і лягла над стэпам імглістая халадэча. Далёка і выразна чуліся на марозе рыпучыя крокі, кожны гук, кожны шоргат чуліся надзіва выразна. Цягнікі былі чутны за шмат кіламетраў. А калі на світанні пачуў Едыгей трубны розгалас Каранаравага рыку ў загоне і тое, як ён таптаўся і расхістваў загарадзь за домам, зразумеў, які клопат надарыўся яму. Хутка апрануўся, выйшаў у цемень, паспяшаў да загона і раскрычаўся, калюча рвучы горла марозным паветрам:

- Ты чаго гэта? Канец свету пачуў? Зноў за сваё? Зноў кроў маю піць? Змоўкні! Пашчу закрый, кажу! Нешта ты сёлета занадта рана пачаў!

Але ўсё было дарэмна. Вярблюд і не падумаў лічыцца з ім. Ён патрабаваў свайго, ён роў, фыркаў, пагрозліва клацаў зубамі, ламаў загон.

- Учуў, значыцца? - казаў ужо Едыгей з дакорам. - Ну зразумелая справа, табе цяпер трэба бегчы ў статак. Эх-эх! І хто гэта падстроіў вам так, што толькі раз на год здагадваецеся пра тое, чым маглі б займацца ў любы дзень без шуму і роспачы? Бач ты, канец свету!

Усё гэта казаў Едыгей больш сабе, бо добра разумеў сваю бездапаможнасць. Нічога не заставалася, як адчыніць загон. І не паспеў ён адсунуць цяжэразную, увелькі з чалавекам зашчапку з жэрдак, як, ледзь не збіўшы яго з ног, Каранар рынуўся вонкі і пабег у стэп з ярасным крыкам, шырока раскідваючы цыбатыя ногі і трасучы тугімі чорнымі гарбамі. Мігам прапаў з вачэй, толькі цэлая снежная хмара паднялася за ім.

- Цьфу ты! - плюнуў услед гаспадар і дадаў, злуючыся: - Бяжы, дурань, а то спознішся!

Едыгею з раніцы трэба было заступаць на працу. Таму і давялося прымірыцца з Каранаравым бунтам. Каб ведаў, чым гэта скончыцца, хіба адпусціў бы яго - няхай бы лепш лопнуў ад крыку. Але хто без яго мог справіцца з атанам? Паспадзяваўся, што той ахаладае на волі, супакоіцца, і ўсё будзе добра...

А ў сярэдзіне дня прыйшоў Казангап і сказаў яму, спагадліва ўсміхаючыся:

- Ну, бай, дрэнныя твае справы. Толькі што на выпасе быў. Твой Каранар пайшоў, я думаю, у вялікі паход. Тутэйшых кайманак яму ўжо малавата.

- Ты не жартуй, кажы сур'ёзна.

- Што ж тут несур'ёзнага? Кажу табе, пацягнула яго ў другі статак. Нешта ўчуў, звяруга. Бачу, бяжыць стэпам, аж зямля гудзе. Раве, слюня цячэ. Думаў, растопча, так ён паўз мяне шаснуў на злом галавы. Бач, нашага статка мала. Размах яму трэба. Моцны, гад!

Едыгей узнепакоіўся не на жарт. Уявіў сабе, колькі клопату будзе, колькі непрыемнасцей.

- Ды хопіць табе, супакойся. Знойдуцца і там добрыя атаны, яны яму бой дадуць, вернецца, як пабіты сабака, куды ён дзенецца, - супакоіў яго Казангап.

На другі дзень пачалі паступаць, нібы паведамленні з фронту, звесткі пра баявыя дзеянні Бураннага Каранара. Карціна вымалёўвалася маласуцяшальная. Варта было спыніцца цягніку на Баранлы-Буранным, як машыніст, або качагар, або кандуктар расказвалі пра штукарствы Каранара дзе-небудзь у прыстанцыйных вярблюджых гуртах. Расказвалі, што на раз'ездзе Малакумдычап забіў да смерці двух атанаў і пагнаў перад сабой у стэп чатырох матак, гаспадарам ледзь удалося адбіць іх у Каранара. Давялося з ружжаў страляць у паветра. У другім месцы Каранар сагнаў з вярблюдзіцы гаспадара, што ехаў верхам. Гаспадар чакаў гадзіны дзве, думаў, што, нацешыўшыся, атан адпусціць ягоную вярблюдзіцу, якая, дарэчы, не надта прыспешвала расстанне. Калі ж гаспадар пачаў набліжацца да вярблюдзіцы, каб забраць яе і ехаць дамоў, Каранар кінуўся на яго раз'юшана і пагнаў у стэп - і затаптаў бы, каб той не паспеў скочыць у нейкую глыбокую вымоіну і затаіцца там, як мыш, ні жывы ні мёртвы. Потым ён ачомаўся і, выйшаўшы ярам як далей ад месца сустрэчы з Каранарам, паспяшаўся дадому шчаслівы, што жывы застаўся.

Але самае трывожнае паведамленне паступіла ў пісьмовым выглядзе з раз'езда Ак-Майнак. Вунь куды падаўся, пракляты, аж за станцыю Кумбель! Адтуль прыйшло пісьмо ад нейкага Каспана. Вось што пісалася ў гэтай даволі цікавай нататцы:

«Салем, паважаны Едыгей-ага! Хоць ты і вядомы чалавек у саразеках, але давядзецца табе выслухаць непрыемныя рэчы. Я думаў, што ты гаспадар спраўны, а ты такую волю даў свайму бандыту. Ад цябе мы такога не чакалі. Ён тут у нас учыніў такое! Скалечыў нашых атанаў, а сам адбіў трох лепшых матак і да таго ж завітаў сюды не адзін - прыгнаў нейкую вярблюдзіцу асядланую, мабыць, сагнаў з яе гаспадара, інакш навошта той вярблюдзіцы быць пад сядлом? Адбіў ён гэтак матак, пагнаў у стэп і нікога блізка не падпускае - ні чалавека, ні жывёлу. Хіба так можна? Адзін наш малады атан здох ужо - у яго паламаны рэбры. Я хацеў стрэламі адпудзіць Каранара, забраць нашых матак - не памагло, не баіцца. Гатовы загрызці каго хочаш, каб толькі не перашкаджалі яму займацца любімай справай. Ён не жарэ, не п'е, крые гэтых матак без разбору, аж зямля ходарам ходзіць. Брыдка глядзець, як ён гэта робіць. І раве на ўвесь стэп, нібы канец свету настаў. Страшна чуць! Я такой ненажэры ў жыцці не бачыў. У нашым пасёлку ўсе ўстрывожаны. Жанчыны і дзеці баяцца адысціся ад дому. А таму і патрабую, каб ты, не марудзячы, прыбыў сюды і забраў свайго Каранара. Даю тэрмін. Калі праз дзень не з'явішся і не пазбавіш нас ад гэтага нашэсця, дык не сярдуй, дарагі ага. Ружжо ў мяне буйнакалібернае. Такімі кулямі мядзведзя паваліць можна. Стрэлю яму ў дурную ягоную галаву пры сведках - і справе канец. А шкуру прышлю з аказіяй. Не пагляджу, што Буранны Каранар. А слова маё цвёрдае. Прыязджай, пакуль не позна.

Твой ак-майнакскі зямляк Каспан».

Вось такое закруцілася. Пісьмо хоць і дзівак напісаў, але папярэджанне ў ім сур'ёзнае. Параіліся яны з Казангапам і рашылі, што Едыгею давядзецца неадкладна выпраўляцца на раз'езд Ак-Майнак.

Сказаць проста, зрабіць не так лёгка. Трэба было дабрацца да Ак-Майнака, злавіць Каранара ў стэпе ды вярнуцца назад у такую халадэчу, калі завіруха магла ўсчацца ў любы момант. Але хто ведае, як далёка зайшоў у стэп Каранар са сваім гарэмам. Мяркуючы па лісту, ак-майнакцы былі так раззлаваны, што маглі не даць ездавога вярблюда, ганяйся тады пешкі за Каранарам.

Раніцай Едыгей рушыў у дарогу. Укубала нарыхтавала яму яды на дарогу. Апрануўся ён як мае быць. Уповерх ватных штаноў і целагрэйкі надзеў кажух, на ногі валёнкі, на галаву лісіны малахай, такі, што ні з бакоў, ні ззаду вецер не праб'е, на рукі цёплыя аўчынныя рукавіцы. А калі сядлаў вярблюдзіцу, на якой збіраўся ехаць, прыбеглі Абуталіпавы малыя. Давул прынёс яму вязаны ўручную шарф.

- Дзядзька Едыгей, мама баіцца, каб у цябе шыя не застыла.

- Шыя? Лепей скажы, горла.

Едыгей так расчуліўся, што пачаў абдымаць, цалаваць малых, галава кругам пайшла. Радасць была на душы, як у таго дзіця.

- Скажыце маме, што я скора вярнуся, можа, заўтра яшчэ буду. Ні на хвіліну не затрымаюся. А потым мы разам збярэмся і будзем піць чай.

Як хацелася Едыгею найхутчэй дабрацца да таго Ак-Майнака і вярнуцца назад, каб убачыць Зарыпу, зазірнуць ёй у вочы і ўпэўніцца, што не выпадкова патрапіў да яго той шарфік, які ён беражліва згарнуў і паклаў сабе ў кішэню пінжака, бліжэй да сэрца. Выехаўшы, ён ледзь стрываў, каб не павярнуць назад - бог з ім, гэтым шалёным Каранарам, няхай страляе яго нейкі Каспан, няхай прысылае ягоную шкуру. Няхай! Так і трэба Каранару, колькі можна цярпець ягоныя штукарствы! Было, было такое парыванне! Але збаяўся. Зразумеў, што дурань дурнем будзе выглядаць у вачах людскіх, кім ён паўстане перад Укубалай, ды і Зарыпай? І паастыў. Зразумеў, што толькі адзін у яго спосаб збіць нецярплівасць - хутчэй дабрацца і хутчэй вярнуцца.

З тым ён і ехаў. Марозна было. Вецер дыхаў роўна і сіберна. На ветры лісіны малахай браўся пушыстай куржой. І гэткай жа белай была шыя вярблюдзіцы. На зіму, бач, бярэцца. Затуманілася далеч. Зблізу нібы няма таго туману, а глянеш далей - сівее далягляд.

Маладая, але ходкая вярблюдзіца ішла ніштавата сабе, бадзёра бэрсала нагамі цалік. Але для Едыгея гэта была не тая язда, не тая хуткасць. Каб на Каранары - не так ехаў бы. У таго дыханне куды мацней, ды і мах не параўнаць. Нездарма казалі яшчэ некалі:

 

          Чым лепей конь мой ад таго?

          Непараўнальным ходам лепей.

          Чым лепш батыр ад батыра?

          Ды вострым розумам, вядома.

 

Язда была няблізкай і ўвесь час на адзіноце. Але весяліла думка пра той шарфік, які схаваў каля сэрца. Колькі пражыў на свеце, а не думаў, што такая драбніца можа так грэць душу. Бывала, і задумваўся. Як жыць далей. Чалавек жывы павінен жыць, бачачы мэту перад сабой, ведаючы шлях да гэтай мэты. А іх дык і не было.

І тады журботна туманіўся Едыгееў пагляд, як тая маўклівая саразекская далеч. Не знаходзіў Едыгей адказу, маркоціўся, перажываў, дух ягоны занепадаў, каб зноў акрыляць сябе лятункамі...

А часам рабілася яму і страшнавата, вусцішнавата ў гэтай глушэчы і пустэльнасці. І навошта такое жыццё выпала яму? Навошта ён трапіў у саразекі? Навошта напаткалася яму тут гэтая няшчасная сям'я, якую неўзлюбіў лёс? Не было б усяго гэтага, не ведаў бы ніякіх згрызот і жыў бы сабе спакойна і вольна. Дык не, душа пакутуе, і хочацца ёй таго, што немагчыма... А тут яшчэ гэты Каранар, таксама клопат, нейкая кара боская. Не, як ні кажы, не шанцуе ў гэтай жытцы...

Дабраўся Едыгей да Ак-Майнака якраз пад вечар. Стамілася ў дарозе вярблюдзіца. Няблізкі свет, зімовая дарога.

Ак-Майнак - такі ж раз'езд, як Баранлы-Буранны, толькі вада ў іх свая, калодзежная. А так - тое самае, тыя ж саразекі.

Пад'язджаючы да Ак-Майнака, спытаў Едыгей у нейкага стрэчнага, дзе, маўляў, тут Каспан. Той яму сказаў, што Каспан гэтым часам на рабоце, дзяжурыць на раз'ездзе. Туды і пакіраваў Едыгей. Пад'ехаў да дзяжуркі і хацеў быў спешыцца, калі на ганку паявіўся жвавы, усмешлівы нейкі дзяцюк у кажусе не па росту, у стаптаных валёнках, у старым малахаі, надзетым на адно вуха.

- А-а, Едыгей-ага! Наш дарагі Баранлы-ага! - адразу пазнаў ён Едыгея і кінуўся насустрач з ганка. - Вось і ты. А мы чакаем-чакаем, думаем, ці прыедзе.

- Паспрабуй не прыехаць, - усміхнуўся Едыгей, - калі такое грознае пісьмо атрымаў.

- А як жа інакш? Але пісьмо - марнасць, паперка. А тут справы такія, што трэба тэрмінова ратаваць нас ад дурнога Каранара, бо мы нібы ў блакадзе. У стэп ходу нам няма. Убачыць каго здаля - бяжыць як апантаны, гатовы знявечыць! Вар'ят нейкі. Гэта ж кара - мець такую жывёліну! - Ён змоўк, аглядзеў Едыгея і дадаў: - Толькі я не разумею, як ты да яго падступішся з голымі рукамі.

- Навошта з голымі рукамі? Вось мая зброя. - Едыгей дастаў з дарожнай сумы накручаны на пугаўё біч.

- Гэтай пугай ты рады дасі?

- А што, гармату загадаеш мець супроць вярблюда?

- Ды мы тут з ружжамі баімся. Не ведаю, можа, папусціцца табе як гаспадару... Але наўрад, вочы шалёныя...

- Ну, гэта яшчэ паглядзім, - адказаў Едыгей. - Навошта час траціць? Мусіць, ты і ёсць той самы Каспан. Калі так, дык вядзі мяне, пакажы, дзе ён, а ўсё астатняе справа мая.

- Гэта не так блізка, - сказаў Каспан і пачаў аглядвацца па баках, а потым паглядзеў на гадзіннік. - Вось што, Едыгей-ага, позна ўжо. Пакуль дабярэшся туды, звечарэе. Не, так справа не робіцца. А потым, такіх людзей, як ты, не заўсёды даклічашся ў госці. Будзь нашым госцем. А раніцай - рабі як знаеш.

Такога павароту Едыгей не чакаў. Ён разлічваў, што калі ўдасца злавіць Каранара, дык сёння ж ноччу дабярэцца да Кумбеля, там заначуе, а на світанні выправіцца далей. Бачачы, што Едыгей нецярплівіцца, Каспан рашуча запярэчыў:

- Не, Едыгей-ага, так не будзе. За пісьмо даруй. Але другога выйсця не было. А цяпер я не адпушчу цябе. Не дай бог здарыцца што ноччу ў бязлюдным стэпе... Не, заставайся, а ранкам як хочаш. Вунь мой дамок, з краю. Ён твой. Заставайся. А вярблюдзіцу стаўляй у загон. Корм будзе. Вада ў нас свая, хапае.

Хутка сцямнела тым зімовым днём. Каспан і ягоная сям'я аказаліся цудоўнымі людзьмі. Старая маці, жонка, хлапчук гадоў пяці (старэйшая дзяўчынка вучылася ў Кумбельскім інтэрнаце) і сам Каспан толькі і клопату мелі, каб дагадзіць госцю. У доме было цёпла, па-асабліваму ажыўлена. На кухні варылася мяса, духмяны пах стаяў. Тым часам пілі чай. Старая сама налівала піялы Едыгею і ўсё распытвала пра сям'ю, пра дзяцей, пра жонку, ды адкуль, маўляў, сам, ды сама ў сваю чаргу расказвала, калі і як прыбілася на раз'езд Ак-Майнак. Едыгей ахвотна адгукаўся на размовы, хваліў пачастунак, асабліва масла - не такі часты пачастунак у саразеках. А яго ім прыслалі сваякі з Уралу. Едыгей, смакуючы праснакі з гэтым маслам, казаў, што адчувае нават пах лугавых траў, чым надта расчуліў старую, і яна пачала расказваць пра радзіму сваю - пра яіцкія землі, пра тамтэйшыя травы, лясы і рэкі...

Тым часам прыйшоў начальнік раз'езда - Эрлепес, запрошаны Каспанам з выпадку прыезду Бураннага Едыгея. Пачалася мужчынская размова пра службу, пра транспарт, пра заносы на лініі. З Эрлепесам Едыгей быў трохі знаёмы і раней, той даўно працаваў ужо на чыгунцы, а тут давялося сысціся бліжэй. Быў той старэй за Едыгея. Начальнікам Ак-Майнака сядзеў з канца вайны, і адчувалася, што ўсе тут паважалі яго.

Ужо ноч стаяла за вокнамі. Час ад часу з шумам праносіліся цягнікі, звінелі шыбіны, посвіст ветру чутны быў.

З прыходам Эрлепеса Едыгею стала яшчэ цікавей. Эрлепес добра ведаў казахскую даўніну. Вельмі спадабалася ў той вечар Едыгею ў ак-майнакскіх сяброў. Захмялеў трохі Буранны Едыгей, ажывіўся, заўсміхаўся. Эрлепес таксама дазволіў сабе выпіць у гонар госця і таксама быў у добрым настроі. Таму ён і папрасіў Каспана:

- Схадзі, калі ласка, прынясі маю дамбру.

- Гэта тое, што трэба, - сказаў Едыгей. - З малых год зайздрошчу тым, хто грае на дамбры.

- Здатнай ігры не абяцаю, Едыке, але тое-сёе прыгадаю ў твой гонар, - сказаў Эрлепес.

Калі ён узяў у рукі дамбру, дык быццам бы, засяродзіўшыся, адлучыў сябе ад паўсядзённасці. Настройваючы інструмент, Эрлепес зірнуў на Едыгея доўгім, праніклівым поглядам, і ў яго чорных пуклявых вачах бліснулі іскрынкі святла. А калі ён ударыў па струнах і прабегся доўгімі чэпкімі пальцамі ўгору і ўніз па дамбры, паспеўшы сарваць адразу цэлую плойму гукаў, зразумеў Буранны Едыгей, што не дасць яму забыцца музыка, што не будзе паратункам яна. Першыя ж гукі дамбры зноў вярнулі яго да сябе, зноў кінуўся ён галавой у вір бядотаў сваіх і сваёй тугі. Адкуль наплыло гэта? Выходзіць, што даўно такое ведалі ўжо людзі, што прыдумалі гэтую музыку, ведалі, як і што адбудзецца з Едыгеем, якія пакуты і якая горнасць наканаваны яму на вяку. Страпянулася Едыгеева душа, кінулася ў бездань і застагнала, і разам адчыніліся для яе ўсе дзверы свету - радасці, скрухі, няпэўных жаданняў і відочных сумненняў...

Хораша, надта хораша граў Эрлепес на дамбры. А Едыгей, расчулены, думаў пад гукі той музыкі, што ёсць на свеце жанчына, якую ён кахае, і сама думка пра яе для яго і слодыч, і пакута, што жыць без яе немагчыма яму, і таму ён будзе любіць яе заўсёды, безаглядна, бясконца, чаго б яму гэта ні каштавала. Пра тое во і звінела, то згасаючы, то разгараючыся, дамбра ў Эрлепесавых руках. Адны найгрышы змяняліся другімі, адна мелодыя пералівалася ў наступную, і плыла Едыгеева душа, нібы лодка па хвалях. Зноў апынуўся ён у думках на Аральскім моры, успомніліся тамтэйшыя берагі, да якіх кралася нябачная плынь, варушачы водарасці, доўгія і густыя, нібы жаночыя валасы. Некалі Укубала мела такія валасы. І калі яна купалася, яе доўгія валасы адплывалі ад яе ўбок і шавяліліся, як водарасці. І яна шчасліва смяялася, прыгожая і смуглявая.

Прасвятлеў, расчуліўся Буранны Едыгей, так хораша яму было слухаць дамбру. Толькі дзеля гэтага варта было трываць тую зімовую дарогу сюды. «Вось і добра, што Каранар увёў мяне ў клопат, - падумалася Едыгею. - Сам прыйшоў сюды і мяне прывёў, проста вымусіў прыехаць. А душа мая хоць нацешыцца дамброй. Ах, малайчына Эрлепес! Майстра, бачыш! А я дык не ведаў...»

Слухаючы Эрлепесавы найгрышы, Едыгей думаў пра сваё, стараючыся як бы збоку паглядзець на сваё жыццё, падняцца над ім, як той каршун над стэпам, высока-высока, і адтуль, у адзіноце лунаючы на чуйна распасцёртых крылах у струменістым паветраным патоку, аглядваць тое, што ўнізе. Агромністы краявід зімовых саразекаў расхінаўся перад ягоным зрокам. Там, на ледзь прыкметнай дужцы чыгуначнай лініі, гарнуліся да аднаго месца колькі дамкоў і колькі агеньчыкаў - гэта раз'езд Баранлы-Буранны. У адным з дамкоў Укубала з дочкамі. Малыя, бадай, ужо спяць. А Укубала, можа, і не спіць. Нешта ж думае, і нешта павінна падказваць ёй сэрца. А ў другім дамку - Зарыпа са сваёй малечай. Яна дык пэўна спіць. Цяжка ёй, што і казаць. А наперадзе яшчэ столькі гора чакае - малыя пакуль яшчэ нічога не ведаюць пра бацьку. А куды дзенешся, ад праўды не схаваешся, і праўду не схаваеш...

Уявіў ён сабе, як гэтым часам бягуць цягнікі сярод ночы, палыхаючы агнямі і ўзнімаючы снежны пыл, і якая глухая і бясконцая ноч стаіць наўкол. Непадалёк ад таго месца, дзе цяпер ён у гасцях, слухаючы дамбру, у апраметна-цёмным стэпе, сярод снегу і ветру не спіць неўтаймоўнік Каранар. Няма яму сну, няма спакою. Бо так яно чыніцца ў прыродзе. Цэлы год набіраецца моцы, цэлы год дзень пры дні шукае і перажоўвае корм, увесь час нястомна перацірае жвачку магутнымі сківіцамі, для чаго яму дадзены адмысловы страўнік, што спачатку прымае грубы корм, а затым адрынае яго дзеля новай перапрацоўкі, чым і займаецца вярблюд у любы час, пераціраючы жвачку на хаду і нават у сне, і ўсё гэта дзеля таго, каб назапасіць сілу ў гарбах, і чым мацней, чым цяжэй гарбы, тым пэўней у іх сіла, тым мацней самец падчас зімовага гону. І тады яму няўзнак ні снег, ні холад, ні нават гаспадар, а тым больш усе іншыя людзі. Тады ён лютуе, сп'янелы ад няўрымслівай сілы, тады ён цар і валадар, і няма яму ні стомы, ні страху, і нічога на свеце для яго не існуе (ні пітва, ні яды, нічога), акрамя спаталення вялікай і нястрымнай страсці яго. Але ж дзеля гэтага ён чакаў цэлы год, дзеля гэтага ён набіраўся сілы цягам дзён. І тым часам, калі Буранны Едыгей сядзеў госцем у цяпле і слухаў дамбру, недзе ў гэтай акрузе на адзіноце з бураннай ноччу, са снягамі, набрынялымі месячным святлом, ятрыўся і кідаўся Буранны Каранар, паслухмяны поклічу крыві - раўніва аберагаў аблюбаваных ім матак ад усяго, што было варожым яму, не дапускаючы да іх ні звера, ні нават птушку, зычна равучы, надрыўна стогнучы і пагрозліва трасучы чорнымі касмылямі барады. І пра гэта думалася Едыгею пад гукі дамбры. Музыка імгненна пераносіла ягоную думку з прошласці ў сёння і зноў у мінулае. Да таго, што будзе заўтра. Дзіўнае жаданне ўзнікла пры гэтым - засланіць, захінуць ад небяспекі ўсё, што дарагое яму, увесь свет, каб нікому і нідзе не было кепска. І гэтае невыразнае адчуванне як бы нейкай віны сваёй перад усімі, хто быў звязаны з ягоным жыццём, спараджала ў ім патаемны смутак...

- Уа, Едыгей, - гукнуў яму Эрлепес, задумліва ўсміхаючыся, канчаючы граць, дробна перабіраючы прыцішаныя струны. -Ты стаміўся ў дарозе, стаміўся з дарогі, трэба табе адпачыць, а я тут на дамбры брынкаю.

- Ды не, што ты, Эрлеке, - шчыра збянтэжыўся Едыгей, прыкладваючы рукі да грудзей. - Наадварот, даўно мне так не было хораша, як зараз. Калі сам не стаміўся, працягвай, зрабі такую ласку. Іграй.

- А што б ты хацеў?

- Гэта табе лепш ведаць, Эрлеке. Майстра сам ведае, што яму граць. Вядома, пракаветнае нам радней. Не ведаю чаму, за душу бярэ, думы насылае.

Эрлепес паразуменна кіўнуў.

- Вось і Каспан у нас такі, - усміхнуўся ён, гледзячы на нязвыкла прыціхлага Каспана. - Калі слухае дамбру, растае нібыта, іншым чалавекам робіцца. Ці не так, Каспан? Але сёння ў нас госць. Ты пра гэта не забывай. Налі нам трохі.

- Гэта я магу, - ажывіўся Каспан і падліў на дно шклянкі пітва.

Яны выпілі, закусілі. Перачакаўшы, Эрлепес зноў узяў у рукі дамбру, зноў праверыў, ударыўшы па струнах, ці так настроены інструмент.

- Калі табе да душы старадаўняе, - сказаў ён да Едыгея, - напомню я табе адну гісторыю, Едыке. Многія старыя яе ведаюць, і ты ведаеш. Дарэчы, у вас Казангап добра расказвае, але ён расказвае, а я найграю і праспяваю - цэлы тэатр вам наладжу. У твой гонар, Едыке. «Зварот Раймалы-агі да брата Абдзільхана».

Едыгей удзячна заківаў, а Эрлепес прайшоўся па струнах, папярэджваючы расповесць знаёмым дамбровым уступам, і зноў застагнала насцярожаная Едыгеева душа, бо ўсё, што было ў гэтай гісторыі, абзывалася ў ім гэты раз з асаблівай скрухай і разуменнем.

Гудзела дамбра, ёй утураваў Эрлепесаў голас, густы і нізкі, што вельмі пасавала да расповесці пра трагічны лёс славутага жырау - стэпавага баяна. Раймалы-ага было ўжо за шэсцьдзесят, калі ён закахаўся ў маладую дзяўчыну, у дзевятнаццацігадовую вандроўную спявачку Бегімай, яна запалілася зоркай на ягоным шляху. Дакладней, гэта яна закахалася ў яго, бо Бегімай была вольная, наравістая і магла распарадзіцца сабой як хацела. Звычай жа зганьбіў Раймалы-агу. І з тае пары гэтая гісторыя мае сваіх прыхільнікаў і праціўнікаў. Няма раўнадушных. Адны не даруюць і патрабуюць, каб імя яго было забыта, другія спачуваюць, суперажываюць, перадаюць гэтую тугу закаханага з вуснаў у вусны, з роду ў род. Так і жыве расказ пра Раймалы-агу. Ва ўсе часы ёсць у Раймалы-агі тыя, што ганяць, і тыя, што абараняюць.

Прыгадалася Едыгею, як злаваўся і лаяўся той чалавек, які знайшоў у паперах Абуталіпа Кутыбаева запіс звароту Раймалы-агі да брата Абдзільхана: Абуталіп жа, наадварот, быў вельмі высокай думкі пра гэту, як ён называў яе, паэму пра стэпавага Гётэ. Выходзіла, у немцаў таксама быў стары, вялікі і мудры, які закахаўся ў маладзенькую дзяўчыну. Абуталіп запісаў песню пра Раймалы-агу са слоў Казангапа ў надзеі, што прачытаюць яе сыны, калі падрастуць. Абуталіп казаў, што бываюць выпадкі, калі лёсы асобных людзей робяцца вядомымі многім, бо цана іхняга жыццёвага вопыту настолькі высокая, так многа змяшчае ў сабе, што тое, перажытае адным чалавекам, распаўсюджваецца на ўсіх, хто жыў тады і пасля, і нават на тых, хто будзе жыць яшчэ некалі...

Перад ім сядзеў Эрлепес, натхнёна наігрываючы на дамбры і памагаючы ёй голасам, сядзеў начальнік раз'езда, якога першы клопат думаць пра чыгунку, і навошта, здавалася б, яму адгукацца на пакутную гісторыю Раймалы-агі, навошта перажываць так, быццам сам ён быў ім... Вось што азначае сапраўдная музыка і сапраўдныя спевы, думалася Едыгею. Скажуць: памры і нарадзіся наноў - і гэткае здаецца магчымым у такую хвіліну... Эх, як хочацца, каб заўжды гарэў у прасветленай душы такі агонь, ад якога хораша думаецца чалавеку пра сябе і пра ўсё на свеце...

Не адразу заснуў Едыгей на новым месцы, хоць ён і выходзіў перад тым падыхаць паветрам. Ён ляжаў ля акна і чуў, як за сцяной шкрэбся вецер, як праходзілі цягнікі ў тым і другім напрамку... Чакаў світання, каб абрытаць Каранара і як раней падацца ў дарогу, як хутчэй быць у Баранлы-Буранным, дзе чакаюць яго малыя абодвух дамоў, ягоныя малыя, бо ён затым, можа, і жыве на гэтай зямлі, каб ім было добра... Абдумваў ён таксама, якім чынам трэба будзе ўтаймаваць Каранара. Бы наканаваў хто, каб і вярблюд дастаўся яму самы наравісты і сіберны, людзі баяцца аднаго яго выгляду і гатовыя, можа, нават і застрэліць... А як давесці жывёліне, што добра, а што блага? Давядзецца закаваць яго ў ланцугі і трымаць усю зіму ў загоне, а іначай яму хана - не Каспан, дык хто другі прыстрэліць, і нічога тут не зробіш... Засынаючы, успомніў ён і Эрлепесавы спевы, ягонае гранне на дамбры і адчуў задавальненне ад таго, што давялося з ім быць гэты вечар. Ажылі ў сэрцы ягоным колішнія пакуты песняй нешчаслівага Раймалы-агі. І хоць нічога агульнага не было паміж імі, Едыгей адчуў у ягоным лёсе нешта блізкае сабе, нейкі знаёмы і яму боль. Едыгей цяжка ўздыхаў, варочаўся на пасцелі, тужліва было яму ад здагадкі пра небяспечную нейкую перамену ў сабе, ад думкі пра нейкую блізкую небяспеку. Куды яму памкнуцца і як жыць далей? Што сказаць Зарыпе і што адказаць Укубале? Не, не знаходзіў выйсця, думка блыталася, і, засынаючы, добра было яму зноў апынуцца на Аральскім моры... Галава кружылася ад нясцерпнай сінечы і свежага ветру. І як тады, як у маленстве, рынуўся б да мора, адчуўшы сябе бадай што чайкай, што вольна лунала над бурунамі, і яшчэ чуў ён праз увесь час, як гула і звінела дамбра, як спяваў Эрлепес пра нясчаснае каханне Раймалы-агі, і сніў ізноў, як выпускае ён у мора залатую мекрэ. Мекрэ была спружыністая і цяжкая, і калі ён нёс яе да вады, папраўдзе адчуваў жывую яе вагу і тое, як сутаргава, настойліва хацела яна вырвацца з ягоных рук. Ён ішоў па прыбою, мора каціла хвалі яму пад ногі, а ён смяяўся насустрач ветру, а потым расслабіў пальцы, і залатая мекрэ, успыхнуўшы ў паветры жывой вясёлкай, паволі, паволі караціла шлях свой да хвалі... І ўсё гэтак жа чулася аднекуль музыка... Нехта канькаў і скардзіўся на свой лёс...

Той ноччу гуляў па стэпе марозны парывісты вецер. Сцюжа набірала моцы. Статак вярблюдзіц з чатырох галоў стаяў у зацішку, у цеглавіне пад невысокай сопкай. Снегам мяло на іх, яны збіліся ў гурт, грэючы самі сябе, паклаўшы галовы адна адной на шыі, але іх усёўладны Каранар не даваў ім спакою. Ён увесь час кідаўся, кружыў каля жывёлін, зласліва равучы, раўнуючы іх невядома да каго, хіба што да месяца, што прасвечваў скрозь хісткую імглу.

Каранар не знаходзіў сабе месца. Ён таптаўся на завейным снезе, цёмны звяруга з двума гарбамі, з даўжэзнай шыяй і грознай патлатай галавой. Колькі ж было ў ім моцы! Ён і цяпер быў не супроць заняцца адвечнай сваёй працай і ўсё дакучаў, прыстаючы, то адной, то другой матцы, моцна кусаў іх за лыткі і клубы, адціраў іх адна ад адной. Але гэта было ўжо занадта для вярблюдзіц, таму яны зласліва адбіваліся ад яго, - ноччу ім хацелася спакою.

Перад світаннем супакоіўся, утаймаваўся Буранны Каранар. Стаяў побач з самкамі, пакрыкваючы час ад часу, нібы ў сне, няўцямна азіраючыся наўкол сябе. І тады вярблюдзіцы прылеглі на снег, адна каля другой, выцягнулі шыі, апусцілі галовы і заціхлі, задрамалі, можа. Сніліся ім няйначай малыя верблюдзяняты, тыя, што былі, і тыя, што мусілі нарадзіцца ад чорнага атана. І снілася ім лета, пахкі палын, далікатнае дакрананне сысуноў да вымя, і вымя балела, нібы прадчуваючы будучае малако... А Буранны Каранар стаяў усё гэтак жа на варце, і вецер шавяліў ягоныя космы...

І плыла Зямля на кругах сваіх, абмытая вясновымі вятрамі. Плыла каля Сонца, круцячыся, і, нарэшце, павярнулася такім бокам, што настала раніца над саразекамі, і тады ўбачыў раптам Буранны Каранар, як паявіліся непадалёк два чалавекі верхам на вярблюдзіцы. То былі Едыгей і Каспан. Каспан узяў з сабой ружжо.

Раз'ятрыўся Буранны Каранар, задрыжаў, закрычаў, закіпеў ад гневу - як маглі людзі ступіць ва ўладанні ягоныя, як маглі наблізіцца да ягонага гурту, якое мелі права парушыць ягоны гон? Каранар закрычаў зычным пагрозлівым голасам і, торгаючы галавой на доўгай шыі, заклацаў зубамі, як дракон, і разявіў страшную клыкастую пашчу. І пара валіла, як дым, з ягонага гарачага рота і тут жа асядала шэранню на касмылях грывы. Ад узбуджанасці Каранар пачаў мачыцца, стаў раскірэкаю і пусціў струмень проці ветру, і тады ў паветры востра запахла мачой, і ледзяныя кроплі трапілі на Едыгееў твар.

Едыгей саскочыў на зямлю, скінуў шубу на снег і так - у ватоўцы і ватных штанах - раскруціў біч з пугаўя, якое трымаў у руках.

- Ты глядзі, Едыке, калі што, я яго звалю, - сказаў Каспан, узнімаючы ружжо.

- Не, ні ў якім выпадку. За мяне не турбуйся. Я гаспадар, я сам адказваю... Калі на цябе нападзе, тады страляй...

- Добра, - згадзіўся Каспан, застаючыся верхам на вярблюдзіцы.

Едыгей, стрэльнуўшы бічом, пайшоў насустрач свайму Каранару. Каранар жа, убачыўшы, як ён набліжаецца, яшчэ больш раз'ятрыўся і патрухаў, крычучы і пырскаючы слінай, насустрач Едыгею. Тым часам маткі ўсталі з лежбішча і таксама неспакойна забегалі кругом.

Ляскаючы бічом, Едыгей ішоў па снезе і гукаў здаля Каранара, спадзеючыся, што той пазнае ягоны голас.

- Эй, эй, Каранар! Не будзь дурнем! Чуеш, кажу! Гэта я! Ты што, аслеп? Гэта я, кажу!

Але Каранар не зважаў на ягоны голас, і Едыгею стала вусцішна, калі ўбачыў пагрозлівы, з-пад касмылёў, зірк вярблюда і тое, як ён насоўваўся на яго ўсёй сваёй чорнай аграмадай, чорным гломаздам. І тады, як шчыльней насунуўшы на лоб малахай, Едыгей крутнуў бічом. Біч быў доўгі, метраў сем, плецены з цяжкой, прасмоленай скуры. Вярблюд крычаў, наступаў на Едыгея, стараючыся ўхапіць яго зубамі ці паваліць на зямлю і растаптаць, але Едыгей не падпускаў яго да сябе і паласаваў бічом з усяе сілы, адступаў і наступаў і ўсё крычаў яму, каб той апомніўся і прызнаў гаспадара. Так бушавалі яны кожны сам па сабе, і кожны быў пры сваёй праўдзе. Аднаго толькі баяўся Едыгей: каб не выбіць Каранару вочы. Настырнасць Едыгеева змагла, нарэшце, Каранараву волю. Ляскаючы бічом, крычучы, Едыгею ўдалося наблізіцца да вярблюда, кінуцца да яго, схапіцца за верхнюю губу са страшнай сілай і тут жа налажыць на яе прыгатаваную ўжо закрутку. Каранар замычэў, застагнаў ад нясцерпнага болю, і ў яго спалоханых, вырачаных ад страху і болю вачах Едыгей убачыў выразны свой адбітак і схамянуўся быў ад раптоўнага страху. Яму захацелася кінуць усё і бегчы прэч, але ён тут жа адумаўся: яго чакалі ў Баранлы-Буранным, і нельга было вяртацца без Каранара. І ён перабораў сябе. Пераможна ўскрыкнуў і пачаў пагражаць вярблюду, прымушаючы яго легчы на зямлю. Трэба было яго асядлаць. Буранны Каранар усё яшчэ не паддаваўся, стагнаў і крычаў, дыхаючы на гаспадара горача і хрыпла, але гаспадар не шкадаваў яго. Ён прымусіў вярблюда скарыцца.

- Каспан, кінь сюды сядло і адгані гэтых вярблюдзіц як далей, за сопку, каб ён іх не бачыў! - крыкнуў Едыгей Каспану.

Той адразу скінуў сядло з верхавой вярблюдзіцы, а сам пабег адганяць Каранараў статак. Тым часам усё было скончана.

Едыгей хутка ўсклаў сядло на Каранара і, калі прыбег Каспан і прынёс Едыгею кінуты кажух, апрануўся і, не марудзячы, сеў верхам на асядланага і пацішэлага Каранара.

Раз'ятраны вярблюд яшчэ рабіў спробу вярнуцца да адлучаных ад яго матак, хацеў нават, закідваючы галаву набок, дастаць зубамі гаспадара. Але Едыгей ведаў сваю справу. І нягледзячы на рык і на зласлівыя стогны, на раздражнёную жальбу некаму і на некага, Едыгей настойліва гнаў Каранара снежным стэпам і ўсё стараўся даць яму рады.

- Перастань! Хопіць! - казаў ён яму. - Змоўкні! Усё адно назад не вернешся, дурная твая галава! Думаеш, я табе зла хачу? Ды каб не я, застрэлілі б цябе, як шалёнага звера. І справядліва. Бо ты ашалеў! Матак табе сваіх мала. Дабярэмся дамоў - на ланцуг пасаджу!

Гразіўся Едыгей найбольш дзеля таго, можа, каб апраўдацца перад сабой. Бо сілай забіраў Каранара ад ак-майнакскіх вярблюдзіц. І гэта было, калі на тое, несправядліва. Але ж каб не Каранараў нораў!

Праз нейкі час Каранар пагадзіўся з тым, што зноў адчуў на сабе сядло, і з тым, што зноў прызнаў гаспадараву ўладу. Крычаў ужо меней, раўнейшай рабілася яго хада, а потым перайшоў на трот, стрыгучы нагамі саразекскія адлегласці. І Едыгей супакоіўся, усеўся як зручней паміж гарбамі, захінуўся ад ветру, падціснуў ямчэй малахай і цяпер з нецярплівасцю чакаў, калі будуць баранлінскія мясціны.

Але было яшчэ даволі далёка да дому. Дзень выдаўся нічога сабе. Трохі ветраны, трохі хмарны. Завірухі ў бліжэйшы час не павінна было быць, хоць не пра ноч тое сказана. Буранны Едыгей вяртаўся задаволены, што ўдалося ўтаймаваць Каранара, а яшчэ і вечар у Каспара ўспамінаўся і спевы Эрлепесавы.

І Едыгей міжволі вярнуўся думкай да няўдалага свайго жыцця. Што ж гэта такое! Як зрабіць, каб ніхто не пацярпеў і каб боль сваю не таіць, а сказаць адразу - так і так, маўляў, Зарыпа, люблю цябе. І калі Абуталіпавым дзецям не будзе ходу з прозвішчам бацькі, дык няхай толькі захоча, запішам гэтых малых на яго, Едыгеева, прозвішча. Ён будзе толькі шчаслівы, калі ягонае прозвішча прыйдзецца на добрае Давулу і Эрмеку. І няхай ім будзе бесклапотна ў жыцці. Поспех няхай прыйдзе да іх, упэўненасць і ўменне. Хіба шкада дзеля гэтага прозвішча аддаць? І такія вось думкі круціліся ў Едыгеевай галаве.

Дзень ужо хіліўся на вечар. Нястомны Каранар, як яму ні муліла, рахмана ішоў пад ездаком. Вось наперадзе азначыліся баранлінскія лагі, вось знаёмыя яры, замеценыя снегам, вось узгоркі - і наперадзе, на выгінастай падкове чыгункі вунь ён, ягоны раз'езд. Дым паўзе над комінамі. Як там родныя ягоныя сем'і? Адлучыўся на дзень, а трывога такая, быццам цэлы год тут не быў. І засумаваў-такі, асабліва па малых. Убачыўшы наперадзе селішча, Каранар прыспешыў хаду. Пакуль Едыгей набліжаўся да дому, на раз'ездзе паспелі сустрэцца і размінуцца два таварнякі. Адзін пайшоў на захад, другі на ўсход...

Едыгей быў ужо на двары, спяшаўся надзець ланцуг на пярэднюю нагу вярблюда. Хутчэй пайшоў ад яго. «Няхай ахалодае, рассядлаю пасля». Ён ужо выходзіў з загона, як насустрач - старэйшая дачка. Едыгей абняў яе, пацалаваў.

- Замерзнеш, - сказаў ён ёй. Яна была лёгка апранутая. - Бяжы дамоў. Я зараз.

- Тата, - сказала Саўле, лашчылася да яго, - а Давула і Эрмека няма.

- Як няма?

- Паехалі. Назусім. З маці. Селі на цягнік і паехалі.

- Калі паехалі? - усё яшчэ не разумеючы, пра што гаворка, перапытаў ён, гледзячы ў даччыны вочы.

- Ды сёння раніцай яшчэ.

- Вось як! - дрыготкім голасам азваўся Едыгей. - Ну ты бяжы дадому, бяжы, - адпусціў ён дзяўчынку. - А я потым, потым... Ідзі, я зараз...

Саўле пабегла. А Едыгей, нават не зачыніўшы за сабой лаз у загоне, пакіраваў проста да барака. Ішоў і не верыў. Малая магла што-небудзь наблытаць. Не павінна быць такога. Але на ганку было шмат слядоў. Едыгей з усяе моцы таргануў дзверы і, пераступіўшы парог, убачыў пустэльны пакой - тут не было нікога. Ні дзяцей, ні Зарыпы!

- Як жа так? - прашаптаў Едыгей у пустату, усё яшчэ не жадаючы зразумець да канца, што адбылося. - Значыць, нікога. Нікога? - сказаў ён здзіўлена і пужліва, хаця і відно было, што людзі пакінулі гэтае жытло.

І яму стала не па сабе, так блага, як ніколі за ўсё пражытае жыццё. Ён стаяў у кажусе пасярод пакоя, ля халоднай печы, не разумеючы, што рабіць, як быць далей, як задушыць у сабе боль і страту. На падваконні ляжалі каменьчыкі, забытыя Эрмекам. Едыгей згроб каменьчыкі ў жменю, заціснуў іх у далоні, - вось і ўсё, што засталося. Сілы пакідалі яго, ён адвярнуўся да сцяны, прыціснуўся гарачым тварам да халодных дошак і зарыдаў сутаргава і няўцешна. І пакуль ён плакаў, з рукі яго падалі на падлогу каменьчыкі, падалі на падлогу з глухім стукатам адзін за адным, падалі і каціліся хто ў які кут...

Потым ён абярнуўся, але раптам пачаў асядаць, спаўзаць долу, затрымаўся на кукішках і сядзеў так, падпёршы спіной сцяну і ўсхліпваючы... Дастаў з кішэні шалік, падораны нядаўна Зарыпай, і выціраў ім слёзы...

Так сядзеў ён у пакінутым бараку і стараўся зразумець, што адбылося. Значыцца, Зарыпа паехала з дзецьмі ў яго адсутнасць назнарок. Значыць, яна баялася, што ён не адпусціць іх. Ды ён і не адпусціў бы іх ні ў якім выпадку, нізавошта. Чым бы гэта ні скончылася, не адпусціў бы. Але цяпер было позна меркаваць, як і што было б, каб ён быў тут. Не было Зарыпы! Не было малых! Ды хіба ж ён разлучыўся б з імі! Гэта ўсё Зарыпа, рашыла, што лепш паехаць у яго адсутнасць. Аблягчыла сабе ад'езд, не падумала пра яго, пра тое, як страшна будзе яму застаць апусцелы барак.

І нехта ж спыніў для яе цягнік на раз'ездзе! Нехта! Ды вядома хто - Казангап, хто ж яшчэ! Толькі ён не зрываў, вядома, кран, як Едыгей у дзень смерці Сталіна, а дамовіўся, упрасіў начальніка раз'езда спыніць які-небудзь пасажырскі цягнік. Гэты можа... І Укубала, мусіць, памагла, каб хутчэй ехалі адсюль! Ну чакайце! І помста закіпела ў ягоных грудзях - хацелася як найхутчэй сабрацца з сіламі і скрышыць усё на гэтым праклятым богам раз'ездзе, разнесці ўшчэнт, каб аскепка не засталося! Сесці на Каранара і падацца ў саразекі, здохнуць там ад адзіноты і сцюжы! Так ён сядзеў на пакінутым месцы - знясілены, спустошаны, утрапёны ўбачаным. «Навошта яна паехала? Куды паехала? Навошта, куды?»

Потым ён заявіўся дадому. Укубала моўчкі ўзяла кажух, шапку, валёнкі аднесла ў кут. Па застылым, як камень, шэрым твары Бураннага Едыгея цяжка было пазнаць, пра што ён думае і што будзе рабіць. Вочы ягоныя здаваліся невідушчымі. Яны нічога не выказвалі, затаілі ў сабе нейкі нечалавечы высілак. Укубала ўжо колькі разоў у чаканні мужа ставіла самавар. Самавар кіпеў, яму хапала вугалю.

- Чай гарачы, - сказала жонка. - Кіпіць. - Астыне чай, - паўтарыла жонка.

Едыгей моўчкі глянуў на яе і пачаў хлябаць кіпень. Ён не адчуваў гарачыні.

- Зарыпа паехала адсюль з дзецьмі, - сказала нарэшце Укубала.

- Ведаю, - не ўзнімаючы галавы ад кіпеню, коратка буркнуў Едыгей. І, памаўчаўшы, спытаў, не ўзнімаючы галавы ад піялы: - Куды паехала?

- Пра гэта яна не сказала, - быў адказ Укубалы.

На тым яны змоўклі. Едыгей цяпер думаў толькі пра адно: толькі б стрываць, толькі б не раскідаць тут усё, не разбудзіць дзяцей, толькі б не нарабіць бяды...

Скончыўшы піць чай, ён зноў пачаў збірацца на вуліцу. Зноў надзеў валёнкі, кажух, шапку.

- Ты куды? - спытала жонка.

- Жывёлу паглядзець, - буркнуў ён каля дзвярэй.

Кароткі зімовы дзень паспеў тым часам скончыцца. Увачавідкі цямнела, гусцела паветра наўкол. І мароз прыкметна залягаў, пазёмка бралася, ускідваючыся пакручастымі грывамі. Едыгей пахмура ішоў да загона. І, увайшоўшы, злосна кінуў вокам, прыкрыкнуў на неспакойнага Каранара:

- Ты ўсё не ўтаймуешся! Спачыну табе няма! Ну дык ты ў мяне, свалата, дачакаешся! Размова будзе кароткая! Цяпер ты атрымаеш сваё!

Едыгей злосна выцяў Каранара ў бок, пачаў брыдка лаяцца, рассядлаў, адкінуў прэч сядло і зняў з нагі ланцуг. Затым ён узяў Каранара за повад, у другой руцэ заціснуў біч, накручаны на пугаўё, і павёў у стэп на павадзе жывёліну, што ўраз адчула роспач і тугу - завыла, застагнала. Колькі разоў гаспадар азіраўся, пагрозліва замахваўся, тузаў за повад Каранара, каб той перастаў стагнаць і выць, але было тое дарэмна - ён плюнуў і, не звяртаючы ні на што ўвагі, ішоў панура глыбокім снегам, пазёмкай - у поле, што захіналася паволі смугой. Ён цяжка дыхаў, але ішоў безупынку. Доўга ішоў, апусціўшы змрочна галаву. Адышоўшы далёка за пагорак, ён прытрымаў Каранара і даў яму добрага пытлю. Скінуўшы на снег кажух, ён прывязаў повад да рэменя ад ватоўкі, каб вярблюд не вырваўся і не збег і каб мець рукі свабоднымі, і, узяўшы ў абедзве рукі пугаўё, пачаў лупцаваць бічом атана з усяе моцы, нібы помсцячы яму за сваю бяду. Ярасна, бязлітасна біў ён Бураннага Каранара, удар за ўдарам, хрыпуча, маячыся і праклінаючы:

- На табе! На! Ваўкарэзіна! Гэта ўсё праз цябе! Гэта ты ва ўсім вінаваты! І цяпер я цябе адпушчу, бяжы куды вочы глядзяць, але перш я цябе скалечу! На табе, на табе! Ненажэра! Табе ўсё мала. Табе б адбіцца ад рук, ад гаспадара. А яна тым часам паехала! І нікому з вас няма справы, што рабіць цяпер мне! Як мне цяпер жыць на свеце? Як мне жыць без яе? Калі вам усё адно, дык і мне ўсё адно - вось табе! Вось табе, сабака!

Каранар крычаў, ірваўся пад ударамі біча, і, ашалеўшы ад страху і болю, збіў гаспадара з ног, і пабег, пацягнуў яго за сабой. Ён валок гаспадара з няўцямнай, страшэннай сілай, валок як бервяно, толькі б пазбавіцца ад яго.

- Стой, стой! - ускрыкваў Едыгей, захліпаючыся.

Шапка зляцела, галава ўзрывала снегавыя гурбы, снег сыпаўся за шыю, за пазуху, у руках блытаўся біч, і нічога нельга было зрабіць, каб неяк спыніць атана, адвязаць повад ад рэменя на поясе. А той валок яго роспачна, безразважна, бачачы ва ўцёках паратунак. Хто ведае, чым бы гэта ўсё скончылася, каб Едыгею не ўдалося нейкім цудам разблытаць рэмень, сарваць спражку і тым выратавацца, бо інакш затохся б ён у гурбах. Калі ён ужо схапіўся за повад, вярблюд правалок яго яшчэ колькі метраў і стаў. Гаспадар трымаў яго з усіх сіл.

- Ах ты, - аддыхваючыся, мармытаў Едыгей. - Дык ты так? Ну дык вось табе, скаціна! І прэч, прэч з вачэй маіх! Бяжы, пракляты, каб ніколі больш не бачыць цябе! Няхай цябе застрэляць, як шалёнага сабаку! Усё праз цябе! Здыхай у стэпе. І каб духу твайго блізка не было! - Каранар адбягаўся з крыкам у ак-майнакскі бок, а Едыгей даганяў яго, біў бічом, падганяў, адракаючыся ад яго і праклінаючы. Надышоў час расплаты і разлукі. І таму Едыгей доўга яшчэ крычаў услед:

- Прападай, згінь, чортава жывёліна! Бяжы! Здыхай там, ненажэра! Каб табе кулю ў лоб пусцілі!

Каранар бег усё далей прыцемненым стэпам і хутка прапаў у завірушнай імгле, толькі чуліся зрэдзь ягоныя трубныя воклічы. Едыгей уяўляў сабе, як усю ноч навылёт, без аддыху, будзе бегчы ён скрозь завіруху туды, да ак-майнакскіх матак.

- Цьфу! - плюнуў Едыгей і павярнуў назад шырокім, пакінутым ягоным целам следам. Без шапкі, без кажуха, з гарачым тварам, брыў ён у цемені, валочачы біч, і раптам адчуў жудкае спусташэнне, знямогу. Ён упаў на калені ў снег і, сагнуўшыся ў тры пагібелі, закрычаў, зарыдаў глуха і роспачна. Потым сціх, слухаючы адзіноту саразекаў і - сваю. Ён чуў, - сунецца вецер па стэпе, лёгка пасвістваючы, выклікае, наклікае снег. Кожная сняжынка, мільён сняжынак, нячутна шэпчучы, здавалася яму, казалі адно: што не адолець яму цяжар разлукі, што няма сэнсу жыць без каханай жанчыны і без тых малых, да якіх ён прыкіпеў душой, як не кожны бацька. І яму захацелася памерці тут, каб занесла яго тут жа снегам.

- Няма бога! Нічога ён не разумее ў жыцці. Дык чаго ж чакаць ад іншых? Няма бога, няма яго! - сказаў ён сам сабе асуджана ў той гораснай адзіноце сярод начных саразекаў. Да гэтай пары ён ніколі не казаў услых такіх слоў...

І плыла Зямля па кругах сваіх, вясновыя вятры абмывалі яе. Плыло наўкруг Сонца і, круцячыся вакол асі сваёй, несла на сабе тым часам чалавека, які ўкленчыў на снезе, пасярод снегавой пустыні. Ні кароль, ні імператар, ні які другі валадар не паў бы на калені перад белым светам, смуткуючы пра страту дзяржавы і ўлады, як тое зрабіў Буранны Ёдыгей у дзень разлукі з любай жанчынай... І плыла Зямля...

Дні праз тры Казангап спыніў Едыгея ля склада, дзе яны атрымлівалі кастылі і падушкі: пад рэйкі для рамонта.

- Нешта ты нелюдзімы стаў, Едыгей, - сказаў ён нібы так сабе. - Ты пазбягаеш мяне, старонішся нечага, усё ніяк нам не пагаварыць.

Едыгей зласліва зірнуў на Казангапа.

- Калі мы пачнем гаварыць, дык я цябе прыдушу на месцы. І ты гэта ведаеш!

- А я і не сумняваюся, ды толькі чаму ты гнеўны такі?

- Гэта вы прымусілі яе паехаць! - сказаў жорстка Едыгей, сказаў пра тое, што не давала яму спакою ўсе гэтыя дні.

- Ну ведаеш... Калі табе такое прыйшло ў галаву, значыць, ты дрэнна думаеш не толькі пра нас, але і пра яе. Скажы дзякуй, што ў яе болей розуму, чым у цябе. Ты думаў калі-небудзь, чым бы гэта магло скончыцца? Не? А яна падумала і рашыла паехаць, пакуль не позна. І я дапамог ёй, калі яна папрасіла мяне. І не стаў дапытвацца, куды рушыла яна з дзецьмі, і яна не сказала. Зразумеў? Паехала, без шкоды для свайго гонару і гонару Укубалы. І яны развіталіся як людзі. Ды ты пакланіся ім абедзвюм, што збераглі яны цябе ад бяды немінучай. Такой жонкі, як Укубала, табе нідзе не знайсці. Другая табе такое зрабіла б, што ты бег бы на край свету, як твой Каранар...

Маўчаў Едыгей - што было адказваць? Казангап казаў бадай што праўду. Толькі ж не разумеў Казангап таго, што было яму недаступным. І Едыгей сказаў груба:

- Досыць! Паслухаў я цябе, разумнік! Што ты разумееш ва ўсім гэтым! Бывай! - І пайшоў, не стаў болей гаварыць.

- Ну глядзі, справа твая, - пачуў за сабой.

Пасля гэтай размовы падумаў Едыгей пакінуць апрыклы яму раз'езд. Усур'ёз задумаў, бо не знаходзіў супакаення, не знаходзіў у сабе сілы забыць, не мог прагнаць скруху. Без Зарыпы, без яе малых усё паблекла наўкол, апусцела, знебылося. І тады, каб пазбавіцца ад знелюбелых саразекаў, надумаў Едыгей падаць заяву аб звальненні і паехаць з сям'ёй куды вочы глядзяць. Толькі б тут не заставацца. Ды і чаму ён павінен векаваць у саразеках? За якія грахі? Не, хопіць, вернецца на Арал або рушыць у Караганду, у Алма-Ату - ды ці мала мясцін на свеце! Работнік ён добры, сіла ёсць, галава пакуль на плячах. Меркаваў Едыгей, як падступіцца з гэтай размовай да Укубалы. І пакуль ён збіраўся, выбіраў зручны момант для размовы, прайшоў тыдзень, і аб'явіўся раптам Буранны Каранар, выгнаны гаспадаром на вольную жытку.

Звярнуў увагу Едыгей на тое, што сабака нешта ўсё брэша за домам, непакоіцца, - пабяжыць, пабрэша і зноў вернецца. Едыгей выйшаў паглядзець і ўбачыў непадалёк ад загона незнаёмую жывёліну - вярблюд, але дзіўны нейкі, стаіць і не зварухнецца. Едыгей падышоў бліжэй і толькі тады пазнаў свайго Каранара.

- Дык гэта ты, значыцца? Да чаго ж ты дайшоў, як жа ты заняпаў! - усклікнуў разгублены Едыгей.

Ад ранейшага Бураннага Каранара засталіся толькі скура ды косці. Аграмадная галава з запалымі сумнымі вачамі хісталася на станчэлай шыі, касмылі былі як не свае, звісалі ніжэй каленяў, ранейшых гарбоў, што ўздымаліся, як чорныя вежы, і знаку не было - яны зваліліся на бок, як усохлыя старэчыя грудзі. Атан так знясілеў, што яму не хапіла моцы зайсці ў загон. І стаў тут, каб перадыхнуць. Усяго сябе, да апошняй жылкі, аддаў ён гону і цяпер быў як пусты мех.

- Эхе-хе! - кпліва здзівіўся Едыгей, аглядаючы Каранара з усіх бакоў. - Вось да чаго ты дастукаўся! Цябе нават сабака не пазнаў. А ты ж быў атанам. Ну і ну! І ты яшчэ аб'явіўся! Ні сораму, ні сумлення. Яйкі хоць пры табе? Мо згубіў па дарозе? Вой і смурод ад цябе! Каб на цябе халера!

Каранар стаяў нерухома - не было ў ім ні ранейшай сілы, ні ранейшай велічы. Сумны і нягеглы, ён толькі хітаў галавой і стараўся хоць утрымацца на нагах.

Едыгею стала шкада атана. Ён пайшоў у двор і вярнуўся з поўным тазам адборнага пшанічнага зерня, пасыпанага буйнай соллю.

- На, паеш, - паставіў ён корм перад вярблюдам. - Можа, павесялееш. Я потым адвяду цябе ў загон. Паляжыш, ачомаешся.

Таго ж дня была ў яго размова з Казангапам. Сам пайшоў да яго і гаворку павёў такую:

- Я да цябе, Казангап, вось па якой справе. Ты не здзіўляйся: учора, маўляў, і слова сказаць не хацеў, а сёння - вось ён! Хачу я вярнуць табе Каранара. Падзякаваць. Некалі ты падараваў яго мне сысунком. Дзякуй. Паслужыў ён мне добра. Я яго нядаўна прагнаў, не вытрываў - дык ён сёння прыйшоў. Ледзьве ногі прывалок. Цяпер ён ляжыць у загоне. Тыдні праз два будзе ў ранейшай форме. Моцны і здаровы. Толькі карміць трэба.

- Чакай, - перапыніў яго Казангап. - Ты гэта да чаго? Навошта ты раптам рашыў вярнуць мне Каранара? Я цябе хіба прасіў пра гэта?

І тады Едыгей сказаў пра тое, што надумаў. Мяркуе ён паехаць адсюль з сям'ёй. Надакучыла ў саразеках, пара змяніць месца жыхарства. Можа, на лепшае тое. Казангап уважліва выслухаў.

- Глядзі сам. Толькі, думаю я, ты зараз не разумееш, чаго хочаш. Ну добра, дапусцім, ты паехаў, але ад сябе куды дзенешся? Ад бяды сваёй не схаваешся. Не, Едыгей, калі ты джыгіт, дык паспрабуй змагчы сябе. А паехаць - гэта не геройства. Кожны можа паехаць. Але не кожны здольны змагчы сябе.

Едыгей не стаў ні згаджацца, ні спрачацца. Задумаўся і сядзеў, цяжка дыхаючы. «А ці змагу там забыць? І не думаць нельга і думаць цяжка. А ёй хіба лягчэй? Дзе яна цяпер з малымі? І хто ёй дапаможа, хто зразумее? І Укубале нялёгка - колькі дзён ужо моўчкі церпіць маю адчужанасць, маю паныласць... А за што?»

Казангап зразумеў, што адбываецца з Буранным Едыгеем, і, каб зрабіць яму палёгку, сказаў, кашлянуўшы, нібы прымушаючы слухаць:

- А ведаеш, навошта мне пераконваць цябе, Едыгей, - ты і сам добра ўсё разумееш. І калі на тое, ты не Раймалы-ага, а я не Абдзільхан. І галоўнае, на сто вёрст наўкол няма ў нас ніводнай бярозы, да якой я мог бы прывязаць цябе. Ты вольны, рабі так, як знаеш. Толькі добра падумай перад тым, як зрушыць з месца.

Гэтыя словы Казангапа доўга памятаў Едыгей.

 

X

 

...Раймалы-ага быў вельмі вядомым для свайго часу спеваком. Замалада праславіўся. Ласкай божаю ён аказаўся жырау, які спалучаў у сабе тры цудоўныя пачаткі: ён быў і паэтам, і кампазітарам уласных песень, і выдатным выканаўцам, спеваком вялікага дыхання. Сучаснікаў сваіх Раймалы-ага вельмі ўражваў. Варта толькі яму было ўдарыць па струнах, як услед за музыкай лілася песня, нараджаючыся ў прысутнасці слухачоў. І ўжо на наступны дзень гэтая песня перадавалася з вуснаў у вусны, бо пачуўшы напеў Раймалы, кожны нёс яго па аулах і качэўях. Гэта яго песню спявалі тагачасныя джыгіты:

 

          Вады халоднай ток адчуе конь гарачы,

          Дамкне да хваляў ён - яны імчалі з гор,

          А я імчу к табе - я прагну тваіх вуснаў.

          Сумую я па іх, з іх радасць п'ю быцця...

 

Раймалы-ага прыгожа і ярка апранаўся, так яму сам бог загадаў. Асабліва любіў багатыя, абшытыя дарагім футрам шальі, розныя для зімы, лета і вясны. І быў яшчэ ў яго конь неразлучны - усім вядомы залаціста-буланы ахалтэкінец Сарала, падораны туркменамі на званай вячэры. Усхвалялі Саралу не меней, чым гаспадара. Любуючыся яго хадой, прыгожай і велічнай, знаўцы мелі вялікую асалоду. Пагэтаму і гаварылі тыя, каму была ахвота пажартаваць: усё багацце Раймалы - гук дамбры ды паходка Саралы.

А яно так і было. Усё сваё жыццё Раймалы-ага правёў у сядле і з дамброй у руках. Багацця не нажыў, хоць славу меў вялікую. Жыў, як майскі салавей, увесь час на сябрынах, у весялосці, усюды яму пашана і ласка. А каню догляд і корм. Аднак не абыдзешся і без зайздроснікаў, якія сябе лічылі паважанымі, шаноўнымі сем'янінамі, а ён, маўляў, прашалапуціў, як вецер у полі, і застаўся з сівой барадой, ды - песнямі...

Але калі Раймалы-ага з'яўляўся на пачэснай бяседзе, то з першымі гукамі яго дамбры і песні ўсе заціхалі, і ўсе заварожана глядзелі на яго рукі, вочы і твар, нават тыя, хто не ўхваляў завядзёнкі яго жыцця. На рукі глядзелі таму, што не было такіх пачуццяў у чалавечым сэрцы, сугучнасці якім не знайшлі б гэтыя рукі ў струнах; на вочы глядзелі таму, што ўся сіла думак і духу гарэла ў яго вачах, якія бесперастанна іначыліся; на твар глядзелі таму, што прыгожы ён быў і натхнёны.

Жонкі не жылі доўга з ім, але многія жанчыны плакалі ўпотай ноччу, марачы аб ім.

Так праходзіла жыццё ад песні да песні, ад вяселля да вяселля, ад бяседы да бяседы, і непрыкметна падкралася старасць. Напачатку ў вусах сівізна замільгацела, а потым і барада пасівела. І нават Сарала стаў не той - схуднеў, хвост і грыва высекліся, па паходцы толькі і можна было меркаваць, што быў некалі конь дабрэнны. І ўступіў Раймалы-ага ў зіму сваю, як таполя вастраверхая, якой засыхаць у гордай адзіноце. І тут выявілася, што няма ў яго ні сям'і, ні дома, ні статка, ні іншага багацця. Знайшоў прытулак ён у малодшага брата Абдзільхана. Брат загадаў паставіць яму асобную юрту, загадаў карміць і абмываць...

Аб старасці стаў спяваць Раймалы-ага, аб смерці стаў прызадумвацца. Вялікай сілы і журбы песні нараджаліся ў тыя дні. І настала яго чарга спасцігнуць вольнай часінай спрадвечную думу мудрых - навошта нараджаецца чалавек на свеце? І ўжо не раз'язджаў ён, як раней, па бяседах і вяселлях, а ўсё болей дома заставаўся, усё часцей іграў на дамбры сумныя мелодыі, жыў успамінамі і ўсё даўжэй заседжваўся са старэйшымі за гутаркай аб тленнасці свету...

І, бог яму сведка, спакойна завяршыў бы дні свае Раймалы-ага, калі б не адзін выпадак, які ашаломіў яго на старасці год.

Аднойчы не вытрымаў Раймалы-ага, асядлаў свайго састарэлага Саралу і паехаў на вялікае свята, каб развеяць нудоту. На ўсякі выпадак захапіў і дамбру. Вельмі ж прасілі паважаныя людзі пабываць на вяселлі, калі не спяваць, то хоць пагасцяваць. З тым і паехаў Раймалы-ага - з лёгкай душой, з намерам хутчэй вярнуцца.

Сустрэлі яго з пашанай вялікай, у самую лепшую юрту белакупальную запрасілі. Сядзеў ён там у асяроддзі знатных людзей, кумыс папіваў, вёў размовы адпаведныя ды добразычлівасць сваю выказваў.

А ў ауле быў весялунак на ўвесь свет, чуліся адусюль песні, смех, галасы маладых, гульні і забавы. Чутно было, як пачалася падрыхтоўка да скачак у гонар маладажонаў, як увіхаліся кухары каля кастроў, як гарцавалі на волі табуны, як бесклапотна вялі свае гульні сабакі, як вецер дзьмуў са стэпу, даносячы пах квітнеючай травы... Але больш за ўсё лавіў слых Раймалы-ага музыку і спевы ў суседніх юртах. Смех дзяўчат вельмі хваляваў яго.

Мучылася, знемагала душа старога спевака. Не паказваў выгляду субяседнікам, але ў думках Раймалы-ага лунаў у мінулым, успамінаў тыя дні, калі сам быў маладым і прыгожым, калі імчаў па дарогах на маладым і жвавым скакуне Сарале, калі трава, параненая капытамі, плакала і смяялася, калі сонца, слухаючы песню яго, кацілася насустрач, калі ветру было цесна ў грудзях, калі ад гукаў яго дамбры загаралася кроў у сэрцах людзей, калі кожнае слова яго лавілі на ляту, калі ўмеў ён і пакутаваць, умеў кахаць, умеў расчульвацца і слёзы ліць, развітваючыся ў сядле... Чаму і нашто гэта ўсё было? Каб потым шкадаваць і згасаць на старасці год, як гасне агонь пад попелам шэрым?

Смуткаваў Раймалы-ага, маўчаў, паглыблены ў сябе. Нечакана пачуў ён крокі, якія набліжаліся да юрты, галасы і звон маністаў, і знаёмае шамаценне сукенак пачула яго вуха. Нехта знадворку прыўзняў полаг над дзвярыма юрты, і на парозе з'явілася дзяўчына з дамброй, прыціснутай да грудзей, з адкрытым тварам, з поглядам гарэзлівым і гордым, з бровамі, як цеціва тугімі, - усё гаварыла пра рашучы характар, і ўся яна, чарнавокая, была нібы створаная ўмелымі і натхнёнымі рукамі, - і ростам, і абліччам, і адзеннем дзявочым. Яна стаяла ў дзвярах у гурце сябровак і некалькіх джыгітаў, прабачэння просячы ў паважаных людзей. Ніхто не паспеў і слова сказаць, як дзяўчына ўпэўнена ўдарыла па струнах і, звяртаючыся да Раймалы-ага, заспявала прывітальную песню:

«Як караваншчык, які здалёк ішоў да крыніцы, каб смагу прагнаць, да цябе прыйшла я, спявак праслаўлены, Раймалы-ага, сказаць прывітальнае слова.

Не асудзі, што ўварваліся мы сюды гуртам шумным, - на тое тут свята, на тое вясялосць пануе на вяселлях. Не здзіўляйся смеласці маёй, Раймалы-ага, адважылася да цябе з'явіцца з песняй, з трапятаннем і тайным страхам, нібы сама ў каханні прызнацца хацела б табе. Прабач, Раймалы-ага, смеласць ува мне, як порах у ружжы запаветным. Хоць чую сябе я вольна ўсюды, але да сустрэчы гэтай рыхтавалася ўсё жыццё, словы збірала, як тая пчала мёд па кроплі збірае. Рыхтавалася, як тая кветка ў бутоне, якому разгарнуцца суджана ў прызначаны час. І гэты час настаў...»

«Дазволь, але хто ты, госця чароўная?» - хацеў дазнацца Раймалы-ага, але не асмеліўся перапыніць чужую песню на паўслове. Аднак увесь падаўся да незнаёмкі ў здзіўленні і захапленні. Душа ўсхвалявалася ў ім, гарачай крывёю апаліла плоць, і каб у той час асаблівым зрокам валодаць змаглі людзі, то ўбачылі б яны, як страпянуўся ён, бы крыламі ўзмахнуў беркут на ўзлёце. Вочы ў ім ажылі і заззялі, насцярожыўся сам, бы клік жаданы пачуўшы ў нябёсах. І ўзняў галаву Раймалы-ага, забыўшы пра гады...

А дзяўчына-спявачка вяла далей:

«Паслухай гісторыю маю, жырау вялікі. Я з юных гадоў люблю цябе, спевака ад бога Раймалы-ага. Я ўсюды хадзіла за табой следам, Раймалы-ага, дзе б ты ні спяваў, куды б ты ні прыехаў. Не асуджай. Мая мара спяваць так, як ты, вялікі майстар песні Раймалы-ага. І ідучы следам за табой, усюды нябачным ценем ідучы, ні слова твайго не прапусціўшы, твае мелодыі паўтараючы як малітвы, вучылася ў цябе я, вершы твае, як заклінанні, завучвала. Марыла я, прасіла я ў бога, каб мне паслаў вялікай сілы дар, каб змагла я цябе прывітаць у адзін шчаслівы для мяне дзень, каб у любві табе прызнацца, з пашанай праспяваць песні, складзеныя ў тваёй прысутнасці, і яшчэ, няхай бог даруе мне гэтую дзёрзкасць, з табой, вялікі майстар, у мастацтве спаборнічаць я марыла, не думаючы нават пра перамогу, о Раймалы-ага, аб гэтым дні я марыла, як іншы марыць пра вяселле. Але я была нікчэмная, а ты - такі вялікі, такі любімы ўсімі, настолькі славай і пашанай акружаны, што не дзіва, калі мяне, дзяўчынку малую, заўважыць у народзе ты не змог, не змог ты вылучыць мяне позіркам у тым мнагалюддзі. А я ж, захапляючыся песнямі тваімі, я, чырванеючы ад сораму, употай марыла пра цябе і жанчынай хутчэй хацела стаць, каб прыйсці да цябе і аб'явіцца смела. І клятву я дала сабе пазнаць мастацтва слова, пазнаць прыроду музыкі глыбока і навучыцца спяваць, як ты, настаўнік мой, каб прыйсці да цябе не саромеючыся, каб прывітаць цябе, каб у каханні прызнацца. І вось я тут. Я ўся тут перад позіркам тваім і судом. Пакуль я расла, пакуль я жанчыну песціла ў сабе, гэтак час павольна цягнуўся, і нарэшце цяперашняй вясной усе дзевятнаццаць мне. А ты, Раймалы-ага, у маіх дзявочых марах усё такі ж і той жа, толькі пасівеў крыху. Але гэта не перашкода каханню майму. І вось я тут. Цяпер дазволь мне сказаць рашуча і проста: мяне не ўпадабаць як дзяўчыну можаш ты, але як спявачку мяне не адрынеш - бо я прыйшла з табою спаборнічаць у спевах і красамоўстве... Табе кідаю выклік, майстар, слова за табой!»

- Але хто ж ты? Адкуль ты? - усклікнуў Раймалы-ага і ўстаў з месца. - Як завуць цябе?

- Маё імя Бегімай.

- Бегімай? Дык дзе ж ты была да гэтага? Адкуль ты паявілася, Бегімай? - мімаволі вырвалася з вуснаў Раймалы-агі, і галаву нахіліў ён, засмучаны.

- Я ж сказала, Раймалы-ага. Малая была, я расла.

- Усё разумею, - уздыхнуў ён. - Не разумею толькі аднаго - лёсу свайго не разумею! Нашто было яму цябе ўзрасціць такой прыгожай на сконе дзён маіх? Нашто? Каб сказаць, што ўсё тое, што было раней, не тое ўсё было, што я дарэмна жыў на свеце, не ведаючы, што будзе мне як узнагарода ад неба радасная пакута ўведаць, пачуць, убачыць цябе? Чаму ж лёс такі бязлітасны і неміласэрдны да мяне?

- Дарэмна бядуеш так горка, Раймалы-ага, - сказала Бегімай. - Калі ж лёс у маёй асобе паўстаў перад табой - усё будзе добра, Раймалы-ага. Нішто не будзе мне даражэй, чым ведаць, што радасць я табе змагу даць дзявочай ласкавай сваёй песняй і каханнем самаадданым. Ува мне не сумнявайся, Раймалы-ага. Але калі ты сумнення перамагчы не зможаш, калі ты зачыніш перада мною дзверы да сябе, то і тады, кахаючы цябе без меры, буду мець за гонар з табою спаборнічаць у майстэрстве, гатовая да любых выпрабаванняў.

- Пра што ты гаворыш? Што значыць выпрабаванне словам, Бегімай? Чаго варта спаборніцтва ў майстэрстве, калі ёсць выпрабаванні яшчэ страшней - каханнем, якое не ладзіць з тым парадкам, у якім мы жывём. Не, Бегімай, не абяцаю я спаборнічаць у красамоўстве з табою. Не таму, што сілы не хопіць, не таму, што слова памерла ўва мне, не таму, што голас мой канае. Я толькі магу захапляцца табой, Бегімай. Я толькі магу кахаць цябе на гора сабе, Бегімай, і толькі ў каханні з табою спаборнічаць, Бегімай.

З гэтымі словамі Раймалы-ага ўзяў дамбру, настроіў яе на новы лад і заспяваў новую песню, заспяваў, як у былыя гады - то як вецер, якога ледзь чуць у траве, то як гром, які грукоча ў бела-блакітным небе. З таго часу і засталася на зямлі тая песня. Песня «Бегімай»:

«...Калі ты прыйшла здалёку, каб выпіць вады з крыніцы, я, як вецер сустрэчны, дабягу і да ног тваіх прыпаду, Бегімай. Калі ж сёння дзень самы апошні мне лёсам наканаваны, то сёння не памру я, Бегімай, і навекі не памру я, Бегімай, ажыву і зноў буду жыць, Бегімай, каб не застацца без цябе, Бегімай, без цябе, як без вачэй, Бегімай...»

Вось так ён спяваў тую песню «Бегімай». Той дзень надоўга застаўся ў памяці людской. Колькі размоў адразу закіпела вакол Раймалы-ага і Бегімай! А калі выпраўлялі нявесту да жаніха, сярод святочных белых юртаў, сярод коннікаў на святочных конях, сярод яркага святочнага гурту людзей, на чале каравана, які праводзіў нявесту, гарцавалі Раймалы-ага і Бегімай з песнямі-пажаданнямі дабра. Побач ехалі яны, стрэмя ў стрэмя ехалі яны, звярталіся да бога яны, да добрай сілы звярталіся яны, маладым шчасця жадалі яны, на домбрах ігралі яны - то ён, то яна, то ён, то яна...

Не пазнавалі людзі старога спевака Раймалы-агу. Зноў голас звінеў, як раней, зноў гнуткім і спрытным ён стаў, як раней, а вочы свяціліся, як дзве лямпы ў белай юрце на зялёным лузе. Нават конь яго Сарала ганарліва выгнуў шыю.

Але не ўсім гэта было даспадобы. Былі і такія, якія, гледзячы на Раймалы-агу, пляваліся. Сваякі і супляменнікі яго - баракбаі, так называўся іх род, абураліся. Баракбаі злаваліся. Куды гэта варта - Раймалы-ага страціў розум на старасці гадоў. Яны пачалі нагаворваць брату яго Абдзільхану. Як жа мы будзем цябе валасным выбіраць, засмяюць нас іншыя на выбарах, калі стары сабака Раймалы-ага нас на пасмешышча выстаўляе? Чуеш, як спявае, як жарабок малады ржэ? А яна, дзеўка гэта, чуеш, што адказвае? Сорам! На вачах у людзей круціць галаву яму. Не да дабра. Нашто звязвацца з гэтай дзеўкай? Прыструніць яго трэба, каб няслава не пайшла па аулах...

Абдзільхан даўно ўжо трымаў зло на бесталковага брата, які дажыў да сівых валасоў і нічога не нажыў. Думаў: пастарэў, пасталеў; і тут на табе, увесь род баракбаеў няславіць.

І тады прыналёг на каня свайго Абдзільхан, прабіваючыся да брата праз натоўп, і крычаў, пагражаў бізуном: «Апамятайся! Дамоў едзь!» Але не чуў і не бачыў яго старэйшы брат, які быў заняты мілагучнымі песнямі. А паклоннікі - тыя, хто шчыльным гуртам на конях абкружылі спевакоў, тыя, хто ў песнях кожнае слова лавілі, Абдзільхана ўмомант адціснулі і паспелі з розных бакоў па шыі бізуном агрэць. Разбярыся тады, хто руку прыклаў. Паскакаў Абдзільхан...

А песні спяваліся. У тую хвіліну новая песня прасілася з сэрца на волю.

«...Калі марал закаханы сяброўку кліча раніцай, яму цясніна ўтуруе рэхам горным», - спяваў Раймалы-ага.

«...Калі ж лебедзь, які разлучаны з лебядзіхай белай, на сонца раніцай гляне, то сонца ён убачыць кругам чорным», - адказвала песняй Бегімай.

І так яны спявалі ў гонар маладых - то ён, то яна, то ён, то яна...

Не ведаў Раймалы-ага ў час самазабыцця, з якой кіпучай злосцю ў грудзях памчаўся брат Абдзільхан, з якой крыўдай і помстай нясцерпнай рушылі за ім сваякі, увесь баракбаеў род. Якую ў змове расправу прыгатавалі яны яму, не знаў...

А песні спяваліся - то ён, то яна, то ён, то яна...

Імчаў Абдзільхан, да сядла прыгнуўшыся, чорнай хмарай. Да аула, дахаты! Сваякі, як воўчая зграя, побач ехалі і крычалі на скаку:

- Брат твой страціў розум! Бяда! Яго лячыць хутчэй трэба!

А песні спяваліся - то ён, то яна, то ён, то яна... Так з песнямі праводзілі яны вяселле да месца. Тут на развітанне яшчэ раз праспявалі пажаданні дабра. І, звяртаючыся да людзей, сказаў Раймалы-ага, што шчаслівы тым, што дажыў ён да гэтых дзён, калі лёс яму ва ўзнагароду паслаў роўнага акына, спявачку маладую Бегімай. Сказаў, што, толькі стукаючы крамень аб крамень - агонь успыхвае; і ў мастацтве - слова, спаборнічаючы са словам, дасягае вяршыняў. Але звыш усяго, звыш магчымага шчасця, ён шчаслівы тым, што на зыходзе жыцця, як на захадзе сонца з усяе моцы палае, так запалала ў ім каханне.

- Раймалы-ага! - яму ў адказ сказала Бегімай. - Мара мая здзейснілася. Я буду ісці ўслед за табой. Толькі загадай. Каб песня з песняй спалучаліся, каб кахаць мне цябе і быць тваёй каханай. З тым жыццё сваё табе даручаю без аглядкі.

Так спяваліся песні.

І тут навідавоку ўсяго стэпавага народу ўмовіліся яны сустрэцца праз дзень на кірмашы вялікім, дзе будуць спяваць для ўсіх, хто прыехаў.

У той жа час тыя, што параз'язджаліся з провадаў, вестку разнеслі па ўсёй акрузе аб тым, што Раймалы-ага і Бегімай на кірмашы будуць спяваць!

- На кірмаш!

- На кірмаш коней сядлайце!

- На кірмаш акынаў слухаць прыязджайце!

Пагалоска людская рэхам ляцела:

- Вось свята будзе!

- Вось пацеха!

- Вось хараство!

- Якая ганьба!

- Як здорава!

- Бессаромнасць якая!

А Раймалы-ага і Бегімай рассталіся пасярод дарогі:

- Да кірмаша, родная Бегімай!

- Да кірмаша, Раймалы-ага!

І, аддаляючыся, яшчэ крычалі з сядла:

- Да кірмаша!

- Да кірмаша, Раймалы-ага!

Дзень быў на зыходзе. Вялікі стэп спакойна захінаўся белай летняй смугой. Паспела трава, гаркава пахла, прахалодай свежай веяла пасля дажджу ў гарах, ляцелі каршуны перад заходам сонца нізка і няспешна, пасвіствалі птахі, славячы вечар мірны.

- Якая цішыня, якая любата! - сказаў Раймалы-ага, гладзячы каня па грыве. - Ах, Сарала, ах, стары, мой слаўны конь, няўжо жыццё такое прыгожае, што нават на зыходзе дзён так кахаць можна?

А Сарала ішоў сабе дарожнай ступой, пафыркваў, спяшаючыся дахаты, каб ногі адпачылі, бо цалюткі дзень хадзіў пад сядлом, вады рачной яму папіць хацелася, у полі папасвіцца пры месячным святле.

А вось і аул ля ракі. Вось юрты, вось агні вясёлыя дымам страляюць.

Раймалы-ага злез з каня. Прысеў адпачыць каля ачага, знадворку. Але тут нехта падышоў. Суседскі хлопец.

- Раймалы-ага, вас просяць людзі ў юрту.

- Якія людзі?

Пераступіўшы парог, убачыў Раймалы-ага старэйшын роду, якія сядзелі цесным паўкругам, і сярод іх, крыху збоку - брата Абдзільхана. Той быў пануры. Вочы не падымаў, як быццам нешта хаваў у іх.

- Мір вам! - прывітаў Раймалы-ага сваякоў. - Ці не здарылася бяда?

- Цябе мы чакаем, - прамовіў самы галоўны.

- Калі мяне, то я тут, - адказаў Раймалы-ага, - і збіраюся месца выбраць, каб сесці ў крузе.

- Пачакай! Спыніся ў дзвярах! - пачуў ён загад.

- Што гэта значыць? Пакуль я гаспадар гэтай юрты.

- Не, ты не гаспадар! Не можа быць гаспадаром стары чалавек, які страціў розум.

- Пра што вы?

- Пра тое, што з гэтага часу ты дасі клятву нідзе і ніколі не спяваць, не хадзіць нікуды і зусім выкінуць з галавы тую дзеўку, з якой ты сягоння спяваў брыдкія песні: забыў пра сваю пярэстую бессаромную бараду, забыў пра гонар свой і наш. Дык пакляніся! Што на вочы ёй ты больш ніколі не трапіш!

- Дарэмна траціце вы словы. Я паслязаўтра на кірмашы буду з ёй спяваць, пры ўсім народе.

Тут галасы ўзняліся:

- Ды ён жа нас зняславіць!

- Пакуль не позна, адмаўляйся!

- Ды ён з глузду з'ехаў!

- Ды ён, і праўду, крануўся з розуму!

- Ану цішэй! Памаўчыце! - навёў парадак галоўны суддзя. - Дык вось, Раймалы-ага, ты ўсё сказаў?

- Я ўсё сказаў.

- Вы чулі, патомкі рода Баракбая, што супляменнік наш, грэшны Раймалы, сказаў?

- Мы чулі.

- Тады паслухайце, што я скажу. Напачатку табе скажу, няшчасны Раймалы. Усё жыццё ў беднасці, у гулях правёў ты, спяваў, на дамбры брынкаў, камедыянтам быў. Ты ўсё сваё жыццё патраціў, каб пацяшаць другіх. Табе мы даравалі тваю распуснасць, калі ты быў маладым. Цяпер ты стары, цяпер ты смешны. Пара пра смерць падумаць, пра пакорлівасць. А ты на забаву і зласлоўе чужым аулам з той дзеўкай звязаўся, як ветрагон апошні, зняважыў звычаі, законы і не жадаеш скарыцца нам, дык няхай пакарае цябе бог, сам на сябе наракай. Цяпер другое слова. Устань, Абдзільхан, ты брат яго адзінакроўны, ад адных бацькоў, і ты апора наша і надзея. Цябе мы валасным хацелі бачыць ад імя ўсіх баракбаеў. Але брат твой здурнеў зусім, ён сам не разумее, што робіць, і можа стаць перашкодай у гэтай справе. А таму ты можаш зрабіць з ім так, каб здурнелы Раймалы не няславіў нас на людзях, каб ніхто не мог нам плюнуць у вочы, каб на пасмешышча аддаць не адважыўся род баракбаеў!

- Ніхто мне не прарок і не суддзя, - загаварыў Раймалы-ага, папярэджваючы Абдзільхана. - Мне шкада вас, якія сядзяць тут і не сядзяць, вы памыляецеся, вы вырашаеце тое, што немагчыма вырашаць. Не ведаеце вы, дзе ісціна, дзе шчасце на гэтым свеце. Няўжо нельга спяваць, калі хочацца спяваць, няўжо сорамна кахаць, калі каханне прыходзіць, падараванае богам на вяку? Гэта ж самая вялікая радасць на зямлі - каханню радавацца людскому. Калі і вы мяне лічыце вар'ятам толькі таму, што я спяваю, і ад кахання, якое прыйшло няўчасна, не адступаю,і радуюся яму, то я пайду ад вас. Пайду, свет клінам не сышоўся. Зараз жа сяду на Саралу, паеду да яе, каб з'ехаць разам у край іншы, каб не трывожыць вас ні песнямі, ні паводзінамі сваімі.

- Не, не пойдзеш! - усклікнуў грозна Абдзільхан, які ўвесь гэты час маўчаў. - Адсюль ты нікуды не выйдзеш. Ні на які кірмаш табе няма ходу. Цябе лячыць мы будзем, пакуль твой розум не знойдзе сябе.

З гэтымі словамі брат схапіў дамбру.

- Вось так! - І вобземлю кінуў, растаптаў яе, як бык раз'юшаны топча пастуха. - З гэтага часу ты спяваць забудзеш! Эй, вы, прывядзіце клячу гэтую, Саралу! - І падаў знак.

І тыя, што на двары стаялі напагатове, ад канавязі хутка падагналі Саралу.

- Зрывай сядло! Кідай сюды! - загадаў Абдзільхан і выхапіў аднекуль сякеру. Сядло сек ён сякерай, аж ляцелі трэскі.

- Вось! Нікуды ты не паедзеш! Ні на які кірмаш! - І ў злосці парэзаў конскую збрую, адно стрэмя ў адзін бок, другое ў другі бок.

Са страху пачаў кідацца Сарала, прысядаў, хрыпеў, грыз цуглі, быццам ведаў, што і яго чакае такі ж лёс.

- Дык значыць, ты на кірмаш сабраўся? На Сарале верхам? Дык паглядзі! - лютаваў Абдзільхан.

І тут жа сваякі звалілі Саралу з ног, валасяным арканам звязалі каня. А Абдзільхан магутнай пяцярнёй, схапіўшы каня за храп, задраўшы яму галаву, над горлам безабаронным нож занёс.

Ірвануўся з усяе сілы Раймалы-ага з рук, што трымалі яго.

- Спыніся! Не забівай каня!

Але не паспеў. Бо кроў струменем гарачым лінула з-пад нажа, у вочы лінула, як цемра сярод дня. І ўвесь у крыві, якая яшчэ дымілася, абліты крывёю Саралы, з зямлі, хістаючыся, устаў Раймалы-ага.

- Дарэмна! Я ж пешшу пайду! Я на каленях папаўзу! - адказаў зганьблены спявак, выціраючыся палою.

- Не, і пешшу ты не пойдзеш! - сказаў Абдзільхан. - Табе адсюль не адысці ні на крок! - І нечакана закрычаў: - Хапайце! Глядзіце, ён вар'ят! Звяжыце яго, а не то чаго-небудзь наробіць.

Тут крыкі ўзняліся:

- Сюды вяроўку!

- Скруціце рукі!

- Круці тужэй!

- Ён звар'яцеў! Клянуся!

- Глядзі, вочы якія!

- Ён страціў розум, ей-ей!

- Цягніце яго сюды, да бярозы!

Ужо стаяў месяц высока над галовамі. Стаяла цішыня. Зусім ціха было на небе і на зямлі. Прыйшлі нейкія шаманы, вогнішча расклалі і ў дзікім танцы выганялі злы дух, які зацьміў розум вялікага песняра.

А ён стаяў, прывязаны да бярозы, і рукі яго былі туга сцягнуты за спіною.

Потым прыйшоў мула, каб чытаць малітвы з карана. На правільны шлях настаўляў мула.

А ён стаяў, прывязаны да бярозы, з рукамі, якія былі сцягнуты за спіною.

І, звяртаючыся да брата Абдзільхана, заспяваў Раймалы-ага:

«Апошні змрок забіраючы з сабою, прыходзіць ноч, і дзень наступны з раніцай прыйдзе зноў. Але для мяне з гэтага часу святла няма. Ты сонца адабраў у мяне, няшчасны брат мой Абдзільхан. Ты рады, панура радуешся, што разлучыў мяне з каханай, ад бога пасланай на зыходзе гадоў. Але знаў бы ты, якое шчасце я нашу з сабою, пакуль дыхаю, пакуль не перастала біцца сэрца. Ты прывязаў мяне, прыкруціў пятлёй да дрэва, а я не тут зараз, няшчасны брат мой Абдзільхан. Тут толькі цела тленнае маё, а дух мой, як вецер, прабягае адлегласці, як дождж, зліваецца з зямлёй, я кожнае імгненне з маёй каханай неразлучны, як голас яе, як само яе дыханне з ёй. Калі яна прачнецца на світанні, я казярогам дзікім з гор да яе прыбягу і буду чакаць на каменнай строме, калі яна з юрты выйдзе ўранку. Калі яна агонь запаліць, я стану дымам салодкім, абвейваць яе я буду. Калі яна паскача на кані і цераз брод рачны перабірацца пачне, я буду пырскамі ляцець з-пад капыт яе каня, я буду пырскамі халадзіць яе твар і рукі. Калі ж заспявае яна, я песняю буду...»

Над галавою ледзь чутно зашалясцелі галінкі па долку. Дзень наставаў. Даведаўшыся, што Раймалы-ага страціў розум, паглядзець на яго прыехалі суседзі. Не злазячы з коней, яны збіліся ў гурт, трымаючыся на адлегласці.

А ён стаяў у парваным адзенні, прывязаны да бярозы. І песню спяваў, тую песню, якая славутай стала пасля:

 

          З чорных гор калі пойдзе качэўе,

          Развяжы мне рукі, брат мой Абдзільхан.

          З сініх гор калі пойдзе качэўе,

          Дай мне волю, брат мой Абдзільхан.

          Не гадаў я, не думаў, што табою буду

          Звязаны я па руках і па нагах.

          З чорных гор калі пойдзе качэўе,

          З сініх гор калі пойдзе качэўе,

          Развяжы мне рукі, брат мой Абдзільхан,

          Сам я ў неба дарогу знайду.

 

          З чорных гор калі пойдзе качэўе,

          Я на кірмаш не траплю, Бегімай.

          З сініх гор калі пойдзе качэўе,

          Не чакай мяне там, Бегімай.

          Мы з табою спяваць там не будзем,

          Конь мой не паспее, сам я не дайду.

          З чорных гор калі пойдзе качэўе,

          З сініх гор калі пойдзе качэўе,

          На кірмаш не прыйду, Бегімай.

          Бо я ў неба дарогу знайшоў...

 

Вось якая яна, гісторыя гэтая...

Цяпер, па дарозе на Ана-Бейіт, праводзячы Казангапа ў апошні шлях, пра гэта ўсё думаў неадчэпна Едыгей.

 

XI

 

Цягнікі ў гэтых мясцінах ішлі з усходу на захад і з захаду на ўсход. А па абодвух баках чыгункі тут ляжалі, вялікія пустынныя прасторы - Сары-Азекі, Сярэдзінныя землі жоўтых стэпаў...

У гэтых мясцінах адлегласці вымяраліся адносна чыгункі, як ад Грынвічскага мерыдыяна...

А цягнікі ішлі з усходу на захад і з захаду на ўсход...

 

Мінаваўшы вельмі доўгі праезд уздоўж чырвонапясчанай стромы Мала-Кумдычап, дзе некалі кружыла Найман-Ана ў пошуках свайго сына-манкурта, яны апынуліся на подступах да Ана-Бейіта. І тут здарылася першая нечаканка. Яны напароліся на перашкоду - агароджу з калючага дроту.

Едыгей спыніўся першы - вось табе і раз! Ён нават прыўстаў на страмёнах і паглядзеў направа, паглядзеў налева - наколькі ахапіць вокам, нітаваўся паўсюль непраходны калючы дрот, начэплены ў некалькі радоў на жалезабетонныя чыгунныя слупы.

Ззаду спыніліся трактары. Першым выскачыў з кабіны Сабітжан, за ім Доўгі Эдыльбай.

- Што такое? - махнуў рукой Сабітжан на агароджу. - Не туды патрапілі, ці што? - запытаўся ён у Едыгея.

- Чаму не туды? Туды, ды толькі вось дрот узяўся аднекуль, каб яго чорт узяў!

- Няўжо яго раней не было?

- Не было.

- Што рабіць цяпер? Як мы паедзем далей?

Едыгей прамаўчаў. Ён і сам не ведаў, што рабіць.

- Эй, ты! Ану спыні трактар! Хопіць тарахцець! - раздражнёна кінуў Сабітжан Калібеку, што высунуўся з кабіны.

Той заглушыў матор, за ім замоўк і экскаватар. Стала ціха. Зусім ціха.

Вялікі саразекскі стэп распасціраўся пад небам ад краю і да краю зямлі, але праходу да Ана-Бейіцкага могільніка не было.

Першы парушыў маўчанне Доўгі Эдыльбай:

- А што, Едыке, раней дроту тут не было?

- Зроду не было! Першы раз бачу.

- Выходзіць, што абгарадзілі зону спецыяльна. Для касмадрома, напэўна? - выказаў здагадку Доўгі Эдыльбай.

- Відаць. Інакш нашто столькі працы - у голым стэпе такую агароджу ставіць. Некаму ж прыйшло ў галаву. Што ўздумаецца, тое і робяць, каб іх чорт узяў! - вылаяўся Едыгей.

- Ды што тут лаяцца! Трэба было даведацца, перш чым выязджаць на пахаванне ў такую далеч, - панура сказаў Сабітжан.

Настала цяжкая паўза. Буранны Едыгей непрыязна глянуў зверху ўніз, з вышыні Каранара на Сабітжана, які стаяў побач.

- Ты вось што, родны, пацярпі крыху, не мітусіся, - сказаў ён як мага спакойней. - Раней тут не было калючага дроту, адкуль было ведаць?

- Вось пра гэта і гаворка, - буркнуў Сабітжан і адвярнуўся.

Зноў змоўклі. Доўгі Эдыльбай нешта меркаваў.

- Што ж рабіць цяпер, Едыке? Што рабіць? Ці ёсць іншая дарога на могільнік?

- Павінна быць. Чаму ж не? Ёсць тут дарога, кіламетраў пяць управа, - адказаў Едыгей, азіраючыся па баках. - Давайце рушым туды. Не можа быць, каб без праезду - ні туды ні сюды.

- Гэта дакладна, што там ёсць дарога? - задзірліва ўдакладніў Сабітжан. - А то якраз атрымаецца - ні туды ні сюды!

- Ёсць, ёсць, - запэўніў Едыгей. - Сядайце, паехалі. Не будзем марнаваць час.

І яны зноў рушылі. Зноў затарахцелі ззаду трактары. Паехалі ўздоўж дроту.

Едыгей перажываў. Ён быў вельмі збянтэжаны гэтым. Як жа так, злаваў ён у душы, пазакрывалі, агарадзілі ўсё вакол, а на могільнік дарогі не паказалі. Вось справы, вось жыццё! І, аднак, у яго была надзея - павінен быць нейкі ўказальнік і на гэтым, паўднёвым, баку.

Так яно і сталася. Выехалі проста да шлагбаўма.

Набліжаючыся да шлагбаўма, Едыгей звярнуў увагу на належную трываласць прапускнога пункта: моцныя бетонныя маналіты па краях, каля самага праезду з краю дарогі цагляны дамок з шырокім, скрозь суцэльным шклом, зверху, на плоскім даху, былі ўстаноўлены два пражэктары. Ад шлагбаўма далей ішла асфальтаваная дарога. Едыгей затурбоціўся.

Пры іх паяўленні з памяшкання для паставых выйшаў зусім яшчэ маладзенькі бялявы салдат з аўтаматам цераз плячо - руляй уніз. Абцягваючы на хаду гімнасцёрку і папраўляючы фуражку на галаве дзеля большага сур'ёзу, ён спыніўся ля паласатага шлагбаўма з непрыступным выглядам. І ўсё ж спачатку павітаўся, як толькі Едыгей падышоў да самай перакладзіны, якая перагароджвала дарогу.

- Добры дзень, - казырнуў вартавы, глянуўшы на Едыгея светла-блакітнымі, яшчэ дзіцячымі вачамі. - Хто такія? Куды накіраваліся?

- Ды мы тутэйшыя, салдат, - адказаў Едыгей, усміхаючыся хлапечай строгасці вартавога. - Вось вязём чалавека, старога нашага, пахаваць на могільніку.

- Без пропуску нельга, - адмоўна пакруціў галавой маладзенькі салдат, з асцярогай адхіляючыся ад Каранаравай зубатай пашчы, якая жавала жвачку. - Тут ахоўная зона, - растлумачыў ён.

- Разумею, але нам жа на могільнік. Ён тут недалёка. Што тут такога? Пахаваем і назад. Ніякай затрымкі.

- Не магу. Не маю права, - адказаў вартавы.

- Паслухай, родны. - Едыгей нахіліўся з сядла так, каб лепей было відаць яго баявыя ордэны і медалі. - Не староннія мы. Мы з раз'езда Баранлы-Бураннага. Чуў, пэўна. Мы свае людзі. Пахаваць вось трэба. Мы толькі на могільнік і назад.

- Ды я ж разумею, - пачаў быў вартавы, паціскаючы плячамі, але тут не ў час падышоў Сабітжан з напускным выглядам важнага, дзелавога чалавека.

- Што такое? У чым справа? Я з аблпрадсавета, - заявіў ён. - Чаму затрымка?

- Таму што нельга.

- Я ж кажу, таварыш паставы, што з аблпрафсавета.

- А мне ўсё роўна, адкуль вы.

- Як гэта так? - сумеўся Сабітжан.

- А так, ахоўная зона.

- Тады нашто доўгія размовы? - абразіўся Сабітжан.

- А хто доўга гаворыць? Я вось тлумачу з павагі да чалавека на вярблюдзе, а не вам. Каб яму было зразумела. А наогул я не маю права ўступаць у гаворку з пабочнымі асобамі. Я на пасту.

- Значыць, праезду на могільнік няма?

- Не. Не толькі на могільнік. Тут праезду няма нікому.

- Ну тады што гаварыць! - раззлаваўся Сабітжан. - Я так і ведаў! - кінуў ён Едыгею. - Так і ведаў, што глупства атрымаецца! Дык не! Куды там! Ана-Бейіт! Ана-Бейіт! Вось табе і Ана-Бейіт! - І з гэтымі словамі ён, узлаваны, адышоў, сплёўваючы злосна і нервова.

Едыгею стала няёмка перад маладзенькім вартавым.

- Прабач, сынок, - сказаў ён яму па-бацькоўску. - Зразумелая рэч. Ты службу нясеш. Але нябожчыка цяпер куды падзець? Гэта ж не бервяно, каб скінуў ды паехаў.

- Ды я разумею. А што я магу? Мне як скажуць, так я павінен і зрабіць. Я ж не начальнік тут.

- Та-ак, спра-вы, - разгублена працягнуў Едыгей. - А сам жа ты адкуль родам?

- Вологодскі я, бацька, - праокаў вартавы сарамліва і, па-дзіцячы не хаваючы радасць, усміхнуўся, бо прыемна было адказваць яму на гэтае пытанне.

- Дык што, у вас у Волагдзе таксама так - на могільніку вартавыя стаяць?

- Ды што ты, бацька, нашто! Але тут жа закрытая зона. Ды ты, бацька, сам служыў і ваяваў, гляджу, нябось, ведаеш, служба ёсць служба. Хачу ці не хачу, але абавязак. Куды падзенешся?

- Яно-то так, - згадзіўся Едыгей, - толькі куды цяпер нам з нябожчыкам?

Яны замоўклі. І тады, падумаўшы, салдацік са спачуваннем паглядзеў на Едыгея, а потым матлянуў бялявай сваёй галавой:

- Не, бацька, не магу! Не маю права!

- Што ж, - толькі і сказаў канчаткова разгублены Едыгей.

Яму было вельмі цяжка павярнуцца тварам да сваіх спадарожнікаў, таму што Сабітжан усё больш распаляўся недарэчным гневам. Во падышоў да Доўгага Эдыльбая.

- Я ж гаварыў! Не трэба было цягнуцца ў такую далеч. Гэта ж забабоны! Марочыце галаву сабе і другім. Якая розніца, дзе пахаваць нябожчыка! Дык не: лопні, падай ім Ана-Бейіт. І ты таксама мне - едзь, без цябе пахаваем! Вось і хавайце цяпер!

Доўгі Эдыльбай моўчкі адышоў ад яго.

- Паслухай, друг, - сказаў ён вартавому, падышоўшы да шлагбаўма. - Я таксама служыў і таксама ведаю такі-сякі парадак. Тэлефон у цябе ёсць?

- Ёсць, канечне.

- Тады так - тэлефануй начальніку па варце. Далажы, што мясцовыя жыхары просяць, каб ён дазволіў праезд на могільнік Ана-Бейіт.

- Як? Як? Ана-Бейіт? - перапытаў вартавы.

- Ана-Бейіт. Так называецца наш могільнік. Патэлефануй, сябар, іншага выйсця няма. Няхай асабіста атрымае дазвол для нас. А мы - будзь упэўнены, акрамя могільніка, нас тут нішто не цікавіць.

Вартавы задумаўся, пераступаючы з нагі на нагу, наморшчыўшы лоб.

- Ды ты не сумнявайся, - сказаў Доўгі Эдыльбай. - Усё па ўставу. На пост прыбылі пабочныя асобы. Ты дакладваеш начальніку варты. Вось і ўся механіка. Што ты на самай справе! Ты абавязаны далажыць.

- Ну добра, - кіўнуў вартавы. - Зараз пазваню. Толькі начальнік варты ўвесь час па тэрыторыі ездзіць, па пастах. А тэрыторыя ж вунь якая!

- Можа, і мне дазволіш быць з табой побач? - папрасіў Доўгі Эдыльбай. - У выпадку чаго падказаць, што да чаго.

- Ну давай, - згадзіўся вартавы.

І яны ўвайшлі ў паставое памяшканне. Дзверы былі адчынены, і Едыгею ўсё было чуваць. Вартавы тэлефанаваў некуды, усё пытаў начальніка варты. А той не аб'яўляўся.

- Ды не, мне начальніка па варце! - тлумачыў вартавы. - Асабіста яго... Ды не. Тут вельмі важная справа.

Едыгей нерваваўся. Куды ж прапаў гэты начальнік па варце? Вось не шанцуе дык не шанцуе!

Нарэшце ён знайшоўся.

- Таварыш лейтэнант! Таварыш лейтэнант! - голасна загаварыў вартавы звонкім усхваляваным голасам.

І далажыў яму, што, маўляў, тут мясцовыя жыхары прыехалі пахаваць чалавека на старым могільніку. Як быць? Едыгей насцярожыўся. Вось каб сказаў лейтэнант - прапусці, і ўсё! Маладзец Доўгі Эдыльбай! Усё ж кемлівы хлопец. Аднак размова вартавога зацягвалася. Цяпер ён увесь час адказваў на пытанні.

- Але... Колькі? Шэсць чалавек. А з нябожчыкам сем. Нейкі стары памёр. А старэйшы ў іх на вярблюдзе. Потым трактар з прычэпам. А за трактарам экскаватар таксама... Так, трэба, гавораць, магілу капаць... Як? А што мне сказаць? Значыць, нельга? Не дазваляецца? Ёсць, слухаюся!

І тут жа пачуўся голас Доўгага Эдыльбая. Відаць, ён выхапіў слухаўку.

- Таварыш лейтэнант! Зразумейце наша становішча. Таварыш лейтэнант, мы прыехалі з раз'езда Баранлы-Бураннага. Куды ж нам зараз? Зразумейце наша становішча. Мы тутэйшыя людзі, мы нічога дрэннага не зробім. Мы толькі пахаваем чалавека і адразу вернемся... Га? Што? Ну як жа так! Ну, прыязджайце, прыязджайце, самі пераканаецеся. З намі стары, франтавіком быў, ваяваў. Растлумачце яму.

Доўгі Эдыльбай выйшаў з каравульнага памяшкання засмучаны, але сказаў, што прыедзе лейтэнант і ўсё вырашыць на месцы. За ім падышоў вартавы і сказаў тое ж самае. Вартавы цяпер адчуваў палёгку, паколькі начальнік варты сам павінен быў вырашыць гэтае пытанне. Ён цяпер спакойна хадзіў узад і ўперад каля паласатай жэрдкі.

Было ўжо тры гадзіны. А яны яшчэ не дабраліся да Ана-Бейіта, хоць і засталося ехаць не так далёка.

Едыгей вярнуўся да вартавога.

- Сынок, ці доўга мы будзем чакаць твайго начальніка? - запытаў ён.

- Ды не. Зараз прымчыцца. Ён на машыне. Тут хвілін дзесяць - пятнаццаць язды.

- Ну добра, пачакаем. Ці даўно гэты калючы дрот тут?

- Даволі-такі даўно. Мы яго ставілі. Я тут служу каля года. Выходзіць, паўгода ўжо, як ачапілі кругом.

- У тым вось і справа. Я ж таксама не ведаў, што тут такая агароджа. З-за гэтага вось і атрымалася. Быццам я цяпер вінаваты, таму што я вырашыў везці сюды хаваць. Тут наш стары могільнік - Ана-Бейіт. А Казангап нябожчык быў вельмі добрым чалавекам. Трыццаць гадоў мы разам прапрацавалі на раз'ездзе. Хацелася як лепш.

Салдат, відаць, адчуў спагаду да Бураннага Едыгея.

- Слухай, бацька, - сказаў ён дзелавіта. - Вось прыедзе начальнік варты лейтэнант Тансыкбаеў, вы яму скажыце ўсё як ёсць. Што ён, не чалавек! Няхай паведаміць вышэй.

- Дзякуй на добрым слове. А інакш як жа нам? Як ты сказаў - Тансыкбаеў? Прозвішча лейтэнанта Тансыкбаеў?

- Але, Тансыкбаеў. Ён у нас нядаўна. А што? Знаёмы? Ён з вашых. Можа, сваяк які будзе?

- Ды не, што ты, - усміхнуўся Едыгей. - Тансыкбаевых у нас, як у вас Івановых. Проста ўспомніў аднаго чалавека з такім прозвішчам.

Тут на пасту зазваніў тэлефон, і вартавы паспяшаўся туды. Едыгей застаўся адзін. Аглянуўся кругом, ці не пакажацца машына на дарозе за шлагбаўмам, задуменна паківаў галавою. «А раптам гэта сын таго вірлавокага? - падумаў ён і сам сябе ў думках вылаяў: - Не хапала яшчэ! Прыйдзе ж такое ў галаву! Колькі іх з такім прозвішчам. Не павінен, не можа быць. З тым Тансыкбаевым рахунак падвялі... Усё-такі ёсць праўда на зямлі! Ёсць! І як бы там ні было, заўсёды будзе праўда...»

Ён адышоў убок, дастаў насоўку і працёр ёю старанна свае ордэны, медалі і ўдарніцкія значкі на грудзях, каб яны блішчалі і каб іх адразу было відаць лейтэнанту Тансыкбаеву.

 

XII

 

А з тым вірлавокім Тансыкбаевым справа выглядала так. У 1956 годзе пад канец вясны ў Кумбельскім дэпо адбыўся вялікі мітынг, са ўсіх станцый і раз'ездаў паз'язджаліся туды чыгуначнікі. Засталіся на месцы толькі тыя, хто дзяжурыў у той дзень на лініі. Колькі ўсялякіх сходаў было на вяку ў Бураннага Едыгея, але той мітынг не забываўся.

Сабраліся ў паравозарамонтным цэху. Людзей набілася - не прашыцца, іншыя нават залезлі наверх, пад самы дах, на кансолях сядзелі. Але самае галоўнае - якія прамовы былі! Пра Берыя высветлілася ўсё, да канца. Заклеймавалі праклятага, ніякага жалю да вылюдка. Да самага змяркання дэпоўскія рабочыя самі лезлі на трыбуну, і ніводзін чалавек не пайшоў, быццам усіх прыкавала да таго месца. І толькі гул галасоў, як лес, шумеў над скляпеннем корпуса. Нехта нават, помніцца, сказаў: «Ну чыста мора перад бурай». Яно так і было. Моцна стукала сэрца ў грудзях, як на фронце перад атакай. І вельмі хацелася піць. У роце перасохла. Але дзе там пры такім мнагалюддзі вады дастанеш?

Не да вады было, даводзілася пакутаваць. На перапынку Едыгей праціснуўся да парторга дэпо Чарнова, які некалі быў начальнікам станцыі. Той сядзеў у прэзідыуме.

- Паслухай, Андрэй Пятровіч, можа, і мне выступіць?

- Давай, калі ёсць ахвота.

- Жаданне ёсць вялікае. Хачу з табой параіцца. Памятаеш, у нас на раз'ездзе працаваў Кутыбаеў, Абуталіп. Кутыбаеў. Ну, яшчэ рэвізор данёс на яго, што ён піша югаслаўскія ўспаміны. Абуталіп там ваяваў у партызанах. І яшчэ там нешта прыпісаў той рэвізор. А гэтыя берыеўскія прыехалі і забралі чалавека. Ён і памёр з-за гэтага, прапаў нізавошта чалавек! Памятаеш?

- Вядома. Жонка яго прыязджала па адну паперу.

- Вось-вось! А потым сям'я паехала некуды. А я вось зараз слухаю і думаю: з Югаславіяй мы сябруем? Сябруем! Чаму ж тады пакутуюць невінаватыя людзі? Абуталіпавы дзеці, відаць, падраслі - ім пара ў школу. Дык трэба ж памагчы ім, каб не калолі ў вочы... Дзеці і так набедаваліся без бацькі.

- Пастой, Едыгей. Ты хочаш пра гэта сказаць у сваім выступленні?

- Ну так.

- А як прозвішча таго рэвізора?

- Ды даведацца можна. Яго я, праўда, больш не бачыў.

- У каго ты зараз даведаешся? А потым ці ёсць дакументальны доказ, што менавіта ён напісаў?

- А хто ж!..

- Слова не падколеш да пратакола... Хто пацвердзіць, дарагі мой Буранны? А раптам выявіцца, што не так? Гэта ж не жартачкі. Ты вось што, Едыгей, не пары гарачкі. Я табе раю напісаць пра ўсё ў Алма-Ату. Напішы ўсё як было, усю гэтую гісторыю, і дашлі ў ЦК партыі рэспублікі. А там разбяруцца. Затрымкі не будзе. Партыя моцна ўзялася за гэтую справу. Сам бачыш.

Разам з усімі на тым мітынгу Буранны Едыгей выкрыкваў гучна і рашуча: «Слава партыі! Лінію партыі адабраем!» А потым нават нехта заспяваў «Інтэрнацыянал». І яго падтрымала мноства галасоў. Усе, як адзін, спявалі вялікі гімн, гімн усіх, хто быў вякамі прыгнечаны. Ніколі яшчэ не даводзілася Едыгею спяваць у такім мнагалюддзі. Як на хвалях узняло і панесла яго ўрачыстае, гордае і ў той жа час горкае ўсведамленне свайго адзіноцтва з тымі, хто ёсць соль і пот зямлі. А гімн камуністаў усё нарастаў, узнімаўся, закіпаючы ў сэрцы адвагай і рашучасцю адстаяць, сцвердзіць права многіх для шчасця многіх.

І з пачуццём радасці Едыгей вярнуўся дахаты. За чаем расказаў Укубале падрабязна пра ўсё, што было на мітынгу. Расказаў і пра тое, як хацеў выступіць і што яму адказаў на тое парторг Чарноў. Укубала слухала мужа, наліваючы яму з самавара чай піялу за піялай, а той усё не мог напіцца.

- Ды што гэта з табой, ты вунь ужо апаражніў увесь самавар! - здзівілася яна, пасміхаючыся.

- Разумееш, там, на мітынгу, яшчэ хацелася піць. Але дзе там, людзей шмат, не пашавяліцца. А потым выскачыў, хацеў напіцца, ды тут гляджу - у наш бок састаў ідзе. Я да машыніста. Свой аказаўся хлапец. Жандос з Тангрэк-Тама. Ну, папіў я ў яго вады! Але хіба гэта той мацунак!

- То я і гляджу, - сказала Укубала, падліваючы яму яшчэ чаю. І дадала: - Вось што, Едыгей, гэта добра, што ты клапоцішся пра Абуталіпавых дзяцей. Але ці не лепей табе самому паехаць у Алма-Ату? А то паперчына - адно, а калі сам з'явішся - другое. Вочы ў вочы з людзьмі будзеш...

- Гэта ты добра надумала... Паеду.

- І да начальства, і вунь сябра твой, Елізараў, колькі кліча ў госці! Адрас пакідае кожны раз. Бяры адпачынак і адпраўляйся. Колькі ў цябе адпачынкаў было за гэтыя гады - на сто гадоў! Вазьмі хоць адзін раз і там, на месцы, вялікім людзям усё раскажаш.

- А што, жонка, ты праўду кажаш. Давай падумаем.

- І не думай. Не той выпадак. Чым хутчэй паедзеш, тым лепей будзе. Афанасій Іванавіч табе дапаможа. Куды ісці, да каго ісці, ён лепш ведае.

- Твая праўда.

- А тым часам нешта купіш і для дому. Дзяўчаткі нашы падраслі. Саўле пойдзе восенню ў школу. У інтэрнаце будзе жыць, ці як? Ты думаў пра гэта?

- Думаў, думаў, а як жа, - схамянуўся Буранны Едыгей. Яго ўразіла, што так хутка падрасла старэйшая дачка, вось ужо і ў школу пара.

- Дык вось, калі думаў, - казала Укубала, - едзь, раскажы людзям аб тым, што мы тут перажылі ў тыя гады. Няхай памогуць сіротам апраўдацца за бацьку. А потым, калі яшчэ будзе час, то пахадзі, паглядзі дачушкам і мне чаго-небудзь, - сказала яна і ўздыхнула.

Едыгей адчуў, як салодка зашчымела ягоная душа: і гэтак надзейна і ўтульна яму стала ў сваёй хаце, і гэтак усцешылі яго жончыны словы, што ён не стрываў - скупая слязіна пакацілася па шчацэ - не паспеў сцерці... і ён, саромеючыся сябе такога, глядзеў і глядзеў на Укубалу. Нібы толькі ўбачыў і зморшчынкі пад вачамі, і прытоеную скруху ў куточках вуснаў. Знаёмая і незнаёмая Укубала. Маці яго дзяцей. На яе скронях бялела тры-чатыры нітачкі, не болей, і ўсё-такі яны таксама сведчылі пра пражытае і перажытае.

...Праз дзень Едыгей быў ужо на станцыі Кумбель - ехаў пасажырам. Але давялося зрабіць ход назад ад Баранлы-Бураннага, каб сесці на алма-ацінскі цягнік. Так ці інакш, трэба было спачатку адбіць тэлеграму Елізараву пра свой прыезд. А гэта можна было зрабіць толькі на станцыі...

На алма-ацінскім пероне Едыгей убачыў Елізарава і ўзрадаваўся бурна, як дзіця.

Елізараў прыветна памахаў яму капелюшом. Вось пашанцавала! Нават не марыў Едыгей, што Елізараў сам яго сустрэне. Бачыліся яны недзе мінулай восенню. Не, не змяніўся Афанасій Іванавіч, хоць быў ужо сталага веку. Такі ж рухавы, хударлявы. Казангап называў яго аргамакам - скакуном чыстай пароды. Гэта была высокая пахвала - аргамак Афанасій. Елізараў ведаў пра гэта і пагаджаўся - няхай будзе па-твойму, Казангап! І дадаваў - стары аргамак, але ж усё-такі аргамак! І на гэтым дзякуй! Звычайна ён прыязджаў у саразекі ў рабочай вопратцы, у кірзавіках, у старой кепцы, а тут быў пры гальштуку, у добрым цёмна-сінім гарнітуры. І гэты касцюм вельмі пасаваў да яго валасоў - ужо напалову сівых.

Пакуль цягнік прыцішваў ход, Афанасій Іванавіч ішоў побач з вагонам, усміхаючыся Едыгею ў акне. Шэрыя вочы яго задаволена свяціліся. Гэта адразу сагрэла Едыгея, і нядаўнія сумненні пакінулі яго. «Добры пачатак, - узрадаваўся ён, - бог дасць, паездка будзе ўдалай».

- Ну, нарэшце прыехаў! Добры дзень, Едыгей! Добры дзень, Буранны! - сустрэў яго Елізараў.

Яны моцна абняліся. Ад мнагалюддзя наўкол, ад радасці Едыгей зусім разгубіўся. Елізараў распытаў пра ўсё і пра ўсіх: як пачуваюцца Казангап, Укубала, Букей, дзеці, хто цяпер начальнік раз'езда, не забыўся папытаць і пра Каранара.

- Ходзіць. Што з ім зробіцца, з Каранарам, раве сабе, - казаў Едыгей. - У саразеках яму воля. Чаго яму там не хапае?

Недалёка ад вакзала стаяла вялікая чорная машына. Такую Едыгей бачыў першы раз. Гэта быў ЗІМ - лепшы аўтамабіль пяцідзесятых гадоў.

- А вось мой Каранар, - пажартаваў Елізараў. - Сядай, Едыгей, - сказаў ён, адчыняючы яму пярэднія дзверцы. - Паедзем.

- А хто ж павядзе машыну? - запытаўся Едыгей.

- Я, - адказаў Елізараў і сеў за руль. - На сконе веку адважыўся, як бачыш. Мы не горшыя за амерыканцаў.

Елізараў упэўнена завёў матор. І перш чым паехаць, пасміхаючыся, запытальна паглядзеў на госця.

- Вось нарэшце ты прыехаў. Выкладвай адразу - ці надоўга?

- Я ж па справе, Афанасій Іванавіч. Як атрымаецца. Але спярша параіцца трэба з вамі.

- Я так і ведаў, іначай цябе адтуль не выцягнеш. Давай так, Едыгей. Зараз мы паедзем дадому. Будзеш жыць у нас. І не пярэч. Ніякіх гатэляў! Ты ў мяне асаблівы госць. Як я ў вас у саразеках, так ты ў мяне. Сыйдын сыйы бар - так жа па-казахску. Павага ад павагі!

- Ды быццам так, - пацвердзіў Едыгей.

- Значыць, вырашылі. І мне весялей будзе. Мая Юля паехала ў Маскву да сына, другі ўнук нарадзіўся.

- Другі ўнук! Віншую! - сказаў Едыгей.

- Так, ты чуеш, другі ўжо! - паўтарыў Елізараў. - Будзеш дзедам, зразумееш мяне! Хоць табе яшчэ далёка. У твае гады ў мяне яшчэ вецер гуляў у галаве. А вось дзіўна, мы з табою разумеем адзін аднаго. Ну, цяпер паехалі. Паедзем праз увесь горад. Вунь бачыш горы, снег на вяршынях? Туды пад горы ў Медэо. Я табе, здаецца, гаварыў, што мой дом у прыгарадзе, амаль у сяле.

- Памятаю, Афанасій Іванавіч, вы гаварылі, каля самай рэчкі. Заўсёды чуваць ваду...

- Зараз пераканаешся. Паехалі. Пакуль яшчэ відно, паглядзі на горад. Прыгожа ў нас цяпер. Вясна. Усё цвіце.

Ад вакзала вуліца ішла наўпрост і здавалася бясконцай, бо паступова набірала вышыню і круцілася. Елізараў ехаў не спяшаючыся. Расказваў пра крамы, установы, адметныя дамы, якія трапляліся ім па дарозе. У цэнтры горада на вялікай адкрытай плошчы стаяў будынак, які Едыгей адразу пазнаў - гэта быў Дом урада.

- Тут ЦК, - кіўнуў Елізараў.

Яны праехалі міма, не падумаўшы нават, што заўтра ім давядзецца прыйсці сюды па справе. І яшчэ адзін будынак пазнаў Буранны Едыгей, калі яны з вуліцы павярнулі ўлева - гэта быў Казахскі оперны тэатр. Праз два кварталы яны зноў павярнулі ў бок гор на дарогу, якая ішла на Медэо. Цэнтр горада застаўся ззаду. Ехалі доўга сярод асабнякоў, агародчыкаў, кветнікаў. Вакол буялі сады.

- Прыгожа, - расчуліўся Едыгей.

- Я вельмі рады, што ты прыехаў вясной, - сказаў Елізараў. - Прыгажэйшай, чым цяпер, Алма-Ата не бывае. Зімой таксама прыгожа. Але ў такі час душа спявае!

- Значыць, добры ў цябе настрой, - парадаваўся Едыгей за Елізарава.

Той востра глянуў на яго шэрымі пухлявымі вачамі, кіўнуў і зрабіўся сур'ёзны. Але ненадоўга, зноў на твары з'явілася ўсмешка, павесялелі вочы.

- Гэтая вясна асаблівая, Едыгей. Перамены ёсць. Таму і жыць стала цікавей, хоць і гады ідуць. Адумаліся, агледзеліся. Ты калі-небудзь хварэў так, каб пасля радасць жыцця адчуць?

- Нешта не помню. Можа, толькі пасля кантузіі...

- Ды ты здаровы, як той вол! - засмяяўся Елізараў. - Я ж не пра тое. Дык вось. Партыя сама сказала першае слова. Вельмі я здаволены. Хоць мяне асабіста і не закранула хіжасць. А вось радасна на душы!

- А я, Афанасій Іванавіч, якраз па такой справе і прыехаў.

- Як гэта? - не зразумеў Елізараў.

- Магчыма, успомніце? Я вам некалі расказваў пра Абуталіпа Кутыбаева.

- Ну як жа, як жа! Цудоўна помню. Вунь яно што. А ты ў корань глядзіш. Малайчына.

- Дык гэта не я малайчына. Укубала параіла. Вось з чаго толькі пачаць? Куды ісці?

- З чаго пачынаць? Гэта мы павінны з табой абмеркаваць. Дома, калі будзем піць чай, не спяшаючыся, абмяркуем, што да чаго. - І, памаўчаўшы, Елізараў шматзначна сказаў: - Вось як час змяніўся, Едыгей, гады тры назад і думкі ў цябе не было б прыехаць па гэтай справе. А цяпер - ніякага страху... Так і павінна быць. Трэба, каб усе мы, усе да аднаго, трымаліся справядлівасці. І каб нікому не было выключэння. Я так разумею.

- Вы чалавек вучоны, разумееце, - узрадаваўся Едыгей. - Хачу, каб Абуталіпавы дзеці раслі са спакойнай душой.

- А дзе ж яны зараз, дзе сям'я?

- Не ведаю, Афанасій Іванавіч. Хутка ўжо тры гады будзе, як з'ехалі некуды...

- Ну нічога. Знойдзем. Зараз галоўнае, гаворачы юрыдычнай мовай, аднавіць Абуталіпаву справу, перагледзець.

- Вось-вось. Вы адразу знайшлі патрэбнае слова. Таму і прыехаў я да вас.

- Малайчына.

Так яно і выйшла. Вельмі хутка, недзе праз тры дні, пасля Едыгеевага вяртання з горада, прыйшла папера з Алма-Аты, дзе чорным па белым было напісана, што былы рабочы раз'езда Баранлы-Буранны Абуталіп Кутыбаеў, які памёр у час судовага следства, поўнасцю рэабілітаваны з прычыны адсутнасці саставу злачынства. Так і было сказана! Папера была прызначана для апавяшчэння ў калектыве, дзе працаваў Кутыбаеў.

Амаль адначасова з гэтым дакументам прыйшло пісьмо ад Афанасія Іванавіча Елізарава. Усё жыццё захоўваў Едыгей гэтае пісьмо сярод самых важных сямейных дакументаў - пасведчанняў аб нараджэнні дзяцей, баявых узнагарод, папер пра франтавыя раненні і працоўных характарыстык.

У той вялікай паштоўцы Афанасій Іванавіч паведамляў, што ён вельмі задаволены хуткім вырашэннем справы і вельмі рады яго рэабілітацыі. Што сам факт гэты - добрая прыкмета часу. Гэта наша перамога над самімі сабой.

Пісаў ён яшчэ, што пасля таго, як Едыгей вярнуўся дахаты, ён яшчэ раз наведаў тыя ўстановы, дзе яны былі разам, і даведаўся пра важныя навіны. Па-першае, следчага Таксынбаева зволілі з работы, ён пазбаўлены атрыманай узнагароды, і цяпер яго судзяць.

Па-другое, пісаў ён, яму паведамілі, што сям'я Абуталіпа Кутыбаева жыве ў Паўладары. (Вось як далёка іх занесла.) Зарыпа працуе настаўніцай у школе. Сямейнае становішча яе - замужняя. Вось такія афіцыйныя весткі паступілі з яе месцажыхарства. І яшчэ пісаў Елізараў, твае падазрэнні, Едыгей, наконт таго рэвізора пацвердзіліся, менавіта ён напісаў данос на Абуталіпа Кутыбаева. «Чаму?» Мне цяжка на гэта адказаць. Я не магу растлумачыць, чым была выклікана такая нянавісць з яго боку да зусім старонняга яму чалавека - Абуталіпа Кутыбаева. Магчыма, гэта як хвароба, як нейкая пошасць, што завалодвае людзьмі ў нейкі пэўны гістарычны час. А магчыма, падобная згуба спрадвечна тоіцца ў чалавеку - і гэта зайздрасць, якая, паволі апустошваючы душу, прыводзіць да жорсткасці. Але якую зайздрасць магла выклікаць да сябе асоба Абуталіпа? Для мяне гэта застаецца загадкай. А вось адносна спосабу расправы, дык стары як свет. У свой час варта было толькі паказаць каго-небудзь, што ён з нягодных, і такога на Бухарскім базары забівалі каменнем, а ў Эўропе спальвалі на вогнішчы. Пра гэта мы з табою многа гаварылі, Едыгей, калі ты прыязджаў. Лішні раз пераконваюся: яшчэ доўга давядзецца людзям выкараняць у сабе гэтую загану - нянавісць да асобы ў чалавеку. Як доўга - нават цяжка прадбачыць. Насуперак усяму гэтаму я слаўлю жыццё за тое, што дабрачыннасць ніколі не вынішчыцца на зямлі. Вось і гэты раз перамагла яна. Няхай дарагой цаной, але перамагла! І так будзе заўсёды, пакуль свет стаіць. Я задаволены, Едыгей, што ты дамогся справядлівасці бескарысліва...»

Шмат дзён хадзіў Едыгей пад уражаннем атрыманага ліста. Здзіўляўся Едыгей таму, як змяніўся ён сам, быццам моцы яму дадалося. Тады ён і падумаў упершыню, што, мабыць, гэта перад блізкай старасцю...

Ліст Елізарава быў нібы нейкім рубяжом - жыццё да пісьма і пасля яго ўсё, што было да пісьма, - адышло, як вада ад берага, усё, што пасля, - спакойна лічыла дні, нібы напамінаючы, што яно будзе цягнуцца доўга, хоць і не бясконца. І радасць спазнаў Едыгей пасля паштоўкі і смутак... Значыць, Зарыпа замужам?.. Гэтая навіна яшчэ раз прымусіла яго перажыць цяжкія хвіліны. Ён і раней, яшчэ да паштоўкі, думаў пра замуства Зарыпы. А ў Алма-Аце, калі ягоныя ўсе думкі былі занятыя гэтай сям'ёй, іхняй бядой, - нешта нібы абрынулася на яго, наляцела, як грымотны цягнік на раз'ездзе, і кінула з адхону вобзем. Што гэта было? Прадчуванне бяды? Дзесьці яно нараджалася, спялела? У якім куточку душы?..

З Алма-Аты ж Едыгей вяртаўся ў прыўзнятым, добрым настроі. Усюды, дзе яны пабывалі з Елізаравым, іх прымалі прыветліва і добразычліва. У той дзень, калі Едыгей пакідаў Алма-Ату, Елізараў накарміў яго абедам у прывакзальным рэстаране. Часу да адыходў цягніка было дастаткова, і яны добра паабедалі і пагаварылі добра і шчыра. Афанасій Іванавіч выказаў тады сваю запаветную думу. Ён, былы маскоўскі камсамолец, які апынуўся ў дваццатыя гады ў Туркестанскім краі і спачатку змагаўся з басмачамі, а потым застаўся тут на ўсё жыццё, каб займацца геалагічнай навукай, лічыў, што зусім недарма ўвесь свет ускладае надзеі на краіну, дзе была здзейснена Кастрычніцкая рэвалюцыя. Як цяжка ні даводзілася разлічвацца за памылкі, але рух наперад па неспазнаным шляху не спыніўся - і ў гэтым сутнасць гісторыі. І яшчэ ён сказаў, што цяпер рух набярэ новую моц. «Калі мы можам сказаць сабе адкрыта пра гэта, значыць, ёсць у нас сілы для будучыні», - сказаў Елізараў.

З гэтым настроем і вярнуўся Буранны да сябе ў саразекі.

Глядзеў на горы, глядзеў на вясеннюю далеч і думаў Едыгей, што ёсць на зямлі верныя людзі - і слову, і справе; такія, як Елізараў, і што без такіх, як ён, чалавеку на зямлі было б цяжка. І яшчэ думаў аб тым, што калі б застаўся жыць Абуталіп, дык зараз бы вунь якім чалавекам быў! Калі б застаўся жывы... Зарыпа чакала б яго да апошняга дня. Дальбог, такая жанчына дачакалася б свайго мужа. А калі няма каго чакаць, то навошта маладой жанчыне нішчыцца ў адзіноце? Мо сустрэнецца добры чалавек. Едыгей ажно расхваляваўся ад гэтых думак. Хацеў пераключыць увагу на нешта іншае, але нічога не атрымалася.

А цягнік ішоў, пакалыхваючыся.

 

          ...З чорных гор калі пойдзе качэўе,

          З сініх гор калі пойдзе качэўе,

          Ты не чакай мяне на кірмашы, Бегімай...

 

...Цягнікі ў тых мясцінах ішлі з усходу на захад і з захаду на ўсход.

А збоч чыгункі ў гэтых мясцінах ляжала вялікая пустэльная пространь - Сары-Азекі - Сярэдзінныя землі жоўтых стэпаў. У гэтых мясцінах любая адлегласць вымяралася ад чыгункі, як ад Грынвічскага мерыдыяна.

А цягнікі ішлі з усходу на захад і з захаду на ўсход.

 

Вялікі каршун-белахвост ляцеў высока ў небе над сваім гняздом, што тулілася да Малакумдычапскай стромы. Ён аблётваў свае ўладанні двойчы - да паўдня і папаўдні.

Уважліва праглядаючы роўнядзь стэпу, заўважаючы ўсё, што варушылася ўнізе, аж да маленькіх жукоў і вёрткіх яшчарак, каршун паволі ляцеў над саразекамі, паважна памахваючы крыламі, паступова набіраючы вышыню, каб як мага далей бачыць пад сабою стэп, і адначасова набліжаўся да аблюбаванага раней месца палявання - да тэрыторыі закрытай зоны. З той пары, як гэты вялікі раён быў агароджаны, тут прыкметна прыбавілася жывога, асабліва птушак, бо лісы і іншыя драпежнікі ўжо не адважваліся забягаць сюды. Затое каршуну агароджа была хоць бы што. Яна яму была хіба на карысць. Але не заўсёды. Тры дні таму ён зверху ўбачыў маленькае зайчаня,і калі каменем кінуўся на яго, дык той паспеў схавацца пад агароджу, а каршук ледзь не напароўся з лёту на шыпы. Ледзь вывернуўся, ледзь ухіліўся, узляцеў крута і злосна ўверх. Некалькі пярынак засталося на агароджы. З той пары каршун як мага далей трымаўся гэтай небяспечнай загарадзі.

У гэты дзень з раніцы - у першы, а цяпер у другі свой залёт - ён заўважыў вялікае ажыўленне людзей і машын на бетоннай пространі касмадрома. Машыны снавалі ўзад і ўперад і асабліва часта кружылі вакол канструкцый з ракетамі. Гэтыя ракеты, нацэленыя ў неба, ужо даўно стаялі асобна на сваіх пляцоўках, і да іх ужо даўно прывык каршун. Але сёння тут нешта незразумелае дзеялася. Задужа многа машын, занадта многа людзей, занадта вялікі рух...

Заўважыў каршун і тое, што той чалавек, які нядаўна прыехаў на вярблюдзе, два трактары і рыжы лахматы сабака стаялі цяпер ля калючага дроту знадворку, быццам бы не маглі яго пераадолець... Рыжы сабака раздражняў каршуна сваім гультаяватым выглядам і асабліва тым, што бадзяўся каля людзей, але каршун не стаў якім-небудзь чынам выказваць свае адносіны да рыжага сабакі, і не папускацца ж каршуну да яго... Ён проста кружыў над гэтым месцам, глядзеў, што будзе далей, што збіраецца рабіць гэты рыжы сабака...

Едыгей падняў свой барадаты твар і ўбачыў у небе каршуна. «Белахвосты, вялікі, - падумаў ён. - Эх, быў бы я каршуном, ніхто мяне не затрымаў бы».

У гэты час наперадзе на дарозе паказалася машына. «Едзе! - узрадаваўся Буранны Едыгей. - Ну, дай божа, усё ўладзіцца!» Газік хутка прымчаўся да шлагбаўма і рэзка спыніўся каля дзвярэй паставога памяшкання. Паставы адразу выцягнуўся і аддаў чэсць начальніку па варце лейтэнанту Тансыкбаеву, як толькі той выйшаў з машыны, і пачаў дакладваць:

- Таварыш лейтэнант, дакладваю вам...

Але начальнік каравула спыніў паставога на паўслове і звярнуўся да людзей, якія стаялі каля шлагбаўма.

- Хто тут пабочныя? Хто чакае? Гэта вы? - спытаў ён, звяртаючыся да Бураннага Едыгея.

- Біз бізрой, карагым. Ана-Бейітке желтэй турып калдык. Калай да болса, жардомдзеш, карагым*, - сказаў Едыгей, стараючыся павярнуцца так, каб малады афіцэр убачыў на грудзях яго ўзнагароды.

* Мы, гэта мы, сынок. Не прапускаюць нас на могільнік. Зрабі што-небудзь, дапамажы нам, сынок.

На лейтэнанта Тансыкбаева гэта не зрабіла ніякага ўражання, ён толькі кашлянуў і, калі стары Едыгей намерыўся зноў загаварыць з ім, холадна перапыніў яго:

- Таварыш, звяртайцеся да мяне на расейскай мове. Я асоба пры выкананні службовых абавязкаў, - растлумачыў ён, хмурачы чорныя бровы над раскосымі вачамі.

Буранны Едыгей вельмі збянтэжыўся:

- Э-э, прабач, прабач. Калі не так, то прабач. - І, ужо зусім разгубіўшыся, змоўк, забыўшыся нават пра тое, што ён яшчэ меў сказаць.

- Таварыш лейтэнант, дазвольце мне далажыць нашу просьбу, - ідучы на дапамогу старому, звярнуўся да афіцэра Доўгі Эдыльбай.

- Расказвайце, толькі карацей, - папярэдзіў начальнік каравула.

- Адну хвіліначку. Няхай прысутнічае пры гэтым сын памершага. - Доўгі Эдыльбай павярнуўся ў бок Сабітжана. - Сабітжан, гэй, Сабітжан, падыдзі сюды!

Але той толькі адмахнуўся:

- Дамаўляйцеся самі.

Доўгаму Эдыльбаю давялося пачырванець.

- Прабачце, таварыш лейтэнант, ён пакрыўдзіўся, што так атрымалася. Гэта сын памершага, нашага старога Казангапа. І тут яшчэ зяць яго, вунь ён, у прычэпу.

Зяць, падумаўшы, што яго завуць, пачаў злазіць з прычэпа.

- Гэтыя дэталі мяне не цікавяць. Гаварыце па сутнасці, - прапанаваў лейтэнант.

- Добра.

Доўгі Эдыльбай пачаў дакладваць - хто яны і адкуль, з якой мэтай і чаму з'явіліся тут. І пакуль ён гаварыў, Едыгей сачыў за тварам лейтэнанта Тансыкбаева, усё больш разумеючы, што нічога добрага з гэтага не выйдзе. Той і стаяў на той бок шлагбаўма толькі для таго, каб безуважна слухаць скаргу пабочных асоб. Едыгей гэтак усё зразумеў. І ўсё тое, што было звязана са смерцю Казангапа, усё тое, што ён зрабіў, каб пераканаць сваіх у перавагах пахавання на могільніку Ана-Бейіт, усе яго спадзяванні, усё тое, у чым ён бачыў сваю сувязь з саразекскай даўніной - усё гэта ўміг зрабілася марнасцю, нічым, усё гэта здалося дарэмным, нікчэмным перад асобай Тансыкбаева. Едыгей стаяў зняважаны ў сваіх лепшых пачуццях. Смешна і крыўдна было яму за баязлівага Сабітжана, які яшчэ толькі ўчора плявузгаў пра багоў, пра людзей, якімі кіруюць па радыё, а цяпер во, нават не пажадаў падысці! Смешна і крыўдна было яму за недарэчна прыбранага ў дывановую покрыўку Бураннага Каранара - нашто і каму гэта трэба было цяпер? Гэты лейтэнант Тансыкбаеў, які нават не пажадаў гаварыць на роднай мове, - няўжо ён мог ацаніць убранне Каранара? Смешна і крыўдна было Едыгею за няшчаснага Казангапавага зяця-алкаголіка, які праехаў далёкі шлях у дрогкім прычэпу, каб быць побач з целам памершага, а цяпер падышоў во і стаяў побач, спадзеючыся, што іх яшчэ прапусцяць на могільнік. Нават за сабаку свайго, за рыжага Жалбарса, смешна і крыўдна было Бураннаму Едыгею - навошта ўвязаўся ён за імі па сваёй добрай волі і чаго цярпліва чакае? Навошта гэта ўсё яму, сабаку? А можа, ён і адчуваў, што кепска будзе яго гаспадару, таму і ўвязаўся за імі, каб быць у такі час побач? У кабінах сядзелі маладыя хлопцы-трактарысты Калібек і Жумагалі - што яны цяпер падумаюць пасля ўсяго гэтага?

Зняважаны і расхваляваны Едыгей вялікім намаганнем волі стараўся заглушыць гнеў, які падымаўся ў ім вялікай хваляй. Не, не меў ён права не саўладаць з сабою, пакуль нябожчык ляжаў у прычэпу. Не да твару старому чалавеку абурацца і павышаць голас. Так думаў ён, сціскаючы зубы, каб не выдаць ні словам, ні жэстам тое, што рабілася ў ім у гэты час.

Як і чакаў Едыгей, пасля размовы Доўгага Эдыльбая з лейтэнантам Тансыкбаевым становішча было не ў іх карысць.

- Нічым не магу вам дапамагчы. Уезд на тэрыторыю зоны пабочным асобам катэгарычна забаронены, - сказаў лейтэнант, выслухаўшы Доўгага Эдыльбая.

- Мы не ведалі пра гэта, таварыш лейтэнант. А іначай мы не прыязджалі б сюды. Але калі так здарылася, што мы аказаліся тут, то папрасіце вышэйшае начальства, каб нам дазволілі пахаваць чалавека. Не везці ж нам яго назад.

- Я ўжо дакладваў па службе. І атрымаў указанне не прапускаць нікога ні па якой прычыне.

- Якая там прычына, таварыш лейтэнант? - здзівіўся Доўгі Эдыльбай. - Сталі б мы шукаць прычыну. Нашто? Што мы там не бачылі, у вашай зоне? Калі б не пахаванне, то нашто нам так далёка ехаць?

- Я ж вам яшчэ раз тлумачу, таварыш пабочны, - сюды ўваходу няма нікому.

- Што значыць пабочны! - нечакана падаў голас зяць-алкаголік, які да гэтага часу маўчаў. - Хто гэта пабочны? Мы пабочныя? - сказаў ён, і твар у яго пачырванеў, і вусны сталі шызыя.

- Менавіта, з якіх гэта часоў? - падтрымаў яго Доўгі Эдыльбай.

Стараючыся трымацца нейкай мяжы, зяць-алкаголік не павысіў голасу, а толькі сказаў, разумеючы, што дрэнна ўмее размаўляць па-расейску, сказаў, глытаючы словы:

- Гэта наш, наш саразекскі могільнік. Зразумей, нарэшце. Усе мы, саразекскія, маем права пахаваць тут свайго чалавека. Калі тут некалі хавалі Найман-Ану, каму магло прыйсці ў галаву, што тут будзе закрытая зона?

- Я не збіраюся распачынаць з вамі спрэчку, - заявіў на гэта лейтэнант Тансыкбаеў. - Як начальнік каравульнай службы я яшчэ раз заяўляю - на тэрыторыю зоны ніякага доступу няма і не будзе.

Усе змоўклі. «Толькі б вытрымаць, толькі б не аблаяць яго!» Угаворваючы сябе, Буранны Едыгей глянуў угору і зноў убачыў таго каршуна, які плаўна кружыў у небе. І зноў пазайздросціў ён гэтай упэўненай і дужай птушцы. І вырашыў, што далей няма чаго выпрабоўваць лёс, прыйдзецца вяртацца. І, глянуўшы яшчэ раз на каршуна, Едыгей сказаў:

- Таварыш лейтэнант, мы паедзем. Але перадай таму, хто там у вас генерал ці яшчэ большы, - так нельга! Я, стары салдат, гавару - гэта няправільна.

- Што правільна, а што не - абмяркоўваць я не маю права. І каб у далейшым вы ведалі, мне загадалі ўсім сказаць, што могільнік падлягае ліквідацыі.

- Ана-Бейіт? - перапытаў Доўгі Эдыльбай.

- Але. Калі яго так называюць.

- А чаму ён перашкаджае, гэты могільнік?

- Там будзе новы мікрараён.

- Нехта ж прыдумаў, - развёў рукамі Доўгі Эдыльбай. - Вам месца не хапае, ці што?

- Так запланавана.

- Слухай, а хто твой бацька? - спытаў, гледзячы ў вочы лейтэнанту Таксынбаеву, Буранны Едыгей.

Той вельмі здзівіўся:

- Гэта яшчэ нашто? Якая вам да гэтага справа?

- Ці твае бацькі не паміралі, ці ты сам не памрэш?

- Гэта не мае ніякіх адносін да справы.

- Добра, давай па справе. Тады давай, таварыш лейтэнант, сюды таго, хто ў вас самы галоўны, няхай мяне выслухае. Я патрабую, каб дазволілі мне выказаць сваю скаргу самаму галоўнаму вашаму начальніку. Скажы, што стары франтавік, саразекскі жыхар Едыгей Жангельдзін хоча сказаць яму некалькі слоў.

- Гэтага я зрабіць не магу. У мяне інструкцыя, як трэба дзейнічаць у такіх абставінах.

- Дык не можаш без інструкцыі? А што ты можаш? - зноў улез у гутарку зяць-алкаголік. І сказаў у адчаі: - Міліцыя на рынку і то лепшая!

- Прашу паводзіць сябе прыстойна! - выпрастаўся, аж збялеў начальнік каравула. - Забярыце гэтага ад шлагбаўма і вызваліце дарогу ад трактароў!

Едыгей і Доўгі Эдыльбай схапілі зяця-алкаголіка і пацягнулі яго прэч, да трактароў на дарозе, а ён усё працягваў крычаць, аглядаючыся:

- Саган жол жатпейдзі, саган жэр да жайпейдзі! Урдым сандзейдзін! Табе і дарогі мала, і зямлі мала! Пляваў я на цябе!

Сабітжан, які ўвесь гэты час маўчаў, змрочна праходжваючыся паблізу, вырашыў даць знаць пра сябе:

- Ну што? Ад варот паварот? А што я казаў? Так яно і павінна было быць! Ана-Бейіт! Бач ты! А цяпер як пабітыя сабакі!

- Гэта хто пабіты сабака? - кінуўся да яго не на жарт узлаваны зяць-алкаголік. - Калі ёсць сярод нас сабака, дык гэта ты, свалата! А яшчэ нос дзярэш! Я - дзяржаўны чалавек! Ды які ты чалавек! Такі, як і гэтыя...

- А ты, п'янтос, язык не распускай! - крыкліва папярэдзіў Сабітжан, каб чуваць было і на пасту. - Я б на іх месцы за такія словы адправіў бы цябе як далей, каб духу твайго блізка не было!

Пасля гэтых слоў Сабітжан павярнуўся спіной, маўляў, пляваць мне на цябе і на тых, хто з табой, і, праяўляючы раптам актыўнасць, па-гаспадарску, моцна і патрабавальна пачаў загадваць трактарыстам:

- А вы чаго раты паразяўлялі? Ану заводзьце машыны! Як прыехалі, так і паедзем! Да д'ябла ўсё! Давай паварочвай! Хопіць! Пабылі дурнямі! Паслухаліся разумнікаў!

Калібек завёў трактар і пачаў асцярожна разварочваць прычэп на выезд, тым часам зяць-алкаголік ускочыў у прычэп і заняў сваё месца каля нябожчыка. А Жумагалі чакаў, калі Буранны Едыгей адвяжа свайго Каранара ад каўша экскаватара. Пабачыўшы гэта, Сабітжан яшчэ болей стаў прыспешваць:

- Чаго вочы вылупіў? Давай заводзь! Круці назад! Пахаваў паважанага нябожчыка... Круці дахаты...

Пакуль Буранны Едыгей садзіўся на вярблюда - трэ было спачатку прымусіць яго прылегчы, потым узгламаздзіцца і зноў падняць жывёліну на ногі, трактары загурчалі і рушылі дамоў. Па сваіх слядах. І нават чакаць не сталі. Гэта Сабітжан, які сядзеў у першым трактары, прыспешваў...

А ў небе кружыў усё той жа каршун. Сачыў за рыжым сабакам, які чамусьці раздражняў яго. І няўцям было каршуну, чаму сабака не пабег, калі рушылі трактары, а застаўся каля чалавека з вярблюдам, чакаў, пакуль той сядзе верхам, каб потым патрухаць следам.

Людзі на трактарах, а за імі - верхнік на вярблюдзе, а за ім - рыжы сабака зноў вярталіся саразекамі паўз Малакумдычапскую строму, дзе на пясчаным грудку было каршунова гняздо. Іншым часам каршун занепакоіўся б, падаў голас, трымаўся б зводдаль, але не спускаў бы вока з чужынцаў; нават паклікаў бы сваю сяброўку, што недзе блізка палявала, каб і яна была побач - раптам трэба будзе бараніць гняздо; але сягоння каршуну турбавацца было няма чаго - дзеці даўно аперыліся...

Хіжак сачыў за людзьмі паводле звычкі бачыць усё, што рабілася ў ягоных уладаннях. Асабліва яго цікавіў рыжы сабака, што неадлучна быў з людзьмі. Што прывязала яго да іх, чаму ён не палюе сам па сабе? Навошта яму такое жыццё? І яшчэ прыцягвала каршунову ўвагу нешта бліскучае на грудзях у чалавека, што ехаў на вярблюдзе. Менавіта таму каршун адразу заўважыў, як чалавек на вярблюдзе раптам крута павярнуў і пачаў абганяць трактары, пакуль яны міналі сухадол. Чалавек паганяў вярблюда ўсё хутчэй і хутчэй, размахваючы плёткай, вярблюд роўна бег, шырока і далёка выкідваючы ногі, а рыжы сабака стараўся не адстаць...

Так было нейкі час, пакуль чалавек на вярблюдзе не абагнаў трактары і не спыніўся ўпоперак дарогі. І трактары затармазілі.

- Што? Што там здарылася яшчэ? - высунуўся з кабіны Сабітжан.

- Нічога. Глушы маторы, - загадаў Буранны Едыгей. - Размова ёсць.

- Якая яшчэ размова? Не затрымлівай.

- Меней балбачы. Хаваць будзем тут.

- Адыдзі! - узлаваўся Сабітжан, торгаючы на шыі гальштук, ужо скамечаны і недалужны. - Я сам буду хаваць на раз'ездзе.

- Слухай, Сабітжан! Бацька твой, ніхто не спрачаецца. Але ж на свеце не ты адзін. Ты паслухай усё-такі. Што здарылася там на пасту, ты сам бачыў, сам чуў. Ніхто не вінаваты. Але падумай пра другое. Калі гэта было, каб мёртвага вярталі з пахавання дамоў? Такога не бывала. Гэта ганьба на нашы галовы. Ніколі такога не было.

- Не я сюды вёз, - запярэчыў Сабітжан.

- Я вёз. Мы!.. Нельга вяртацца з нябожчыкам. Сорам. Падумай. Ганьбы нічым не змыеш.

Тым часам з кабіны экскаватара вылез Доўгі Эдыльбай, з'явіўся і зяць-алкаголік. Экскаватаршчык Жумагалі таксама падышоў даведацца, што здарылася, чаму Буранны Едыгей верхам на Каранары заступаў ім дарогу.

- Слухайце, джыгіты, - казаў ён. - Адвеку так было і будзе. З могілак нябожчыка не прывозяць назад. Каго павезлі хаваць, той павінен быць пахаваны. Вось Малакумдычапская строма. Гэта таксама наша зямля, саразекская! Тут, на Малакумдычапе, Найман-Ана вялікі плач свой мела. Паслухайце мяне, старога Едыгея. Няхай будзе тут Казангапава магіла. І мая магіла таксама няхай будзе тут. Бог дасць самі пахаваеце. Пра гэта буду маліць вас. А цяпер яшчэ не позна, ёсць час - вунь там, на самым абрыве аддадзім нябожчыка зямлі.

Доўгі Эдыльбай глянуў туды, куды паказваў Едыгей.

- Ці праедзе твой экскаватар? - спытаў Жумагалі.

- Ды праедзе, чаму ж не!

- А я кажу, хопіць здзекавацца! Паехалі на раз'езд! - закрычаў Сабітжан.

- Які над табой здзек? Гэта ж здзек будзе, калі нябожчыка прывязем назад, - сказаў яму Жумагалі. - Ты сам падумай.

Усе змоўклі.

- Вось што, вы як хочаце, - сказаў Жумагалі, - а я паеду магілу капаць. Трэба выкапаць яму як глыбей. Пакуль яшчэ час ёсць. Да цемнаты.

І Жумагалі, завёўшы экскаватар, выруліў на абочыну і пакіраваў на пагорак, а адтуль - на строму. Туды ж пайшоў і Доўгі Эдыльбай, за ім - на Каранары Буранны Едыгей.

Каршун раптам убачыў, як людзі заварушыліся на строме. Адна з машын пачала торгацца, выграбаючы зямлю і складваючы яе горбай каля сябе, як суслік ля нары. Тым часам ззаду падпаўзаў трактар з прычэпам. У ім усё гэтак жа сядзеў чалавек каля нечага, загорнутага ў белае.

Каршун зразумеў, што гэтыя прышлыя доўга будуць заставацца на строме, капаючыся ў зямлі. Яму нічога не заставалася, як зрабіць у небе круг, кіруючыся бліжэй да забароннай зоны, каб пацікавіцца, што робіцца там, дзе быў касмадром.

А там ужо другія суткі ішла бесперапынная работа. Удзень і ўночы. Увесь гэты раёй ноччу быў ярка асветлены сотнямі магутных пражэктараў. Было святлей, чым удзень. Дзесяткі цяжкіх і лёгкіх спецыяльных машын, а таксама людзей: вучоных і інжынераў рыхтавалі аперацыю «Абруч».

Антыспадарожнікі, прызначаныя для знішчэння лятальных апаратаў у космасе, стаялі, гатовыя да пад'ёму, на асобай пляцоўцы касмадрома. Паводле ўзгаднення ОСВ-7 яны былі замарожаны да асобнай дамоўленасці, гэтак жа, як падобныя сродкі з амерыканскага боку. Цяпер яны знаходзілі сабе новае прымяненне ў сувязі з экстраннай праграмай па ажыццяўленню транскасмічнай аперацыі «Абруч». Такія ж ракеты-робаты рыхтаваліся да сінхроннага запуску паводле аперацыі «Абруч» і на амерыканскім касмадроме Невада.

Час старту ў саразенскіх шыротах прыпадаў на восем гадзін вечара. Роўна ў восем нуль-нуль ракеты павінны былі стартаваць. Паслядоўна, з інтэрваламі ў паўтары хвіліны, у дальні космас павінны былі памкнуць дзевяць саразекскіх антыспадарожнікавых ракет, прызначаных утварыць у плоскасці «Захад-Усход» пастаяннага дзеяння абруч наўкол зямнога шара супроць пранікнення іншапланетных лятальных апаратаў. Невадскім ракетам-робатам належала ўстанавіць такі ж абруч «Поўнач- Поўдзень».

Дакладна ў тры гадзіны дня на касмадроме Сары-Азек-1 уключылася кантрольна-перадпускавая сістэма «Пяціхвілінка». Праз кожныя пяць хвілін на ўсіх экранах і табло, па ўсіх службах і каналах успыхвалі сігналы, якія дубліраваліся гукам: «Да старта чатыры гадзіны пяцьдзесят пяць хвілін! Да старта чатыры гадзіны пяцьдзесят хвілін...» За тры гадзіны да старта павінна была ўключыцца сістэма «Хвілінка».

Блізка таго часу арбітальная станцыя «Парытэт» паспела перамяніць параметры свайго месцазнаходжання ў космасе, і адначасова былі пераведзены на другі код каналы радыёсувязі бартавых сістэм станцыі, каб выключыць усялякую магчымасць кантактаў з парытэт-касманаўтамі 1-2 і 2-1.

А між тым дарэмна, нікім не пачутыя, з сусвету ішлі бесперапынныя радыёсігналы парытэт-касманаўтаў 1-2 і 2-1. Яны роспачна прасілі не перарываць з імі сувязь. Яны не аспрэчвалі рашэнне Абцэнупра, прапаноўваючы яшчэ і яшчэ раз вывучыць праблемы магчымых кантактаў з леснагрудскай цывілізацыяй, маючы найперш на ўвазе інтарэсы зямлян; яны не настойвалі, згаджаючыся чакаць і рабіць усё, каб іх знаходжанне на планеце Лясныя Грудзі служыла на агульную карысць, але яны пярэчылі супраць аперацыі «Абруч» - супраць той глабальнай самаізаляцыі, што вяла, як яны лічылі, да непазбежнай гістарычнай і тэхналагічнай руціны чалавечага грамадства, на пераадоленне якой спатрэбяцца тысячагоддзі... Але было позна ўжо... Ніхто на свеце не чуў іх, ніхто не здагадваўся, што ў сусветнай прасторы чалавечыя галасы моляць паслухаць іх.

Тым часам на касмадроме Сары-Азек-1 ужо ўключылася сістэма «Хвілінка», няўмольна адлічваючы набліжэнне старту паводле аперацыі «Абруч».

Каршун, зрабіўшы чарговы аблёт, зноў паявіўся над стромай Малакумдычап. Людзі там былі занятыя сваёй справай - яны завіхаліся з рыдлёўкамі. Экскаватар ужо накапаў вялізную горбу зямлі. Цяпер ён запускаў коўш глыбока ў яму, выграбаючы апошнюю меру грунту. Неўзабаве ён перастаў торгацца і адсунуўся ўбок, а людзі пачалі корпацца на дне ямы. Вярблюд быў на тым жа месцы, а рыжы сабака некуды знік. Дзе ён мог быць? Каршун падляцеў бліжэй і, апісваючы плаўны круг над абрывам, убачыў, што рыжы сабака ляжыць пад прычэпам. Сабака адчуваў сябе на выгодзе, яму ніякай справы не было да каршуна. Колькі лятаў сёння над ім, а ён ні разу нават галавы не падняў да неба. Суслік і той, устаўшы стырчма, думае пра небяспеку. А сабаку хоць бы што, пры людзях нічога не баіцца. І клопатаў яму няма. Каршун завіс на імгненне, выціснуў з сябе, нібы дражнячыся, ці то вокліч, ці то крык. Злаваўся на сабаку...

Едыгей узняў галаву. «Зноў белахвост, усё той жа. Ужо каторы раз над галавой. Бач, як добра яму, плыве сабе, гуляе».

З дна ямы падаў голас Доўгі Эдыльбай:

- Ну што, Едыке, паглядзі, капаць яшчэ ці даволі?

Едыгей хмура схіліўся над краем ямы.

- Бадай што даволі, толькі ўнізе трохі трэба шырэй узяць.

Ён узяў малую каністру з вадой і, адышоўшы за экскаватар, зрабіў амавенне, як гэта і трэба было перад малітвай. І тады на душы ў яго паспакайнела - няхай не давялося пахаваць Казангапа на Ана-Бейіце, але затое не будзе ганьбы. Цяпер трэба неяк пастарацца вярнуцца на Баранлы-Буранны да цемені. Абяцалі вярнуцца не пазней шасці. А вось палова пятай ужо. І наперадзе яшчэ пахаванне і зваротны шлях. Гадзіны дзве зойме. Памінкі будуць познім вечарам. Але не хаваць жа чалавека абы-як.

І ён пачаў рыхтаваць сябе да апошняга рытуалу. З-за экскаватара Едыгей выйшаў да людзей з урачыстым, самавітым выразам на твары, важна і задуменна разгладжваючы бараду.

- Сын памерлага раба божага Казангапа Сабітжан, стань з левага боку ад мяне, а вы чацвёра прынясіце цела на край магілы, пакладзіце нябожчыка галавой на захад сонца, - сказаў ён урачыстым голасам. І калі ўсё было зроблена, дадаў: - А цяпер станем тварам да свяшчэннай Каабы. Хай будуць вашыя далоні прад вачмі, думайце пра бога, каб словы і думкі вашыя былі пачутыя ім у гэты час.

Ніякага знаку нязгоды не пачуў ён у адказ. І быў тым задаволены, бо маглі б сказаць: кінь, стары, галаву дурыць, ты ж не мула. Час і так падганяе.

Перш чым пачаць правіць звычай, кланяючыся перад тым направа і налева, а потым зямлі і небу - у знак падзякі тварцу за трывалае збудаванне асноў гэтага свету, сярод якіх чалавек пачувае сябе не выпадковым і не сірочым, а нараджаецца і знікае з урачыстай непарушнасцю ўзнікнення і скону дня і ночы, зноў жа ўбачыў Буранны Едыгей каршуна-белахвоста. Той вісеў у небе, ледзь шавелячы крыламі, але так толькі здавалася, бо ён плыў, робячы прызначаныя сабе кругі. Нібы ўзнімаў на тыя кругі і Едыгееву думку.

А ўнізе на краі ямы, што зеўрала пустатой, ляжаў на насілках загорнуты ў белую кашму Казангап. Гаворачы напаўголаса тое, што прызначана на такі час гаварыць усім і кожнаму, сёння, заўтра і наперад аж да скону гэтага свету, аднолькавым чынам і для тых, каму яшчэ толькі суджана нарадзіцца, - гаворачы напаўголаса тое, што было завяшчана прарокамі, Буранны Едыгей разам з тым імкнуўся дапоўніць яго ўласнымі думкамі, што мелі пачатак ва ўласнай душы і ўласным вопыце. Бо недарма жыве, што ні кажы, чалавек на свеце.

«Калі ты і праўда чуеш, о божа, маю малітву, якую паўтаралі дзяды і прадзеды, калі ты чуў іх, дык пачуеш і мяне. Адно другому не будзе перашкаджаць.

Вось мы стаім тут, на Малакумдычапскай строме каля выкапанай Казангапавай магілы - бязлюдным і дзікім месцы, таму што не ўдалося пахаваць нам яго на спадчынных могілках. А каршун у небе глядзіць на нас, калі стаім мы з раскрытымі далонямі і развітваемся з Казангапам. Ты, вялікі, калі ты ёсць, прабач нам і прымі нябожчыка, раба твайго, літасціва, і калі ён таго заслугоўвае, прызнач душы ягонай вечны супакой. Усё, што ад нас залежала, мы пастараліся зрабіць. Астатняе за табой!

А цяпер, калі ўжо я звяртаюся да цябе, паслухай мяне, пакуль я яшчэ жывы і магу мысліць. Людзі толькі і робяць, што просяць цябе - пашкадуй, памажы, не дай у крыўду! Надта многа чакаюць ад цябе з любога выпадку - і важнага, і мізэрнага. Забойца і той жадае ў душы, каб ты абараніў яго. А ты ўсё маўчыш. Цяжка табе, разумею, маленням нашым няма канца. А ты адзін. Я ж нічога не прашу. Я толькі хачу сказаць у такі час, што я думаю.

Скрушліва ў мяне на душы яшчэ і таму, што спадчынны могільнік наш, дзе знайшла супакой Найман-Ана, цяпер нам недаступны. А таму хачу я, каб і мне суджана было ляжаць на гэтым месцы, на Малакумдычапе, дзе ступала нага яе. Няхай будзе так, каб ляжаць мне побач з Казангапам, якога мы хаваем цяпер. І калі праўда, што душа пасля смерці перасяляецца ў нешта, дык навошта мне быць мурашом, хацелася б мне абярнуцца ў каршуна-белахвоста. Каб лятаць, вунь як той над саразекамі, і глядзець не наглядзецца на зямлю сваю. Вось і ўсё.

А наконт запавету свайго я ўсё скажу маладым, што прыбылі сюды разам са мной. Скажу я ім, што наказ свой даю ім - пахаваць мяне тут. Вось толькі не бачу, хто прашэпча малітву нада мной. У бога яны не вераць і малітваў ніякіх не ведаюць. Бо ніхто не ведае і ніколі не ўведае, ці ёсць бог на свеце. Адны кажуць - ёсць, другія кажуць - няма. І калі я звяртаюся да цябе з малітвамі, дык на самай справе я звяртаюся праз цябе да сябе, і дадзена мне ў такі час мысліць, нібы гэта ты мысліў сам, усемагутны. Бо ў гэтым уся справа! А яны, маладыя, пра гэта не думаюць і малітвай пагарджаюць. Але што яны могуць сказаць сабе і другім у вялікі час смерці? Шкада мне іх. Як спасцігнуць яны патаемнасць сваю чалавечую, калі не ведаюць спосабу ўзвысіцца думкаю так, нібы кожны з нас раптам стаў бы богам? Даруй мне гэта знушчэнства. Ніхто з іх богам не стане, але інакш і ты перастанеш існаваць. Калі чалавек не зможа ўявіць сябе хоць патаемна богам, што заступаецца за ўсіх, а значыць, і за яго, чалавека, дык і цябе, божа, не стане... А мне не хацелася б, каб ты панішчыўся бясследна.

Вось і ўся дума мая і скруха мая. Даруй, аднак, калі што не так сказаў ці падумаў. Я просты чалавек, як магу, так і думаю. Зараз дагавару апошнія словы са свяшчэнных пісанняў, і пачнем пахаванне. Блаславі ж нас на гэтую справу...»

- Амін, - заключыў Буранны Едыгей малітву і, памаўчаўшы, яшчэ раз глянуў на каршуна, з пранізлівым смуткам, паволі абярнуўся тварам да маладзейшых, пра якіх толькі што выказаў сваю думку самому богу. Скончылася гаворка з богам. Перад ім стаялі тыя самыя пяцёра, з якімі ён прыбыў сюды і з якімі належала давесці да канца пахаванне.

- Дык вось, - сказаў ён ім у роздуме, - што належала сказаць у малітве, я сказаў за вас. Цяпер возьмемся за справу.

Скінуўшы пінжак з ордэнамі, Буранны Едыгей палез у яму. Яму памагаў Доўгі Эдыльбай. Сабітжан, як сын нябожчыка, заставаўся збоч, выказваючы сваю жалобу пахіленай галавой, а тыя трое - Калібек, Жумагалі і зяць-алкаголік - знялі з насілак кашмяны куль з целам і апусцілі яго ў магілу на рукі Едыгея і Доўгага Эдыльбая.

«Вось і настаў час разлукі! - падумаў Буранны Едыгей, укладваючы Казангапа на вечны супакой на ложа яго ў глыбіні зямлі. - Даруй, што доўга не маглі знайсці табе месца. Цэлы дзень вазілі то туды то сюды. Але так ужо выйшла. Не па сваёй віне не пахавалі мы цябе на Ана-Бейіце. Але не думай, я гэта не пакіну так. Дайду куды трэба. Пакуль жывы, не змоўчу. А ты будзь спакойны на сваім месцы. Вялікая, неабдымная зямля, а месца табе мала было прызначана тут. Але ты тут не будзеш адзін. Скора і я сабяруся сюды, Казангап. Ты пачакай мяне трохі. І не сумнявайся. Калі бяды якой не здарыцца, калі памру сваёй смерцю, буду і я тут, ляжаць будзем разам. Вось так і пойдзем - з былога ў небылое. А цягнікі будуць ісці саразекамі, і другія людзі будуць замест нас...»

І тут стары Едыгей не вытрываў, усхліпнуў - усё, што было-перабыло за многія гады іх жыцця на раз'ездзе Баранлы-Буранным, уся гэтая, здавалася б, аграмадная працягненасць у часе, усе бядоты, згрызоты і радасці памясціліся ў колькі развітальных слоў і колькі хвілін, якіх хапіла на пахаванне. Як многа і як мала дадзена чалавеку!

- Ты чуеш, Эдыльбай? - сказаў Едыгей, кранаючы яго плячо сваім плячом. - Ты і мяне пахавай тут, каб побач быў. І гэтак жа рукамі сваімі, як гэта рабілі сёння мы, мяне палажы. Ты даеш мне слова?

- Перастань, Едыке, пасля пагаворым. Ты давай вылазь на свет белы. А я тут сам усё дараблю. Супакойся, Едыке, не рві сабе сэрца.

Размазваючы гліну па мокрым твары, Буранны Едыгей падняўся з дна ямы, яму падалі рукі, і ён вылез наверх, плачучы і мармычучы нейкія незразумелыя словы. Калібек прынёс каністру з вадой, каб стары памыўся.

Потым яны кінулі ўніз па прыгаршчы зямлі і пачалі засыпаць магілу з падветранага боку. Спачатку рыдлёўкамі, а потым Жумагалі сеў за руль, пачаў ссоўваць грунт бульдозерам. Потым зноў раўнялі зямлю на магіле рыдлёўкамі...

А каршун-белахвост усё лунаў над імі, назіраючы за воблачкам пылу і за купкай людзей, што рабілі нешта незразумелае на строме. Ён заўважыў нейкае асаблівае ажыўленне сярод іх, калі на месцы ямы пачаў вырастаць свежы гарбяк зямлі. І рыжы сабака тым часам пакінуў сваё месца пад прычэпам і цяпер круціўся каля людзей. Што яму трэба было? Толькі стары вярблюд, упрыгожаны папонай з кутасамі, усё гэтак жа безуважна жаваў сваю жвачку...

Здаецца, людзі збіраліся ад'язджаць. Але не, вось адзін з іх, гаспадар вярблюда, растуліў далоні перад тварам, усе астатнія зрабілі гэтак жа...

Час падышоў. Буранны Едыгей абвёў усіх доўгім, уважлівым позіркам і сказаў:

- Вось і ўсё. Ці добрым чалавекам быў Казангап?

- Добрым, - адказалі тыя.

- Мо не сплаціў ён доўг каму? Тут яго сын, няхай возьме на сябе бацькаў доўг.

Ніхто нічога не адказаў. І тады Калібек сказаў за ўсіх:

- Не, ніякіх даўгоў за ім не засталося.

- У такім выпадку што ты скажаш, сын Казангапаў Сабітжан? - звярнуўся да яго Едыгей.

- Дзякуй усім вам, - коратка адказаў той.

- Ну калі так, рушым дамоў, - сказаў Жумагалі.

- Зараз. Адно толькі слова, - перапыніў яго Буранны Едыгей.

- Я сярод вас тут самы стары. Просьба ў мяне да ўсіх. Калі памру, пахавайце мяне вось тут, побач з Казангапам. Вы чулі? Гэта мой запавет, так і разумейце.

- Гэтага ніхто не ведае, калі і як будзе, навошта раней часу думаць, - выказаў сваё меркаванне Калібек.

- Усё адно, - настойваў Едыгей. - Мне варта сказаць, а вам варта выслухаць. А калі час прыйдзе, успомніце.

- А якія яшчэ сур'ёзныя запаветы будуць? Давай, Едыке, кажы разам. - Так пажартаваў Доўгі Эдыльбай, каб адвесці Едыгея ад сур'ёзу.

- А ты не смейся, - пакрыўдаваў Едыгей. - Гэта важна.

- Запомні, Едыке, - супакоіў яго Доўгі Эдыльбай. - Калі так здарыцца, зробім, як ты хочаш. Не сумнявайся.

- Ну вось, гэта слова джыгіта, - задаволена сказаў той.

Трактары пачалі разварочвацца, каб з'ехаць са стромы. Ведучы на повадзе Каранара, Едыгей пайшоў побач з Сабітжанам. Ён хацеў пагаварыць з ім адзін на адзін пра тое, што яго трывожыла.

- Слухай, Сабітжан, рукі ў нас вызваліліся, і ёсць цяпер адна размова. Як жа нам быць з могільнікам нашым?

- А што, тут і галаву няма чаго ламаць, - адказаў Сабітжан. - План ёсць план. Зносіць яго будуць. Прасцей простага.

- Ды я не пра тое. Так можна на любую справу махнуць рукой, а ты нарадзіўся і вырас тут. Вучыў цябе бацька. Цяпер мы яго пахавалі. Аднаго ў чыстым полі - адзінае суцяшэнне, што ўсё роўна на сваёй зямлі. Ты пісьменны, працуеш у вобласці, дзякуй богу, размовы можаш весці з кім хочаш. Кнігі розныя чытаў...

- Ну дык і што?

- А тое, што памог бы ты мне, адправіліся б мы, пакуль не позна, да начальства тутэйшага, ёсць жа ў горадзе нехта галоўны. Нельга, каб Ана-Бейіт зраўнялі з зямлёй. Бо за ім жа гісторыя.

- Гэта ўсё казкі, зразумей ты, Едыгей. Тут рашаюцца сусветныя, касмічныя пытанні, а мы пойдзем са скаргай пра нейкі могільнік. Каму гэта трэба? Для іх гэта - цьфу! Усё роўна нас на тыя могілкі не пусцяць.

- Калі не дабівацца, дык не пусцяць. А калі паспрабаваць, дык тады пусцяць. Ды і сам начальнік можа сюды пад'ехаць. Не гара ж ён, каб не скрануцца з месца.

Сабітжан злосна глянуў на Едыгея.

- Кінь, стары, выдумляць. Размове канец. Каму трэба казкі! На мяне не разлічвай. Мне не да гэтага.

- Так бы і сказаў. І размове, праўда, канец.

- А як жа ты думаў. Што я кінуся з ног? Дзеля чаго? У мяне сям'я, дзеці, работа. Навошта мне супроць ветру пляваць? Каб адсюль адзін званок - і мне каленам пад зад? Не ўжо, дзякуй!

- Ты сваё дзякуй сабе пакінь, - не сцярпеў Едыгей і дадаў: - Каленам пад зад! Выходзіць, толькі пра зад свой і думаеш?

- А хіба не! Гэта для цябе проста - хто ты? Ніхто. А мы зад беражэм, каб у роце нешта было.

- Во-во. Раней галавой даражылі, а цяпер, бач, азадкам.

- Як хочаш, так і разумей. А дурняў не шукай.

- Зразумела. Якая ўжо размова! - адказаў Едыгей. - Ладзь памінкі, а пасля іх нам з табой не бачыць адзін аднаго.

- Так ужо і не бачыць, - скрывіўся Сабітжан.

На тым яны змоўклі. Пакуль Буранны Едыгей садзіўся на вярблюда, трактарысты чакалі яго, завёўшы маторы, але ён ім адразу сказаў, каб яны ехалі сваім ходам, спяшаліся, бо чакаюць памінкі, а яму верхам усюды дарога, ён паедзе сам па сабе.

Трактарысты паехалі, а Едыгей яшчэ крыху пастаяў на месцы, рашаючы, як быць далей.

Цяпер ён быў адзін пасярод саразекаў, калі не лічыць вернага Жалбарса, які спачатку быў кінуўся за трактарамі, але потым зноў прыбег, бо зразумеў, што гаспадару не па дарозе з імі. Але Едыгей не звяртаў на яго ўвагі, ён не заўважыў бы, можа, каб ён і збег дамоў. Не да таго было. Свет быў нямілы. Не мог заціснуць у сабе трывожную, гнятлівую спустошанасць пасля размовы з Сабітжанам.

Каяўся Едыгей, моцна каяўся, што пачаў тую размову, дарэмна пусціў словы на вецер. Хіба Сабітжан той чалавек, да якога трэба звяртацца па дапамогу? Вучаны, бач. Можа, яго і вучылі дзеля таго, каб ён зрабіўся такім, якім стаў. Сам жа казаў пра людзей, якімі кіруюць па радыё. Можа, і ім кіруе ўжо нехта нябачны і ўсемагутны...

І чым больш думаў стары Едыгей, тым больш крыўдна і балюча было яму ад гэтых думак.

- Манкурт ён! Самы сапраўдны манкурт! - прашаптаў ён раззлавана, ненавідзячы і разам з тым шкадуючы Сабітжана.

Але і не падумаў змірыцца з тым, што здарылася. Ён разумеў, што павінен нешта зрабіць, каб сцвердзіцца ў сваёй праўдзе. Калі ён адступіць - будзе пераможаны. Ён яшчэ не мог вызначыць, што зробіць, з чаго пачне, каб яго спадзяванні наконт Ана-Бейіта спраўдзіліся, каб яго намеры дайшлі да тых, хто можа адмяніць загад. Але што не адступіцца - ведаў дакладна.

У цяжкім роздуме Едыгей азірнуўся па баках. Наўкол быў маўклівы стэп. Надвячорнія цені ўжо заляглі ў чырванаватых ярах. Спадарожнікаў даўно ўжо не было відаць. І не чуваць. І нікога побач. Апошні з тых, хто ведаў і захоўваў у памяці саразекскую быль - стары Казангап, - ляжаў цяпер на строме пад горбай магільнага жвіру, пасярод бяскрайняга стэпу. Едыгей уявіў сабе, як з цягам часу магільны курганок ападзе, паменшае, зліецца з палыном і цяжка, а то і немагчыма будзе разглядзець яго на тым месцы. Так таму і быць - ніхто не перажыве зямлі, ніхто не міне яе...

Сонца набрыняла, пацяжэла на сконе дня, пахілілася пад цяжарам сваім да небакраю. Хісткае сонечнае святло іначылася штохвілі. У чэраве надвячорка гусцілася імгла, налівалася страхавітай сінізной - гэта так добра было відно на зіхоткім золаце яшчэ светлай пространі неба.

Разважаючы, абдумваючы, як быць, Буранны Едыгей рашыўся на тое, каб зноў вярнуцца да таго шлагбаўма пры ўездзе ў абаронную зону. Цяпер, калі з пахаваннем было скончана, калі ён не быў звязаны нікім і нічым, ён мог дазволіць сабе дзейнічаць на ўласны страх і рызыку так, як лічыў патрэбным. Найперш ён хацеў дабіцца, каб яго правялі, няхай нават пад канвоем, да вялікага начальства, або настаяць, каб тое начальства выйшла да шлагбаўма выслухаць яго, Бураннага Едыгея. І тады б ён усё выказаў яму...

Дзейнічаць ён вырашыў неадкладна, бо і зачэпка вось была - выпадак з пахаваннем Казангапа. Ён даў сабе слова выказаць настойлівасць ля шлагбаўма і не адыходзіцца адтуль, пакуль яго не выслухае самы вялікі начальнік...

- Таўбакель! Калі ў сабакі ёсць гаспадар, дык у воўка ёсць бог! - падбадзёрыў ён сябе і ўпэўнена прыспешыў Каранара, паварочваючы яго ў бок шлагбаўма.

Тым часам сонца села, пачало ўвачавідкі цямнець. Калі ён наблізіўся да зоны, было ўжо зусім цёмна. Заставалася каля паўкіламетра да шлагбаўма, калі наперадзе пачалі выбліскваць ліхтары. Тут, не даязджаючы да паставога, Едыгей злез са свайго вярблюда. Той быў не памочнік яму ў задуманай справе. Ды і невядома, колькі часу ўсё гэта зойме, і таму лепш заявіцца самому па сабе, а Каранара пакуль пакінуць стрыножаным у стэпе. Няхай сабе пасвіцца.

- Ну ты пачакай пакуль мяне, а я пагляджу, як там будзе, - прабурчаў ён, звяртаючыся да Каранара.

Пакуль Едыгей важдаўся ўпоцемку з путамі, было так ціха наўкол, такая глухая цішыня стаяла, што ён чуў сваё дыханне і кожны гук наўкол. Над галавой засвяцілася вунь колькі зор, вунь як абсыпалі неба. Так ціха было, нібы ўсё наўкол чакала нечага...

Нават звычайны да цішыні Жалбарс і той, насцярожыўшыся, нудзіўся нечага. Чым яму не падабалася гэтая цішыня?

- Тут яшчэ і ты блытаешся пад нагамі! - нездаволена сказаў гаспадар. Потым ён падумаў: а куды дзець сабаку? І нейкі час быў заняты гэтай думкай. Сабака будзе замінаць яму. Пасмяюцца з яго і з сабакі. Скажуць, у памагатыя ўзяў. Так што лепш без яго. І тады Едыгей рашыў прывязаць яго да вярблюджай збруі. Няхай пабудуць разам. І ён паклікаў сабаку. «Жалбарс! Жалбарс! Хадзі сюды», - і схіліўся, каб завязаць вузел на ягонай шыі. І тут якраз нешта здарылася ў небе, нешта скранулася ў пространі, нешта нарастала, грымотна нарастала там. І зусім побач, недзе блізка зусім, у зоне касмадрома, ускінулася ў неба яркая ўспышка грознага полымя. Буранны Едыгей аж здрыгануўся ад нечаканасці і спалоху, а вярблюд з крыкам кінуўся ў саразекі... Сабака ціснуўся да Едыгеевых ног.

Гэта пачала ўздымацца ў неба першая баявая ракета-робат, прызначаная для стрэчнай аперацыі «Абруч». У саразеках было роўна восем гадзін вечара. Услед за першай ірванулася ўвысь другая, за ёй трэцяя, і яшчэ, і яшчэ... Ракеты памкнулі ў дальні космас закладваць вакол зямнога шара пастаянны кардон, каб нічога не зыначылася ў зямных справах, каб усё заставалася як ёсць...

Неба абрынулася на галаву, страсянулася ў клубах рухомага полымя і дыму... Чалавек, вярблюд, сабака - гэтыя безабаронныя істоты звар'яцела кінуліся прэч. Ахопленыя жахам, яны беглі разам, шукаючы падтрымкі адно ў адным, беглі стэпам, і аграмадныя вогненныя бліскі высвечвалі іх...

Але як бы доўга яны ні беглі, гэта быў бег на месцы, бо кожны новы выбух накрываў іх з галавой віхурай неабдымнага полымя і святла, аглушаў нетутэйшымі грымотамі...

А яны беглі - чалавек, вярблюд і сабака, беглі не аглядваючыся, і раптам, здалося Едыгею, над ім з'явілася нейкая белая птушка - ці не тая, што некалі пырхнула з белай хусцінкі Найман-Аны, калі жанчына падала з сядла, працятая стралой уласнага сына-манкурта... Белая птушка ляцела побач з чалавекам і крычала яму ў тых грымотах і ў тым сконе свету:

- Чый ты? Як тваё імя? Успомні сваё імя? Твой бацька - Даненбай, Даненбай, Даненбай, Даненбай, Даненбай...

І доўга яшчэ чуўся яе голас у пагусцелай цемры...

 

Праз колькі дзён з Кзыл-Арды прыбылі на Баранлы-Буранны абедзве Едыгеевы дочкі Саўле і Шарапат, з мужамі, з дзецьмі, атрымаўшы тэлеграму аб смерці саразекскага Казангапа. Памянуць, падзяліць з усімі жалобу прыехалі, а разам з тым і пагасцяваць у бацькоў, бо не бывае дабра без горычы.

Калі яны сышлі з цягніка ўсёй гурмой і аб'явіліся каля Едыгеева парога, бацькі дома не было, а Укубала выбегла насустрач і, плачучы, кідаючыся ў абдымкі, цалуючыся, усё прыгаворвала:

- Дзякуй, вялікі дзякуй табе, божа! Ай, як добра! Бацька як узрадуецца! Як добра, што прыехалі! І ўсе разам прыехалі, сабраліся ды прыехалі! Бацька такі ўжо будзе рады!

- А дзе ж бацька? - спыталася Шарапат.

- А ён вернецца пад вечар. Паехаў з раніцы да начальства нейкага, па важнай справе. Потым раскажу. Ды што ж вы стаіцё? Гэта ж ваш дом, дзеці мае...

 

Цягнікі ў гэтых мясцінах усё гэтак жа ішлі з захаду на ўсход і з усходу на захад...



Пераклад: Міхась Стральцоў
Крыніца: Айтматов Ч. Буранный полустанок: И дольше века длится день. М.: Сов. писатель, 1984.