- Стой, ці не казакі зноў...
Гэтым разам, аднак, едуць не конна: да цокату капытоў прымешваецца тарахценне рэдаляў, дробнае, дрыготкае, перарывістае.
- Не, гэта не пасы*. - Айцец Міхал падсоўваецца да акна, шырэй адшморгвае фіранку. - Але пачакаем, пакуль праедуць.
* Пасы - казакі.
Рэдалі з нябожчыкамі - каторыя за дзень - паволі набліжаюцца да кляштара. Мерцвякоў у амбулянсе, мяркуючы па нагах, што вытыркаюцца з-пад задняй пярэчыны, трое. Параўняўшыся з брамаю, вазніца, худы мужчына ў падзёртым жупанчыку, аддае лейцы маладзейшаму напарніку, што дагэтуль з абыякавым выглядам цягнуўся ззаду, ідзе да брамы.
Пухнатая, бы мядзведжая лапа, рука ў рудой ісподцы ўсоўваецца ў дзверы, страхавітаю кляшнёй застывае ў паветры.
- Для айца Міхала паперчына!
Айцец Міхал робіць крок да дзвярэй, бярэ падзіраўлены шылам аркуш, вяртаецца да акна, водзіць па цыдулцы вачыма. Мужчына за дзвярыма мармыча нешта няўцямнае, адыходзіць.
- Маршалак Мікуцкі дома, - кажа засяроджана, - так што можна выбірацца. Глядзі, асцярожна, казаччо ўсюды. Другі раз пападзешся - не выберашся ўжо.
Ён кладзе ў торбу праснак і драбок солі, штурхае мяне да выхаду.
Дзверына натужліва рыпіць паржавелымі завесамі, два крокі - і я на волі. На дварэ ціха і пуста, адно спустошаныя казакамі ды халерай камяніцы змрочна пабліскваюць насустрач няпэўным дрыготкім святлом.
Да сядзібы Мікуцкіх вярсты дзве, ад сілы дзве з паловаю. Не так далёка, ды як абмінуць казацкую варту? Добра - удасца праслізнуць незаўважна. А калі не? Адзіная надзея тады - на рыззё. Дасць Бог, не завінецца ім спраўджваць асобу бадзяжкі.
Ногі пасля двухтыднёвага сядзення на адным месцы, у паўцёмнай келлі кляштара, - неслухмяныя, бы налітыя волавам. Не дадаюць шпаркасці хадзе і прэзентаваныя айцом Міхалам атопкі.
Усчынаецца вецер. І адначасова з ім з паўструхлелага мастка, што лучыць тутэйшую, жыдоўскую, частку мястэчка з зарэчнай, з'язджае падвода. Стары жыд у дзіравым лапсердаку, штохвіліны тузаючы лейцы, выкіроўвае паперадзе мяне ў прысады, едзе да могілак. Раптам ён выпускае лейцы з далоняў, валіцца на дол, сутаргава выгнуўшыся раз і другі ўсім целам, нежывою грудай застывае збоч падводы.
І тае ж хвіліны трое казакаў пры шаблях вытыркаюцца з-за старадрэвінаў, прастуюць да яго. Пад'ехаць блізка, аднак, не асмельваюцца, перагікваючыся і памахваючы зброяй, колькі хвілін глядзяць зводдалеку на рэдалі.
- І там яшчэ вунь! - торкае ў мой бок адзін з тройцы.
Я ляжу нерухома, прынікнуўшы тварам да брукаванкі, стараюся як радзей дыхаць.
- Паехалі!
Цоканне капытоў слабее і нарэшце зусім аціхае.
Я падымаюся, атрасаю збольшага адзенне, хуценька, як толькі магу, перабягаю ў бярэзнік збоч брукаванкі.
І першае, пра што думаю, ачомаўшыся ад сполаху і разгубленасці, - як цяжка жывому ўдаваць за мерцвяка.
На падворку Мікуцкіх гэтаксама пуста, як і ўсюды. З дзесятка некалі заўжды асветленых вокнаў зараз свецяцца толькі два - на доле, у куце ля ўвахода.
- Войтак? Адкуль? - Маршалак нерашуча топчацца пры парозе. Нарэшце, упэўніўшыся, што перад ім сапраўды не чужы, гукае ў цемру: - Ядзя, глядзі, хто прыйшоў!
Ядзя, маркотная, з запалымі вачніцамі і папяросінай у зубах, выходзіць на бацькаў голас, застывае воддаль.
- А, пан інсургент, - кажа прастуджаным голасам. - А што ў лахах? Цырк, дый годзе.
- Сціхні ты, - асаджвае яе маршалак, - самы час жартаваць! Надоўга да нас, Войтак?
- Да рання, унаначкі... Калі дазволіце.
Маршалак колькі хвілін глядзіць спадылба то на мяне, то на Ядзю.
- Небяспечна, браце, - кажа застыглым, як нежывым, голасам. - Пасы скрозь, дакажа хто - гамон будзе нам усім, вісельня...
Страхавітая папярэчына на шастках выслізгвае з цемрадзі, пагражаючы пелькай, застывае ў падстоллі.
- Татусь, не пужай яго. - Ядзя бярэ мяне за руку, вядзе да стала. - Гэта сушарня для скур. Аканом забыўся зняць, во і вісіць. Зараз прынясу гарбаты.
Яна выходзіць і адразу ж вяртаецца з кавалкам праснака і кубкам гарбаты.
- Прабач, беднавата. Усё, што засталося, пражылі, а тут неўраджай яшчэ... І эпідэмія гэтая, у краму боязна ісці. Пойдзеш і падхопіш няўрокам заразу.
Праснак каляны і шорсткі, ажно крышыцца між пальцаў. І яго так мала, што рука мая міжволі цягнецца да торбы са сваім.
- Не! - Маршалак перахоплівае пакунак, кладзе назад у торбу. - На дарогу хай застаецца. Вунь колькі ісці табе яшчэ...
Ядзя адчыняе шуфлядку стала, дастае акраец сушанага жытняга хлеба, кладзе перада мною.
Я ем, а яны, бацька і дачка, стоячы пры акне, ціха перагаворваюцца. Я не чую слоў, але па паглядах, што то адзін, то другі раз-пораз кідаюць у мой бок, здагадваюся - гамоняць пра мяне.
Хлеб з'едзены, гарбата выпіта.
- Пасцялю табе ў калідоры, - кажа Ядзя. - Там канапка - адзінае, што засталося з мэблі пасля казакаў.
- Мне ўсё роўна.
- Ну, добра... - На твары маршалка няпэўнасць і расчараванне.
- Я магу пайсці?
- Не. - Ён спыняе мяне, ветліва ўсміхаецца, зноў усаджвае на канапу. - Ты не зразумеў...
Лагодная ўсмешка на ягоным твары, аднак, у тым, што так яно і ёсць, мяне не пераконвае. Яе я добра памятаю з тых часоў, калі ён, абуджаны модным памкненнем далучыць мяне да больш годнага, чым нашае сялянскае, жыцця, браў з сабой у горад! А потым, збянтэжаны якою-небудзь прылюднаю правінай неадукаванага вясковага дурня, хаваў за ёй няёмкасць і расчараванне.
Даўні гэты ўспамін канчаткова ўсё вырашае.
Я кладуся на канапу, удаючы рашучасць конча заснуць, нацягваю на галаву рэдзенькую, з тонкім пахам парфумы коўдру. А як толькі гасне святло ў Ядзіным пакоі і першы прысвіст прытомленага трывогаю маршалка пачынае даносіцца з вітальні, падымаюся і ціха выслізгваю з дома.
Да вёскі яшчэ дзве вярсты, а сэрца маё ўжо гэтак тахкае ад хвалявання, нібыта ступаю па панадворку.
Ісці нязручна: вецер дзьме ў твар, вочы слязяцца. Ільняныя нагавіцы понізу мокрыя, іх дотык да развярэджаных лытак аддаецца па скуры куслівым болем.
Ды не гэта найбольш мяне трывожыць.
Як то сустрэне бацечка? Адно хмыкне, як заўсёды, ды, не падаўшы рукі, знікне ў істопцы ці хляве? А можа, і бачыць не пажадае. У бацечкі нораў - самы ўпарты індык пазайздросціць, нездарма нават навакольныя фальваркоўцы яго пабойваюцца. «Бацечка Зэн, як скажаце». Зэн - скарочанае ад бацькавага імені, прыляпілася, так і валачэцца следам.
Як ён злаваўся, калі я падахвоціўся везці правіянт акружаным касінерам. А як, мабыць, заходзіўся абурэннем, убачыўшы па маім ад'ездзе апусцелыя бучы, нябеднае змесціва якіх мне даўмелася прыхапіць з сабою. Цікава, што ён адчуваў, калі мяне, няўдаліцу-перавозчыка, перахапіла пры ўездзе ў мястэчка мусовая жыдоўская дружына і перадала службістаму гміннаму старасту ды яго памагатым, а тыя, доўга не марудзячы, падвялі пад вязніцу. Не-не, не радаваўся - да гэтага, пэўна, не дайшло. Ды наўрад прамінуў, каб не панаракаць маці або Юльцы.
Юлька... Ці жывая яна? А калі жывая - ці не забылася?..
Вецер мяняецца, чхнуўшы ў і без таго закарэлы твар жменяю пылу і жухлага асотавага пухоўя, зноў б'е ў спіну.
Хвоя збоч каляіны, летась яшчэ, помніцца, бухматая, з буслянкаю на вершаліне, а зараз нейкая скрыўленая, як нежывая, з панылым жалобным рыпеннем вымыкаецца насустрач. Адзін з сукоў, самы доўгі і тоўсты, ці не той якраз, на якім малымі ладзілі арэлі, зусім голы і нагадвае пярэчыну шыбеніцы, адыстар такую, як на пляцы пры вязніцы.
Склеп, у які мяне тады кінулі, выбіўшы перад тым два зубы, месціўся акурат побач з ёю. Уранні і прачынаўся ад яе стогнаў пад цяжарам чарговай ахвяры. І як ні стараўся засяродзіцца ў тыя хвіліны на чым іншым, як ні затыкаў вушы, так і не налаўчыўся ўнікаць жудасных гукаў. Пэўна, і звар'яцеў бы, калі б не наляцелі неспадзявана касінеры ды не выбавілі з палону...
Чалавек прыпыняе каня, узіраецца паўз хмыз у незнаёмую постаць.
- Што тут робіш, хлопча? - пытаецца стомленым сіпатым голасам. - Хто будзеш?
- Вось, вандрую сабе, - не рызыкуючы сказаць праўду, адказваю і раблю крок да падводы.
- Не падыходзь, халерных вязу на могілкі.
Дзядзька ляскае пугай, паганяючы такога ж стомленага, як сам, канька, знікае за кустоўем.
Першаю выбягае з хаты маці.
- І не чакалі ўжо! Войтак, як жа так... - Яна абдымае мяне, затым хапае шасток з пукам конскага воласа, падымае над галавой. - З поўначы вецер, добра...
Бацечка выходзіць на нашы галасы, скоса зіркае на мяне.
- Явіўся, дзякаваць Богу. Што, няўежна ў чужых?
- Злыдух, як сына сустракаеш! - кажа роспачліва маці.
- А ты як хацела? - Бацька хмыкае, топчацца хвіліну побач. - Крапівы набраць к абеду... Дзе рэшата?
- На плоце. Маладзейшай бяры, а не такой іржавай, як учора. І палыну яшчэ нарві - хату абкурыць... Чуеш, маладзейшай!
- Табе патрафіш! - Бацечка пляцецца па рэшата, а мы з маці ідзём у хату.
У кухні пад абразом гарыць свечка. Кволы агеньчык то мізарнее, то, падбадзёраны кропляй тлушчу, што сцякае да кнота, зноў успыхвае.
- Малілася, - быццам жадаючы апраўдаць гэткае марнатраўства, кажа маці і ідзе да печы.
Я тым часам уладкоўваюся на зэдлі ля акна з надзеяй убачыць нарэшце Юльку. Чаму яна не выбегла? Вокны ж у вокны, няўжо што здарылася?
- Сынок, не глядзі. - Маці ставіць на стол патэльню з яешняю, засланяючы сабою акно, прысаджваецца побач. - Халера ў іх.
- Якая халера? - спанталычаны нечаканаю навіною, перапытваю, адчуваючы, як словы камяком засядаюць у роце.
Жудасныя падводы з мерцвякамі, што ўбачыў надоечы, усплываюць у памяці, муцяць свядомасць. Вось яны ўжо зусім блізка, так блізка, што я фізічна адчуваю іх, бачу іх колы, накрытыя дзяругамі целы. Праклятае трызненне!
Але то не трызненне. Дзядзька Язэп Кручонік, трымаючы на каленях лейцы і пагойдваючыся ў такт конскай хадзе, пазірае пустымі вачамі на вокны нашай хаты, праязджае міма.
- Унучку павёз, - уздыхае маці. - Заўчора матку пахаваў, учора брата, сягоння вось...
Дагаварыць яна не паспявае: у хату ўваходзіць бацечка з рэшатам крапівы і пуком палыну пад пахай. Моўчкі ставіць на прыпек рэшата, сунецца ў запечак.
У хаце ўсталёўваецца гнятлівая цішыня.
- Сцяна ў Скасырскіх з таго боку, ад става, зусім гнілая, - першы парушае яе бацечка. - Ніжнія вянцы ледзьве ліпяць. Абваляцца, дык і хаце будзе гамон. Падперці б чым...
- Я пагляджу, што можна зрабіць, - кажу я, але мае словы выклікаюць у бацькі адно насмешлівае кхеканне.
- Сбма цяпер пра гэта думаць! - успыхвае маці. - Хвароба ўсюды, а вам - сцяна. Адкуль вецер?
- З загумення, здаецца...
- Тады па ваду схаджу. - Маці падхоплівае вядро, ідзе на двор.
Мы з бацечкам колькі часу сядзім моўчкі. Я чую, як ён варушыцца ў запечку, але загаварыць не адважваюся.
- Ну, маршалка бачыў свайго? - пытаецца нарэшце ён.
- Бачыў.
- І што - не памог? Такія ж вы дружбакі, здаецца, былі: то ў горад, то яшчэ куды, усюды разам...
- У яго зараз свае клопаты.
- А, так заўжды. - Бацечка кашляе, выходзіць з запечка. - З імі так, з панамі... Як добра, то і падсобяць, а як блага - сам давай сабе рады. Такая ў іх завядзёнка.
Тым часам вяртаецца маці.
Рабая курыца з вылінялымі ля хваста і крылляў пёрамі хуценька перабягае панадворак, выцягнуўшы шыю, рашуча сунецца да гародчыка Скасырскіх, дзе зелянее між градак з фасоляю лапік прыбітай да зямлі непрыбранай каноплі.
- Авохці! - ахае маці. - Во, прынясе заразу... Ды што гэта? Хто яе выпусціў?
Кульгавенькая Маня Скасырскіх, Юльчына цётка, выходзіць з хаты, злаўчыўшыся, пакуль курыца клюе каноплі, ускідвае на зладзейку дзяругу. Затым падхоплівае здабычу, зіркаючы раз-пораз на нашыя вокны, нясе ў хату. Курыца трапечацца пад накрыўкай, але вырвацца не можа - Маня моцна трымае няшчасную абедзвюма рукамі.
Дзявочы сілуэт мільгае па-за фіранкаю, і зноў усё супакойваецца.
- Мабыць, дзірка дзе ў загародцы, - пасля невялікай паўзы кажа бацечка. - А можа, звечару засталася на двары, во цяпер і выйшла...
- Я не ўбачыла б, каб засталася! - злуецца маці. - Пяць курыц усяго, дай рады!
- Ну, што зробіш. - Бацечка ўстае, уздыхае раз і другі, ідзе на двор.
І пакуль ён крочыць да парога, і потым, калі адчыняе, унурыўшы галаву ў плечы, дзверы, мяне не пакідае адчуванне, што ўся гэтая паныласць ды маркота па курыцы - не больш як спектакль.
- Жалеззя кавалак, а не чалавек, - кажа маці, спахапіўшыся, таропка дадае: - Цяжка, канечне, Скасырскім, а каму цяпер лёгка? І хто нам паможа, як, крый Бог, укашацца хваробіна?
Маці шаркае нагамі па падлозе, уходжваецца ля печы. Ля стала бацечка засяроджана студзіць лыжкаю крапіву.
- Пракінуць бы чым, - кажа і падносіць лыжку да рота. - Хоць трохі.
- Збегла твая прокідзь, - адзываецца маці. - З'елі ўжо, пэўна, з пёрамі.
- Памрэ каторая, дык і пахаваць не будзе каму, - памаўчаўшы хвіліну, кажа бацечка. - Баб'ё адно ў хаце.
- Не квялі душу. - Маці запальвае ў вядры аброблены нечым смуродным палыновы пук, дакладае да яго пасвенчанай вярбы, нясе на двор - абкурваць хату.
Я падхопліваюся з ложка, пераадольваючы млявасць, выходжу следам: а раптам удасца пабачыць Юльку?
Маці ходзіць з пуком палыну ў руцэ вакол хаты, несупынна молячыся, кадзіць дымам на сцены. Ля хаты Скасырскіх ціха, але ад сцежкі між хатай і клеццю даносяцца галасы. Аднак Юльчынага сярод іх не чуваць.
Я заходжу за вугал, спелячы кволую надзею ўбачыць, што там дзеецца, спыняюся ля плота.
Паўночная сцяна хаты суседзяў, сапраўды, як і казаў бацечка, ледзь-ледзь трымаецца на тонкіх падпорах. Ніжнія вянцы згнілі, і ўсё падваконне, ад падмурка да пятай бэлькі, зеўрае чорнаю дзіркай. Акенца ў кухню пакасабочылася і нагадвае шчэлку.
Першае маё памкненне - бегчы падставіць што-небудзь. Але як на тое - нідзе ні дошчачкі, ні бэлькі, ні жардзіны.
На пожні збоч пуні бацечка (і калі паспеў выйсці з хаты), узброіўшыся віламі, растрасае з пярэплата зрудзелую, ажно чорную ад дажджоў канюшыну. Гэта дзіўна: неба хмарнае, вось-вось нахопіцца дождж - якая там сушка. Ды яшчэ на ноч гледзячы.
І што я тое бачу і разумею, яго, відаць, бянтэжыць. Ён раскідвае па краі пожні апошні пласт, падхоплівае пярэплаціну на плячо, моўчкі нясе да хлява. Я бяру другую, цягнучы нізам жэрдкі па зямлі, так што ззаду застаецца неглыбокая баразна, валаку следам.
- Дзякуй за помач, - кажа ён весела і шыбуе да хаты.
Усё гэта мне дзіўна. Бацечка наш - гаспадар і проста так, дзеля аднаго задавальнення, ніводную справу, тым больш пустую, рабіць не будзе.
Цямнее хутка, неяк раптоўна. Маці запальвае лямпу, садзіцца за цыраванне. Бацечкі няма: парадкуе на трасотніку дровы, адтуль даносяцца гукі сякеры.
У Скасырскіх, надзіва, - светла, доўгія цені, гайдаючыся, раз-пораз мільгацяць у акне.
- Кліч бацьку, есці будзем. - Маці кідае недацыраваную шкарпэтку, ідзе да печы.
На дварэ ціха, як у яме, адно лісце дрэваў ледзь чутна перашэптваецца між сабою ў пасах святла, што няроўнымі пукамі падае на панадворак з акна суседзяў.
На трасотніку пуста - ні бацечкі, ні ягонай сякеры.
Раптам тонкі, як піск мышы, гук пранізвае цішу, і незадаволены курыны хор агалошвае наваколле.
Бацечка сядзіць на кукішках ля дзвярэй загародкі, выставіўшы руку, падманьвае курэй да сябе. Затым рэзка хапае адну, выцягвае з загародкі.
Вочы нашыя сустракаюцца, і хітраваты, збянтэжаны бацечкаў пагляд апякае мяне.
- Не кажы матцы, - чырванеючы, бы дзіця, кажа ён і вяртае курыцу ў загародку.
- Добра, - мармычу я і іду ў хату.
А як толькі ён уваходзіць у кухню неўзабаве пасля мяне, ускокваю з-за стала, саступаю лепшае - пры акне - месца.
- Што гэта ты, Вайцех? - кажа ён сурова і падсоўвае да сябе місу з крапівой. - Нібы маршалка якога мяне ўшаноўваеш.
- Уставай, Войтак. - Маці падыходзіць да тапчана, лагодна, як у дзяцінстве, кратае мяне за пяту. - Снег уначы выпаў.
Голас яе здаецца мне занадта сумным і нібыта адчужаным.
- Што здарылася?
- Нічога. - Яна паказвае на аб'інелае акно. - Увосень - пагод восем. Працяры ісподкаю шыбіну, а то не відаць нічога.
Я бяру ісподку і, пакуль маці ладзіць сняданак, старанна, аж да анямення далоняў, тру забеленае імжой і марозам акно і думаю пра тое, што маю сёння зрабіць.
Найперш, канечне, трэба конча даведацца, ці ўсё добра з Юлькай. Гэта не так складана, трэба толькі злавіць момант, калі вецер падзьме ад нашай хаты да іхняй. Другое - абгледзець сцяну, за ставам ляшчыніны даўгія і тоўстыя, нарэзаць з іх падпорак - на пяць хвілін працы.
Ля хаты суседзяў штосьці адбываецца, але што - з акна не бачна.
- Маня памерла, - апярэджвае маё пытанне маці. - Выйшла і гакнула, як падкошаная. Я на дварэ якраз была, бачыла. А потым... - Яна прытульваецца лбом да печы, усхліпвае.
- Што?
- Бацька... Покі я была ў хляве, зайшоў да іх на панадворак... Выйшла я, глядзь: Маню валачэ ў хату. Там і застаўся, з імі...
- Дык вернецца.
- Не вернецца. Рыхтаваўся ён, каб застацца. Я ўчора яшчэ, калі сказаў, што пахаваць іх не будзе каму, падумала. Курыцу выпусціў... Трэба было табе ў тую гаворку лезці пра сцяну...
- Даруй. Я не падумаў...
- Ай, не прымайся. І без цябе ён тое зрабіў бы.
- Я пайду. Можа, убачу яго. Пра Юльку папытаюся.
- Не марахонь жа доўга, - згаджаецца яна і з перасцярогай глядзіць мне ўслед.
Двор белы ад снегу. Ад нашага ганка да весніцаў Скасырскіх цягнецца рад няроўных прыпарушаных слядоў. Другі - туды і назад - вядзе да трасотніку.
Абедзве пярэплаціны, прыкрываючы дзірку ў сцяне суседзяў, стаяць пры акне, падпіраюць бэлькі верхніх вянцоў. Я падыходжу бліжэй да хаты і бачу бацечку. Ён стаіць, сагнуўшыся, ля самаробных палазкоў, прывязвае вяроўкаю да перадка калматага і худога, як здань, Мікодама. Сабака круціцца на месцы, не разумеючы, што ад яго патрабуюць, няўцямна брэша. На палазках нерухома ляжыць Маня і глядзіць на снег незаплюшчанымі нежывымі вачыма.
Ганка, Юльчына матка, і васьмігадовы брат Зыгмусь выходзяць з хаты, у скрушлівым маўчанні схіляюцца над нябожчыцай. Юлькі не бачна, але як толькі палазкі кранаюцца з месца, і яна выходзіць на панадворак, праводзіць працэсію тужлівым, поўным адчаю паглядам. Затым рэзка паварочваецца да мяне спінаю, прастуе назад у хату.
Я крычу, каб пачакала, кідаюся за ёй наўздагон, але нехта навальваецца ззаду, збівае мяне з ног, штурхае на снег.
- Куды ты!.. - Матчыны рукі абвіваюцца вакол маёй шыі, прыціскаюць да зямлі. - Здурнеў!
З могілак яны вяртаюцца ўжо прыцемкам. З акна ні бацечкі, ні цёткі Ганкі з Зыгмусем не відно, і каб не Мікодамаў брэх, мы, пэўна, так і правартавалі б з маці да рання.
Маці выходзіць на двор, і я чую, як яна, стоячы на ганку, гукае бацьку на панадворак. Затым бачу і яго. Ён выходзіць з хаты, але далей весніц не ідзе, упэўніўшыся, што вецер не з ягонага боку, спыняецца ля весніц. Яны перагаворваюцца колькі хвілін, і маці вяртаецца. На твары яе - заклапочанасць і рашучасць. Яна рассцілае на падлозе старую хустку, кладзе на яе некалькі бульбін, гарнец рудой, з дамешкам мякіны, мукі, жменю панцаку, зноў ідзе на двор.
Убачыўшы яе, бацечка, які дагэтуль таптаўся ля весніц, знікае ў хаце суседзяў. А яна, трымаючы перад сабой хустку з жабрацкім правіянтам, хуценька перабягае двор, кладзе ўсё побач з тым месцам, дзе ён толькі што стаяў. Ледзь толькі яна адыходзіць, на двор выбягае Зыгмусь, хапае клунак, нясе дахаты.
- Каб жа Маняю і скончылася. - Маці запальвае свечку, цяжка ступаючы па няроўнай, у выбоінах, земляной падлозе, ідзе пад абраз маліцца. Я станаўлюся ўпобачкі, і мы, як двое сірот, што нечакана страцілі звыклую апору, адмольваем па чарзе ружанец. І толькі апоўначы, калі гасне святло ў Скасырскіх і змаўкае растузаны нязвыклаю конскаю роляй цяглавіка Мікодам, куляемся на тапчан і засынаем трывожным, цяжкім сном.
Яшчэ вельмі рана, а маці ўжо на нагах. Я чую, як яна, штохвіліны ўздыхаючы, то перабірае ў істопцы посуд, то, цягнучы ногі, ходзіць з кута ў кут. Нарэшце бярэ гарнец з рэштаю бульбы і яечным шкарлупіннем, ідзе на двор - карміць курэй.
На дварэ ветрана і мокра, цярусіць дождж. У Скасырскіх, як і ўчора, адчуваецца нейкі рух. Бацечка, накінуўшы на плечы кавалак аўчыны, выходзіць з хаты, накіроўваецца да весніц.
Маці штосьці кажа яму, і яны, не зважаючы на дождж, ціха перагаворваюцца. Бацечка махае рукой, трымаючыся плота, сунецца гразкай вулкай у другі канец вёскі.
Маці ўваходзіць у хату, не зважаючы на мой запытальны позірк, моўчкі становіцца на калені.
- Ганка і Зыгмусь, - кажа, памаліўшыся, і з пакораю на твары дадае: - Мікодаму не сцягнуць дваіх па гразюцы, бацька па падводу пайшоў. Санітары дзяжураць ля ямы, можа, згодзяцца прыехаць.
Праз паўгадзіны бацечка вяртаецца. А яшчэ праз колькі часу да хаты пад'язджаюць рэдалі. Мужчына ў прадзёгценай вопратцы і гэткай жа масцы з дзіркамі для вачэй і бацечка выносяць целы на двор, кладуць на рэдалі. Вусцішны Юльчын енк вырываецца паўз расчыненыя насцеж дзверы, патанае ў пасах бясконцага, як сама бяда, дажджу.
Рэшта дня праходзіць у трывожнай варце. Мы сядзім па чарзе ля акна ў роспачлівым маўчанні, быццам баючыся напалохаць адно аднаго ці прыцягнуць неабачлівым словам нядобрае, чакаем хоць якой весткі ад суседзяў.
Бацечка два разы падыходзіць да акна, паказвае рукою, што нічога благога за гэты час не здарылася. Ужо надвячоркам, калі ён выходзіць з хаты за правіянтам, я выскокваю на двор, прашу паклікаць Юльку.
- Не, - адказвае ён рашуча і зачыняе за сабою дзверы.
Пад ноч надвор'е зноў мяняецца. А перад раніцай двор, як і суткі таму, робіцца белым ад снегу.
- Як марозік, дык, можа, і абыдзецца. - Маці сядае побач са мною ля акна, і пагляд яе весялее. Хвароба чыстага баіцца.
- Авохці, дзень на дварэ! - Маці ўскоквае з тапчана, хуценька ідзе да акна. - Не заўважылі, як паснулі, і во калі прачнуліся. - Голас яе слабее, пачынае дрыжаць. - Глянь, сляды...
Ад весніц Скасырскіх, і праўда, цягнуцца дзве каляіны ад палазкоў з сабачымі слядамі пасярэдзіне і радам чалавечых крыху наўзбоч. Сабачых слядоў - два рады, туды ды назад, чалавечых - адзін.
Ні палазкоў, ні сабакі на дварэ не бачна. Не бачна нікога і ў хаце, адно кволы дымок наўзбоч страхі сведчыць аб прысутнасці там чалавека.
Колькі хвілін мы маўчым, да рэзі ў вачах узіраемся ў акно насупраць у надзеі што-небудзь убачыць. Але ўсё дарэмна. І мы, змучаныя невядомасцю, выходзім на двор.
На грукат дзвярэй Мікодам адзываецца кароткім гучным брэхам, і зноў усё заціхае.
«Бацечка ці Юлька?» - круціцца ў маёй галаве. Маці маўчыць, але я бачу, што і яна думае тое самае.
Юлька ці бацечка?
Нарэшце маці не вытрымлівае, атульвае вусны далонямі, роспачліва штомоцы крычыць:
- Ба-ацечка! Зэ-энусь!
- Ю-улька! - падхопліваю я.
Здушаны, бы хто сціснуў яму ляпу, брэх Мікодама адзываецца нам, але чалавека па-ранейшаму не чутно.
- Я пайду да ямы, папытаюся ў санітараў, - кажа маці. - А ты чакай.
Яна вяртаецца ў хату па кажух, апрануўшы яго на хаду, шыбуе па слядах у бок могілак.
Я стаю на месцы, пакуль яна не знікае з вачэй, раблю крок наперад.
Думак ужо няма, адно жаданне - развязаць гэты жорсткі, як холад, што да касцей прадзірае на скразняку, вузел. Зрэшты, холаду я таксама ўжо не адчуваю. Рукі, шыя, твар амярцвелі, у галаве туман. Усё наўкола змізарнела, зменшылася да памеру дзвюх пар слядоў і фіранкі ў акне, што няроўнаю анучаю звісае ў акне па той бок панадворка.
Фіранка ціха калышацца, выдаючы прысутнасць чалавека, зноў застывае ў цьмяным, скаваным сцюжаю міжваконні. І я раблю апошні крок.
Мікодам кідаецца мне насустрач, але нягучны патрабавальны голас спыняе яго...
Здаецца, учора ўсё тое было, а во - сёмы дзесятак ужо мне. Час ляціць - азірнуцца не паспяваеш. Як састарэеш, адно і застаецца - чакаць яе, кіпцюрыстую.
Мая надта ж смерці баіцца. Як запытаюся: «Дзе, Юлечка, хавацца будзем?», дык спахмурнее і дзень цэлы не адзываецца. А потым і адпусціцца спакваля: «Ля бацькоў, дзе яшчэ? Не да Мікуцкіх жа ў склеп прасіцца».
Бацечку і Юльчыных усіх тады, у трыццаць першым, у агульнай яме закапалі. Людзі мерлі, бы мухі, во і клалі разам, каб зараза не пладзілася. Па эпідэміі ўжо лекары прыязджалі, засыпалі вапнай яміну. А потым, як калатнеча касінерская скончылася, курган усёю вёскай насыпалі на тым месцы, крыж паставілі.
Як я тады ў хату ўвайшоў да Скасырскіх, і не помню толкам. Адно, што засталося ў памяці, - як Юлька Мікодама за ашыйнік схапіла ды на двор вопрамеццю выскачыла. Паўдня шукалі з маткаю па наваколлі, з цёмным ужо ля свірна ў саломе знайшлі. Маці нечым Юльку абліла, абкурыла, дык і абышлося, не зачапіла халера.
Добра, што тады так сталася. У маладосці ж як бывае? Выпусціш вартае з рук з надзеяй, што вернецца яно, а яно не вяртаецца, хоць плач, хоць крычы. І застаешся ні з чым на ўсё жыццё. А мы разам во з Юляй век звекавалі, дзяцей паднялі - чым не радасць?
Скора ўжо, скора мне збірацца... Як то бацечка Зэн спаткае? Тады, перад адыходам ягоным, і не пагаманілі як след. Дык, можа, зараз нагамонімся. Калі ў гуморы, канечне, будзе, хе-хе...
Жыццё пражывеш, а для родных адным нечым застанешся ў памяці. Хто Хціўцам выясніцца ва ўспамінах, хто Хлусам, хто яшчэ кім... Найлепш - калі Братам, ці Сынам, ці, як мае во - Маці і Бацечка.
Гэтак для сыноў сваіх хацелася б застацца. Але ўжо як атрымаецца. Адзін, старэйшы, з казакамі, другі, наадварот, да паўстанцаў у Начу падаўся. Цяпер, як разбілі іх казакі, дзесьці ў лесе хаваецца. Хоць бы жывы застаўся. Разам гадаваліся, разам мужэлі, а як не аднаго бацькі дзеці. А сэрца і за аднаго, і за другога баліць. Во і дай рады. Ды што: жыццё ёсць жыццё, і яму не запярэчыш.