epub
 
падключыць
слоўнікі

Галіна Дзербіна

Права і сям'я ў Беларусі эпохі Рэнесансу

Уступ
Раздзел І. Роля інстытуцый шлюбу і сям'і ў беларускім грамадстве
  Праблемы шлюбу і сям'і ў ідэалагічных плынях Рэнесансу
  Сацыяльна-эканамічныя ўмовы развіцця сям'і
Раздзел ІІ. Юрыспрудэнцыя рэнесансу і праўная сістэма Беларусі
  Агульная характарыстыка
  Школы права
  Праўная сістэма Вялікага Княства Літоўскага
  Крыніцы шлюбна-сямейнага права
    Агульныя палажэнні
    Асноўныя крыніцы
    Субсідыярныя крыніцы
Раздзел ІІІ. Формы шлюбу, іх эвалюцыя. рэгуляванне шлюбу і яго скасавання
  Формы шлюбу паводле звычаёвага права
  Рэгуляванне шлюбных дачыненняў кананічным (царкоўным) правам
  Шлюбныя дачыненні ў свецкім заканадаўстве
  Пытанні спынення шлюбу ў кананічным і свецкім праве
    Прычыны спынення шлюбу паводле кананічнага (царкоўнага) права
    Свецкі закон і скасаванне шлюбу
Раздзел ІV. Праўнае рэгуляванне маёмасных дачыненняў у сям'і
  Пасаг як маёмаснае забеспячэнне правоў жанчыны
  Інстытуцыя забеспячэння жанчыны - вена
  Спадчынныя дачыненні ў сям'і
  Апека як інстытуцыя аховы сямейных інтарэсаў
  Асаблівасці юрысдыкцыі па шлюбна-сямейных справах
Заканчэнне
Summary
Тлумачальны слоўнік
Крыніцы
Даследванні


Навуковы рэдактар: С.Сокал, доктар юрыдычных навук

Рэцэнзенты: Я.Юхо, доктар юрыдычных навук. Т.Доўнар, кандыдат юрыдычных навук. І.Саверчанка, кандыдат філалагічных навук

Рэдактары: Яніна Марціновіч,Зьміцер Санько

Набор: Алена Лобач

 

Упершыню на падставе аналізу заканадаўчага, дакументальнага і навукова-літаратурнага матэрыялу робіцца спроба комплекснага даследвання шлюбна-сямейнага права Беларусі ХVІ ст. Развіццё навукі права і сістэмы заканадаўства ў нашай краіне разглядаецца ў кантэксце іх узаемасувязі з агульнаэўрапейскімі працэсамі. Шмат увагі аддаецца юрыдычнай тэрміналогіі і катэгарыяльнаму апарату феадальнага права.

Прызначаецца навукоўцам, студэнтам ВНУ юрыдычнага профілю і ўсім, хто цікавіцца нашай гістарычна-культурнай спадчынай.

 

Уступ

 

Вялікае Княства Літоўскае, асновай і дзяржаватворным цэнтрам якога былі беларускія землі, заўжды прыцягвала ўвагу даследнікаў. Найбольшую цікавасць выклікае эпоха Адраджэння - Рэнесанс - час, калі тут былі створаны культурныя каштоўнасці сусветнага значэння. Менавіта тады склалася знакамітая сістэма права нашай дзяржавы, увасобленая ў Статутах 1529, 1566, 1588 гг. Статуты адлюстравалі ровень духоўнага жыцця грамадства цэлага стагоддзя, развіццё грамадскай думкі, палітычных уяўленняў пра шляхі будаўніцтва гаспадарства і месца асобы ў ім. Сучаснымі даследнікамі прызнана, што ў гэтых зборах законаў найбольш выразна адбіліся адметныя рысы эпохі Рэнесансу, якія сусветная цывілізацыя шануе як дасягненні грамадскай культуры на новай ступені эвалюцыі. Менавіта эпоха Адраджэння заклала падмурак новага праўнага мыслення, якім карыстаецца і сучасная юрыспрудэнцыя. Нашыя Статуты як каштоўныя помнікі эўрапейскага права ў адзін з адметных перыядаў яго развіцця заслугоўваюць шырокага і дасканалага вывучэння. На жаль, з шэрагу прычынаў права Вялікага Княства застаецца маладаследваным. Па-першае, гэта тлумачыцца недастатковай вывучанасцю феадальнага права наагул і эпохі Рэнесансу ў прыватнасці. Па-другое, увага даследнікаў у асноўным была засяроджаная на інстытуцыі дзяржаўнай улады і кіравання, на становішчы сацыяльных пластоў грамадства. Найбольш слаба вывучаныя праблемы фармавання праўнай сістэмы, развіцця заканадаўства, заснавання галін феадальнага права Беларусі, заканамернасцяў іх узнікнення і эвалюцыі, увогуле характар праўных сістэмаў феадальных часоў і адметнасць іх у розныя перыяды развіцця.

Асноўная тэма працы - пытанні фармавання шлюбна-сямейнага права і заканадаўства XVI ст. і характарыстыка праўнай сістэмы Вялікага Княства Літоўскага.

Актуальнасць даследвання сям'і як адрэгуляванай правам сацыяльнай інстытуцыі вызначана тым, што ў кожным грамадстве яна выконвае жыццёва важныя функцыі і ёсць найбольш прыстасаванай формай існавання чалавецтва.

Працэсы, якія адбываюцца ў сям'і як структурным элеменце грамадства, у сукупнасці ўсебакова ўплываюць на сацыяльнае жыццё дзяржавы і наадварот. Сям'я як адна з інстытуцый феадальнага грамадства адлюстравала асноўныя рысы сваёй эпохі.

Вывучэнне праблемаў шлюбна-сямейнага права патрабуе звароту як да нормаў права, так і да сацыяльных, ідэалагічных працэсаў у грамадстве, бо нельга высветліць сутнасць праўнай з'явы, не звяртаючыся да тагачаснай рэчаіснасці.

Шлюбна-сямейнае права Беларусі XV-XVI стст. і яго развіццё выбраны ў якасці аб'екта даследвання невыпадкова. Менавіта ў гэтым часе цалкам сфармавалася праўная сістэма дзяржавы, якая дзейнічала амаль да сярэдзіны XIX ст. Працэс гэты адбываўся пад актыўным уплывам эпохі Рэнесансу і Рэфармацыі, якія вызначалі дынамізм праватворчасці ў XVI ст. і высокі навуковы ровень кадыфікацыі права, вынікам чаго ёсць Статуты 1529, 1566, 1588 гг. Апошні з іх дзейнічаў да 1840 г.

Пад час распрацоўкі Статутаў праўная навука і практыка праз шматлікія намаганні стварылі заканадаўства, у аснову якога пакладзены новыя, характэрныя эпосе Рэнесансу прынцыпы: прыярытэт пісанага права, першынства закону, абарона суверэнітэту і г.д. У Статутах знайшлі адлюстраванне ідэі гуманізму і талеранцыі, усталявання праўнай дзяржавы. Новыя рысы адлюстраваліся ва ўсіх інстытуцыях феадальнага права, у тым ліку і ў шлюбна-сямейных.

Фармаванню праўнай сістэмы Беларусі гэтым часам характэрныя такія тэндэнцыі, як усталяванне агульнага закону замест партыкулярнага, змена прыярытэту мясцовага права прыярытэтам агульнага, выкарыстанне субсідыярных крыніц дзеля запаўнення прагалаў у законе, а таксама рэцэпцыя права.

Ад эпохі Рэнесансу ў эўрапейскай гісторыі права пачаўся новы этап праўнага мыслення. І менавіта Статуты па агульным прызнанні ўвасобілі ў сабе характэрныя рысы эўрапейскай рэнесансавай праўнай культуры (Бардах, 1976, с. 76-79). Нягледзячы на значную цікавасць даследнікаў (у асноўным XIX - пачатку ХХ ст.) да права Вялікага Княства Літоўскага, шмат пытанняў праўнай гісторыі, у прыватнасці праблемы развіцця навукі права, эвалюцыі праўных інстытуцый і галін права, станаўлення заканадаўства, засталіся нявысветленымі.

У гэтай манаграфіі даследуецца сфера фармавання прыватнага феадальнага права XV-XVI стст., працэс усталявання развітых шлюбна-сямейных правадачыненняў. На падставе аналізу заканадаўчага, дакументальнага і навукова-літаратурнага матэрыялу паказаны працэс развіцця інстытуцый шлюбна-сямейнага права і адзначаны асноўныя ідэалагічныя і сацыяльна-эканамічныя фактары, якія ўплывалі на гэты працэс. Праз характарыстыку галоўных тэндэнцый развіцця тэорыі права і практычнага заканадаўства Вялікага Княства зроблена спроба паказаць сувязь паміж агульнымі тэндэнцыямі развіцця эўрапейскай навукі права і фармаваннем практычнага заканадаўства. Галоўным кірункам працы ёсць аналіз роўню развіцця сямейна-шлюбнага права як адной з асноўных галін феадальнага права.

У кнізе разглядаюцца характэрныя рысы сярэднявечнай і рэнесансавай юрыспрудэнцыі ў сферы прыватнага права. Праца знаёміць з юрыдычнай тэрміналогіяй і ступенню распрацаванасці катэгарыяльнага праўнага апарату ў XVI ст.

На развіццё інстытуцый шлюбна-сямейнага права ўплывалі глыбокія змены ў феадальным грамадстве. Істотныя духоўныя, ідэалагічныя і сацыяльна-эканамічныя пераўтварэнні ў XVI ст. садзейнічалі фармаванню новых палітычна-праўных інстытуцый.

Шлюбна-сямейныя дачыненні на аснове роднасці і сваяцтва аб'ядноўвалі мноства інстытуцый прыватнага права: уласнасці, спадкаемства, пасагу, абавязкавага, маёмаснага права, заставы ды інш. Шлюбныя дачыненні былі падставай стасункаў па роднасці і сваяцтве, на юрыдычным значэнні якіх будаваліся агульныя інстытуцыі земскага, кананічнага (царкоўнага) і магдэбургскага права. Рэгуляванне шлюбных дачыненняў мела агульную тэндэнцыю - імкненне заканадаўцы да дэталёвай рэгламентацыі іх законам. Дзяржава актыўна падтрымлівала працэс хрысціянізацыі шлюбна-сямейных дачыненняў, пра што сведчаць уплывы кананічнага права на статутны закон, асабліва на трэці Статут. Але на практыцы па-ранейшаму нярэдка выкарыстоўвалася звычаёвае права. Гэтаму спрыяла існаванне падвойнай юрысдыкцыі - царкоўнай і свецкай.

Інстытуцыя пасагу як адна з галоўных у маёмасным забеспячэнні сям'і падкрэсліла агульную тэндэнцыю прыватнага права да індывідуалізацыі правадачыненняў і фармальнай роўнасці перад законам усіх сямейнікаў. У спадчынным праве, як і ў іншых інстытуцыях матэрыяльнага забеспячэння, адлюстравалася імкненне да пашырэння правоў і вольнасцяў шляхты ў выглядзе льгот. Цесная ўзаемасувязь шлюбных праўных стасункаў і спадчыны грунтавалася на праве спадкаваць паводле закону. Гэтае права атрымлівалі асобы, якія валодалі вызначанай праваздольнасцю на падставе законнага шлюбу. Рэгуляванне спадкаемства мела даволі выразную тэндэнцыю да ўраўноўвання правоў на спадчыну дзяцей абодвух полаў, чаму адпавядала выкарыстанне бацькамі такой формы дамовы, як "запіс", пад якім разумелася праўнае афармленне розных пагадненняў: падаравання, тэстамента пад умовай і г.д.

Правадачыненні па апецы ў статутным заканадаўстве прадугледжвалі абарону правоў непаўналетніх дзяцей і ахову інтарэсаў незамужніх жанчын, гэта значыць асобаў, якія не маглі абараніць свае правы і інтарэсы самі. Яна дзялілася на апеку па законе, па тэстаменце і па прызначэнні дзяржавы. Інстытуцыя апекі даволі пільна кантралявалася дзяржаўнай уладай.

Пры напісанні працы выкарыстоўваўся багаты досвед папярэднікаў, якія даследвалі гісторыю феадальнага цывільнага, у тым ліку і шлюбна-сямейнага, права: М.Доўнар-Запольскага, С.Бяршадскага, А.Загароўскага, Ф.Леантовіча, А.Лявіцкага, І.Маліноўскага, М.Нікольскага, С.Пахмана, І.Скіцкага, В.Спасовіча, М.Суворава, Т.Чацкага ды інш.

У кантэксце агульнай характарыстыкі развіцця права феадальнай Беларусі аналізаваліся працы сучасных навукоўцаў: А.Грыцкевіча, З.Капыскага, С.Падокшына, С.Сокала, Я.Юхо, Т.Доўнар, В.Шаўкапляс, а таксама замежных юрыстаў-гісторыкаў Ю.Бардаха, Е.Ахманьскага, К.Каранага, Р.Таўбеншляга ды інш. Пры падрыхтоўцы манаграфіі выкарыстаны працы па тэорыі, філасофіі і гісторыі права С.Аляксеева, П.Вінаградава, Р.Давіда, М.Каркунова, І.Лапо, В.Нерсесянца, І.Пакроўскага, А.Стаянава, Ф.Тараноўскага, М.Чыжова, Г.Шаршаневіча, Д.Келлі, О.Робінсан, Т.Фергуса, В.Гордана ды інш.

Нарматыўна-праўную аснову працы склалі заканадаўчыя і іншыя крыніцы феадальнага права: агульназемскія, земскія, гарадскія прывілеі ХIV-XVI стст.; Статуты Вялікага Княства Літоўскага 1529, 1566, 1588 гг., крыніцы кананічнага (царкоўнага), магдэбургскага, рымскага права. У кнізе выкарыстаны зборы актавых матэрыялаў Пецярбургскай, Віленскай, Кіеўскай археаграфічных камісій і інш.

Пры характарыстыцы феадальнага шлюбна-сямейнага права ўжывалася юрыдычная тэрміналогія XVI ст. і сучасны юрыдычны катэгарыяльны апарат.

Працэс развіцця шлюбна-сямейных інстытуцый прыватнага права адлюстраваў асноўныя заканамернасці фармавання праўнай сістэмы Беларусі. У ХVI ст. яму былі ўласцівыя агульныя рысы эвалюцыі тагачаснага права, менавіта пашырэнне індывідуальных правамоцтваў суб'ектаў права, значная фармалізаванасць праўных дзеянняў, імкненне да зацверджання ў законе сацыяльнага статусу і асноўных правоў і абавязкаў суб'ектаў права. Аналіз інстытуцый прыватнага права XVI ст. сведчыць, што праўная сістэма нашай дзяржавы грунтавалася на выкарыстанні дасягненняў эўрапейскай праўнай навукі і праз актыўны кадыфікацыйны працэс набыла якасці адной з найдасканалейшых сістэм у Цэнтральнай і Ўсходняй Эўропе. У сувязі з гэтым даследванне розных аспектаў каштоўнай гістарычна-праўнай спадчыны Беларусі ўзбагаціць не толькі праўную культуру, але і сучасную юрыспрудэнцыю.

 

Раздзел І. Роля інстытуцый шлюбу і сям'і ў беларускім грамадстве

 

Праблемы шлюбу і сям'і ў ідэалагічных плынях Рэнесансу

 

Значэнне сям'і для грамадства і кожнага чалавека вызначаецца яе шматлікімі і ўнікальнымі функцыямі. Найважнейшыя з іх - стварэнне асновы чалавечага існавання, інакш "вытворчасць" чалавека дзеля падтрымання біялагічнай бесперапыннасці грамадства, сацыялагізацыя пакаленняў шляхам выхавання і перадачы культурнай спадчыны, узнаўленне этнасу праз фармаванне нацыянальнай свядомасці, а таксама стварэнне і ўзнаўленне матэрыяльных і псіхалагічных умоваў існавання чалавека і грамадства.

Выкананне гэтых сінтэтычных функцый вызначае сям'ю як сацыяльны феномен, шчыльна звязаны з усімі працэсамі існавання грамадства. На жыццё сям'і ўплываюць памеры папуляцыі, культурныя традыцыі, эканоміка, тэхналогія, сацыяльнае кіраванне.

Гістарычны погляд на сям'ю ўпершыню абгрунтаваў Л.Морган, паводле якога сям'я змяняецца разам з агульнымі зменамі ў гістарычным працэсе. Пазней Ф.Энгельс вызначыў яе як гістарычна дэтэрмінаваную сацыяльную форму (Морган, 1934; Энгельс, с. 23-278). Тым часам, пераважна ў амерыканскай і заходнеэўрапейскай навуцы, існуе і радыкальна процілеглае гледзішча на сям'ю. У аснове гэтых тэорый, на пачатку якіх стаіць Э.Вэстэрмарк, ляжыць разуменне сям'і як "канстанты", што процістаіць зменам грамадства.

У сучаснай літаратуры, якая разглядае сям'ю ў якасці цэласнай сістэмы, існуе мноства ацэнак яе тыпаў і формаў. Пры гэтым асноўнай вызначальнай прыкметай яе адрозна ад іншых сістэмаў грамадства лічыцца шлюбна-роднасная аснова ўзнікнення і пабудовы сям'і. Паводле меркавання аўтара, найбольш сінтэзаваным ёсць азначэнне сям'і як сацыяльнай сістэмы з характэрнай для яе структурай розных тыпаў, з галоўнымі функцыямі рэпрадукцыі чалавека, узнаўлення этнасаў, з функцыямі эканамічнай і экспрэсіўна-рэкрэацыйнай (Этносоциальные аспекты..., 1987, с. 16-17). У гэтым азначэнні сям'і, як і ў папярэдніх даследваннях, падкрэслена выкананне сям'ёй адначасова сваёй натуральнай і грамадскай функцый.

Асновай сям'і ў бальшыні сучасных даследванняў лічыцца шлюб. Сутнасцю шлюбу прызнаецца супольнае жыццё мужчыны і жанчыны, узаконенае звычаем або зацверджанае правам, сацыяльным або этнічным асяроддзем (Этносоциальные аспекты..., 1987, с. 17). Такім чынам, сям'я і шлюб з грамадска-юрыдычнага гледзішча ёсць аднымі з найбольш значных інстытуцый грамадства.

Ва ўсе гістарычныя эпохі сям'я нязменна выконвае свае найважнейшыя функцыі ў шчыльнай узаемасувязі з сацыяльнымі, культурнымі і эканамічнымі з'явамі грамадства. У эпоху Адраджэння на сацыяльнай, палітычнай і культурнай значнасці інстытуцый шлюбу і сям'і была засяроджаная ўвага вядомых грамадскіх дзеячоў і знакамітых паэтаў, філосафаў і навукоўцаў. Падставай гэтай зацікаўленасці было новае рацыянальнае асэнсаванне ролі чалавека і сям'і ў жыцці грамадства і дзяржавы. Асноўная рыса эпохі Рэнесансу - шанаванне чалавека і асаблівая цікавасць да свету вакол яго - паставіла пытанні: хто мы, адкуль і куды ідзем? У пошуках адказаў на іх мысляры і грамадскія дзеячы надавалі інстытуцыям шлюбу і сям'і цэнтральнае месца.

Розныя азначэнні эпохі Рэнесансу (XV-XVI стст.) далі ў сваіх даследваннях Я.Бургард, Й.Хейзінга, Э.Гарэн ды інш. (Burckhardt, 1983; Garin, 1969; Хейзинга, 1988). Складанасць аднастайнага азначэння эпохі звязана з якаснымі зменамі, якія адбыліся ва ўсіх сферах жыцця чалавека: грамадскай, рэлігійнай, маральнай, палітычнай, навуковай, эканамічнай, культурнай і г.д. Грандыёзны сінтэз папярэдніх культур стварыў асаблівы менталітэт грамадства, які шанаваў культуру мінулага, але ідэалам сучаснасці лічыў свабоду ад улады аўтарытэта, практычны і тэарэтычны індывідуалізм і свабоду дзейнасці.

Сям'я праз свае шматлікія функцыі адчувальна рэагуе на змены ў розных сферах жыцця грамадства. Эпоха Адраджэння ўнесла новы дух у жыццё сям'і і ў асэнсаванне грамадствам яе сацыяльнай і палітычнай ролі. Права XVI ст. як спецыяльная інстытуцыя рэгулявання сацыяльных дачыненняў найбольш дакладна адлюстравала рэальнае становішча сям'і ў тагачасным грамадстве.

Спецыфічнасць права як сацыяльнай інстытуцыі палягае ў беспасярэдняй сувязі з ідэалогіяй свайго часу. Менавіта адэкватнасць тэарэтычных асноваў права светапогляду эпохі ёсць умовай паспяховай праватворчай, правадастасоўнай дзейнасці. Такая шчыльная залежнасць вяртае нас да тых формаў ідэалогіі, якія звязаныя з развіццём інстытуцый шлюбу і сям'і эпохі.

Асновай новага асэнсавання сацыяльных і тэалагічных праблемаў стаў гуманізм як сістэма поглядаў з яго антрапацэнтрысцкай накіраванасцю. Свецкі характар гуманізму вызначыў трактоўку шлюбна-сямейных праблем з рацыяналістычнага гледзішча, разгляд іх у сувязі з праблемамі ўдасканалення чалавечага грамадства, самога чалавека. Знакамітыя гуманісты Эўропы Ф.Петрарка, К.Салютаты, Піка дэла Мірандола, А.Альбэрты, М.Мантэнь, Ж.Бадэн, Эразм Ратэрдамскі ды іншыя вельмі актыўна звярталіся да тэмы сям'і і выхавання чалавека.

Гуманісты XIV-XVI стст. і рэфарматары каталіцкай царквы XVI ст. перадусім звярталіся да роздуму пра ролю чалавека ў соцыуме. К.Салютаты ў сваіх працах "Лісты", "Пра высакародства законаў і медыцыны" вылучае канцэпцыю аб неабходнасці актыўнага грамадскага жыцця. Л.Бруні ў "Лістах" і "Ўводзінах да маральнага ўдасканалення" перакананы, што сапраўдным крытэрам маральнасці ёсць рэальны дабрадзейны чалавек, а не абстрактныя маральныя догмы. Гэтай жа думкі трымаецца А.Альбэрты. Тэмай яго найбольш вядомых трактатаў "Пра сям'ю" і "Пра вядзенне хатняй гаспадаркі" ёсць чалавек актыўнага творчага жыцця. Альбэрты даводзіць, што дабрадзейнасць чалавека адольвае лёс і лягчэй перамагае той, хто не жадае быць пераможаным. Ідэал новага дзейнага чалавека - цэнтральны вобраз твораў Дж.Манэты, Л.Вала, М.Мантэня, Ж.Бадэна і г.д. Ж.Бадэн у сваёй вядомай працы "Шэсць кніг пра рэспубліку" сцвярджаў, што суверэнітэт і моц дзяржавы грунтуюцца на справядлівых пачатках, разумных і натуральных законах, а сям'я ёсць сапраўдным падмуркам дзяржавы, на якім трымаецца яе моц.

Рэфарматы, найперш М.Лютэр, абгрунтавалі неабходнасць творчага падыходу да рэлігійнага жыцця. Лютэр у сваіх творах "Пра рэформу хрысціянскай адукацыі", "Пра свабоду хрысціянства" сцвярджаў патрэбу рэлігійнага абнаўлення і адраджэння да новага жыцця на аснове хрысціянскіх пачаткаў, зацверджаных у Эвангеллі, праз адыход ад старых формаў.

Ідэолагі Контррэфармацыі (дакладней, "каталіцкай рэформы", або "абнаўлення каталіцкай царквы"), найперш яе бліскучы прадстаўнік у Вялікім Княстве П.Скарга, аналізуючы памылкі пратэстантаў, фармулююць станоўчыя догмы каталіцтва і звяртаюцца да інстытуцый шлюбу і сям'і. Рэформа каталіцкай царквы, зацверджаная Трыдэнцкім саборам, які доўжыўся з перапынкамі ад 1545 да 1563 г., таксама закранула гэтыя інстытуцыі.

Галоўнай мэтай гуманістычных педагагічных твораў было фармаванне чалавека, які актыўна ўдзельнічаў у сацыяльным жыцці. Пры гэтым мелася на ўвазе не толькі карысць для грамадства і дзяржавы, але і для канкрэтнай сям'і, перадусім клопат бацькоў пра выхаванне і адукацыю дзяцей. Гэтыя праблемы закраналі ў сваёй творчасці бальшыня гуманістаў, бо сям'я разглядалася імі як галоўная грамадская інстытуцыя.

Духоўнае жыццё Эўропы эпохі Рэнесансу не было аднастайным. Найвыразней паводле спецыфікі рэнесансавых з'яваў вылучаюцца рэгіёны класічнага (Італія) і Паўночнага Адраджэння (у асноўным краіны Паўночнай, Цэнтральнай і часткова Ўсходняй Эўропы). Адным з сама знакамітых прадстаўнікоў гуманізму тут быў Эразм Ратэрдамскі, працы якога "Пра выхаванне дзяцей", "Настаўленне ў хрысціянскім шлюбе" і г.д. працягвалі традыцыі італьянскіх гуманістаў наконт разумення сацыяльнай і культурнай ролі шлюбу і сям'і ў грамадстве (Эразм Роттердамский, 1973, с. 353-357; 1986, с. 150-158).

Адрозненне сістэмы выхавання паводле Эразма Ратэрдамскага ад класічнай італьянскай палягае ў падкрэсленым прыярытэце адукацыі. З двух гуманістычных аспектаў выхавання - узгадавання маральнасці і развіцця розуму - гуманіст аддае перавагу развіццю розуму. У розных падыходах да праблемаў выхавання выяўляецца адрозненне гуманізму класічнага ўзору ад рэгіянальнага.

Такім чынам, існавалі дзве гуманістычныя канцэпцыі выхавання, скіраваныя да адной мэты - выхавання добрага чалавека і годнага, прыстойнага грамадзяніна, але крыху рознымі метадамі. Своеасаблівасць гэтых школаў часта звязваюць з неаднолькавым уплывам антычнасці. Напрыклад, калі на італьянцаў зрабілі ўплыў Цыцэрон, Арыстотэль, Плутарх, то на Эразма Ратэрдамскага - Плятон. У той жа час неабходна адзначыць, што гуманістычная сістэма, якая ўзнікла на элементах антычнасці, уяўляла якасна новую з'яву. Так, ідэі Плятона пра выхаванне грамадскай істоты знаходзяць працяг у працах італьянскіх гуманістаў, але яго думка пра дзяржаўнае выхаванне не набыла папулярнасці. Адзіным выняткам ёсць Кампанэла, які ўспрыняў гэтую ідэю і лагічна завяршыў у працы "Горад Сонца" (Кампанелла, 1971).

Побач з гэтым трэба адзначыць, што творчасць Т.Кампанэлы прыпадае на асаблівы перыяд позняга Адраджэння і таму выразна вылучаецца з гуманістычнай плеяды новымі ідэямі "ўтапічнага сацыялізму". Канец XVI ст. стаўся завяршэннем і адначасова крызісам рэнесансавага гуманізму, бо ў гэтым часе трансфармаваліся многія яго ідэалы і нормы.

Створаны Т.Кампанэлам парадак рэгулявання сямейных дачыненняў мае мала агульнага з гуманістычнымі ідэаламі XV-XVI стст., бо ёсць па сутнасці адмовай ад цэнтральнай гуманістычнай ідэі - антрапацэнтрызму.

Юрыдычнае асэнсаванне свецкая інтэрпрэтацыя шлюбна-сямейнай інстытуцыі набыла гэтым часам у сацыяльнай філасофіі Ж.Бадэна, у прыватнасці ў ягоным творы "Шэсць кніг пра дзяржаву" (1576 г.). Зыходзячы з патэрналісцкай канцэпцыі, Ж.Бадэн сцвярджаў, што дзяржава - гэта праўнае кіраванне мноствам сем'яў суверэннай уладай, і падкрэсліваў сацыяльны характар асновы дзяржавы, бо яна складаецца не з ізаляваных грамадзян, а з элементарных сацыяльных ячэек - сем'яў. Лічыў сям'ю асновай узнікнення і развіцця дзяржавы; ад яе стабільнасці залежыць і трываласць дзяржавы. Ж.Бадэн паказвае залежнасць дэградацыі дзяржавы ад заняпаду сям'і на прыкладзе Старажытнага Рыма.

Канцэпцыя Ж.Бадэна пра асаблівую ролю сям'і ў сацыяльна-палітычным развіцці дзяржаўнасці супадае з шырока распаўсюджанымі аналагічнымі поглядамі сярод гуманістаў, найперш прыхільнікаў "грамадзянскага гуманізму", хоць гэта характэрна ўсім прадстаўнікам грамадска-палітычнай і тэалагічнай думкі (гуманістам і рэфарматам).

Беларускія гуманісты і рэфарматы разглядалі праблемы шлюбу і сям'і ў рэчышчы агульных тэндэнцый, уласцівых новаму эўрапейскаму ідэалагічнаму руху. Пры гэтым цэнтральнай была ідэя сацыяльнай значнасці сям'і як асноўнага элемента грамадства, шчыльнай сувязі паміж удасканаленнем грамадства, сям'і і развіццём індывіда.

Першы вядомы буйны дзяяч гуманізму ў Беларусі Ф.Скарына ў сваіх каментарах да Бібліі шмат увагі аддаў праблемам шлюбу, сям'і, выхавання дзяцей, становішчу жанчыны ў сям'і і грамадстве (Скарына, 1969).

Раскрываючы змест шлюбу, Ф.Скарына падкрэсліваў, што ў аснове яго ляжыць "мужа и жены почтивое случение, детей пильное выхование" (Скарына, 1969, с. 59). У такой трактоўцы шлюб разглядаўся як вышэйшая каштоўнасць - гарманічная форма рэгулявання дачыненняў паміж мужчынам і жанчынай, забеспячэнне мэтаў выхавання дзяцей, а не саступка грахоўнай сутнасці чалавека.

Адыход ад традыцыяналізму Сярэднявечча праяўляецца і ў стаўленні гуманіста да жанчыны. Гэта прасочваецца на прыкладзе Юдзіф, якая разглядаецца Ф.Скарынам як узор глыбокай грамадзянскасці, патрыятызму: "жену сию преславную перед очима имеюще, в добрых делах и в любви ойчины не только жены, но и мужи наследовали" (Скарына, 1969, с. 59).

Ф.Скарына звяртаўся да сямейнага права як да асобнай інстытуцыі і, прапанаваўшы сваю класіфікацыю права на натуральнае і пісанае, а пісанага - на боскае, царкоўнае і земскае, сямейнае права аднёс да земскага, тым самым падкрэсліваючы яго свецкі характар.

Да тэмы шлюбу і сям'і, іх сацыяльнага значэння звяртаўся беларускі грамадскі дзяяч і пісьменнік М.Літвін. У ягоным трактаце "Аб норавах татараў, літвінаў і маскавіцян" прасочваюцца ідэі пра важнасць для дзяржавы трывалай сям'і, пра ўзаемасувязь заняпаду дзяржавы і гібелі сям'і. Пры параўнальным аналізе звычаяў, законаў і фактычнага становішча справаў у сваёй і дзвюх суседніх дзяржавах аўтар непасрэдна звязваў трывалую сям'ю, моцную дзяржаўнасць, разумнасць законаў, натуральнасць і маральнасць штодзённага жыцця. Погляды М.Літвіна наконт раскошы, карыслівых матываў уступлення ў шлюб падобныя да меркаванняў А.Валяна і адпавядалі тэзісам мысляроў плыні "грамадзянскага гуманізму" (Литвин, 1854, с. 1-78).

Некаторыя пытанні сямейнага права адлюстраваныя ў працах вядомага правазнаўца, які большую частку жыцця працаваў у Вялікім Княстве, Пятра Раізія, прафесара рымскага права Кракаўскага ўніверсітэта, аўтара "Заключэнняў Пятра Раізія, каралеўскага юрысконсульта, аб справах, што слухаліся на судовых паседжаннях Літвы, і пра абскарджанне судовых рашэнняў" (1563 г.). Гэта сур'ёзны тэарэтычны аналіз судовай практыкі, найперш па прыватным праве.

Але П.Раізій не быў бы годным прадстаўніком сваёй эпохі, калі б не звяртаўся да актуальных палітычных праблем грамадства, звязаных са спадчынным правам. У сваім творы - паэме сярэдзіны XVI ст. "Да польскіх магнатаў пра каралеўскі шлюб" (Royzii, 1553) мысляр выступіў прыхільнікам спадчыннай манархіі, абгрунтоўваючы яе неабходнасць інтарэсамі трываласці дзяржавы. Такая трактоўка фармавання найвышэйшай улады не адпавядала настроям грамадства Княства, якое бачыла ў выбарнасці гаспадара адзін з элементаў шляхоцкай вольнасці.

Праца П.Раізія датычыла актуальнай для тагачаснай Беларусі праблемы, бо Жыгімонт Аўгуст быў на той час ужо два гады ўдаўцом. Аўтар паэмы, улічваючы складаную ваенна-палітычную абстаноўку для краіны, падкрэсліваў карысць для дзяржавы новага шлюбу манарха, бо нараджэнне пераемніка пазбавіць грамадства ад выпадковасцяў, спрэчак і войнаў, а манарха - ад пошукаў прэтэндэнта на трон. Праца гэтая малавядомая, бо не было яе перакладу з лаціны, да таго ж у ёй разглядалася толькі адна надзённая для сучаснікаў праблема. Тым не менш паэма П.Раізія, прафесара рымскага права, старшыні асэсарскага суда ў Вільні, сакратара Жыгімонта Аўгуста, адлюстравала яшчэ адзін палітычны аспект пастаноўкі шлюбна-сямейнай праблемы.

Найбольш падрабязна пытанні сацыяльнага і праўнага рэгулявання шлюбна-сямейных дачыненняў разгледжаны ў вялікай манаграфіі А.Алізароўскага "Пра палітычную супольнасць людзей" (Olizarovius, 1651). Хоць праца напісана ў сярэдзіне XVII ст., у ёй атрымалі абагульненне і адлюстраванне погляды на шлюбна-сямейныя праблемы, што сфармаваліся яшчэ ў XVI ст. Гэты твор складаецца з трох кніг, адна з якіх называецца "Пра сям'ю". Аўтар, трымаючыся традыцый Арыстотэля ў пабудове навуковага аналізу, спрабуе раскрыць і прааналізаваць пазіцыі розных ідэолагаў.

А.Алізароўскі лічыў сям'ю важнейшай ячэйкай і структурнай адзінкай сацыяльнага і дзяржаўна-палітычнага арганізма. Як малая, зыходная форма супольнасці людзей сям'я разглядалася ім у двух аспектах: 1) блізкія (радня), 2) слугі і кола залежных людзей. Прынцыпы іх стасункаў А.Алізароўскі таксама спрабаваў вывесці з сямейных правілаў зносін, дзе, з аднаго боку, выступае бацька - домаўладальнік, феадальны ўласнік, а з другога - дзеці, слугі і залежныя людзі (па рымскім узоры).

Шмат месца даследнік адводзіў аналізу ўласна сям'і як сацыяльнай каштоўнасці. Ён адзначыў асноўныя аргументы, якія прыводзяцца праціўнікамі сям'і: шлюб - найцяжэйшае рабства, недаравальны грэх, процідзеянне свабоднай прыродзе чалавека, няшчасце, пакуты, неспакой розуму. Нязгода А.Алізароўскага з гэтымі трактоўкамі адлюстравана ў ягоным азначэнні шлюбу як спалучэння двух людзей для ўзаемнай вернасці, бескарыслівасці і дапамогі (Olizarovius, 1651, кн. 1, р. 1, § 1). Наагул жа шлюб ёсць дабром у траякім значэнні: нараджэнне дзяцей, вернасць і ўзаемныя абавязкі. А.Алізароўскі сцвярджаў, што шлюб - гэта прыродны закон сусвету і чалавецтва. Паходжанне шлюбу ён звязваў з заканамернасцямі існавання ўсяго жывога "ў небе, у моры і на зямлі". Вучоны падкрэсліваў, што шлюб мае сваім вынікам не толькі нараджэнне дзяцей, але і іх выхаванне, якому А.Алізароўскі аддаваў асаблівую ўвагу. Пры аналізе розных формаў узаемадачыненняў людзей, іх супольнасцяў, асацыяцый ён разглядаў шлюб як найвышэйшую форму гарманічных стасункаў паміж асобамі.

А.Алізароўскі прааналізаваў біблейныя і гістарычныя крыніцы для абгрунтавання доказаў высокіх вартасцяў жанчын, якія здзейснілі шмат высакародных і справядлівых учынкаў, прадэманстравалі высокія маральныя якасці, адданасць Богу і чалавеку. Многія з іх вызначаліся шырокімі ведамі, мудрасцю, дасягненнямі ў навуках, філасофіі, юрыспрудэнцыі, мелі вялікі аўтарытэт у народа, паспяхова кіруючы дзяржавамі, узначальвалі войскі і выйгравалі бітвы.

Даследнік разгледзеў умовы злучэння ў шлюб і вылучыў чатыры з іх: 1) згода; 2) адпаведны ўзрост; 3) становішча асобаў у грамадстве; 4) адсутнасць перашкод да шлюбу (Olizarovius, 1651, p. 2, § 1).

Важнай умовай А.Алізароўскі лічыў як згоду на шлюб паміж будучымі мужам і жонкай, так і падтрымку шлюбу бакамі, якія ўдзельнічаюць у акце шлюбавання, гэта значыць, што фактычны бок шлюбу разглядаўся ім адпаведна канцэпцыі рымскага права, Статутам, свецкаму і царкоўнаму заканадаўству.

Гэта сціслы выклад сутнасці гуманістычных трактовак шлюбна-сямейных праблем выдатных прадстаўнікоў Рэнесансу, перадусім дзеячоў, мысляроў, асветнікаў плыні рэнесансавага гуманізму.

Другім умоўным кірункам новага ідэалагічнага руху эпохі была Рэфармацыя. Гэты рух унутры заходняй царквы адлюстраваў у своеасаблівай форме новы светапогляд. Тэарэтыкамі Рэфармацыі сталі тэолагі, якія адчувалі актуальнасць палітычных, сацыяльных і культурных працэсаў, што адбываліся ў тагачасным грамадстве.

Тым не менш, нягледзячы на Рэфармацыю, царква заставалася асноватворнай ідэалагічнай сілай грамадства. Тэалагізаванасць светапогляду не ёсць адзінай прычынай царкоўнай трактоўкі шлюбна-сямейных дачыненняў. Інстытуцыя шлюбу і сям'і як адзін з неабходных элементаў сацыяльнага жыцця на ўсім працягу развіцця хрысціянскай царквы была менавіта той інстытуцыяй, над якой царква ўсталявала сваю юрысдыкцыю, каб надаць ёй хрысціянскае асвячэнне. Таму Рэфармацыя, пераасэнсоўваючы асновы хрысціянскага вучэння, закранула і шлюбна-сямейную сферу. Да гэтай тэмы звярталіся яе знакамітыя прадстаўнікі: М.Лютэр, І.Меланхтон, Ж.Кальвін, Т.Мюнцэр, У.Цвінглі, С.Будны, А.Валян ды інш.

Рэфармацыйны рух унёс шмат новых ідэяў у традыцыйна-царкоўную сярэднявечную трактоўку шлюбна-сямейных дачыненняў. Даследнікі вызначаюць, што "Рэфармацыя, якая нават у сваёй памяркоўнай лютэранскай плыні адмаўляла цэлібат і замахвалася на афіцыйную каталіцкую этыку і мараль, унесла свой уклад у расхістванне манагамнай сям'і" (Чистозвонов, 1963, с. 71). М.Лютэр не адмаўляў палігаміі, але, як высветлілася пад час Сялянскай вайны ў Нямеччыне, калі гэтую ідэю спрабавалі ператварыць у рэальнасць, стаў разглядаць яе як прывілей для арыстакратычных пластоў грамадства і адхіліў ейнае практычнае здзяйсненне ў Мюнстэры.

Аднак погляды М.Лютэра на шлюб як на натуральную з'яву, якой супярэчыць інстытуцыя цэлібату, адпавядалі не толькі духу часу, але і рэаліям жыцця.

Ідэі памяркоўнай Рэфармацыі знайшлі практычнае ажыццяўленне ў пратэстанцкіх афіцыйных дактрынах. Радыкальнае развязанне гэтых праблем атрымала адзінае выразнае сацыяльнае ўвасабленне пад час паўстання ў Мюнстэры і ўтварэння Мюнстэрскай камуны (зачыненыя секты ў Чэхіі, Маравіі і г.д. не мелі таго сацыяльнага фону, на якім маглі б рэалізавацца ва ўсім аб'ёме ідэі радыкалаў).

Падзеі ў Мюнстэры сталіся гістарычна значнымі, бо праз іх узнікла меркаванне, якое яднала пазнейшых камуністаў з рэвалюцыйнымі анабаптыстамі XVI ст. у намеры ўвесці поруч з супольнасцю маёмасці і агульнасць жонак (Чистозвонов, 1963, с. 64-90).

Перш чым звярнуцца да падзей у Мюнстэры, неабходна адзначыць найважнейшыя моманты ў тэарэтычнай трактоўцы шлюбна-сямейных праблем радыкальнымі рэфарматамі. Ужо ў XIII ст. у асяроддзі радыкальных гератычных плыняў узнікла адмаўленне афіцыйнай манагамнай маралі і проціпастаўленне ёй свабоды полавых сувязяў на падставе ўяўленняў пра манагамную сям'ю як пра першую форму сям'і, заснаваную не на прыроднай, а на эканамічнай аснове. Пазней найбольш яскрава гэта праявілася ў табарытаў, якія адмаўлялі, апрача таго, інстытуцыю цэлібату, уведзеную ў XI ст., бо яна, з іхнага гледзішча, ёсць устанаўленнем чалавечым, а не Божым. У той жа час падкрэслівалася, што шлюб - найлепшая школа вернасці, любові і гатоўнасці да ўзаемадапамогі, увасабленне еднасці хрысціян у супольні вернікаў.

Агульныя маральна-этычныя погляды радыкальных рэфарматаў зрабілі ўплыў на вызначэнне шлюбна-сямейных праблем, на абгрунтаванне маральна-этычных прынцыпаў шлюбу духам і літарай Святога Пісьма і катэгарычным адмаўленнем шлюбаў з іншаверцамі, бо шлюб - гэта ўзаемны духоўны пошук шляхоў выканання Божых наказаў. Практычнае ажыццяўленне гэтых ідэяў было вельмі разнастайным у розных плынях радыкальнага крыла Рэфармацыі: табарытаў, анабаптыстаў, арыянаў, сацыніянаў ды іншых кірункаў антытрынітарызму. Адзначана, што чым радыкальнейшая секта, тым больш яна імкнулася наблізіцца да старажытнахрысціянскіх супольняў у трактоўцы шлюбу і сям'і (Чистозвонов, 1963, с. 71-77).

Узяўшы ўладу ў Мюнстэры, рэвалюцыйныя анабаптысты спрабавалі ператварыць у рэальнасць абстрактны тэалагічны ідэал "царства Хрыстовага на зямлі". Гэта з'явілася абгрунтаваннем знішчэння ўсіх феадальных інстытуцый: прыватнай уласнасці, станавасці, манагамнай сям'і і г.д., а таксама перабудовы сямейных дачыненняў адпаведна Святому Пісьму. Палажэнні рэформы шлюбна-сямейнай інстытуцыі былі выкладзены ў Эдыкце за 23 ліпеня 1535 г. Паводле яго дазвалялася ўступленне ў шлюб з некалькімі здольнымі да дзетараджэння жанчынамі і дарослымі дзяўчатамі. Разам з тым законным лічыўся паводле Эдыкта толькі шлюб пры ўзаемнай згодзе бакоў, калі ж злучэнне ў шлюб адбылося супроць волі жанчыны, дык яго можна было скасаваць у ратушы. Эдыкт прадугледжваў не агульнасць жонак, а сям'ю з некалькімі жонкамі, адначасова пазашлюбныя сувязі караліся смерцю. Асаблівасцю мюнстэрскай палігаміі ёсць яе спалучэнне з сямейным патранатам мужчын над састарэлымі, хворымі або няздольнымі да дзетараджэння жанчынамі, бо шлюб з апошнімі лічыўся плоцевым і супярэчыў наказам Божым.

Даследнікі адзначаюць перайманне прынцыпаў старазапаветнай патрыярхальнай сям'і і характарызуюць гэтую рэформу як вонкавую даніну тэалагічнай форме мыслення. Рэстаўрацыя нормаў старазапаветнай юдэйскай сям'і ў дадзеным выпадку павінна была тэарэтычна прывесці жанчыну да становішча рабыні. На практыцы, наадварот, захавалася рэальная роўнасць у працы і заробках, што прынесла жанчыне больш самастойнасці (Чистозвонов, 1963, с. 78-80).

Мюнстэрская камуна ўяўляе сабою своеасаблівы эксперымент. У аспекце шлюбна-сямейных праблем яе досвед можна разглядаць перадусім як умову, што неабвержна кампраметуе ўсю анабаптысцкую дактрыну, яе маральна-этычныя прынцыпы. Асобныя даследнікі лічаць гэтую з'яву гістарычна апраўданай, яна сталася асаблівым момантам у працэсе ломкі ўсіх феадальных інстытуцый. Прычынамі шлюбна-сямейных рэформаў называюць складаныя дэмаграфічныя ўмовы ў Мюнстэры пад час паўстання.

Некаторыя палажэнні анабаптызму, такія, як непрыняцце шлюбу на падставе ганебнага разліку, крытыка цэлібату, "надта незалежнага" становішча жанчын, сустракаюцца ў працах беларускіх грамадскіх дзеячоў і прыхільнікаў Рэфармацыі М.Літвіна, А.Валяна ды інш., але яны не прапагандуюць патрыярхальнай старазапаветнай сям'і. Наколькі такі досвед супадаў з агульным поглядам на праблемы шлюбу і сям'і ў краінах Цэнтральнай і Ўсходняй Эўропы, бачна з спецыяльных даследванняў: "У сапраўднасці маральна-этычны погляд анабаптызму, улучаючы тэорыю сям'і, уяўляў сабой у дачыненні да Нямеччыны, Нідэрляндаў, Англіі і г.д. маральна-этычны кодэкс пэўнай часткі рэвалюцыйнага плебейства і сялянства таго перыяду. У такіх выпадках вузкія рамкі сектанцкай ізаляцыі часова пашыраліся і анабаптысцкія секты ўліваліся ў агульную плынь народнай рэфармацыі" (Чистозвонов, 1963, с. 87). З гэтага можна зрабіць выснову, што ў краінах Паўночнага Адраджэння ў асяроддзі радыкальнага крыла Рэфармацыі ў пэўныя адрэзкі часу (для Беларусі - другая палова XVI ст.) існавалі аналагічныя погляды на шлюб і сям'ю.

Выказанае вышэй меркаванне пацвярджае беларускі даследнік С.Падокшын, які прыходзіць да высновы, што сярод радыкальных рэфарматаў Беларусі былі не толькі папулярныя тыя ж прынцыпы шлюбна-сямейных дачыненняў, але існавала таксама мноства паслядоўнікаў мюнстэрскіх анабаптыстаў - М.Чаховіц, Л.Крышкоўскі ды інш. (Подокшин, 1970, с. 36, 37, 67-68). Арыяне тут прапаведвалі "...мнагажонства, супольнасць маёмасці, непавагу да ўладаў, судоў і станаў. Антытрынітарыі ў Беларусі адмовілі сакрамент злучэння ў шлюб, увялі ў супольнях цывільны шлюб і прызналі развод, а таксама роўнасць жанчын і мужчын у супольні, дапушчэнне жанчын да пропаведзяў і выступленняў з катэдры" (Подокшин, 1970, с. 125).

Адзін са знакамітых прадстаўнікоў Рэнесансу ў Беларусі С.Будны, гуманіст і лідэр памяркоўнай плыні Рэфармацыі, у сваіх працах, найперш у "Катэхізісе", значнае месца адвёў шлюбу, дыскусіі аб грэшнасці і богаўгоднасці шлюбу [24].

С.Будны тлумачыў богаўгоднасць шлюбу і сям'і як адпаведнасць іх маральна-этычным і сацыяльным каштоўнасцям хрысціянскага вучэння. Асноўнае месца ў яго працы адведзена праблеме стасункаў шлюбу і грэшнасці, бо царкоўная догма з такіх з'яваў, як манаства, зарок бясшлюбнасці, скапецтва, аддавала перавагу бясшлюбнасці як ідэалу служэння Богу. Такую трактоўку С.Будны лічыў зманам, які вынікае з трох памылак. Ён пісаў: "Першая памылка іх (праціўнікаў шлюбу. - Г.Дз.) у тым, што яны не хочуць жыць свабодна ў цнатлівасці, але даюць зарок" [24, арк. 27-27 адг.]. Вучоны-гуманіст імкнуўся звязаць зарок з натуральнымі патрэбнасцямі і сацыяльнай каштоўнасцю канкрэтнага чалавека. "Вялікая небяспека абяцаць Богу звыш таго, што ёсць у тваёй уладзе, - пісаў ён. - Ці інакш робяць тыя..., што кляліся б ніколі не спаць і не есці" [24, арк. 28 адг.-29]. З прычыны натуральных супярэчнасцяў многія, "баючыся зняць зарок, жылі ў распусце, не лічачы гэта за грэх" [24, арк. 30-30 адг.]. У гэтым сэнсе, паводле меркавання Буднага, яны грашаць дваяка: па-першае, даюць зарок цнатлівасці, якога ім Бог не даў і абяцаць не загадваў. Затым, па-другое, грашаць, паколькі абяцанні не выконваюць, але "замест цнатлівасці твораць распусту" [24, арк. 29 адг.].

Сваю пазіцыю мысляр імкнуўся прывесці ў адпаведнасць з прынцыпамі асабістай веры і асабістых магчымасцяў. "Цнатлівасць добра, - зазначаў ён, - але не па прымусе, а па добрай волі, не па зароку. Таму і Хрыстос не сілай загадвае быць скапцом, але хто можа" [24, арк. 30 адг.].

Другі памылковы погляд, паводле С.Буднага, палягае ў тым, што манахі і скапцы, адмовіўшыся ад шлюбу, самым сваім становішчам "спадзяюцца на вечнае жыццё" [24, арк. 31 адг.]. Ён лічыў, што само па сабе манаства або скапецтва не адкрываюць дарогу да выратавання або царства Божага, а толькі ствараюць умовы для асаблівай дзейнасці ў імя найвышэйшых маральных ідэалаў і богаўгодных справаў. "Цнатлівасць, - пісаў філосаф, - дар Божы вельмі каштоўны, але не для апраўдання, як мяркуюць манахі, і не для адпушчэння грахоў, але каб чалавек быў вольны і гатовы да ўсялякай добрай справы" [24, арк. 32]. Пры гэтым, лічыў ён, манахі і скапцы толькі аблягчаюць для сябе шлях да выратавання, бо "жанатаму значна цяжэй бывае, калі на яго пачынаюцца ганенні і ўсялякі смутак або клопаты, чым нежанатаму" [24, арк. 32 адг.]. І ў гэтым сэнсе ўчынкі і дзеянні жанатага атрымліваюць асаблівую перавагу.

Апошняя выснова звязана з ацэнкай С.Будным трэцяй памылкі "цяперашніх манахаў", якія "лічаць цнатлівасць больш вартай перад тварам Бога, чым шлюб" [24, арк. 34-34 адг.]. Пярэчачы артадаксальным тэолагам і спасылаючыся на апостала Паўла, ён піша, што ёсць розніца паміж дзяўчынай і замужняй жанчынай, але вось як апостал Павел разумее такое адрозненне: "незамужняя клапоціцца пра Гасподняе, як дагадзіць Госпаду, каб быць святою і целам, і духам, а замужняя клапоціцца пра людское, як дагадзіць мужу". У гэтым, падкрэсліў ён, адрозненне паміж дзяўчынай і жанчынай, а не ў тым, што падразумяваюць манахі. Але С.Будны піша: "Асцерагайцеся таго, каб захоўваць цнатлівасць для таго, каб Богу быць мілей, чым жанатыя. І калі ўзяў жонку, не сумнявайся і не думай, што ты ад гэтага перад Богам заплямлены або не мілы яму. Бо піша Апостал: сумленная жаніцьба пасцель не апаганьвае, а распуснікаў і пералюбнікаў Бог асуджае" [24, арк. 34 адг.].

Такім чынам, погляды рэфарматаў на каштоўнасць шлюбу і сям'і ў Беларусі спрыялі ўмацаванню інстытуцыі шлюбу і зняпраўджвалі сярэднявечную царкоўную ўстаноўку на бясшлюбнасць як ідэал.

Рэфармацыя, як вядома, паслабіла сацыяльна-палітычныя і праўныя пазіцыі каталіцкай і ўскосна праваслаўнай царквы ў грамадстве і дзяржаве. З другога боку, умацаванне дзяржаўнага рэгулявання, стварэнне развітой сістэмы свецкага пісанага права непазбежна ставілі пытанне пра асэнсаванне ролі і значэння сямейнага права ў агульнай сістэме права. У выніку і ў практычным, і ў тэарэтычным плане назіралася перамяшчэнне акцэнтаў з маральна-рэлігійнага разумення шлюбна-сямейных дачыненняў да іх дзяржаўна-праўнага, сацыяльнага тлумачэння, хоць абодва аспекты яшчэ доўгі час своеасабліва перапляталіся ў грамадскай свядомасці, ідэалагічных плынях і судовай практыцы.

Заслугоўваюць увагі погляды вядомага ідэолага Рэфармацыі ў Беларусі А.Валяна. Шэраг катэгорый і паняццяў шлюбна-сямейнай этыкі ён разглядаў як праўныя ўстанаўленні, прынцыпы справядлівага, высокагуманнага сацыяльнага жыцця.

Галоўнае патрабаванне А.Валяна да права - аўтарытэт і сіла закону павінны быць скіраваныя на барацьбу і ўтаймаванне заганаў чалавечай прыроды, абарону трываласці шлюбу і сям'і. У сувязі з гэтым ён заўзята крытыкаваў заканадаўцу за адсутнасць праўных нормаў, якія прадугледжваюць жорсткае пакаранне за пералюбства, бо гэтае злачынства па сваім цяжары ідзе "ўслед за забойствам", прычыняе страты сям'і, што прыводзіць да гібелі дзяржавы (у Статут 1588 г. улучаны адпаведныя нормы). Адначасова А.Валян асуджаў пагоню за багатымі нявестамі, што нявечыць сацыяльныя стасункі і маральнае аблічча людзей. Таму ён прапаноўваў заканадаўцам абмежаваць памеры пасагу нявесты (Wolбn, 1859, s. 5, 54, 73, 76).

Да праблем шлюбна-сямейных дачыненняў звярталіся не толькі ідэолагі Рэфармацыі, але і Контррэфармацыі, якая ў Беларусі становіцца актыўнай сілай пры канцы XVI ст. Яе выдатны прадстаўнік і асветнік П.Скарга ў сваіх шматлікіх працах аддаваў гэтай праблеме значную ўвагу. Ён, напрыклад, даволі паэтычна выказваўся пра выхаванне дзяцей: "Філосафы гаварылі, што прырода дае нам толькі іскаркі дабрадзейнасці, якія гаснуць, калі іх не паддзімаць, а калі мы дадаем і ветру, і дроў, гэта значыць набожнага практыкавання, то падымаецца прыгожы і вялікі агонь. На пустой табліцы зручна пісаць, што хочаш, на запэцканай цяжка" (Skarga, 1912, s. 52). П.Скарга звязваў стабільнасць дзяржавы і царквы з трываласцю сям'і: "Вялікая бестурботнасць бацькоў, чым ствараюць яны сур'ёзную небяспеку Божаму касцёлу, Рэчы Паспалітай, сабе і дому свайму. А не бачаць, што ад гэтага залежыць: каб касцёл меў добрых капланаў, і дзяржава суседзяў, і дамы каб не гінулі - усё гэта ідзе ад пачатку і ад выхавання" (Skarga, 1912, s. 52).

Як адзначалася, своеасаблівасць эпохі Рэнесансу ў нашай краіне выявілася ў рэфармацыйна-гуманістычных грамадска-духоўных феноменах (Ф.Скарына, М.Літвін, М.Гусоўскі, А.Валян, В.Цяпінскі, Л.Сапега, М.Сматрыцкі, С.Будны, П.Гоняд, М.Чаховіц, Я.Каліноўскі ды інш.). Рэфармацыя праявілася ў дзейнасці не толькі новых культаў, але і брацтваў (брацкіх школ), у працах пісьменнікаў-палемістаў братоў Зізаніяў, Крыштафа Філялета ды інш. Спецыфіка Рэнесансу - у непадзельнасці гуманізму і ранняй Рэфармацыі, што садзейнічала распаўсюджанню гуманістычнага руху сярод шырокіх пластоў грамадства. Калі ў Заходняй Эўропе ўвесь гуманістычны рух быў элітарным, а Рэфармацыя, асабліва на першым этапе, - ідэалогіяй сярэдняга бюргерства, дык у Беларусі гуманізм і ранняя Рэфармацыя закранулі, па сутнасці, усе грамадскія пласты - як вярхі, так і нізы.

Рэфармацыйны рух у нашай краіне, узыходзячы да гуманізму, жывячыся яго вытокамі, на працягу XVI ст. быў узаемазвязаны са свецкімі інтарэсамі і патрэбамі грамадства. З XVII ст. Рэфармацыя тут адыходзіць ад рэнесансавых традыцый, развіваючыся на рэлігійных ідэях. Пры гэтым носьбітамі патэнцыялу рэнесансава-гуманістычнай думкі сталі брацтвы, якія існавалі больш на агульнаасветніцкай, чым на канфесійнай аснове.

Першыя брацкія школы ўзніклі ў Вільні, Крычаве, Менску, Берасці, Магілеве, Горадні, Полацку, Воршы, Віцебску, Слуцку ды іншых гарадах у другой палове XVI ст. як асветніцкія, дабрачынныя арганізацыі. У склад брацтваў, якія ствараліся галоўным чынам вакол цэркваў і кляштараў, уваходзілі рамеснікі, гандляры, людзі з іншых сацыяльных пластоў. Мэтаю гэтых арганізацый было стварэнне школ, развіццё асветніцтва, што шчыльна звязана з рэнесансава-гуманістычным і рэфармацыйнымі рухамі. З распаўсюджаннем кальвінізму было звязана адкрыццё Віленскай кальвінісцкай школы, дзе ў 1558-1560 гг. выкладаў Сымон Будны. У Полацкай брацкай школе выкладаў Сімяон Полацкі, у Берасцейскай (1592 г.) і Віленскай (1592-1600 гг.) - Лаўрэн Зізаній, які выдаў буквар і граматыку, рэктарам Івейскай арыянскай школы ў 1585 г. быў Ян Ліцыній Намыслоўскі, аўтар дапаможніка па арыстотэлеўскай логіцы (1586 г.).

Агульнаэўрапейская культурная місія ідэалагічных плыняў гуманізму і Рэфармацыя забяспечылі не толькі магчымасць навучання эліты ў розных універсітэтах Эўропы (для беларусаў гэта перадусім Карлаў універсітэт у Празе і Ягелонскі ў Кракаве, універсітэты ў Вітэнберзе, Гайдэльберзе, Караляўцы і, вядома, у Падуі). Рэнесансава-асветніцкі рух закрануў і шырэйшыя пласты грамадства, аб чым сведчыць дзейнасць "Супольні чэшскіх братоў", што падтрымлівала сувязі з кальвінісцкімі школамі.

Непасрэдны ўдзел у дзейнасці брацтваў браў на пачатку XVII ст. знакаміты педагог Эўропы Ян Амос Каменскі. Князь Багуслаў Радзівіл запрашаў яго для навуковай працы ў свой замак і прапаноўваў для гэтых мэтаў укладальніку "Вялікай дыдактыкі" чацвертую частку сваіх даходаў. Тут працаваў вучань Я.Каменскага Адам Гартман, распаўсюджвальнікам ідэяў вялікага педагога быў Сімяон Полацкі. Сістэма поглядаў Я.Каменскага на сям'ю, выхаванне дзяцей лагічна завяршыла гуманістычную педагагічную тэорыю XV-XVI стст. Я.Каменскі напісаў першы дапаможнік для сямейнага выхавання "Мацярынская школа" (1632 г.) (Коменский, 1982, с. 201-204), у якім высока ацаніў ролю сям'і ў грамадстве, а жанчыны - у сям'і і дзяржаве.

Відавочна, што ў эпоху Рэнесансу існавалі разнастайныя і даволі супярэчлівыя канцэпцыі па праблемах шлюбу, сям'і, іх сувязі з грамадствам. У гэтых супярэчнасцях адлюстраваліся пошукі і абгрунтаванне новай трактоўкі шлюбна-сямейных дачыненняў, што адпавядалі неаднастайнай ідэалогіі таго складанага перыяду пераходу грамадства да новай ступені культуры.

Рэнесансавы светапогляд разглядае чалавека і яго працу як аснову росквіту сям'і і дзяржавы, здольную зрабіць свет разумным і гарманічным.

Такім чынам, у XVI ст. у Беларусі атрымалі развіццё новыя погляды і канцэпцыі праўнага рэгулявання сямейных дачыненняў, якія мелі не толькі чыста ідэалагічнае значэнне, але і стварылі тэарэтычныя асновы развіцця інстытуцый сямейнага права ў Беларусі.

 

Сацыяльна-эканамічныя ўмовы развіцця сям'і

 

Агульнае ўяўленне пра беларускую сям'ю XVI ст. шчыльна звязана са станавым характарам сярэднявечнага грамадства. Сялянская, мяшчанская і шляхоцкая сем'і пры наяўнасці агульных рысаў мелі пэўную спецыфіку, абумоўленую не толькі рознымі сацыяльна-эканамічнымі ўмовамі, але і маральна-этычнымі чыннікамі.

Якасныя зрухі ў эканамічным, палітычным, сацыяльна-культурным жыцці грамадства XVI ст. прывялі да зменаў у статусе станаў і, натуральна, сем'яў, з якіх яны складаліся.

Развіццё нутранога і вонкавага рынку сталася фонам, на якім адбываліся гэтыя змены. У азначаны перыяд зямля як асноўны сродак вытворчасці становіцца абарачальнай на нутраным рынку, пашыраецца замежны гандаль, заснаваны на сельскагаспадарчай прадукцыі. Фальваркавая сістэма гаспадарання ў Вялікім Княстве пачала ўводзіцца яшчэ ў першай палове XVI ст. і дасягнула свайго найбольш поўнага развіцця пры канцы другой паловы XVI ст. у выніку прыняцця ў 1557 г. "Уставы на валокі". Гэтая з'ява абумоўленая не толькі нутранымі прычынамі, але і рынкавай сітуацыяй у Заходняй Эўропе, найперш хуткім ростам цэнаў на хлеб у 60-70-х гадах (так званая "рэвалюцыя цэнаў"), які стымуляваў экспарт збожжа з нашай краіны, што ў сваю чаргу прыспешыла ўвядзенне фальваркавай гаспадаркі. "У XVI ст. рынкам для Ўсходняй Эўропы становяцца гандлёвыя і прамысловая дзяржавы эканамічна больш развітога Захаду, які ў гэты час ужо ішоў па капіталістычным шляху развіцця" (Похилевич, 1957, с. 97).

У такой сітуацыі не толькі для феадалаў, але і для сялянаў вялікае значэнне набылі сувязі з рынкам. "Заможнае сялянства было звязанае з таварна-грашовай сістэмай не толькі праз акты куплі і продажу, але і праз крэдытныя аперацыі. З'явіўся селянін-купец. Асноўная ж маса сялянаў звярталася да продажу на рынку прадуктаў сваёй гаспадаркі для выплаты чыншу і падаткаў" (Похилевич, 1957, с. 9).

Пад уздзеяннем названых фактараў адбываецца стратыфікацыя сялянства. Гэты ж працэс характэрны і для шляхоцкага асяроддзя, у якім вылучаюцца шляхціч-земляроб і шляхціч-гандляр. Невыпадкова ў другім Статуце змяшчаюцца нормы, якія забараняюць шлюб шляхцічаў (шляхцянак) з простымі людзьмі пад санкцыямі пазбаўлення пэўных асабістых і матэрыяльных правоў. Значыць, расслаенне станаў, выкліканае развіццём рынкавай гаспадаркі, паўплывала на шлюбна-сямейныя дачыненні.

Змены ў сацыяльна-эканамічным жыцці найбольш адчувальна адбіліся на сялянскай сям'і. У тыя часы існавалі два яе тыпы: простая (малая) і складаная (з некалькіх пакаленняў). З другой паловы XVI ст. павялічваецца колькасць простых сем'яў, бо валочная рэформа, згодна з якой адбывалася стварэнне фальваркаў, паскорыла індывідуалізацыю сялянскай сям'і. Да такой высновы прыйшлі даследнікі, вывучаючы працэсы аграрнай рэформы ў Беларусі на падставе інвентароў феадальных уладанняў (Копысский Б., 1981, с. 3).

З сялянскай сям'і выцясняюцца супольныя ўладальнікі, якія асаджваліся на зямельныя надзелы. Вылучаная сям'я была індывідуальнай, заснаванай на простай роднасці - муж, жонка і нежанатыя дзеці. Дзяржава, зацікаўленая ў павелічэнні колькасці аб'ектаў падаткаабкладання, рэгулявала вылучэнне індывідуальнай сям'і. Так, напрыклад, паводле "Ўставы валочнай памеры 1594 г. Магілеўскай воласці" на адміністрацыю эканоміі ўскладваўся абавязак спрыяць вылучэнню братоў з сям'і на індывідуальныя надзелы. У сувязі з гэтым у Беларусі пры канцы XVI ст. пераважным тыпам сям'і становіцца малая (індывідуальная). Але гэтыя працэсы не былі адназначныя: на ўсходзе Беларусі яны працякалі павольней і скончыліся ў першай палове XVII ст. У зоне ж найбольш важных сухаземных і водных гандлёвых шляхоў, кірмашовага гандлю, актыўных рынкавых сувязяў і экспартных аперацый (Менскі, Наваградскі, Ашмянскі паветы) назіраецца поўная перавага індывідуальнай сялянскай сям'і (Копысский Б., 1981, с. 5).

Такім чынам, увядзенне валочнага, фальваркавага землекарыстання прывяло да росту колькасці малых сем'яў. Адначасова адзначаецца павелічэнне насельніцтва дзяржавы, што таксама паўплывала на рост колькасці сем'яў і змяншэнне памераў надзелаў. Апошняе ёсць простым вынікам распаду складанай сям'і.

Валочная рэформа прадугледжвала перадачу сялянскай сям'і надзела памерам у адну валоку, але, паводле падлікаў Б.Капыскага, пры канцы XVI ст. адной і больш валокамі зямлі валодалі толькі 34,9% сялянскіх сям'яў (Копысский Б., 1981, с. 5). Сама малыя надзелы мелі сяляне, што жылі ў зоне актыўных замежнагандлёвых аперацый, дзе пашырэнне панскага заворвання ажыццяўлялася за кошт сялянскіх надзелаў, якія на пачатку XVII ст. ужо не забяспечвалі пражытнога мінімуму сялянскай сям'і. Паводле дадзеных Б.Капыскага, сялянская сям'я ў другой палове XVI ст. налічвала ў сярэднім 7,7 чалавека (Копысский Б., 1981, с. 4-5).

Трэба заўважыць, што землеўласніцкія дачыненні закранулі таксама мяшчанаў, бо ў некаторых гарадах яны, як і самі гарады, атрымлівалі значныя надзелы зямлі. Даследнікі адзначаюць, што землеўладанне існавала пераважна ў мястэчках, а не ў буйных гарадах. Напрыклад, у Войнаве мешчанін мог атрымаць ажно тры валокі зямлі, а ў Нясвіжы на ўсіх мяшчанаў было выдзелена толькі 100 валокаў з вызваленнем ад падаткаў на 50 гадоў (Копысский З., 1972, с. 20-27). Заможныя месцічы саджалі на гэтыя землі "сяброў" і дзялілі з імі даход. Гэта дазваляе сцвярджаць, што і гарадское насельніцтва было цесна звязана з сялянскім асяроддзем.

Такім чынам, дачыненні ў сялянскай і мяшчанскай сям'і былі шчыльна звязаныя са зрухамі, што адбываліся ў грамадстве. Працэс запрыгоньвання сялянства беспасярэдне паўплываў на шлюбна-сямейную інстытуцыю. Гэта выявілася ў абавязковым дазволе на шлюб з боку феадала, які нярэдка жаніў і скасоўваў шлюб падуладных яму людзей. Асобы, якія жаніліся, абкладваліся падаткам (вясельная куніца), прычым удовы ў большым памеры, чым дзяўчаты.

У сувязі з прынцыпам - стан жонкі адпавядае стану мужа - свабодная жанчына магла стаць у выніку замужжа несвабоднай, а да шляхцянкі ўжываліся санкцыі матэрыяльнага характару. Стратыфікацыя сялянства ў пэўнай меры абмяжоўвала ўступленне ў шлюб і выбар сужэнца паміж асобнымі пластамі сялянаў - уладальнікамі поўнага надзелу зямлі, палавіннага, беднякамі, але шлюбы між імі былі магчымыя.

Імкненне захаваць зямельныя ўладанні ў межах адной сям'і спрычынілася да ўзнікнення ў асяроддзі феадалаў і заможных сялянаў шлюбаў паміж роднымі ў чацвертай і шостай ступенях, хоць царква забараняла ўступленне ў шлюб блізкіх.

Такім чынам, матэрыяльныя інтарэсы наўпрост уплывалі на шлюбна-сямейную інстытуцыю: чым багацейшая сям'я, тым больш значныя гэтыя інтарэсы.

Сям'я феадала адрознівалася ад сялянскай ці мяшчанскай не толькі іншым статусам сямейнікаў, але і складам, бо ў яе іншым разам уваходзілі сваякі або пабочныя асобы, што жылі ў доме і выконвалі пэўныя функцыі (слугі, нявольнікі). Асаблівае становішча займалі нявольныя людзі, паколькі яны былі прыналежнасцю фальварка. Гэтая сітуацыя выразней размяжоўвала ўладу бацькі, маці, уладальніка (пана), падкрэсліваючы статус кожнага супольніка такой групы і яе герархічную пабудову. Феадал меў неабмежаваную ўладу над прыгоннымі. Тым часам правы жонкі і дзяцей феадала былі ў большай ступені юрыдычна абароненыя, стражэй выконваліся шлюбныя царкоўныя абрады і шлюбныя нормы кананічнага (царкоўнага) права, што гарантавалі захаванасць шляхоцкага статусу для нашчадкаў.

Аднак існавалі пэўныя традыцыі, уласцівыя ўсім станам. Напрыклад, пасаг як сялян, так і мяшчанаў і феадалаў складаўся ў асноўным з наяўных грошай, рухомай маёмасці, зрэдку ляжачай.

Такім чынам, валочная рэформа прывяла да зменаў у сацыяльным эканамічным статусе станаў, беспасярэдне звязаных з зямлёй, перадусім сялянства і шляхты. У той жа час працэс запрыгоньвання сялянства адбываўся адначасова з актыўнай міграцыяй сялянскага насельніцтва ў горад, ростам колькасці мяшчанскіх сем'яў.

Перыяд XV-XVI стст. у Беларусі адзначаны інтэнсіўным працэсам росту гарадоў, вылучэннем іх у самастойную станава-адміністрацыйную адзінку. Паводле шматлікіх даследванняў, пры канцы XVII ст. іх налічвалася блізу 350, і там жыло 16% насельніцтва краіны (Копысский З., 1979, с. 20-27). Гэта даволі вялікія лічбы для феадальнай аграрнай краіны, што сведчыць пра развітую гарадскую структуру і значную ролю местаў у Беларусі.

Насельніцтва гарадоў складалася ў асноўным з рамеснікаў і гандляроў, часткова - з феадалаў і сялянаў. У XVI ст., па дадзеных крыніцаў, у Беларусі была вялікая колькасць прафесій рамеснікаў. Аб развітой сістэме рамесніцкай працы сведчыць, акрамя таго, наяўнасць цэхаў - аб'яднанняў рамеснікаў па прафесіях (больш за 100 відаў). Існавалі трывалыя гандлёвыя сувязі ўнутры краіны і па-за яе межамі, з суседнімі эўрапейскімі краінамі ды іншымі рэгіёнамі. У Беларусі перасякаліся гандлёвыя шляхі Захаду і Ўсходу, Поўначы і Поўдня.

Значнае развіццё ў XVI-XVII стст. атрымала друкарская справа, актыўна працягваліся традыцыі, заснаваныя Ф.Скарынам. Рэфармацыйна-гуманістычны і асветніцкі рухі актывізавалі гэты працэс, пра што сведчыць дзейнасць друкарняў у Вільні, Берасці, Нясвіжы, Заблудаве, Лоску, Еўі, Любчы, Магілеве, Куцейне ды інш.

Развіццё рамяства і гандлю, канцэнтрацыя насельніцтва, пашырэнне вытворчасці прыладаў працы і тавараў, развіццё друкарства ёсць спецыфічнымі рысамі горада і паказнікам росту адрозненняў паміж горадам і вёскай.

Спецыфічнасць становішча гарадоў як эканамічных, адміністрацыйных, культурных цэнтраў у феадальным грамадстве спрычынілася да надання ім асаблівага праўнага статусу - магдэбургскага права. Грамата на магдэбургскае права была асноўным дакументам, дзе юрыдычна замацоўваліся правы і прывілеі месцічаў, гарантавалася ахова асабістых і маёмасных правоў. У граматах паказвалася галоўная падстава для іх выдачы - жаданне садзейнічаць росту гарадоў, іх дабрабыту і павелічэнню даходаў дзяржаўнага скарбу (Копысский З., 1972, с. 26-41). Першымі атрымалі такія граматы ў XIV-XV стст. гарады - развітыя цэнтры рамеснай вытворчасці і абмену: Вільня, Берасце, Слуцак, Полацак, Горадня, Менск.

Неабходна адзначыць, што магдэбургскае права і яго роля ў эканоміцы Вялікага Княства атрымалі неадназначную ацэнку даследнікаў. У расейскай гістарыяграфіі XIX ст. зацвердзілася думка пра няўхільны заняпад гарадоў Беларусі ў XVI-XVII стст., да якога нібыта спрычынілася ўвядзенне нехарактэрнага для іх магдэбургскага права (Антонович, 1869, с. 57).

Сучасныя беларускія навукоўцы зняпраўдзілі гэтую думку, адзначыўшы, што з магдэбургскім правам звязана шматвяковая гісторыя гарадоў Беларусі. У разгляданы перыяд адбывалася іх паступовае развіццё, праўда, замаруджанае з пэўных прычынаў параўнальна з іншымі эўрапейскімі дзяржавамі (Копысский З., 1979, с. 26). Пры гэтым падкрэсліваецца, што гарадское самакіраванне існавала тут здаўна, прыкладам чаго ёсць Полацак. Значнасць жа факта ўвядзення магдэбургскага права палягае ў тым, што яго патрэба была выкліканая дастаткова высокім роўнем сацыяльна-эканамічнага развіцця гарадоў Вялікага Княства XIV-XVII стст.

Мяшчане мелі права валодаць прылеглымі землямі і, натуральна, землямі ўнутры горада. Пра гэта сведчаць Прывілеі Полацкай зямлі [15, № 175; 16, № 70]. Аднак у той жа час Статут 1588 г. (р. III, арт. 26) не даваў мяшчанам права набываць маёнткі з феадальна залежнымі сялянамі. Такім чынам, за семдзесят гадоў адбыліся пэўныя змены ў палітыцы найвышэйшай улады ў дачыненні да гарадоў і феадалы пацяснілі месцічаў. Неабходна адзначыць, што гарады тым часам знаходзіліся ў прыватнай уласнасці гаспадара (вялікага князя) або іншай юрыдычнай асобы (феадала, кляштара). Наданне гораду магдэбургскага права не толькі вылучала яго з юрысдыкцыі кожнай з гэтых асобаў, але і мяняла эканамічныя, фіскальныя стасункі. Крыніцы паказваюць, што ў канцы XV - пачатку XVI ст. гаспадарскі скарб, даходы феадалаў - уладальнікаў гарадоў істотна папаўняліся за кошт падаткаў з гарадоў і пошлінных збораў з гандлю. З гэтага натуральна вынікае палітыка дзяржавы і прыватных уладальнікаў па заахвочванні эканамічнага развіцця гарадоў.

Крыніцы канца XV - пачатку XVI ст. сведчаць, што гарадское насельніцтва фармавалася і папаўнялася сялянствам. Тыповы дакумент таго часу - скарга феадалаў гаспадару пра тое, што "хлопы и невольная и робы и иные люди в пенязях будучи, втекают до войта и мещан, и они их не выдают" [15, с. 199-200; 16, с. 10]. Пра значнасць гэтага працэсу ў XVI ст. сведчыць таксама Статут 1588 г., які рэгулюе дачыненні паміж феадалам і горадам (р. VII, арт. 8; р. XII, арт. 12, 16, 17, 18, 22, 23).

Тыповым у памянёным выпадку з'яўляецца практычнае ігнараванне закону: да вялікакняскага суда за нявыдачу беглых сялянаў прыцягваліся магістраты Магілева (4 разы), Полацка (4 разы), Кобрына, Берасця, Дзісны, Воршы, Амсціслава, Чэрыкава [1; 7; 11; 12; 13].

У сувязі з тым што нейкую частку гарадскога насельніцтва складалі сяляне юрыдык, а таксама з прычыны папаўнення гарадскога насельніцтва сялянскім іншым шляхам мяшчанская сям'я ў XVI ст. мела шмат агульнага з сялянскай. Адначасова гарадская сям'я адрознівалася ад сялянскай перадусім тым, што яна ўзнікла і існавала на прафесійнай аснове. Напрыклад, цэхавыя правілы забаранялі шлюб падмайстраў з дочкамі або ўдовамі майстроў. Тым не менш падмайстры імкнуліся да такога шлюбу, бо дачка майстра звычайна валодала прафесіяй і ў такім разе адкрываліся надзейныя матэрыяльныя перспектывы, таму што становішча гарадской сям'і поўнасцю залежала ад прафесійных навыкаў яе супольнікаў. Трэба адзначыць, што гарадское насельніцтва не было аднастайным: заможнае купецтва і гандляры, частка майстроў складалі гарадскі патрыцыят, затым вылучаліся майстры сярэдняга дастатку, потым бедныя рамеснікі, рамеснікі юрыдык. Паміж заможным купецтвам і простымі рамеснікамі існавала такая ж розніца ў маёмасным становішчы, як паміж магнатамі і простымі сялянамі. Але гарадская бедната валодала асабістай свабодай, што было неабходнай умовай развіцця рамяства, заснаванага на творчасці.

Цікавыя звесткі пра мяшчанскую сям'ю і становішча жанчыны падаюцца ў працы К.Бюхера (Бюхер, 1896). Хоць ягоныя статыстычныя дадзеныя датычаць нямецкіх гарадоў, але шмат якія рысы ўласцівыя ўсім гарадам феадальнага часу, у тым ліку і ў Беларусі. Звяртае на сябе ўвагу колькасная перавага жаночага насельніцтва над мужчынскім, што было абумоўлена мноствам сацыяльных прычынаў. У гэты перыяд існавалі шматлікія абмежаванні для ўступлення ў шлюб, перш за ўсё матэрыяльнага плана. Рамеснік, рабочы ды іншыя пры злучэнні ў шлюб мусілі даказаць, што яны маюць самастойную крыніцу існавання. Што да падмайстраў, дык ім увогуле забаранялася ўступаць у шлюб, бо яны не мелі ўласнай справы і сродкаў для сям'і. Разам з тым пераход з падмайстраў у майстры быў ускладнены з прычыны замкнёнасці цэхаў і абмежаванасці рамесніцкіх і гандлёвых установаў. Цэхавыя статуты змяшчалі забарону прыймання жанатых падмайстраў у цэхі, з чаго можна зрабіць выснову, што падмайстры ўсё ж такі жаніліся [14, № 36] і мелі сем'і.

Дзейнасць жанчыны ў эпоху Сярэднявечча абмяжоўвалася ў асноўным хатняй гаспадаркай: прадзенне, адбельванне, выпечка хлеба, прыгатаванне піва і г.д. Прычым абавязкі жанчыны былі аднолькавыя як у сялянскай, так і ў мяшчанскай сям'і. У хатняй гаспадарцы маглі быць заняты не толькі сямейнікі, але і чужыя: удовы, дзяўчаты-сіроты, якія, жывучы ў сем'ях блізкіх, займаліся хатнімі справамі. Пры гэтым у вёсцы ў жанчыны было болей магчымасцяў знайсці занятак, чым у горадзе.

Жанчына ў мяшчанскай сям'і, таксама як і ў сялянскай, пад час войнаў (якія былі тады даволі частыя), акрамя вядзення хатняй гаспадаркі, мусіла выконваць усе асноўныя прафесійныя абавязкі, звязаныя з вытворчай дзейнасцю. Такім чынам, нельга катэгарычна сцвярджаць, што ў Сярэднявеччы жанчына не ўдзельнічала ні ў якай вытворчасці, акрамя хатняй.

Тлумачыцца гэтая выснова і тым, што цэхі, якімі былі ахопленыя ўсе развітыя рамёствы, грунтаваліся на сям'і. Але цэхі ўяўлялі сабой супольні, якія неслі вайсковыя павіннасці і ўдзельнічалі ў палітычным жыцці. Менавіта гэтыя акалічнасці перашкаджалі ўдзелу жанчын у цэхавых арганізацыях. Тым не менш яны маглі займацца рамесніцкай працай у іншых формах. Перш за ўсё ўдава майстра магла працягваць справу свайго мужа. Права ўдавы прадаўжаць справу свайго мужа грунтавалася на норме аб супольнай маёмасці мужа і жонкі, нажытай супольнай працай (Статут 1588, р. V, арт. 21). Апрача таго, жанчыны ўдзельнічалі ў працэсе вытворчасці з прычыны прыналежнасці да пэўнай сям'і, бо рамесніку дапамагалі ў працы не толькі сыны, але і жонка і дочкі. Жанчыны маглі працаваць ва ўласных або чужых рамесніцкіх установах як самастойныя прадпрымальніцы або як найманыя работніцы, пра што сведчыць наяўнасць жаночых цэхавых рамёстваў у тэкстыльнай вытворчасці. Жаночая праца выкарыстоўвалася ў цэхавых рамёствах кушняроў, пекараў, вышывальніц гербаў і г.д.

Такім чынам, з сказанага вынікае, што ў XVI ст. жаночая праца шырока ўжывалася ў вытворчасці. Тым не менш заняць усіх жанчын, якія не мелі сям'і, названыя віды дзейнасці ў XVI ст. не маглі. Таму менавіта гэтым часам адзначаецца значны рост жаночых кляштараў, дзе была магчымасць атрымаць адукацыю і займацца педагогікай або ткацтвам, кравецтвам, вышываннем, пляценнем, вязаннем. Адкрываюцца таксама прытулкі для бедных адзінокіх жанчын, што называліся Божымі дамамі. Яны мелі свецкі характар, нягледзячы на ўдзел у выкананні імі некаторых царкоўных функцый. Але ні кляштары, ні іншыя ўстановы не маглі поўнасцю развязаць праблемы жаночай занятасці і забяспечанасці.

Пра сур'ёзнасць праблемаў шлюбна-сямейнай інстытуцыі ў Беларусі сведчыць зварот гуманістаў, рэфарматаў, тэолагаў, палітыкаў да яе розных аспектаў, актыўная абарона трываласці шлюбу і сям'і на працягу XVI-XVII стст.

Даследнікі шлюбу і сям'і ў Вялікім Княстве, перадусім А.Лявіцкі, зыходзячы з тэзіса, што становішча жанчыны ў грамадстве, ацэнка грамадствам яе ролі адлюстроўваюць ровень развіцця грамадства і абумоўліваюць трываласць інстытуцыі сям'і, прыйшлі да высновы, што жанчына ў нашай краіне ў XVI-XVII стст. была вельмі дзейным супольнікам грамадства, карысталася шырокай свабодай і незалежнасцю і амаль не саступала мужчыну ў паўніні сваіх цывільных правоў. Не ведала яна ні турэмнага, ні манастырскага зняволення, ні той "горкай дамастроеўскай няволі і прыгнёту", што выпалі на долю жанчыны ў Масковіі. Наадварот, кансерватары XVI ст. скардзіліся, што ў вышэйшым асяроддзі беларускага грамадства жонкі атрымалі прыкметную перавагу над мужамі з таго часу, як Літоўскі Статут забяспечыў іх маёмасныя правы (Левицкий, 1909, с. 6). Сапраўды, актыўная роля жанчыны ў грамадстве выклікала заклапочанасць такіх грамадскіх дзеячоў, як М.Літвін, А.Валян ды інш., якія бачылі ў гэтым пэўную негатыўную тэндэнцыю, што супярэчыла інтарэсам дзяржавы.

Крыніцы сведчаць пра яскравыя ўзоры жаночай эмансіпацыі ў гэты перыяд. А.Лявіцкі меў падставу сцвярджаць: "Адыгрываючы вельмі актыўную ролю ў тагачасным грамадскім жыцці, жанчына гэтак жа, як і мужчына, адгукалася на ўсе павевы свайго стагоддзя, моцна прасякалася яго інтарэсамі і, бадай, вастрэй адлюстроўвала ў сваім жыцці і дзейнасці як светлыя, гэтак і цёмныя рысы эпохі" (Левицкий, 1909, с. 7).

Актавыя матэрыялы перыяду Рэфармацыі згадваюць пра жанчынаў пратэстантак, сацыніянак, прыхільніц антытрынітарызму. Сярод іх былі заснавальніцы кляштараў - Гальшка Гулевіч, Ганна Гайская, Алена Гарнастаева (народжаная Чартарыйская) - фундатарка Перасопніцкага манастыра, укладальніца яго статута. Соф'я Чартарыйская заклала ў сваім маёнтку друкарню, перакладала з грэцкай мовы на стараславянскую Эвангелле і апостальскія размовы.

Нельга поўнасцю пагадзіцца з А.Лявіцкім наконт агульнай ацэнкі маральнага аблічча жанчын таго часу: "Але, наагул кажучы, у тое жорсткае стагоддзе заганаў было болей, чым цнотаў, і таму адмоўныя тыпы жанчын XVI-XVII стст. вызначаюцца багаццем і разнастайнасцю" (Левицкий, 1909, с. 6). На наш погляд, такое меркаванне склалася ў даследніка пад уплывам актавага матэрыялу гродскіх судоў. У актах адлюстраваны выключныя падзеі: жанчына камандавала пяхотай і конніцай з 6000 чалавек пры наездах на суседзяў, у другім выпадку - арганізоўвала частыя наезды на маёнткі суседзяў, асабіста ўзначальваючы гайдукоў [Левицкий, 1909, с. 9].

Аднак гэты матэрыял хутчэй пацвярджае, паводле нашага меркавання, феадальныя вольнасці і незалежнасць шляхты ад найвышэйшай улады, але слаба адлюстроўвае становішча жанчыны ў грамадстве. Больш аб'ектыўнай здаецца заўвага А.Лявіцкага пра юрыдычную свядомасць жанчын. "Гэтай схільнасці - весці судовыя працэсы - наагул аддавалася да празмернасці тагачасная шляхта і жанчыны тут не саступалі мужам і братам. Бывалі паміж імі такія заўзятыя юрысты, якія толькі і рабілі, што ездзілі па судах і трыбуналах, ведалі добра Статут ды іншыя законы, зразумелі ўсе тонкасці судовай казуістыкі і асабіста, а не праз адвакатаў, выступалі ў складаных і цяжкіх працэсах" (Левицкий, 1909, с. 9).

Неабходна падкрэсліць, што паводзіны жанчын (шляхцянак) вызначаліся агульнымі ўмовамі жыцця і поглядамі шляхоцкага стану феадальнага грамадства. Дзіўна было б назіраць поўную вольнасць шляхты толькі ў асобе мужчын. Натуральна, што светапогляд дзяцей (дачок) фармаваўся ў сям'і пад уздзеяннем найперш паводзін бацькоў. Дочкі, а затым маці, валодаючы паўнінёю не толькі атрыманых у спадчыну, але і іншых законных правоў у сям'і, адчувалі сябе зусім незалежнымі ад дзяржаўнай улады, а затым і ад уплыву асяроддзя. Але крайнія выпадкі, пададзеныя вышэй, усё ж такі былі матэрыяламі, блізкімі да крымінальнай хронікі, а не звычайнымі праявамі жыцця грамадства, і рызыкоўна на іх падставе рабіць пэўныя абагульненні.

Агульная сітуацыя, відаць, была менш напружанай. У актавым матэрыяле судовых кніг у вялікай колькасці можна знайсці запісы на вена і на падараванні жонкам з боку мужоў, паводле якіх прыстойныя паводзіны жанчыны, добрае выхаванне, любоў да мужа, дзяцей ёсць асноўным матывам гэтых дзеянняў [26, № 256].

Відавочна, што прыведзеныя прыклады жаночай эмансіпацыі не даюць падставаў казаць пра агульнае становішча жанчыны, бо не супадаюць з трактоўкай яго Статутамі. Так, напрыклад, інстытуцыя апекі разглядала жанчыну як абмежавана дзеяздольную асобу ў адных нормах, але, не пазбаўленая супярэчнасцяў, прызнавала яе поўную дзеяздольнасць у іншых. А.Лявіцкі рабіў з гэтага выснову пра састарэласць заканадаўства і неадпаведнасць яго рэаліям жыцця (Левицкий, 1909, с. 10). Цяжка пагадзіцца з такім меркаваннем. Як вядома, XVI ст. - гэта перыяд узорнага заканатворчага працэсу, надзвычай мабільнага заканадаўства, распрацаванага на добрым тэарэтычным роўні, з выкарыстаннем у выпадках прагалаў запазычанняў з іншых сістэмаў. Заканадаўца меў магчымасць унесці папраўкі практычна на працягу стагоддзя, але не зрабіў гэтага, нягледзячы на тое што інстытуцыя паправак актыўна дзейнічала з часу прыняцця другога Статута.

Прычыны калізіі, магчыма, ляжаць глыбей. Неабходна адзначыць, што абмежаванне правадзеяздольнасці жанчын, як правіла, датычыла толькі палітычнай дзейнасці, дзяржаўнага права і тлумачылася як немагчымасць займаць дзяржаўныя пасады. Наконт маёмасных і асабістых правоў Статуты не змяшчаюць абмежаванняў, з выняткам інстытуцыі апекі. Інстытуцыя апякунства жанчыны існуе паводле традыцыі, таму што з часоў патрыярхату праблемы права часта развязваліся сілай. Акрамя таго, падставамі ўзнікнення гэтай інстытуцыі паслужылі такія віды дзейнасці ў грамадстве таго перыяду, як кіраванне маёмасцю (іншы раз вялізнымі зямельнымі ўладаннямі) і земская служба ў войску пры паспалітым рушанні. Паколькі жанчына мела права зямельнага ўладання, дык яна мусіла выконваць і гэтыя абавязкі. Адсюль, на думку аўтара, вынікае аб'ектыўная неабходнасць існавання інстытуцыі апекі, згодна з якой апякун у выпадку патрэбы нёс гэтыя нялёгкія абавязкі. Часам жанчыны маглі валодаць усёю паўнінёй гэтых правоў, але не ўсе. Менавіта тым і тлумачыцца наяўнасць нормаў, якія здаюцца супярэчлівымі адна адной. У гэтым можна ўгледзець перадусім імкненне заканадаўцы ўлічыць рэаліі і супярэчнасці жыцця.

Такім чынам, XVI ст. стала для Беларусі перыядам бурнага развіцця эканомікі і культуры, галоўных сацыяльна-палітычных інстытуцый. Інстытуцыя сям'і як асноўны структурны элемент сацыяльнай сістэмы адлюстравала гэта ў поўнай меры, адбылася выразная індывідуалізацыя сямейных правадачыненняў. У праве адбілася жаданне кожнага сямейніка мець свой статус, ахоўваць свае маёмасныя і асабістыя правы. Права пачало актыўна рэгуляваць дачыненні паміж сямейнікамі, найперш маёмасныя, што вызначаліся новымі сацыяльна-эканамічнымі працэсамі. Тут неабходна ўлічваць такую асаблівасць інстытуцый шлюбу і сям'і, як дамінаванне звычаяў, традыцый, старадаўных абрадаў, г.зн. перавагу элемента архаічнасці ў аспекце светапогляду. Гэтая акалічнасць дае магчымасць разглядаць змены ў праўным рэгуляванні сямейна-маёмасных і асабістых шлюбна-сямейных стасункаў як унутрана заканамерныя, неабходныя для працэсу развіцця інстытуцыі сям'і ў структуры тагачаснага грамадства, якія вызначыліся пад уплывам новых элементаў у культуры і сацыяльна-эканамічным развіцці.

 

Раздзел ІІ. Юрыспрудэнцыя рэнесансу і праўная сістэма Беларусі

 

Агульная характарыстыка

 

Культура Рэнесансу адлюстравалася ва ўсіх галінах духоўнага жыцця Вялікага Княства Літоўскага, у тым ліку і ў праве XVI ст., якое развівалася як частка рэнесансавай культуры. Канцэпцыя рэнесансавай юрыспрудэнцыі грунтуецца на асноўных ідэях эпохі гуманізму. Рэнесанс як з'ява шматпланавая адбіўся ў праўнай культуры, праваразуменні і праватворчасці. У ідэалагічным аспекце значны ўплыў на юрыспрудэнцыю зрабілі дактрына натуральнага права, рэнесансавы гуманізм і хрысціянска-рэфармацыйная плынь. У XVI-XVIII стст. дактрына натуральнага права і заснаваная на ёй тэорыя грамадскага пагаднення пачынае пераважаць у палітычна-праўнай сістэме. Сістэма гуманістычных поглядаў абапіралася на індывідуалістычную канцэпцыю асобы і адпавядала асноўным ідэям натуральна-праўнай дактрыны і канцэпцыі рымскага права, якое ўпершыню абгрунтавала права абстрактнай асобы. Такім чынам, рэнесансавы гуманізм, натуральна-праўная дактрына і канцэпцыя рымскага права супадалі ў сваёй ідэалагічнай аснове і ўплывалі на ўсе палітычна-праўныя інстытуцыі грамадства.

Пераважнымі палітычна-праўнымі канцэпцыямі арганізацыі грамадства ў XVI ст. былі тэорыя грамадскага пагаднення і дзяржаўнага суверэнітэту. Ідэя грамадскага пагаднення, распрацаваная яшчэ Плятонам, развівалася ў XVI ст. Эразмам Ратэрдамскім, М.Мак'явэлі, Ф.Скарынам, А.Маджэўскім, Ж.Бадэнам. Асноўным тэзісам гэтых мысляроў была думка пра абавязак манарха забяспечыць агульную згоду ў грамадстве, таму што яго ўлада трымаецца на добраахвотным падпарадкаванні. Развіваючы гэтую тэорыю, Мак'явэлі ўнёс новы элемент - права народа на супраціў манарху, які злоўжывае атрыманай уладай, і скасаванне грамадзянскай дамовы з ім. Ж Бадэн, які ўпершыню сфармуляваў поўную тэорыю суверэнітэту, абгрунтаваў ідэю пра суверэнітэт як неабходную якасць дзяржаўнай улады. З гэтага часу тэорыя суверэнітэту ёсць ідэалагічным падмуркам абсалютызму і пераадолення феадальнай раздробленасці праз цэнтралізацыю дзяржаваў. Але разам з тым Ж.Бадэн сцвярджаў пра неабходнасць абмежавання суверэннай улады манарха Боскім, натуральным і чалавечым законамі. Абедзве палітычна-праўныя тэорыі паўплывалі на разуменне грамадствам XVI ст. неабходнасці заканадаўчай асновы дзяржаўнай улады. Суверэнітэт разумеўся як вяршэнства дзяржаўнай улады на дзяржаўнай тэрыторыі, што запатрабавала права, якое б дзейнічала на прынцыпе тэрытарыяльнай выключнасці, у сувязі з чым узмацніліся тэндэнцыі кадыфікацыі і ўніфікацыі права. Кадыфікацыя прадугледжвала перапрацоўку ўсяго праўнага матэрыялу і яго сістэматызацыю паводле новай канцэпцыі права. Канцэптуалізацыя права вызначыла новую якасць заканадаўства, што адлюстравалася ў замене казуістычных палажэнняў прывілейнага перыяду агульнымі нормамі ў статутны перыяд, стварэнні і зацверджанні акрэсленых інстытуцый права. Уніфікацыя права прадугледжвала замену мясцовага права асобных земляў адзіным дзейным агульнадзяржаўным правам.

Юрыспрудэнцыя Вялікага Княства Літоўскага ў гэты час фармавалася такімі вядомымі юрыстамі і грамадскімі дзеячамі, як Ф.Скарына, А.Гаштаўт, А.Ратондус, Я.Даманеўскі, А.Валовіч, С.Габрыяловіч, П.Раізій, Л.Сапега ды інш.

Як вядома, працэсы Рэнесансу і Рэфармацыі мелі агульнаэўрапейскі характар, але ў кожнай краіне набывалі сваю адметнасць як па часе, так і па асаблівасцях праяўлення ў культуры, эканоміцы і палітыцы. Адметнасцю Адраджэння ў нашай дзяржаве, на думку даследнікаў, сталася дасканалая праўная сістэма. Вядомы польскі гісторык права Ю.Бардах прыйшоў да высновы, што з усіх эўрапейскіх краінаў праўная сістэма Княства мела найбольш выразны рэнесансавы характар (Бардах, 1976, с. 71-79). Працэс развіцця права ў сярэднявечны перыяд і эпоху Рэнесансу адбываўся тут у беспасярэдняй сувязі з агульнаэўрапейскімі тэндэнцыямі навукі права (Лаппо, 1934, с. 45-54). Паколькі шырокія даследванні па гісторыі права Вялікага Княства ў сярэднявечны перыяд і ў Новым часе толькі пачынаюцца, дакладныя адказы на пытанне, чаму менавіта праўная сістэма Княства вылучалася найбольш рэнесансавым характарам, яшчэ не знойдзены.

Як сведчаць помнікі заканадаўства і судовай практыкі, а таксама даследванні сучасных навукоўцаў і іх папярэднікаў, праўная сістэма нашай дзяржавы сфармавалася як частка рамана-германскай праўнай сям'і і мела агульныя з ёй асноўныя рысы (Алексеев, 1981, т. 1; Виноградов, 1910; Владимирский-Буданов, 1889-1890; Давид, 1988; Лаппо, 1934, т. 1, ч. 1; Моддерман, 1851, т. 1; Покровский, 1909; Тарановский, 1897; Шершеневич, 1907, 1915 і інш.). Таму найперш мы мусім разгледзець фон, на якім развівалася права Вялікага Княства.

 

Школы права

 

Рамана-германская праўная сям'я пачала складвацца з XII-XIII стст. і пазней уяўляла сукупнасць праўных сістэм краінаў кантынентальнай Эўропы, якія мелі аднолькавыя галоўныя элементы права, сфармаваныя на падставе рымскай юрыспрудэнцыі. Адзінства праўнай сям'і склалася з такіх элементаў права, якія ёсць сталымі і не могуць быць змененыя заканадаўцам, таму што звязаны з развіццём "цывілізацыі і мыслення..." (Давид, 1988, с. 39). Да гэтых элементаў даследнікі далучаюць спосабы выпрацоўкі праўных нормаў, іх сістэматызацыі і тлумачэння.

Агульнасць рамана-германскай праўнай сям'і грунтуецца на аднолькавым разуменні нормы права як нормы паводзінаў, якую фармуе дактрына або заканадаўца, а таксама на ўжыванні агульнай тэрміналогіі і агульнай структуры і паняццяў. Гэтая праўная супольнасць сфармавалася на аснове навукі права (яе дактрыны), што ўзнікла ў выніку вывучэння знакамітай кадыфікацыі рымскага права імператара Юстыніяна (Corpus Iuris Civilis) у італьянскіх універсітэтах XI-XIV стст. і пачала свой шлях па ўсіх адукацыйных эўрапейскіх цэнтрах.

Выкарыстанне ў XI-XIII стст. у эўрапейскіх універсітэтах менавіта рымскага права пры распрацоўцы дактрыны тлумачыцца некалькімі прычынамі. Па-першае, галоўная ідэя рымскіх юрыстаў пра справядлівае і разумнае права як аснову існавання грамадства і дзяржавы добра дастасоўвалася да працэсу пераадолення феадальнай раздробленасці і анархіі, з якім сутыкнуліся тагачасныя краіны Эўропы. Па-другое, рымскае права ўяўляла дасканала распрацаваную сістэму і было на той час недасягальным узорам для эўрапейскіх краінаў з несістэматызаванымі зборнікамі звычаёвага права. Як тады, так і сёння лічыцца, што "Рымская імперыя зазнала бліскучую цывілізацыю. Рымскі геній стварыў юрыдычную сістэму, якая не мела прэцэдэнтаў у свеце" (Давид, 1988, с. 51). Імперыя, што знікла ад навалы варвараў, пакінула каштоўную праўную спадчыну, якая была выкарыстана нашчадкамі для пабудовы эўрапейскай цывілізацыі ў Сярэднявеччы і Новым часе. Па-трэцяе, лацінская мова рымскага права была агульнай міжнароднай мовай Сярэднявечча.

Такім чынам, рымская юрыспрудэнцыя ёсць пачаткам юрыдычнай навукі для рамана-германскай праўнай сям'і. Дактрына права развівалася ў эўрапейскіх універсітэтах, таму часта яе называюць універсітэцкім правам. Праўная навука Сярэднявечча не вывучала практычнага заканадаўства, бо ў тыя часы яно існавала ў выглядзе зборнікаў звычаяў, розных для кожнай мясцовасці, якія ўжываліся судамі. Юрыдычная навука распрацоўвала метады стварэння дасканалых нормаў права ў сувязі з новымі філасофскімі ведамі. Універсітэцкае права сфармулявала асноўныя прынцыпы і вылучыла заканамернасці праўнага развіцця грамадскага жыцця. Навука ў выглядзе прынцыпаў дала асновы, паводле якіх развіваліся і дзейнічалі праўныя сістэмы краінаў рамана-германскай праўнай сям'і на падставе іх агульнай культурнай супольнасці (Robinson et al., 1994, p. 42-56).

Як вядома, падабенства культуры эўрапейскага кантынента фармавалася праз аднолькавы гістарычны тып грамадства, агульнасць філасофскай думкі і ўніверсітэцкай адукацыі. Праўная навука ў Сярэднявеччы мела наднацыянальны характар, але разам з тым уплывала на фармаванне нацыянальнага заканадаўства праз дзейнасць юрыстаў з аднолькавай універсітэцкай адукацыяй, якія распрацоўвалі заканадаўства ў сваіх краінах, тлумачылі і ўжывалі закон. Таму лічыцца, што дактрына і судовая практыка ў Сярэднявеччы стварылі, а пазней удасканалілі нацыянальныя праўныя сістэмы эўрапейскіх краінаў.

Навука права (дактрына) рамана-германскай праўнай сям'і ў сваім развіцці мела некалькі кірункаў і этапаў, якія адлюстроўвалі працэсы эвалюцыі феадальнага права і грамадства.

Пачатак навуковых распрацовак быў пакладзены ў XI ст. школай права гласатараў, пазней каментатараў, а затым у XVI ст. школай гуманістаў.

Школа права гласатараў узнікла ў XI ст. у Балонні (Італія) з ідэі апрацоўкі старажытнага рымскага права ў выглядзе глос (заўваг, якія рабіліся па тэксце закону). Глосы аб'ядноўвалі палажэнні паасобных нормаў і давалі ўяўленне пра змест і сістэму рымскага права. Такім чынам, гласатарам упершыню ў Сярэднявеччы ўдалося авалодаць усім матэрыялам раней страчанага права. Гласатары адкрылі разуменне старажытнай рымскай юрыспрудэнцыі для навукі права (Аннерс, 1994, с. 158-168; Виноградов, 1910; Стоянов, 1862).

Гласатары займаліся толькі навуковай дзейнасцю па вывучэнні і тлумачэнні рымскіх крыніц. Заснавальнікам школы ў Балонні лічыцца Ірнэрыюс (1055-1130). Пазней, у XII ст., склалася навуковая суполка "Чатырох дактароў", у якую ўваходзілі вядомыя юрысты Булгарус, Марцінус, Хуга, Якобус. У XIII ст. вядучымі прадстаўнікамі школы былі такія навукоўцы, як Азо і Акурсіюс. Найаўтарытэтнейшыя прадстаўнікі школы займалі ў XII-XIII стст. дзяржаўныя пасады імператарскіх юрыстаў. Аўтарытэт школы гласатараў у Балонні выклікаў вялікі наплыў студэнтаў у Балонскі ўніверсітэт, дзе адначасова тады навучаліся блізу 10 тысяч студэнтаў-юрыстаў з усёй Эўропы (Аннерс, 1994, с. 168-175).

Школа права каментатараў, або постгласатараў, прыйшла на змену гласатарам. Вядомымі яе прадстаўнікамі былі Цінус дэ Пістоя (сябар Дантэ, Петраркі), Бартола дэ Сасафэрата і Бальдус дэ Убальдзіс (Kelly, 1994, p. 122). Яны пераклалі дэфініцыі старажытнарымскага права на мову Сярэднявечча, стварылі "жывое" рымскае права, якое можна было выкарыстоўваць практычна, а таксама агульнае эўрапейскае практычнае прыватнае права на аснове рымскай сістэмы. Упершыню ў Сярэднявеччы ўніверсітэцкая дактрына і практычнае заканадаўства задзіночыліся пад уплывам каментатараў (яны аб'ядналі рымскае права, статутавае права ламбардскіх гарадоў і кананічнае права). Каментатары першыя далі рымскаму праву (як агульнаму) практычнае выкарыстанне.

Прадстаўнікі гэтай школы прыстасавалі рымскае права да феадальнай сістэмы грамадства. Ім належыць распрацоўка такіх новых інстытуцый, як права валодання (dominium directum) і падпарадкаванага права валодання (dominium utile). Гэтыя інстытуцыі сталіся асновамі развіцця феадальнага (леннага) права. Дактрына аб раздзельным валоданні дала магчымасць рэгуляваць феадальныя дачыненні і стварыць праўныя канструкцыі для гандлёвага права (Robinson et al., 1994, p. 59-68).

Каментатары распрацавалі інстытуцыю юрыдычнай асобы (рымскае права не мела вызначанай дактрыны юрыдычнай асобы). Школа прыстасавала рымскае права да практычнага выкарыстання і абвясціла прынцып: "Дзе адсутнічае мясцовы закон, там ужываецца агульнае (г.зн. рымскае) права" ("Ubi cessat statum habet locus commune").

Школа права гуманістаў узнікла ў XVI ст. пераважна ў французскай і германскай навуцы. Галоўным дасягненнем гэтай школы было тое, што яна ўпершыню абгрунтавала перавагу пазітыўнага права (закону). Школа распрацавала дактрыну абавязковай сістэматызацыі права і канцэпцыю неабмежаванага суверэнітэту (nurum imperium) - аснову развіцця абсалютнай манархіі. Паводле гэтага вучэння мясцовы закон, створаны на дасягненнях навукі права, набываў дзяржаўную моц. Прадстаўнікі элегантнай юрыспрудэнцыі (так звалі школу за карыстанне лацінаю Цыцэрона як ідэала юрыдычнай пісьменнасці) - А.Альцыятус, Г.Будасус (Будэ), Я.Куяцыюс, Я.Готафрэдус, Данэл (Аннерс, 1994, с. 178-182; Robinson et al., 1994, p. 166-174).

Названыя школы ўзніклі дзеля вывучэння старажытнага рымскага права ва ўніверсітэтах Эўропы і стварылі адзіную падставу для агульнаэўрапейскай праўнай навукі. Гласатары распрацавалі дагматыку права; каментатары, абгрунтаваўшы ролю дактрыны, прынцыпаў права як асновы для фармавання судовай практыкі, забяспечылі адпаведнасць права патрэбам тагачаснага грамадства; гуманісты абгрунтавалі прыярытэт закону як крыніцы права і спрыялі працэсам цэнтралізацыі дзяржаваў і стварэнню ў іх сістэмаў уніфікаванага нацыянальнага заканадаўства. Такім чынам, развіццё права ў краінах кантынентальнай Эўропы мела агульны падмурак у выглядзе класічнай рымскай сістэмы права (пазней дапоўненай нямецкім правам). Дасягненні рымскай і нямецкай юрыспрудэнцыі стварылі будынак эўрапейскага права, якое вызначаецца ў юрыспрудэнцыі як рамана-германская праўная сям'я.

 

Праўная сістэма Вялікага Княства Літоўскага

 

Працэс развіцця права ў Вялікім Княстве быў падобны да агульнаэўрапейскага і грунтаваўся на агульнасці філасофска-палітычнай думкі і адзіным метадзе адукацыі юрыстаў праз сістэму эўрапейскіх універсітэтаў. Мяркуецца, што ў XV - пачатку XVI ст. у праўнай сістэме нашай дзяржавы пераважала канцэпцыя школы каментатараў.

Школа каментатараў найбольш моцна паўплывала на развіццё прыватнага права, але не выклікае сумневу і яе важная роля ў развіцці публічнага права. Працы вядомага прадстаўніка школы Б.Сасафэрата ёсць таму пацверджаннем. Пра аўтарытэт бліскучага юрыста памежжа XIV-XV стст. пераканаўча сведчыць той факт, што ягоныя працы перадрукоўваліся і ў XVI ст. У Беларусі былі добра вядомыя яго трактаты "Пра тыранію", "Каментары да цывільнага права" ды інш.

Уплыў школы каментатараў у Вялікім Княстве назіраўся ў прывілеях канца XV - пачатку XVI ст. Яны больш сістэматызаваныя, у іх замацаваны асноўныя прынцыпы права. У сваёй практычнай дзейнасці суддзі спасылаліся на дактрыну права, мясцовае звычаёвае права, замежныя сістэмы права, якія, паводле іх меркавання, адпавядалі натуральным правам чалавека і дасягненню справядлівасці. Тагачасныя суддзі, пераасэнсоўваючы старыя праўныя нормы і сучасныя патрэбы развіцця, кіраваліся "...разважаннямі кожнай паасобку галавы і сумленнем, як здавалася кожнаму суддзі больш справядліва і правільна...", - зазначыў у Прывілеі 1522 г. Жыгімонт Стары [19, с. 403-405]. Аднак такая юстыцыя на той час ужо не адпавядала патрэбам дзяржавы і грамадства, пра што сведчаць звароты шляхты да гаспадара аб прыняцці агульнага для ўсёй дзяржавы закону - Статута.

Упершыню неабходнасць кадыфікацыі атрымала праўнае афармленне ў Валынскім прывілеі вялікага князя Аляксандра 1501 г., дзе было абвешчана, што мясцовы закон (прывілеі Валынскай зямлі) дзейнічае толькі да часу прыняцця агульнадзяржаўнага закону - Статута.

Працэс кадыфікацыі знаходзіўся пад пільным наглядам грамадскасці, таму ў 1514 г. сойм звярнуўся да манарха з просьбай паскорыць заканадаўчую працу. Але першы праект агульнадзяржаўнай кадыфікацыі быў разгледжаны соймам толькі ў 1522 г., канчатковы ж праект Статута прыняты на Віленскім сойме 1528-1529 гг.

Ровень правасвядомасці грамадства і новыя сацыяльна-эканамічныя дачыненні патрабавалі ад права забеспячэння роўнасці перад законам. Ф.Скарына першы ў сваёй творчасці развіў ідэю роўнасці ўнутры кожнага стану грамадства.

Праўная школа каментатараў, зрабіўшы шмат станоўчага для распрацоўкі судовай практыкі, якая б адпавядала часу, падрыхтавала глебу для заканадаўчага зацверджання і рэгулявання шырокага кола новых праўных дачыненняў. Канцэпцыя школы права гуманістаў узвышала прыярытэт закону як крыніцы права і была тэарэтычнай падставай для дынамічных працэсаў кадыфікацыі права ў нашай краіне.

Праўная навука ў сярэдзіне XVI ст. прапанавала новую сістэму права - пандэктную. Пандэктная сістэма змяніла інстытуцыйную. Інстытуцыйная сістэма рымскага юрыста Гая ўяўляла сабой вядомую рымскую класіфікацыю (асобы, рэчы, спозыскі), якая доўгі час ужывалася ў праве эўрапейскіх краінаў, асабліва ў прыватным. Новая, пандэктная, сістэма прапанавала падзел права на агульную (агульныя нормы, прынцыпы, дэфініцыі агульных катэгорый права) і асобную (асобныя інстытуцыі, групы нормаў па суб'екце або аб'екце рэгулявання) часткі. Яна спрыяла працэсу развіцця заканадаўства і выкарыстоўвалася пры кадыфікацыі права і распрацоўцы Статутаў 1529, 1566, 1588 гг.

Аднак наяўнасць навуковай тэорыі не ёсць прычынай агульнадзяржаўных зменаў, бо не заўсёды новыя ідэі адпавядаюць патрэбам свайго часу і ўмовам развіцця дзяржавы.

Аўтарытэт права, перавага ў грамадскай думцы ідэі законнасці прывялі да вялікай папулярнасці праўных ведаў сярод грамадскасці. Асаблівую ўвагу пачалі аддаваць прафесійнай падрыхтоўцы юрыстаў - мясцовых ураджэнцаў праз навучанне ў замежных універсітэтах. Адукацыі ўвогуле і юрыдычнай у прыватнасці надавалася важнае значэнне. Права на выезд за мяжу для атрымання адукацыі было замацаванае ў законе, спачатку ў Прывілеі 1447 г., пазней у Статутах. На тэрыторыі нашай дзяржавы праўныя веды набывалі ў Вільні ў Святаянскай школе цывільнага права, у XVII ст. - у Віленскай акадэміі, кальвінісцкіх і арыянскіх школах, прыватных "палестрах" (Сокол, 1984, с. 32-34).

У Вялікім Княстве на той час існавалі ўсе ўмовы для распрацоўкі дасканалага заканадаўства. Акрамя назапашанага заканадаўчага матэрыялу, спрыяльных сацыяльна-палітычных і эканамічных умоваў, тут былі дасведчаныя навукоўцы і практычныя юрысты для ажыццяўлення кадыфікацыі права. Вядомыя на той час юрысты-навукоўцы (Францішак Скарына, Вацлаў Чырка, Пётр Раізій, Аўгусцін Ратондус, Ян Даманеўскі ды інш.), юрысты-практыкі (Альбрэхт Гаштаўт, Астафей Валовіч, Леў Сапега, Марцін Валадковіч, Павел Астравецкі, Станіслаў Габрыяловіч ды інш.) былі здольныя падрыхтаваць і здзейсніць кадыфікацыю, працуючы ў статутавых камісіях.

Кадыфікацыя права адбылася ў нашым гаспадарстве на працягу XVI ст., у выніку чаго стварылася заканадаўчая аснова добра развітой для свайго часу праўнай сістэмы. Як адзначалася, навуковую распрацоўку асноўных прынцыпаў кадыфікацыі здзейснілі такія школы права, як каментатары і гуманісты. Кадыфікацыя як праўная з'ява адлюстравала асноўныя рысы Рэнесансу. Гэтыя працэсы адбываліся і ў іншых краінах Эўропы (Robinson et al., 1994, p. 166-177, 184-190), але найбольш дасканалае праўнае выяўленне эпохі адбылося ў праўнай сістэме Вялікага Княства Літоўскага. Найхарактэрнейшай рысай эпохі быў "праўны" ўхіл светапогляду, які адбіўся ў творчасці Ф.Скарыны, М.Літвіна, А.Валяна, С.Буднага, Л.Сапегі ды інш. Ідэя законнасці разглядалася імі як асноватворная для цывілізаванага грамадства. Роўнасць перад законам і каштоўнасць чалавека як асобы сталіся падмуркам, на якім атрымалі развіццё суб'ектыўныя правы ў межах станаў. Была замацаваная роўнасць паміж вернікамі ўсіх канфесій (паводле прывілеяў 1563, 1564 гг., акта Варшаўскай канфедэрацыі 1573 г., які ўвайшоў у Статут 1588 г. (р. III, арт. 3)).

Гуманізацыя права выявілася ў абароне свабоды асобы ў заканадаўстве, скарачэнні крыніц нявольніцтва, абмежаванні прыватнай юрысдыкцыі, накіраванасці права на абарону асобы і маёмасці незалежна ад станавай прыналежнасці [37, р. XII, арт. 7, 5; р. III, арт. 7].

Асаблівасцю праўнага развіцця ў XVI ст. была распрацоўка публічнага права (Давид, 1988, с. 59-61). Дзяржава разумелася як абсалютна суверэнная, а манарх - як ахоўнік яе суверэнітэту. Ідэя прадстаўнічай улады народа-шляхты была замацаваная ў наданні вальнаму сойму шырокіх паўнамоцтваў за кошт абмежавання ўлады манарха. Заканадаўчая ўлада пераходзіла да найвышэйшага прадстаўнічага органа - сойма, найвышэйшая судовая ўлада - да сойма і найвышэйшага суда (Галоўнага трыбунала). Ідэя прыярытэту закону паўплывала на наданне народу-шляхце права на супраціў манарху, калі манарх парушаў яе законныя інтарэсы або інтарэсы дзяржавы. Гэтае права ўпершыню было замацаванае ў Генрыкавых артыкулах. Заканадаўства Вялікага Княства адлюстравала ідэю законнасці як асноватворную для дзяржаўнай улады і жыцця грамадства. Парушэнне закону разглядалася як процідзяржаўнае дзеянне, а ідэя праўнай дзяржавы ўпершыню набыла рэальныя рысы ў заканадаўстве [37, р. I, арт. 1; р. III, арт. 32; р. IV, арт. 25, 54, 68; р. X, арт. 32; р. XI, арт. 1, 5, 14, 28].

Характэрнай асаблівасцю праўнай сістэмы нашай краіны было тое, што ў адрозненне ад заходнеэўрапейскага права сістэматызаваліся ўсе яго інстытуцыі (галіны). У аснову яе былі пакладзены новыя ідэі і прынцыпы: захаванне суверэнітэту дзяржавы, адзінага закону для ўсёй дзяржавы і ўсіх паўнапраўных людзей, прыярытэт пісанага права (Статут 1529, р. I, арт. 1, 3, 9, 17, 25; р. III, арт. 64; р. VII, арт. 25; Статут 1566, р. III, арт. 13; Статут 1588, р. III, арт. 1, 4, 12; р. IV, арт. 82). Бліскучая для свайго часу кадыфікацыя права Вялікага Княства, здзейсненая ў трох Статутах, адбылася ў выніку рацыяналізацыі, гуманізацыі і канцэптуалізацыі права і мела выразныя рэнесансавыя рысы. Статуты былі напісаны старабеларускай мовай, нацыянальнай мовай дзяржаўнага заканадаўства, што адпавядала новым ідэям Рэнесансу ў разуменні нацыянальнай свядомасці як асновы ўмацавання дзяржаўнага суверэнітэту. Ю.Бардах ахарактарызаваў праўную сістэму нашай дзяржавы як найбольш дасканалую. "Сціслая па часе і ў выніку вельмі інтэнсіўная дзейнасць заканадаўцаў Вялікага Княства, думаецца, у большай ступені, чым дзе-небудзь, насіла адбітак эпохі Адраджэння" (Бардах, 1976, с. 79).

 

Крыніцы шлюбна-сямейнага права

 

Агульныя палажэнні

 

Крыніцай права лічыцца такая форма права, якая афіцыйна прызнаецца правамернай для ўжывання судом і іншымі афіцыйнымі органамі. Пад крыніцамі права ў традыцыях рамана-германскай праўнай сям'і разумеюцца закон, звычай, судовая практыка, дактрына, прынцыпы справядлівасці (Давид, 1988, с. 34-35, 51-58).

Агульнай заканамернасцю развіцця права ёсць прыярытэт адной з памянёных крыніц на яго кожным новым этапе. У асобны перыяд праваразвіцця (панавання адной школы) адна з крыніц ёсць галоўнай сярод іншых. Гэтая заканамернасць адпавядае працэсу эвалюцыі права. Паколькі ў кожнай краіне кантынентальнай Эўропы фармаванне праўнай сістэмы мела адметны характар, то ўжыванне і развіццё крыніц права ў адзін і той жа час мела свае асаблівасці. Але тым не менш усе пералічаныя крыніцы права заўсёды прысутнічаюць у праўных сістэмах, мяняецца толькі месца прыярытэтнай крыніцы і ейная форма (Алексеев, 1981, с. 315-316).

У XV-XVI стст. у праўнай сістэме Вялікага Княства такія крыніцы, як звычай і судовая практыка, саступілі першынства закону і дактрыне.

У XV ст. у нашай дзяржаве склаліся ўсе неабходныя перадумовы для практычнага стварэння працаздольнай заканадаўчай сістэмы. Але прайшоў пэўны час, пакуль ажыццявіўся паступовы пераход ад партыкулярнай да ўніфікаванай праўнай сістэмы. Асаблівасць праваразвіцця ў XV-XVI стст. палягала ў суіснаванні рысаў партыкулярнага (мясцовага) і агульнадзяржаўнага закону (агульназемскіх прывілеяў), а з 1529 г. і сістэмы кадыфікаванага заканадаўства. Для партыкулярнай сістэмы права характэрная была перавага мясцовага закону перад агульнадзяржаўным. Прагалы мясцовага закону (маўчанне) маглі быць запоўненыя палажэннямі кожнай прыдатнай сістэмы права, нават замежнага паходжання.

У тыя часы лічыліся з традыцыямі партыкулярнай сістэмы права. Пра гэта сведчыць існаванне ў праве прынцыпу даўніны ("даўніны не рухаць") і звычай пацвярджаць прывілеі землям і некаторым гарадам кожны раз пры ўзыходжанні на пасад новага манарха. Нягледзячы на слабую і абмежаваную заканадаўчую базу, гэтыя традыцыі мелі станоўчую ролю пад час фармавання праўнай сістэмы дзяржавы. Яны дазвалялі кожнай мясцовасці выпрацоўваць уласны закон і карыстацца ім з санкцыі найвышэйшай улады або ўжываць аўтарытэтныя крыніцы іншаземнага права (рымскага, саксонскага, магдэбургскага) пры маўчанні мясцовага закону.

У XVI ст. прыярытэт ідэі зверхнасці закону надае яму перавагу як крыніцы права. Распрацоўка Статутаў увогуле развязала праблему асноўнай крыніцы права Вялікага Княства Літоўскага. Аднак права заўсёды імкнецца быць сістэмным, ахопліваць усю сферу правадачыненняў, таму прагалы ў рэгуляванні, па даўнай традыцыі рамана-германскай праўнай сям'і, запаўняліся з дапамогай субсідыярных сістэм права. На той час класіфікацыя крыніц права ўяўляецца прыкладна гэтак: асноўнымі крыніцамі права былі звычай, судовая практыка, закон (у XV ст. - у форме прывілеяў, з XVI ст. - Статутаў), дактрына і прынцыпы справядлівасці. Да субсідыярных крыніцаў далучалі іншаземныя (хрысціянскія) сістэмы права і звычай (з другой паловы XVI ст. звычаю як крыніцы права ў Княстве належала толькі дапаможная роля па Статуце 1566 г.).

 

 

Асноўныя крыніцы

 

Найдаўнейшай крыніцай права лічыцца звычай, які доўгі час быў асновай права, вызначаў спосабы яго выкарыстання і развіцця. Юрыдычны звычай - адна з пачатковых формаў права, агульнапрынятае судом правіла рэгулявання дачыненняў паміж людзьмі, якое трымаецца на даўніні ўжывання і супадзенні рэлігійных і юрыдычных поглядаў грамадства.

Пераходная эпоха ад звычаёвага права да агульнадзяржаўнага кадыфікаванага закону (XIV - першая чвэрць XVI ст.) суправаджалася істотнымі зменамі ў праве, яго сутнасці, прынцыпах, змесце, рэзкім адыходам ад сярэднявечнага стэрэатыпу формы права, які не адводзіў закону важнай ролі. У Сярэднявеччы лічылася, што права існуе здаўна незалежна ад найвышэйшай улады. Таму манарх як суверэн мог прымаць законы толькі ў публічнай сферы. Што да прыватнага права, дык тагачаснае грамадства часцей трымалася звычаю. З гэтай прычыны публічны закон Сярэднявечча і быў больш развітым. Роля заканадаўства ў галіне прыватнага звычаёвага права да пачатку XVI ст. была нязначная, бо гаспадар па традыцыі вельмі асцярожна падыходзіў да зменаў ягоных нормаў. Як вынікае з аналізу прывілеяў XIV-XV стст., найвышэйшая ўлада абмяжоўвалася адно сістэмным выкладам нормаў і прынцыпаў звычаёвага прыватнага права. І толькі апошнія прывілеі XV ст. маюць сістэматызаваны характар. Першыя даследнікі феадальнага права XIV-XV стст. лічаць праўны звычай галоўнай і практычна адзінай крыніцай права ў дастатутавы перыяд (М.Уладзімірскі-Буданаў, І.Даніловіч, Ф.Леантовіч ды інш.).

Гэта звязвалася ў першую чаргу з уяўленнем пра адсутнасць у Вялікім Княстве на пачатку XVI ст. усялякай кадыфікацыйнай дзейнасці. Але аналіз прывілеяў XV ст. з гэтага гледзішча прыводзіць да высновы пра важнасць іншых крыніцаў права: судовай практыкі, прынцыпаў права, дактрыны.

У XV-XVI стст. звычай як крыніца права паступова саступае сваю галоўную ролю закону. Паводле Статута 1529 г. у выпадку адсутнасці наўпроставай нормы рэгулявання ў законе справы ў судзе разглядаліся "водлуг даўнага звычаю" (р. VI, арт. 5, 25). Практычна гэта азначала, што звычай выкарыстоўваўся судамі нароўні з законамі. Але ўжо ў другім Статуце выразна падкрэслена, што суды павінны судзіць толькі на падставе пісанага права (р. I, арт. 1). Статут 1588 г. яшчэ дакладней патлумачыў выкарыстанне крыніцаў права: "Судзіць і сказываці... толькі водлуг сего статуту і артыкулаў, у ім апісаных... А гдзе бы чаго в том статуце не даставала, тады суд, прыхіляючыся да бліжшае справядлівасці водле сумлення свайго і прыкладам іншых праў хрысціянскіх то адправаваці і судзіці маець" (р. IV, арт. 54). Такім чынам, паводле трэцяга Статута прыярытэт закону як крыніцы права быў неаспрэчны, а ў выпадку прагалу ў праве суддзі карысталіся субсідыярнымі крыніцамі хрысціянскага права (рымскім, саксонскім, магдэбургскім або кананічным) на падставе прынцыпу справядлівасці. Апошні даваў магчымасць суддзям улічыць тагачаснае праваразуменне і звычаі, якія здаўна існавалі ў грамадстве, спалучыць іх з ідэалогіяй і навукай права свайго часу.

У XV-XVI стст. роля звычаю як крыніцы права абмяжоўваецца спачатку ў галіне публічнага права, а з канца XVI ст. і ў галіне прыватнага права. У XVI ст. кадыфікацыя права афіцыйна зацвердзіла другасную ролю звычаю і першынства закону (Статут 1566, р. I, арт. 1).

Для рамана-германскай праўнай сям'і дактрына адыграла вызначальную ролю ў развіцці праўных сістэм, што складалі яе (Моддерман, 1888, с. 3-24). Дактрына - гэта навуковая канцэпцыя разумення права, яго зместу і ролі дзеля справядлівага рэгулявання сацыяльных дачыненняў, інакш навука права.

На працягу стагоддзяў навука права была асноўнай крыніцай развіцця сістэмаў рамана-германскай праўнай традыцыі. Праз дактрыну пачынаючы з XI-XII стст. мэтанакіравана стваралася тэрміналогія і фармаваліся праўныя паняцці на падставе досведу рымскай юрыспрудэнцыі, выпрацоўваліся метады стварэння і тлумачэння дасканалых законаў. Навука права адыгрывала важную ролю пад час дастасавання закону. Значную ролю яе ў працэсе развіцця эўрапейскага права адзначыў французскі даследнік Р.Давід: "Менавіта ва ўніверсітэтах былі галоўным чынам выпрацаваны ў перыяд XIII-XIX стст. асноўныя прынцыпы права. І толькі параўнальна нядаўна... першынства дактрыны было змененае першынствам закону" (Давид, 1988, с. 142). Як адзначалася раней, навука права паўстала, сфармавалася і расквітнела на грунце рымскага права. Школы права гласатараў, каментатараў і гуманістаў распрацавалі ў новых кірунках сістэму рымскага права і на яе аснове стварылі дактрыну права Новага часу.

Школы права на працягу стагоддзяў мадэрнізавалі старажытную рымскую юрыспрудэнцыю: спачатку гласатары вылучылі пачатковы сэнс рымскіх законаў, затым каментатары перапрацавалі і сістэматызавалі рымскае права і дзеля практычнага выкарыстання прыстасавалі яго да ўмоваў развітога феадалізму. Гуманісты (або школа натуральнага права) удасканалілі сістэматызацыю рымскага права і, ужываючы пераважна толькі яго асноўныя прынцыпы, схемы і паняцці, абвясцілі першынства закону, пазітыўнага права. Але навука права ў XVI ст. па-рознаму ўплывала на дзве тагачасныя галіны права: прыватнае і публічнае. Гуманісты больш адчувальна ўздзейнічалі на публічнае права (Давид, 1988, с. 59-61). Яны аднавілі навуку права і яе метады, распрацавалі методыку стварэння агульных нормаў-прынцыпаў і абгрунтавалі важную ролю такой крыніцы права, як закон.

Аднак у сферы прыватнага права больш трывалымі былі метады школы каментатараў і таму матэрыяльны змест права быў цесна звязаны з рымскімі нормамі. Да таго ж рымскае права набыло каштоўнасць менавіта як прыватнае права. У сувязі з гэтым гуманісты не прынеслі асаблівых мадэрнізацый у прыватнае права. Яны толькі абмежавалі выкарыстанне нормаў рымскага права з улікам неабходнасці яго для патрэбаў грамадства. Такім чынам, у XVI ст. у сферы прыватнага права па-ранейшаму пераважала сістэма рымскага права (Виноградов, 1910, с. 17-45; Пахман, 1876, т. 1, с. 5-21, 210-218). Публічнае права было распрацаванае ўжо на новых прынцыпах, якія мелі значна меншую генетычную сувязь з рымскай сістэмай.

Дактрына права, якая грунтавалася на прынцыпах рымскай сістэмы, зрабіла значны ўплыў на заканадаўства Вялікага Княства, перадусім на палажэнні трох Статутаў. Да такой высновы прыйшлі сучасныя даследнікі гісторыі права і іх папярэднікі (Bardach, 1974, s. 45; Taubenschlag, 1933, s. 36-37).

Неабходна адзначыць, што рымская сістэма праз навуку права і простую рэцэпцыю яе нормаў была пакладзеная ў аснову пачатковага развіцця кананічнага (царкоўнага) і магдэбургскага права. Дактрына права наўпрост паўплывала на распрацоўку нормаў права і іх ужыванне, на падставе чаго яе можна лічыць найважнейшай крыніцай права XV-XVI стст.

Меркаванне аднаго з найлепшых даследнікаў права Вялікага Княства Літоўскага І.Лапо пра ролю і значэнне рымскай традыцыі ў праўнай сістэме нашай дзяржавы заслугоўвае пільнай увагі: "Пытанне аб рэцэпцыі рымскага права атрымлівае агульнае значэнне ў гісторыі Вялікага Княства Літоўскага. Ці мела яно ў сваім праве той цэмент, які з'яднаў народы Цэнтральнай і Заходняй Эўропы ў іх праве, як галіне культуры, або яно стаяла ад іх асобна? Ці ўваходзіла Княства ў склад дзяржаваў Цэнтральнай і Заходняй Эўропы паводле сваёй праўнай свядомасці або заставалася яму чужым? Ці ўдзельнічала Літва ў агульнай працы юрыдычнай думкі Цэнтральнай і Заходняй Эўропы?" Даследнік станоўча адказвае на ўсе пытанні, адзначаючы, што рэцэпцыя адбывалася не толькі праз праўную навуку, кананічнае і магдэбургскае права, але і ў вузкім сэнсе наўпрост з Corpus Iuris Civilis (Лаппо, 1934, т. 1, ч. 1, с. 134, 156). Гэтак жа ацэньвалі ўплыў рымскай традыцыі права ў Вялікім Княстве і вядомыя даследнікі Я.Бандке, І.Даніловіч, І.Алдакоўскі, Й.Асалінскі, Ф.Басоўскі, К.Караны, хоць існуе і процілеглае меркаванне (Т.Чацкі, І.Ракавецкі ды інш.). Ю.Бардах сцвярджае, што вышэйшы ровень кадыфікацыі ў нашым гаспадарстве параўнальна з Польшчай вызначаецца мацнейшым уплывам рымскай сістэмы. Але пытанне аб прычынах такой з'явы застаецца маладаследваным.

Судовая практыка як крыніца права сістэмаў рамана-германскай праўнай сям'і вывучана не так дасканала, як папярэднія крыніцы права. Пад судовай практыкай (судовым прэцэдэнтам) разумеецца ўжыванне судамі прыкладаў (практыкі) развязання казусаў, яшчэ не адрэгуляваных звычаёвым правам або законам.

Агульнавядома, што такія крыніцы права, як "Люстра саксаў" ("Speculum Saxonum"), "Вайхбільд Магдэбурга", зборнікі апрацовак магдэбургскага права Б.Граіцкага і П.Шчэрбіча, ёсць абагульненнямі звычаёвага права і судовай практыкі. Выказваюцца меркаванні пра існаванне зборнікаў цывільнага права на аснове судовай практыкі таго часу і ў нашай дзяржаве (Лаппо, 1934, т. 1, ч. 1, с. 44-69, 137).

Дакладна вядома, што пры падрыхтоўцы Статутаў 1566, 1588 гг. сойм звяртаў асаблівую ўвагу на тое, каб у статутных камісіях бралі ўдзел найбольш аўтарытэтныя і дасведчаныя суддзі земскіх, царкоўных і асэсарскіх судоў (для гарадоў на магдэбургскім праве) [16, № 4, с. 5-6; № 11, с. 32, 68]. На падставе адзначаных фактаў можна лічыць, што судовая практыка ў Беларусі шырока ўжывалася як крыніца права, а таксама як крыніца кадыфікацыі, але гэтае пытанне вымагае спецыяльнага даследвання. У раздзелах III i IV нашай кнігі судовая практыка разглядаецца з гледзішча дасканаласці ўжывання закону і ў гэтай сувязі характарызуецца яе роля як крыніцы права.

Значнае месца сярод крыніц права належыць прынцыпам права, або прынцыпам справядлівасці, якія вызначаюць характар праўнай сістэмы. Пад прынцыпам справядлівасці разумеюцца асноўныя палажэнні навукі права як мастацтва спалучэння дабра і справядлівасці, якімі мусяць кіравацца заканадаўцы і суддзі (ius est ars boni et aequi). Асноўны змест права складаюць агульныя прынцыпы права. Яны прысутнічаюць як у самых законах, так і па-за іх межамі. Асаблівае значэнне надаецца прынцыпам права ў выпадку недасканаласці заканадаўчай сістэмы, пры калізіях нормаў або прагалах у заканадаўстве і праве. Прынцыпы справядлівасці адыгралі важную ролю пры фармаванні заканадаўчай сістэмы ў нашым гаспадарстве, да таго ж яны дапаўнялі яе на працягу XVI ст., што зацверджана Статутам 1588 г. (р. IV, арт. 54).

У XIV-XV стст. феадальнае права Беларусі было ўвасобленае ў прывілеях, якія ў XVI ст. пераважна замененыя Статутамі 1529, 1566, 1588 гг. З гэтага часу закон стаў адыгрываць найважнейшую ролю.

Агульназемскія прывілеі нельга лічыць сістэматызаванымі ў сучасным разуменні актамі. Яны нават не былі падзеленыя на артыкулы. Аднак, калі разглядаць іх як заканамерны этап у развіцці заканадаўства, можна заўважыць у іх тэндэнцыю да кадыфікацыі (прыкладам, у Прывілеі 1447 г. [15, № 60, с. 72]). У прысвечаных гэтай праблеме працах гісторыкаў права XIX ст. І.Якубоўскага і М.Ясінскага даследуюцца розныя віды агульназемскіх прывілеяў і прывілеяў асобных земляў (Якубовский, 1908; Ясинский, 1889). Толькі невялікая частка нормаў гэтых прывілеяў рэгулявала сямейна-маёмасныя дачыненні, у прыватнасці, у Прывілеях 1387, 1413, 1447 гг. [15, с. 72; 19, с. 210-211] замацаваны прынцып свабоды на шлюб, што выявілася ў праве жанчын на свабодны выхад замуж без спецыяльнага дазволу і ўмяшання найвышэйшай улады. Пры гэтым у агульназемскіх прывілеях у меншай ступені, чым у мясцовых, адлюстраваўся працэс фармавання нормаў цывільнага і шлюбна-сямейнага права. Найбольш развітымі ў прыватным праве прывілейнага перыяду былі асновы інстытуцыі спадкаемства.

Гарадзельскі прывілей 1413 г. заклаў першыя заканадаўчыя нормы права на спадчыну, дадаўшы да шляхоцкіх вольнасцяў неаспрэчнае права дзяцей атрымліваць у спадчыну маёмасць бацькоў пасля іх смерці без умяшання дзяржаўнай улады. Далейшае развіццё гэтая інстытуцыя атрымала ў Прывілеях 1432, 1447, 1492 гг. ды інш. Пэўнае праўнае афармленне ў адзначаных прывілеях атрымала інстытуцыя забеспячэння ўдавы, што пазней замацавалася як інстытуцыя вена і пасагу, распрацаваная ў Прывілеі 1492 г. [19, с. 220-225].

Прывілеі канца XV - пачатку XVI ст. сталіся асновай статутавага заканадаўства (Прывілей Аляксандра 1492 г., Прывілей Жыгімонта Старога 1529 г., Прывілеі Жыгімонта Аўгуста 1547, 1551 гг. ды інш.). І.Якубоўскі лічыць, што Прывілей 1551 г. закончыў першы асноўны перыяд развіцця ільгот і вольнасцяў шляхты. Сапраўды, прывілеяў гэтакага тыпу болей не было. Перыяд ад 1387 да 1551 г. трэба вызначыць як адзіны ў развіцці права ў форме прывілеяў. Ён быў далёка не аднастайны і меў некалькі этапаў у сваім развіцці. Па сутнасці, завяршэнне першага этапу прывілейнага заканадаўства супадае з выданнем Прывілея Аляксандра 1492 г., бо ў наступных прывілеях у асноўным пацвярджаліся ўсе ранейшыя нормы ў пачатковым або перапрацаваным і больш сістэматызаваным выглядзе.

Прывілеі землям мелі мэтай абараніць інтарэсы пэўнай мясцовасці (зямлі) пры калізіях паміж насельніцтвам і дзяржаўнай уладай. У асноўным гэтыя прывілеі рэгулявалі пытанні падаткаў і суда, дачыненняў паміж мясцовым насельніцтвам.

У сістэме крыніцаў цывільнага і сямейнага феадальнага права XV-XVI стст. земскія прывілеі займаюць, бадай, асноўнае месца, бо ў адрозненне ад іх бальшыня агульназемскіх прывілеяў мела няшмат нормаў прыватнага матэрыяльнага і працэсуальнага права. Земскія прывілеі не давалі ільгот асобным землям дзяржавы, а пацвярджалі існае на гэтых землях уласнае, самабытнае права, адметныя мясцовыя звычаі, маёмасныя і асабістыя правы жыхароў гэтых земляў. Паводле свайго зместу яны былі мясцовымі законамі. Значэнне і месца іх у сістэме феадальнага права вызначалася і той акалічнасцю, што ў асноўным яны змяшчалі нормы цывільнага, сямейнага, крымінальнага і працэсуальнага права. Што да прыватнага права, дык земскія прывілеі ўтрымлівалі шырэйшы праўны матэрыял, чым агульназемскія. Асабліва гэта датычыць Прывілеяў Полацкай зямлі 1511, 1547 гг., Віцебскай зямлі 1503, 1509 гг., Смаленскай зямлі 1505 г., Бельскаму павету 1501 г. [15, № 189, 204, 213, 230]. У гэтых жа прывілеях больш дасканала распрацавана спадчыннае права, асабліва ў Прывілеях Кіеўскай, Смаленскай і Віцебскай землям.

З аналізу прывілеяў вынікае, што ў іх адсутнічала дакладная сістэма падачы праўнага матэрыялу, з выняткам Прывілеяў Бельскаму павету 1501 г., Жмудскай зямлі 1492 г. ды некаторых іншых пачатку XVI ст. Увогуле ж у земскіх прывілеях, як і ў агульназемскіх, назіраюцца аднолькавыя тэндэнцыі: а) удзел у фармаванні агульнага для дзяржавы закону; б) развіццё інстытуцый прыватнага права ў пазнейшых па часе прывілеях (канец XV - пачатак XVI ст.). Найбольш дасканала ў прывілеях аформіліся інстытуцыі ўласнасці, маёмаснага забеспячэння ўдавы і спадчыннага права, зацверджаны асноўныя палажэнні шлюбна-сямейных дачыненняў.

Працэс назапашвання прывілеяў у XV ст. ёсць неабходным і натуральным этапам пераходу ад звычаёвага права і праўных традыцый да пісанага закону з яго якасна іншай сістэмай падзелу праўнага матэрыялу.

Першыя спробы пэўных сістэматызаваных абагульненняў права назіраюцца ў агульназемскім Прывілеі 1447 г. і Судзебніку (Лісце) Казіміра 1468 г.[15, № 67].

У навуковай літаратуры існуюць розныя меркаванні наконт Судзебніка Казіміра як першай спробы кадыфікацыі ў нашай краіне. Погляды навукоўцаў разыходзяцца па пытаннях паходжання помніка і ягонага прызначэння. Такія даследнікі, як І.Лапо, С.Барысёнак, І.Старасціна ды іншыя, лічаць, што Судзебнік быў прыняты і прызначаны толькі для Віленскага і Троцкага ваяводстваў (Барысёнак, 1927, с. 155-156; Старостина, 1991, с. 208-211, 243-254). Ф.Чарнецкі, А.Янулайціс і некаторыя іншыя разглядаюць Судзебнік як агульнадзяржаўны кодэкс (Чарнецкий, 1867, с. 10; Janulajtis, 1967, p. 19). Падрабязную аргументацыю і аналіз спрэчных поглядаў змяшчае праца І.Старасцінай "Судзебнік Казіміра 1468 г."

А.Янулайціс падкрэслівае, што Судзебнік быў агульнадзяржаўным кодэксам незалежна ад яго паходжання і пачатковага прызначэння. Спрэчкі наконт паходжання і дзейнасці Судзебніка як вынік слабой вывучанасці працэсу развіцця права Вялікага Княства не паніжаюць значэння яго як першай спробы кадыфікацыі (пераважна крымінальнага права). Гэты досвед нельга параўноўваць з шырокім кадыфікацыйным рухам у XVI ст., але Прывілей 1447 г. і Судзебнік Казіміра 1468 г. - першыя вядомыя крокі на гэтым шляху. К.Яблонскіс выказвае меркаванне, што важную ролю ў першых кадыфікацыях у Княстве адыграў тагачасны канцлер Міхайла Кезгайлавіч, які браў беспасярэдні ўдзел у распрацоўцы гэтых законаў (Jablonskis, 1979, p. 168-170).

Перыяд ад 1447 да 1468 г. можна вызначыць як пачатак працэсу перапрацоўкі прывілейнага права земляў у агульны закон. Гэты працэс даволі складаны і аднолькава неабходны ў ланцугу праўнага развіцця дзяржавы. Прывілеі сталіся пэўнай асновай агульнадзяржаўнага закону. З іх аналізу вынікае, што працэс фармавання закону перадусім датычыць стасункаў паміж дзяржавай і прыватнай асобай. Дачыненні паміж прыватнымі асобамі сталі прадметам рэгулявання пазнейшых па часе прывілеяў. Як адзначалася, упершыню тэндэнцыі сістэматызацыі заканадаўства найбольш выразна адбіліся ў Судзебніку Казіміра 1468 г. - першым кодэксе крымінальнага і крымінальна-працэсуальнага права, які стаў спробаю дастасавання адзіных праўных нормаў ва ўсіх землях дзяржавы. Менавіта пры канцы XV ст. на аснове агульназемскіх прывілеяў склаліся перадумовы кадыфікацыі феадальнага права, да якіх спрычыніліся грамадска-палітычныя змены ў краіне. У XV-XVI стст. адбылася цэнтралізацыя Вялікага Княства Літоўскага, якая пачалася скасаваннем сістэмы княскіх удзелаў і завяршылася рэформамі XVI ст.: аграрнай 1557 г., адміністрацыйнай і судовай 1564-1566 гг. Паступовы працэс цэнтралізацыі адбіўся на фармаванні агульнадзяржаўнага заканадаўства - спачатку ў форме агульназемскіх прывілеяў (1387, 1413, 1432, 1434, 1447, 1492, 1506 гг.), пазней у выглядзе трох кадыфікацый - 1529, 1566, 1588 гг. Такім чынам, развіццё грамадства, назапашванне тэарэтычнага і практычнага досведу стварылі неабходныя ўмовы для кадыфікацыі заканадаўства і выпрацоўкі ўніфікаванага дзяржаўнага закону. Як вядома, актыўны кадыфікацыйны працэс выявіўся ў Статутах 1529, 1566, 1588 гг.

Статуты ўяўлялі сабой "зборы" законаў, санкцыянаваныя найвышэйшай уладай для агульнадзяржаўнага ўжывання. З гледзішча сучаснай сістэмы права Статуты змяшчалі нормы розных галінаў (дзяржаўнага, цывільнага, шлюбна-сямейнага, адміністрацыйнага, экалагічнага, працэсуальнага права і г.д.). З гэтай прычыны азначэнне Статутаў як "кодэксаў" у традыцыйным разуменні не адпавядала б іх зместу і ролі ў праўнай сістэме XVI ст.

У навуковай літаратуры выказаны два розныя меркаванні наконт месца Статутаў у праўнай сістэме. Паводле першага, Статуты - адзін закон, дапоўнены і перапрацаваны ў 1566 і 1588 гг., паводле другога, кожны з Статутаў - асобны закон, які меў самастойнае значэнне і выпрацоўваўся адпаведна эвалюцыі грамадства. Прыхільнікі першага меркавання не засяроджваюцца на асаблівасцях праваразвіцця ў XVI ст. і адметнасці яго ў Вялікім Княстве. Другі падыход да права як да найважнейшай сацыяльнай інстытуцыі, якая адлюстроўвае асноўныя працэсы грамадства, уяўляецца больш пераканаўчым, падкрэслівае ролю права і закону ў эпоху Рэнесансу.

Першы Статут доўгі час лічыўся вынікам апрацоўкі звычаёвага права. Так меркавалі, да прыкладу, І.Лапо, Р.Таўбэншляг ды інш. (Лаппо, 1911, с. 473; Taubenschlag, 1933, c. 123-153). Але падрабязнейшы разгляд крыніцаў Статута 1529 г. даў падставы казаць пра ягоную сур'ёзную навуковую аснову і ўплыў традыцыйнай рымскай сістэмы. Такую выснову зрабілі Ф.Басоўскі, К.Караны ды інш. (Bossowski, 1935, s. 107-121; Koranyi, 1935, s. 123-153). Запазычаннямі з рымскага права лічацца нормы пра свабоднае распараджэнне трацінай ляжачай маёмасці, парадак складання тэстаментаў і г.д. Сёння праблема пераходу ад партыкулярнай да ўніфікаванай сістэмы патрабуе далейшага даследвання.

Вялікі ўклад у вывучэнне права Вялікага Княства, менавіта Статутаў, унеслі вядомыя даследнікі ХХ ст. І.Лапо, Ю.Бардах, У.Пічэта. Ім належыць пастаноўка асноўных праблемаў развіцця праўнай сістэмы нашай дзяржавы і вызначэнне ролі Статутаў у ёй.

Праца над першым Статутам доўжылася шмат часу. Яшчэ прывілей Валынскай зямлі 1501 г. адзначыў факт падрыхтоўкі заканадаўства. Але праект першага Статута быў пададзены сойму толькі ў 1522 г., а канчатковы варыянт прыняты на Віленскім сойме 1528-1529 гг. Лічыцца, што значная роля ў распрацоўцы Статута належала Альбрэхту Гаштаўту (Бардах, 1976, с. 74), канцлеру дзяржавы і ваяводу віленскаму. Увогуле высокі навуковы ровень першай агульнадзяржаўнай кадыфікацыі, як мяркуюць даследнікі, быў дасягнуты праз чынны ўдзел у распрацоўцы праекта навукоўцаў дактароў права Е.Таліята, В.Чыркі, Ф.Скарыны. Яны выдатна ведалі не толькі тэорыю, але і судовую практыку. Ідэі Ф.Скарыны пра ролю і месца закону ў грамадстве адпавядалі асноўным прынцыпам, абвешчаным у Статуце (Скарына, 1969, с. 11-19, 28).

Дакладны склад статутных камісій невядомы, але арганізацыя іх працы належала найвышэйшай уладзе: вялікі князь прызначаў радных паноў у яе склад, сябры камісіі ад шляхты абіраліся з соймавых паслоў, а ўся камісія зацвярджалася соймам. З такой працэдуры фармавання вынікае, што ў камісію маглі ўвайсці найбольш уплывовыя палітыкі і знаныя юрысты. Звычайна камісія складалася з 10-12 чалавек, прычым каталікоў і праваслаўных было пароўну.

Камісія па распрацоўцы першага Статута развязала найважнейшыя тэарэтычныя і практычныя пытанні: распрацавала юрыдычную тэрміналогію, катэгарыяльны апарат, вялікую колькасць агульных нормаў, выпрацавала структуру размяшчэння і ўвяла шырокае кола новых нормаў. Статут 1529 г. складаўся з 12 раздзелаў і 244 (або 288) артыкулаў.

Распрацоўка кадыфікаванага заканадаўства акрэсліла якасную мяжу паміж сярэднявечным партыкулярным правам і сістэматызаваным і ўніфікаваным заканадаўствам Новага часу. Закончаную працу кадыфікацыі ў XVI ст. уяўляў трэці Статут. Але ровень тэарэтычнай апрацоўкі і юрыдычнай тэхнікі дазволіў вылучыць ужо ў Статуце 1529 г. нормы прыватнага права, у тым ліку шлюбна-сямейнага, у асобныя раздзелы, групы нормаў, што адлюстравала пачаткі развіцця галіновай структуры на падставе сфармаваных інстытуцый. Гэта можна расцэньваць як уплыў новай, пандэктнай, сістэмы школы гуманістаў.

Другі Статут лічыцца распрацаваным на падставе шырокага выкарыстання навукі права, рэцэпцыі з іншых сістэмаў права, найперш з рымскай. Пры гэтым рэцэпцыя ажыццяўлялася ў шырокім сэнсе - як запазычанне новых мадэляў і прынцыпаў развязання новых сітуацый пры неабходнасці рэфармавання кожнай сістэмы. Ю.Бардах даводзіць, што рэцэпцыя пры такіх умовах дае некалькі станоўчых вынікаў: грамадства атрымлівае магчымасць хутчэй развязаць новыя задачы і выкарыстаць найдасканалейшыя юрыдычныя формы. Апрача таго, паколькі рэцэпцыю здзяйсняе зацікаўлены бок з сваёй ініцыятывы, дык пазычаюцца толькі тыя інстытуцыі, якія гэты бок абірае. У выніку новыя элементы асімілююцца праўнай сістэмай, яна ўзбагачаецца, але не змяняе сваёй сутнасці, як лічыць Ю.Бардах (Бардах, 1976, с. 71-93).

У Статуце 1566 г. больш прыкметны ўплыў навукі права: выпрацаваны навуковыя прынцыпы класіфікацыі праўных нормаў і інстытуцый, змяшчаецца значная колькасць агульных нормаў, пашырана сфера праўнага рэгулявання і кола суб'ектаў правадачыненняў, удасканалены юрыдычная тэхніка і тэрміналогія. Тут даследнікамі адзначаецца не толькі ўздзеянне, але і простая рэцэпцыя нормаў рымскага права (Taubenschlag, 1933, s. 36; Koranyi, 1935, s. 123-157; Bardach, 1970, s. 50-54). Лічыцца, што паміж першымі двума Статутамі існуе болей адрозненняў у тэарэтычнай апрацоўцы, чым паміж другім і трэцім. Статут 1566 г. складаўся з 14 раздзелаў і 368 артыкулаў.

Другі Статут распрацоўваўся вельмі кваліфікаванай статутнай камісіяй з актыўным удзелам шляхты на соймах і сойміках. Праца пачалася са стварэння статутнай камісіі паводле пастановы Жыгімонта Аўгуста і Віленскіх соймаў 1547 і 1551 гг. [16, с. 5-6, 32]. У 1564 г. сойм зноў вярнуўся да праекта Статута і пацвердзіў Бельскім прывілеем аўтарытэтны склад камісіі і важнасць яе задач: "Якож за волею і дапушчэньем нашым а пазваленьем рад нашых абраны на то былі чэраз іх жа самых і з пасродку тых жа станаў асобы пэўныя, рады нашы маршалкове земскія, харужыя і іныя асобы роду і народу шляхецкага, дактары праў чужаземскіх, каторыя заседшы не а днеі аправілі той статут стары, але тэж новым кшталтам некаторыя раздзелы звлашча судовыя за засажэньем новым абычаем суду і парадку судовага то станавілі і напісалі" (18, с. 4-11). Склад камісіі дакладна не вызначаны; вядома, што ў яе ўвайшлі чатыры радныя паны, прадстаўнікі сойма і навукоўцы, але звесткі дайшлі толькі аб каталіках - сябрах камісіі.

І.Лапо ў сваім даследванні "Літоўскі Статут 1588 г.", звяртаючыся да працы камісіі над Статутам 1566 г., зрабіў выснову аб вядучай ролі ў яе дзейнасці навукоўцаў Аўгусціна Ратондуса і Пятра Раізія (Пэдра Руіз дэ Мароз) (Лаппо, 1934, т. 1, ч. 1, с. 48-69, 81-89).

Аўгусцін Ратондус, доктар права Вітэнбэргскага ўніверсітэта, віленскі войт і сакратар вялікага князя, быў бліскучым прадстаўніком школы элегантнай юрыспрудэнцыі (кіраваўся ідэямі прыярытэту закону як крыніцы права, уніфікацыі праўнай дактрыны на аснове рымскай, адстойваў захаванне класічнай лаціны як адзінай юрыдычнай мовы на фоне рэнесансавага росквіту нацыянальных моваў).

Пётр Раізій быў доктарам права (вучыўся ў Падуанскім і Балонскім універсітэтах), прафесарам Кракаўскай акадэміі. З 1551 г. жыў у Вільні, працаваў у складзе асэсарскага суда і на розных пасадах у віленскім біскупстве, напісаў некалькі юрыдычных трактатаў. У 1560-1563 гг. выкладаў рымскае і магдэбургскае права ў школе права пры касцёле Святога Яна ў Вільні. П.Раізій быў вядомым юрыстам XVI ст., таксама належаў да школы элегантнай юрыспрудэнцыі.

Увесь склад статутнай камісіі, як лічаць даследнікі, вызначаўся добрай юрыдычнай адукацыяй, веданнем судовай практыкі і палітычным уплывам у грамадстве. Біскуп Ян Даманеўскі дасканала ведаў кананічнае і магдэбургскае права, Станіслаў Габрыяловіч быў высокаадукаваным канонікам. Юрысты-практыкі Павел Астравіцкі, суддзя Віленскага земскага суда, і Марцін Валадковіч, пісар вялікакняскай канцылярыі, суддзя Менскага земскага суда, былі ўплывовымі палітыкамі, прадстаўнікамі шляхоцкага руху. І.Лапо меркаваў, што ўзначальваў статутную камісію Я.Даманеўскі, а П.Раізій быў напачатку ягоным дарадцам (пасля смерці Я.Даманеўскага ў 1563 г. ён увайшоў у склад камісіі). Увогуле сябры камісіі мяняліся, бо праца над Статутам доўжылася ад 1547 да 1566 г., але ў кожным разе ў камісію прызначаліся найбольш дасведчаныя ў праве асобы, якіх зацвярджаў сойм.

Перад камісіяй стаяла задача рэфармавання заканадаўства ў адпаведнасці з рэформамі сярэдзіны XVI ст. - аграрнай, адміністрацыйнай і судовай, у якіх адбіліся якасныя змены жыцця грамадства, яго рэарганізацыя напярэдадні новай буржуазнай эпохі. Шляхта вельмі пільна сачыла за выпрацоўкай новага закону, спадзеючыся на зацверджанне ў ім пераменаў і свайго новага палітычнага статусу. З Бельскага прывілея вынікае, што і метады распрацоўкі Статута, і матэрыялы для кадыфікацыі шырока абмяркоўваліся на сойме: "...дапусцілі есмы ім таго статуту першага ...паправіці, прыбавіці, разшырыці, уняці, а далажыці подле найлепшага скутку і даканаласці" [18, с. 4-11]. Пры гэтым адзначаліся вялікая патрэба ў новым законе і неабходнасць выкарыстання матэрыялаў судовай і адміністрацыйнай практыкі, а таксама замежных сістэмаў права.

Пасля прыняцця Статута 1566 г. адразу ж паўстала пытанне яго дапрацоўкі - "паправы". У 1568 г. была зацверджаная дзеля гэтай мэты статутная камісія. Палітычным фонам удасканалення заканадаўства была падрыхтоўка вуніі паміж Вялікім Княствам Літоўскім і Каронай Польскай, што павялічвала адказнасць статутнай камісіі перад грамадствам за распрацоўку і захаванне дасканалай праўнай сістэмы дзяржавы. Дасканалае заканадаўства ўспрымалася як гарантыя дзяржаўнасці, а вера ў вялікую моц закону адпавядала духу рэнесансавай эпохі.

Люблінская вунія спрычынілася да стварэння яшчэ адной статутнай камісіі ў 1569 г. для збліжэння сістэмаў заканадаўства абедзвюх дзяржаваў у адпаведнасці з актам вуніі (які не змяшчаў канцэпцыі агульнага заканадаўства, але зацвердзіў прынцып уніфікацыі сістэмаў). У сувязі з гэтым польскі бок прапанаваў перапрацаваць Статут 1566 г. У Польшчы акрамя дасягнення пэўных палітычных мэтаў спадзяваліся гэтым крокам стымуляваць кадыфікацыю свайго ўласнага заканадаўства, якое саступала нашаму. Дзеля гэтага ў 1569 г. была створаная статутная камісія, якая складалася з двух радных паноў, дзевяці прадстаўнікоў ад ваяводстваў і навукоўцаў, г.зн. толькі прадстаўнікоў Вялікага Княства. Важная роля ў падрыхтоўцы праекта новага Статута належала канцылярыі дзяржавы, значны ўклад быў зроблены асабіста такімі канцлерамі і падканцлерамі, як М.Радзівіл, А.Валовіч, К.Радзівіл, Л.Сапега. Праект Статута шырока абмяркоўваўся шляхтай на соймах і сойміках. Вялікі князь Сцяпан Батура актыўна цікавіўся працай камісіі.

Статутная камісія, у якую ўваходзілі навукоўцы Аўгусцін Ратондус, Пётр Раізій, вядомыя палітычныя дзеячы, прадстаўнікі шляхты, напрыклад ваявода Полацкі Мікола Дарагастайскі, - усе яны працавалі менавіта над удасканаленнем Статута Вялікага Княства, не зважаючы на спадзяванні польскага боку. Камісія разглядала Статут як гарантыю незалежнасці нашай дзяржавы ў супольнасці Рэчы Паспалітай. Пасля смерці Жыгімонта Аўгуста праца над Статутамі тым больш разглядалася як распрацоўка заканадаўства суверэннай дзяржавы, бо Люблінская вунія пасля смерці манарха па традыцыі магла быць зведзеная да персанальнай. Сябры статутнай камісіі, добра адукаваныя і палітычна дасведчаныя людзі, выдатна разумелі важнасць захавання сваёй асобнай праўнай сістэмы для забеспячэння суверэнных правоў гаспадарства.

Маючы на ўвазе свае інтарэсы, польскі бок у 1587 г. спрабаваў абгрунтаваць ідэю стварэння адзінага заканадаўства дзеля ўзмацнення Рэчы Паспалітай. Але нашая дзяржава здолела захаваць сваю асобную праўную сістэму і, скарыстаўшы палітычную сітуацыю, афіцыйна зацвердзіць Статут 1588 г. як аснову палітычна-праўнай самастойнасці. Вялікая роля ў дасягненні гэтай мэты належала статутнай камісіі, грамадскасці і дзяржаўнай уладзе - канцылярыі, сойму і соймікам.

Статутная камісія ў асноўным засяродзіла ўвагу на дэталёвым рэгуляванні правадачыненняў і ўдакладненні фармулёвак праўных нормаў. Статут Вялікага Княства 1588 г. складаўся з 14 раздзелаў і 488 артыкулаў.

Да паступовага развіцця заканадаўства Статутаў спрычыніліся працэс назапашвання праватворчага досведу, развіццё навукі права, палітычныя і сацыяльна-эканамічныя змены ў грамадстве. Акрамя гэтых аб'ектыўных фактараў, што абумовілі дынамізм і высокі ровень працэсу праватворчасці, неабходна ўлічваць і суб'ектыўны фактар - бліскучую адукаванасць і вялікі практычны досвед сяброў статутнай камісіі.

Новыя феадальныя кадыфікацыі ўводзілі ў права новыя элементы, выкліканыя палітычнай і сацыяльнай неабходнасцю. Канцэпцыя натуральнага права, якая разумела права як падмурак грамадска-палітычнага ладу, значна паўплывала на гэты працэс. Праз адзначаныя тэндэнцыі ідэя законнасці атрымала развіццё і замацаванне ў праве. Парушэнне закону разглядалася як злачынства супраць інтарэсаў дзяржавы, што было зацверджана ў другім і трэцім Статутах (Статут 1566, р. III, арт. 39; р. IV, арт. 25; Статут 1588, р. III, арт. 5).

Ідэалогія Рэнесансу мела на ўвазе ўзмацненне юрыдычнай аховы правоў асобы, як палітычных, так і цывільных. Абвяшчалася свабода асобы (Статут 1529, р. XI, арт. 6; Статут 1566, р. XII, арт. 7; Статут 1588, р. XI, арт. 11). Зацвярджалася падсуднасць і падпарадкаванне толькі закону (Статут 1529, р. IV, арт. 13; р. III, арт. 5; р. VI, арт. 1, 2, 15; Статут 1566, р. I, арт. 2, 3, 7, 16; р. III, арт. 39; р. IV, арт. 25; Статут 1588, р. I, арт. 1, 2, 4; р. III, арт. 5).

Заканадаўства паступова зацвердзіла скарачэнне крыніц нявольніцтва. Першы Статут разглядаў чатыры крыніцы нявольніцтва, другі - тры крыніцы, а трэці зацвердзіў толькі адну крыніцу нявольніцтва - палон, але ўжо дзеці палоннага нявольнікамі не лічыліся (Статут 1529, р. II, арт. 12; Статут 1566, р. XII, арт. 13; р. VIII, арт. 4; Статут 1588, р. XII, арт. 21). Заканадаўства гарантавала ўдзел у судаводстве пракуратара (Статут 1529, р. VI, арт. 9; Статут 1566, р. IV, арт. 32-37; Статут 1588, р. IV, арт. 57-61), замацавала правапераемнасць (Статут 1529, р. VI, арт. 8; Статут 1566, р. IV, арт. 31; Статут 1588, р. IV, арт. 56). Законам была ўстаноўлена ўзмоцненая крымінальна-праўная ахова жанчыны (Статут 1529, р. XI, арт. 1, 3, 4; Статут 1588, р. VI, арт. 34). У галіне прыватнага права абвяшчалася свабода абарачэння ўсёй маёмасці. Гэтая рэформа знаходзіла апірышча ў рымскай канцэпцыі ўласнасці, якая абвяшчала неабмежаванае права валодання рэччу (Статут 1529, р. V, арт. 2, 5; Статут 1566, р. V, арт. 7, 8; р. XIII, арт. 8).

Кадыфікацыя ўнесла істотныя змены ў працэсуальнае права. Але традыцыі звычаёвага права ў поўнай меры пераадолеў толькі трэці Статут. Фармалізаваны працэс служыў аўтарытэту права, бо суд як асноўны праваахоўны орган у дзяржаве закліканы быў абмяжоўваць феадальнае самавольства. У судаводстве на першае месца выступае патрабаванне якасці сведкі, якая вызначаецца яго сацыяльным становішчам, палітычнымі і маральнымі характарыстыкамі. Судоваму працэсу ўласцівыя рысы інквізіцыйнага і спаборнага працэсу. Паколькі новыя пачаткі атрымалі развіццё ў грамадска-праўнай сферы, працэсуальныя нормы таксама змяніліся. Пры маёмасных спрэчках першаступенная ўвага аддавалася пісьмовым доказам. У другім Статуце была зацверджана абавязковая пісьмовая форма для дамовы пра пазыку на суму болей за 10 коп грошаў, куплі-продажу ляжачай маёмасці, афармлення запісу вена (Статут 1566, р. IV, арт. 57; р. VII, арт. 25; р. V, арт. 1-3, 15-16; Статут 1588, р. IV, арт. 6). Пісьмовыя доказы павінны былі зыходзіць ад дзяржаўных, службовых органаў і службовых асобаў. Ужо першы Статут вызначыў парадак спазысковага судаводства, пісьмовую форму спозыску, запісу судовых выракаў, дэкрэтаў і працэсу іх выканання (Статут 1529, р. I, арт. 13; р. III, арт. 5; р. VI, арт. 1, 2, 7-15). У Статуце абвяшчалася публічнасць працэсу і фармальная роўнасць бакоў, пры гэтым у якасці доказаў выкарыстоўваліся юрыдычныя факты і маральныя, сацыяльныя характарыстыкі асобы (Статут 1588, р. VIII, арт. 3-5; р. XI, арт. 21).

Найбольш дэталёва распрацаваны ў Статутах інстытуцыі, якія датычаць абавязкавых, рэчавых і сямейна-маёмасных дачыненняў. Маёмасныя дачыненні, якія вынікалі са шлюбна-сямейных стасункаў, у адрозненне ад уласна шлюбных дзяржава заўсёды імкнулася пакінуць пад юрысдыкцыяй свецкай улады, пра што сведчаць падрабязна распрацаваныя ў Статутах інстытуцыі спадкаемства, апекі, маёмаснага забеспячэння жанчыны (Статут 1529, р. I, арт. 17; р. IV, арт. 1-4, 7-11; р. V, арт. 10-11, 16; Статут 1566, р. VI, арт. 1-4, 6; р. V, арт. 1-5, 9, 15, 17; р. III, арт. 9; Статут 1588, р. V, арт. 5-7, 8, 11).

Рэнесансавы ўплыў зазнала і крымінальнае права, нягледзячы на прысутнасць у ім прынцыпу запалохвання і існаванне пазасудовай расправы над залежнымі людзьмі. Яшчэ ў першым Статуце адным з асноўных зацвярджаецца прынцып асабістай адказнасці толькі вінаватай асобы і толькі паводле суда. Ад крымінальнай адказнасці вызваляліся дзеці да пэўнага ўзросту і асобы з недахопам волі і інтэлекту. У Статутах была распрацаваная інстытуцыя наўмыснай і ненаўмыснай віны, ступені і формы віны, прычыннай сувязі, вызначаны стадыі злачыннай дзейнасці для некаторых злачынстваў. Закон адводзіў месца прычасніцтву простаму і складанаму, неабходнай абароне і крайняй неабходнасці. Адпавядала эпосе гуманізму і фармаванне ў праве інстытуцыі прэзумпцыі невінаватасці: спачатку для шляхты ў другім Статуце (р. XIV, арт. 2), а потым для ўсіх станаў у трэцім Статуце (р. XII, арт. 10).

Шлюбныя дачыненні, якія знаходзіліся па традыцыі пад юрысдыкцыяй царквы, у пэўнай ступені рэгуляваліся толькі Статутам 1588 г. Тым часам маёмасныя дачыненні, што вынікалі са шлюбна-сямейных, дзяржава заўсёды імкнулася пакінуць пад юрысдыкцыяй свецкай улады, пра што сведчаць інстытуцыі спадкаемства, апекі, маёмаснага забеспячэння жанчыны, дэталёва распрацаваныя ў трох Статутах. Акрамя таго, у агульнадзяржаўных законах замацоўваліся агульныя прынцыпы сямейна-шлюбных дачыненняў. Статуты зацвярджалі свабоду на шлюб для ўсіх станаў, а таксама вызначалі крымінальную адказнасць за прымусовы шлюб. Аналіз нормаў шлюбна-сямейнага права ўсіх трох Статутаў сведчыць пра паслядоўнае развіццё асноўных інстытуцый шлюбна-сямейнага права: шлюбу, пасагу, вена, спадкаемства, апекі. У сувязі з гэтым можна сцвярджаць, што з інстытуцый матэрыяльнага забеспячэння жанчыны, пасагу і вена аформіліся асновы заканадаўства па сямейным праве, быў закладзены заканадаўчы падмурак гэтай галіны права.

Бальшыня даследнікаў права Вялікага Княства Літоўскага вызначалі сістэму Статутаў 1529, 1566, 1588 гг. як рымскую (Пахман, 1876, т. 1, с. 200-208). Аднак сістэма права краіны, грунтуючыся на традыцыйнай рымскай класіфікацыі, увабрала ў сябе найноўшыя дасягненні тагачаснай праўнай навукі, адчула ўплыў германскай пандэктнай сістэмы права з падзелам на агульную і асобную часткі; у ёй знайшлі адлюстраванне асноўныя тэндэнцыі эпохі рэнесансавага гуманізму: працэсы рацыяналізацыі, гуманізацыі і канцэптуалізацыі права.

Сістэма права, пакладзеная ў аснову Статутаў, уяўляецца адзінай. Структура першага Статута нязначна мадыфікавалася ў наступных, напаўняючыся новым матэрыялам. Але ўстойлівая структура не перашкодзіла якаснай перапрацоўцы зместу Статутаў. Вядомая класічная сістэма (асобы - рэчы - спозыскі) набыла новы змест. Уплыў пандэктнай сістэмы надаў большую структураванасць усяму збору, перадусім Статуту 1588 г. Нутраная структура кожнай з інстытуцый, якія выразна вылучаліся па суб'ектах або аб'ектах права, пачала набываць лагічную сувязь ад агульнага да прыватнага, што надало сістэме новыя рысы. Спалучэнне структураванасці інстытуцый з ростам колькасці нормаў агульнага характару сведчыць пра павышэнне роўню кадыфікацыі кожнага Статута.

Новыя распрацоўкі стваралі падставы для разгалінавання права, але гэтыя тэндэнцыі толькі фармаваліся. Сістэма Статутаў заставалася традыцыйнай: I-VI раздзелы адлюстроўвалі правы асобаў і іх абавязкі - гаспадара, шляхты, духавенства, жанчын, мяшчанаў; V, VI, VIII - маёмасныя правы, заснаваныя на асабістых правах; VII, VIII, IX, X - маёмасныя правы і іх абарону; XI, XII, XIII, XIV - адказнасць за злачынства. Мянялася нутраная структура раздзелаў, якія ў бальшыні сваёй ужо мелі характар адной або некалькіх інстытуцый. Такім чынам, змена сістэмы права фармавалася ўнутры яе ўласнай структуры.

Прычынай распрацоўкі вельмі дасканалага для свайго часу заканадаўства, якое пераўзыходзіла сістэму права суседняй Польшчы, Ю.Бардах лічыць наўпроставае ўздзеянне заходняй культуры (Бардах, 1976, с. 79-80). Даследнік перакананы, што эпоха гуманізму прынесла рымскае права ў Княства, дзе адбылося супадзенне некалькіх фактараў: асіміляцыі рымскай сістэмы, кадыфікацыйнага руху і ўплыву ідэалогіі эпохі Рэнесансу. Вынікам гэтага сінтэзу сталася выдатна кадыфікаванае заканадаўства. Пытанне, чаму менавіта ў нашай краіне новая хваля рэцэпцыі рымскай сістэмы была такой паспяховай, застаецца актуальным. На думку Ю.Бардаха, асіміляцыя рымскага права ў такім маштабе ў Польшчы была немагчымай з прычыны ўяўленняў грамадства пра рымскую сістэму як носьбіт абсалютызму (Бардах, 1976, с. 80). У гэтай сувязі неабходна заўважыць, што ў Вялікім Княстве менталітэт грамадства фармаваўся ў падобных да Польшчы ўмовах эпохі Рэнесансу. Актыўнымі прыхільнікамі рымскай юрыспрудэнцыі былі вядомыя польскія юрысты і грамадскія дзеячы А.Маджэўскі, Я.Ласкі, Я.Прылускі ды інш. Апрача таго, у Польскім Каралеўстве таксама былі спробы кадыфікацыі права: Я.Ласкім у 1506 г., Я.Прылускім у 1553 г. ды інш., але санкцыю найвышэйшай улады атрымала толькі праца Я.Ласкага. Гэта сведчыць пра розны характар кадыфікацыйнага руху ў суседніх грамадствах. Няма пэўных падставаў сцвярджаць факт меншай палітызаванасці працэсу праватворчасці ў Вялікім Княстве. Высветліць дакладныя прычыны натхнёнай працы нашых кадыфікатараў магчыма на падставе шырокіх даследванняў развіцця права ў XV-XVI стст. Але можна меркаваць, што развіццё навукі і юрыдычная адукацыя адыгралі значную ролю, а патрэба ў дынамічным руху заканадаўства насустрач новым буржуазным зменам была падрыхтаваная ўсім працэсам развіцця беларускага грамадства.

Высокі навуковы ровень праўнай сістэмы Вялікага Княства спрычыніўся да прызнання айчыннымі і замежнымі даследнікамі аўтарытэту Статутаў як выніку складанай кадыфікацыйнай працы юрыстаў і стаў падставай для выкарыстання Статутаў у замежных дзяржавах.

Статут 1566 г. застаўся асноўнай крыніцай права тых ваяводстваў, якія з 1569 г. былі далучаныя да Кароны Польскай (Кіеўскага, Валынскага, Брацлаўскага). Трэці Статут выкарыстоўваўся ў Польшчы як субсідыярная крыніца ў XVII-XVIII стст. пры прагалах у польскім праве. Польскія даследнікі лічаць, што Статуты былі вынікам вельмі складанай кадыфікацыі права, якую ў Польшчы ў той час не маглі ажыццявіць з шматлікіх прычынаў (Ochmanski, 1964, t. 1, s. 93-106; Bardach, 1974, s. 44-63, 66-69). Статут 1588 г. выкарыстоўваўся як крыніца пры кадыфікацыі расейскага права і стварэнні "Уложения" Аляксея Міхайлавіча 1649 г. (Лаппо, 1934, т. 1, ч. 1, с. 527-530; Владимирский-Буданов, 1887, с. 4, 31).

Статуты 1529, 1566, 1588 гг. былі асноўнай крыніцай права ў Вялікім Княстве Літоўскім на працягу XVI - пачатку XIX ст. Прыярытэт закону як крыніцы права адпавядаў канцэпцыі права эпохі Рэнесансу.

Найбольш выразную характарыстыку Статута 1588 г. даў знакаміты польскі даследнік права В.Мацяёўскі: "Вялікім для свайго часу помнікам заканадаўства ёсць Літоўскі Статут і такім, якім тагачасная Эўропа не валодала. Ён нібы расліна, якая абвілася вакол дрэўцаў і прыцягнула да сябе іх сокі, ад іх умацавалася і, перапрацаваўшы ў сабе, аддала ім зноў як лепшыя і спажыўнейшыя" (Maciejowski, 1857, t. 1, s. 207).

Статуты, перадусім трэці, ёсць выдатным вынікам спалучэння навукі і практыкі. Яны адлюстравалі канцэпцыю прыярытэту закону як крыніцы права і стварылі аснову феадальнага права нашай дзяржавы. Але Статуты як асноўны закон дзяржавы не касавалі ўжывання субсідыярных сістэмаў права (рымскага, кананічнага, магдэбургскага) дзеля ўдасканалення праўнай сістэмы. У прыватнасці, рэгуляванне правадачыненняў у галіне цывільна-сямейнага і шлюбнага права ў значнай ступені адбывалася з дапамогай гэтых крыніцаў.

 

Субсідыярныя крыніцы

 

Адметнасцю феадальнага грамадства было ўспрыманне юрыдычнай навукі і адпаведнага ёй заканадаўства як агульнай каштоўнасці. Пры гэтым істотнае значэнне мела не месца паходжання закону, а менавіта ягоная якасць. (Згадаем, што на той час існавала адзіная мова юрыдычнай навукі - лаціна, што падкрэслівала яе ўніверсальнасць.) Гэтая асаблівасць феадальнага права тлумачыцца аднолькавай сістэмай адукацыі юрыстаў ва ўніверсітэтах і школах, а таксама адчувальнай патрэбай у распрацоўцы заканадаўства.

Юрыдычная адукацыя ва ўсіх эўрапейскіх універсітэтах прадугледжвала выкладанне такіх абавязковых дысцыплін, як рымскае, германскае (саксонскае і магдэбургскае) кананічнае права. Акрамя гэтага, у залежнасці ад краіны вывучалася сваё, мясцовае, права і права суседзяў.

Як паказваюць даследванні, у Святаянскай школе права ў Вільні выкладаліся сістэмы права рымскага, саксонскага, магдэбургскага, кананічнага, польскага, а таксама права Вялікага Княства Літоўскага (Лаппо, 1934, т. 1, ч. 1, с. 185-194; Сокол, 1984, с. 33).

Як бачна, традыцыі юрыдычнай адукацыі рабілі для юрыстаў выкарыстанне іншых замежных сістэм права справай звычайнай. Традыцыя грунтавалася як на патрэбе рэгулявання пэўных новых дачыненняў, так і на еднасці тагачаснай навукі права.

У XVI ст. з узнікненнем у нашай краіне развітога заканадаўства - Статутаў 1529, 1566, 1588 гг. - ужыванне замежнага права звузілася, але тэарэтычна і практычна захоўвалася магчымасць звяртацца да тых сістэм, якія дапаўнялі дзяржаўную і запаўнялі прагалы ў ёй. Гэтыя сістэмы права называліся субсідыярнымі і шырока выкарыстоўваліся на практыцы. Існаваў і іншы метад удасканалення права - шляхам рэцэпцыі нормаў з іншых сістэм і крыніцаў пры выпрацоўцы сваіх уласных законаў.

Рымскае права. Дактрына рымскага права перыяду Сярэднявечча і Рэнесансу пераважала ў юрыспрудэнцыі эўрапейскіх краінаў. Менавіта яе канцэпцыя была адэкватная сацыяльна-эканамічным і палітычным умовам жыцця эўрапейскага грамадства і патрэбам працэсу развіцця права. Асноўная догма рымскага права, паводле якой права ёсць сіла розуму, дабра і справядлівасці, стала асновай праўнай канцэпцыі гуманістаў Эўропы XV-XVI стст. Яны звязвалі гарманічнае развіццё грамадства з натуральна-праўнай тэорыяй правоў чалавека, з выданнем разумных і справядлівых законаў. Само адраджэнне рымскага права ў гэтыя часы было абумоўлена эканамічнымі, сацыяльнымі, ідэалагічнымі і палітычнымі ўмовамі жыцця грамадства.

Дактрына рымскага права была адной з асноўных крыніц развіцця права Эўропы ў XI-XIV стст. Рымскае права, прыватнае па сваёй сутнасці, можна разглядаць як адну з крыніц (дактрынальных) шлюбна-сямейнага права Вялікага Княства.

Як адзначалася раней, дактрына рымскага права лічыцца асноватворным элементам развіцця навукі рамана-германскай супольнасці. Аднак трэба адзначыць, што ў XVI ст. запазычанне асноўных догмаў права не азначала тоеснасці самых сістэмаў. Так, калі ў аснове рымскай сістэмы ляжала аб'ектыўнае права, то ў XVI ст. робіцца істотны акцэнт на суб'ектыўным праве.

Найбольш істотна рымская юрыспрудэнцыя паўплывала на інстытуцыі цывільнага і шлюбна-сямейнага права. Даследнікамі адзначаецца пэўная рэцэпцыя канструкцый, мадэляў і самых нормаў (Bardach, 1974, s. 49-65; Taubenschlag, 1933, s. 36-37; Bossowski, 1935, s. 107-121; Koranyi, 1935, s. 123-157). Аднак навукоўцы разыходзяцца ў меркаваннях наконт пачатку і шляхоў уплыву іншаземнага права на заканадаўства Вялікага Княства Літоўскага. Адны з іх адзначалі пэўнае рымскае ўздзеянне праз кананічнае права, "Люстра саксаў", магдэбургскае права (Данилович, 1841, т. 1, с. 11). Пагаджаючыся з гэтымі меркаваннямі, І.Лапо ў сваім даследванні, прысвечаным Статуту 1588 г., зрабіў выснову пра наўпроставы ўплыў рымскіх крыніцаў. Пры гэтым ён узгадвае надрукаваны ў 1564 г. памфлет "Размова паляка з ліцвінам", у якім цытуюцца Інстытуцыі, Дыгесты і Кодэкс, а таксама на спасылкі ў актавых кнігах судоў (Лаппо, 1934, т. 1, ч. 1, с. 97-100).

Рымскае права значнае месца адводзіць цывільна-сямейным праўным дачыненням, перадусім праву на ўласнасць, спадчыну, апеку, на спозыскі і абавязкаваму праву.

Інстытуцыі шлюбу і асабістым сямейным дачыненням рымскае заканадаўства аддае значна менш увагі, хоць асноўныя моманты, што вызначаюць паняцце шлюбу і ўмовы яго сапраўднасці, знайшлі ў ім поўнае развіццё. Менавіта гэтыя нормы, пазней запазычаныя царкоўным і свецкім правам, увайшлі ва ўсе кананічныя і многія свецкія зборнікі права (Дыгесты, Кормчая, Corpus Iuris Canonici).

Можна адзначыць шэраг аналогій у нашым праве і рымскім. Гэта датычыць рэгулявання інстытуцый уласнасці, заставы, сэрвітутаў, спазысковай даўніні, рознага віду пагадненняў (куплі-продажу, мены, падаравання ды інш.). Аналогіі назіраюцца і ў рэгуляванні пасагу, спадчынных дачыненняў (паходжанне спадчыны, абавязковае атрыманне спадчыны, атрыманне спадчыны па законе, па тэстаменце, межы свабоды тэстамента і г.д.). Аднак пераважная бальшыня палажэнняў, якія супадалі, - гэта не простая рэцэпцыя права, а сведчанне адэкватнасці праўнага мыслення заканадаўцаў. Найбольшую аналогію можна адзначыць у рэгуляванні інстытуцыі апекі. Паняцце і парадак прызначэння апекі вызначаюцца аднолькава і ў рымскім праве, і ў Статутах. Супадзенне нормаў паводле сэнсу сведчыць не пра іх рэцэпцыю, а аб прынцыповым уплыве рымскай сістэмы. Але, каб адпавядаць патрэбам грамадскага развіцця, заканадаўствам магла ажыццяўляцца і наўпроставая рэцэпцыя нормаў з іншых сістэмаў права. Гэта быў традыцыйны метад удасканалення права, уласцівы праваразвіццю XVI ст. (Тарановский, 1897, с. 151-167).

Магдэбургскае права. Адной з крыніцаў цывільнага і шлюбна-сямейнага права Беларусі было нямецкае гарадское права, вядомае пераважна як магдэбургскае. Важнае значэнне мела і нямецкае земскае і леннае права.

Асобныя праўныя сістэмы эўрапейскіх гарадоў, вызваленых ад улады феадальнай адміністрацыі, спачатку фармаваліся на падставе пастановаў гарадской рады, якія запісваліся ў гарадскія кнігі і разглядаліся як прэцэдэнт. Так паступова склалася афіцыйнае гарадское заканадаўства, што развівалася на аснове рымскага права або амаль незалежна ад яго на нямецкім звычаёвым праве. У Ганзейскіх гарадах, напрыклад, стварылася заканадаўства, дзе некаторыя інстытуцыі былі распрацаваны яшчэ дасканалей, чым у рымскіх крыніцах (інстытуцыі ўласнасці і застаўнога права).

Паступова гарадское заканадаўства з буйных гарадоў пранікала ў меншыя, з Паўднёвай і Паўночнай Нямеччыны ў Польшчу і Вялікае Княства Літоўскае (Тарановский, 1897, с. 1-56). Узнікалі "юрыдычныя аб'яднанні" гарадоў. Рада горада-метраполіі пачала выконваць функцыі найвышэйшай судовай інстанцыі ў дачыненні да судоў местаў, якія запазычылі гарадскі закон ад горада-метраполіі. Любэк і Магдэбург, напрыклад, мелі больш за 100 "юрыдычна залежных" гарадоў. Гарадское права Магдэбурга было пазычанае Сярэдняй Нямеччынай, Усходняй Эўропай, Лонданам (Аннерс, 1994, с. 189-193). У Вялікім Княстве горадам-метраполіяй для местаў, што запазычылі гарадское права магдэбургскага ўзору, спачатку быў Альбоў (Львоў), пазней Вільня. Суд другой інстанцыі для гарадоў на магдэбургскім праве ў нашай краіне меў назоў суд асэсарскі, або "дворны суд па справах гарадоў на магдэбургскім праве", і разглядаў справы па скаргах на выракі і дэкрэты магістрацкіх судоў.

Магдэбургскае права было афіцыйным гарантам незалежнасці горада ад феадальнай герархіі. У Вялікім Княстве першыя прывілеі на магдэбургскае права месты атрымалі ў XIV ст., пазней асаблівы статус такіх гарадоў быў зацверджаны ў Статутах 1529, 1566, 1588 гг.

Хоць шматлікія прывілеі на магдэбургскае права і сведчаць пра інтэнсіўнасць працэсу самавызначэння гарадоў у Вялікім Княстве Літоўскім у XV-XVI стст., тым не менш яны давалі толькі магчымасць увесці нямецкае права. Пад уводам нямецкага права разумелася перадусім гарантыя прынцыпу незалежнасці ад феадальнай адміністрацыі і юрысдыкцыі, атрыманне самакіравання і самастойнай юстыцыі.

Самакіраванне давалася местам у адпаведнасці з нормамі магдэбургскага права, але дакладныя крыніцы яго ў прывілеях не прыводзіліся (цяжка знайсці спасылкі на "Люстра саксаў", "Вайхбільд Магдэбурга" або іншую крыніцу). Такое становішча ўскладняе даследванне праблемы выкарыстання крыніц права ў магістрацкіх судах і прыводзіць даследнікаў да розных меркаванняў: 1) нормы сапраўднага магдэбургскага права ў Вялікім Княстве не ўжываліся ўвогуле, а існавалі зборнікі ўласных законаў гарадоў (Антонович, 1869, с. 5-17); 2) крыніцы магдэбургскага права выкарыстоўваліся рэдка, у асноўным мясцовыя звычаі (Юхо, 1992, с. 111); 3) дастасоўвалася пераважна магдэбургскае права ў перапрацоўках Б.Граіцкага і П.Шчэрбіча (Тарановский, 1897, с. 189-201); 4) нямецкае права ўжывалася з першакрыніц - "Вайхбільда Магдэбурга", "Люстра саксаў" (Владимирский-Буданов, 1877, с. 61-95).

З.Капыскі на падставе даследвання грамат на магдэбургскае права і знаходкі зборніка законаў магістрата Воршы сцвярджаў, што ў гарадах адначасова з крыніцамі магдэбургскага права дзейнічала сваё ўласнае гарадское права, якое не заўсёды супадала з магдэбургскім. Для пацверджання даследнік прыводзіў Вількер (Судзебнік) Воршы, знойдзены ім. На думку З.Капыскага, ён быў прыняты ў Воршы для дапаўнення магдэбургскіх крыніц права з мэтай тлумачэння мясцін, якія "ў праве месцкім майдэборскім скрытыя і цьмяныя" (Копысский, 1972, с. 26-41). Гэты дакумент меў 36 артыкулаў, з аналізу якіх вынікае, што рэцэпцыя магдэбургскага права не закранула наступных інстытуцый мясцовага права: адказнасці за забойства, за фальшывае сведчанне, судовага працэсу, спадкаемства, кампенсацыі шкоды здароўю чалавека ад нанесеных ранаў.

Такім чынам, можна зрабіць выснову, што пры дастатковай распрацаванасці інстытуцый права ў мясцовым гарадскім праве не было неабходнасці магістрацкім судам выкарыстоўваць магдэбургскае права менавіта як крыніцу.

Увогуле існавала некалькі формаў ужывання магдэбургскага права. У адных гарадах статут места распрацоўвалі самастойна, грунтуючыся на прынцыпе самакіравання, узятым з магдэбургскага права. У другім выпадку статут выпрацоўвалі самастойна на аснове свайго звычаёвага гарадскога права, але пры прагалах у гэтым законе карысталіся крыніцамі нямецкага права. Іншым разам крыніцы магдэбургскага права ўжывалі як свой уласны статут. Зварот да іншаземных сістэм права быў звычайнай тагачаснай праўнай традыцыяй і грунтаваўся як на патрэбе ў рэгуляванні новых правадачыненняў, так і на агульнасці юрыдычнай навукі і адукацыі, таму выкарыстанне "Вайхбільда Магдэбурга" або "Люстра саксаў" у гарадах Княства было звычайнай з'явай.

Бальшыня даследнікаў лічаць, што працы Б.Граіцкага і П.Шчэрбіча (якія змяшчаюць перапрацоўку вышэйадзначаных нямецкіх крыніц) можна разглядаць як крыніцы магдэбургскага права, што ўжываліся ў нашай краіне (Тарановский, 1897, с. 157-159). Працы Б.Граіцкага "Artykuly", "Porzadek", "Postępek", "Tytuły" ??льмі цікавыя тым, што яны ёсць перапрацоўкай магдэбургскага права пад уплывам ідэалогіі Рэнесансу і дактрыны права XVI ст. Яны даюць вялікі матэрыял для параўнальнага аналізу з шлюбна-сямейным правам Вялікага Княства. "Artykuly" найбольш набліжаныя да сваіх нямецкіх крыніцаў - "Люстра саксаў" і "Вайхбільда Магдэбурга". Такія інстытуцыі прыватнага права, як абавязкаў, спадкаемства, пасагу, маёмаснага забеспячэння ўдавы, тэстамента, знайшлі ў ім дастаткова падрабязную распрацоўку. Даецца абгрунтаванне новага праўнага прынцыпу роўных правоў мужчыны і жанчыны на спадчыну. У гэтай працы былі менавіта тыя элементы, якіх не хапала Статутам і неабходнасць у якіх не выклікала сумневу. Найперш гэта датычыць табліцы роднасці для вызначэння чаргі на спадчыну. Падаючы табліцу, Б.Граіцкі спасылаецца на "Люстра саксаў", але распрацоўвае яе яшчэ падрабязней. Выкарыстанне такой табліцы ў праве Княства было вельмі неабходнае, бо ніводны Статут не змяшчаў яе. Статуты ўжывалі паняцці: блізкія, браты, сёстры, продкі, кроўныя, бацькі, нашчадкі (Статут 1588, р. I, арт. 7; р. V, арт. 8, 9, 11, 16 і інш.).

Адзначаныя аналогіі не касуюць істотных разыходжанняў у трактоўцы інстытуцый прыватнага права ў Статутах і ў працы "Artykuly", асабліва гэта датычыць становішча дзяцей, народжаных па-за шлюбам. "Artykuly" дапускаюць іх легітымацыю, прызнанне законнанароджанымі. У такім разе яны атрымліваюць права на спадчыну ад сваіх бацькоў пры ўмове, што апошнія ўступяць у шлюб. Зусім іначай рэгулюе такія дачыненні Статут. Народжаныя без шлюбу лічацца бенкартамі ў кожным выпадку, нават пасля злучэння іх бацькоў у шлюб. Пры гэтым дзеці, народжаныя тымі ж бацькамі, але ўжо ў шлюбе, пазней, таксама не атрымліваюць спадчыны (Статут 1588, р. XII, арт. 28).

Праца Б.Граіцкага "Porzadek" змяшчае нормы працэсуальнага права, але ў нормы судаводства арганічна ўлучаюцца і элементы матэрыяльнага права, што было ўласціва тагачаснаму праву. Асноўная ўвага ў гэтай працы аддаецца інстытуцыі прыймання маёмасці ў спадчыну, афармленню і парадку законнага спадкаемства. Паказваюцца прычыны, паводле якіх дзеці могуць быць пазбаўленыя спадчыны. Аналагічная норма прысутнічае ў Статутах, але змешчана яна ў розных артыкулах і розных раздзелах (Статут 1588, р. V, арт. 8; р. II, арт. 11). У Статутах можна заўважыць распрацаваныя нормы, якія адпавядаюць асноўным палажэнням працаў Б.Граіцкага. Супадаюць назовы ступеняў роднасці, юрыдычнае значэнне толькі чатырох ступеняў роднасці, паняцце і ступені сваяцтва пры ўказанні перашкод да шлюбу (Статут 1588, р. V, арт. 20, 22 і інш.).

У Статуце 1588 г. і працы "Porzadek" ёсць аднолькавыя палажэнні пра пералюбства як злачынства супраць грамадскай і сямейнай маралі (р. XVI, арт. 29), але Б.Граіцкі гэтае злачынства разглядае больш дэталёва і таму ў актах магістрацкіх судоў Вялікага Княства спасылаюцца менавіта на ягоныя палажэнні.

Апошняя праца Б.Граіцкага "Tytuly" дапаўняе і ўдакладняе папярэднія, дэталізуе і нават змяняе некаторыя нормы. Там цяжка знайсці літаральны пераказ "Люстра саксаў". У асноўным гэта вольны пераказ і ўласны дагматычны выклад са спасылкамі на "Люстра саксаў". Можна адзначыць таксама крытычны падыход аўтара да састарэлых нормаў магдэбургскага права, а таксама выкарыстанне ў польскім перакладзе некаторых месцаў з Дыгестаў і Кодэкса Юстыніяна.

Калі звярнуцца да рэестра "Tytuly", дык можна выявіць, якія інстытуцыі прыватнага права патрабавалі зменаў у праўным рэгуляванні XVI ст. У асноўным гэта найважнейшыя інстытуцыі спадчынна-сямейнага права: спадкаемства, тэстамента, прыняцця ў спадчыну жаночай выправы і мужчынскай спадчыны, дзедзіцтва, блізкасці, пасагу, вена, апекі. Напрыклад, у "Tytuly" змяшчаецца норма, якая вызначае аднолькавыя маёмасныя правы сужэнцаў на сямейную маёмасць, калі яны не мелі ўласнай маёмасці да шлюбу. Аналагічную норму мае і Статут 1588 г. (р III, арт. 11). Некаторыя аўтары лічаць яе пазычаннем з магдэбургскага права (Тарановский, 1897, с. 189).

Б.Граіцкі прыводзіць у працы "Tytuly" паняцці пасагу, вена, формаў доказу вена, адзначаючы, што такая форма доказу вена, як звычайная прысяга ўдавы, уяўляе сабою "шкодлівае" права, парушае інтарэсы спадкаемцаў. У Статутах прысяга ўдавы таксама ёсць доказам дадзенага ёй мужам вена (Статут 1588, р. V, арт. 1-3). Адзначаючы такія супадзенні, трэба падкрэсліць, што гэтая норма была замацаваная ўпершыню Статутам 1566 г., а "Tytuly" напісаныя ў 1567 г. на падставе абагульнення судовай практыкі.

Супадзенне палажэнняў назіраецца і ў дачыненні да абмежавання свабоды тэстамента, забароны дамовы падаравання паміж мужам і жонкай ды інш. У раздзеле пра апеку Б.Граіцкім адразу ж зроблена спасылка на рымскае права як на больш падрабязную крыніцу. Прынцыповыя ж палажэнні інстытуцыі апекі "Tytuly" супадаюць з палажэннямі Статутаў: вызначэнне апекі, яе межаў, адрозненне інстытуцыі апекі мужа над жонкай ад асноўнага віду апекі - над непаўналетнімі, патрабаванні да апекуноў і іх адказнасць толькі за віну. "Tytuly" змяшчаюць табліцу Эйхлера аб парадку законнага спадкаемства і паказваюць, да якіх матэрыялаў у працах "Porzadek" i "Artykuly" яны служаць дапаўненнем. Гэтай неабходнай нормы не змяшчае ніводны Статут. На падставе адзначанага паўстае пытанне: ці было магдэбургскае права субсідыярнай крыніцай або яно было рэцэпцыяванае і ўвайшло ў нормы Статутаў? На наш погляд, асноўная роля крыніц магдэбургскага права - дапаўняць сістэму права Вялікага Княства, але асобныя палажэнні яго былі пазычаныя і ўвайшлі ў нормы Статутаў.

Магдэбургскае права як дапаможная крыніца выкарыстоўвалася ў неабходных выпадках у судах нашай дзяржавы, пра што сведчаць актавыя матэрыялы. Ф.Тараноўскі сцвярджаў, што Б.Граіцкі запоўніў прагалы магдэбургскага права рымскімі палажэннямі, а нормы "Tytuly" пра тэстамент і апеку цалкам заснаваныя на рымскім праве (Тарановский, 1897, с. 157-158). Трэба яшчэ дадаць, што аналогія назіраецца ў размяшчэнні і трактоўцы інстытуцый тэстамента і апекі ў Статутах і "Tytuly". Аднак у цэлым, нягледзячы на мноства агульных рысаў з магдэбургскім правам, выкладзеным Б.Граіцкім, права Вялікага Княства Літоўскага мела больш адрозненняў, чым супадзенняў. Як сведчыць практыка магістрацкіх судоў, у судовым працэсе бакі (пераважна пракуратары) у пацверджанне сваіх правоў часцей спасылаліся на працы Б.Граіцкага, радзей - П.Шчэрбіча [12, с. 376]. Тым часам на магдэбургскія крыніцы спасылаліся пракуратары не толькі ў гарадскіх, але і земскіх судах.

Такім чынам, можна зрабіць выснову, што магдэбургскае права пэўным чынам паўплывала на фармаванне праўнай сістэмы нашай краіны. Яно выкарыстоўвалася ў судах як дапаможная крыніца, у некаторых гарадах - як адзіная асноўная крыніца, а магчыма, у працэсе кадыфікацыі былі пазычаныя асобныя нормы. Але праблема рэцэпцыі з іншаземных сістэм у праве Вялікага Княства патрабуе спецыяльнага даследвання.

Кананічнае права. Для феадальнага шлюбна-сямейнага права натуральным было дамінаванне рэлігійнай ідэалогіі з прычыны асаблівага становішча царквы ў феадальным грамадстве. Сувязь права з рэлігіяй зацвердзілася ў сістэме кананічнага права, якое рэгулявала кола грамадскіх дачыненняў, звязаных з мараллю і хрысціянскім вучэннем: сямейныя дачыненні, шлюб, стасункі паміж дзецьмі і бацькамі, тэстаменты, злачынствы супраць царквы і рэлігіі.

Кананічнае права, як і свецкае, вядомае як навука з XI ст., але самі нормы кананічнага права сталі складвацца з першых стагоддзяў існавання хрысціянства. Афіцыйна ў IV ст. пачала ўтварацца сістэма нормаў, якая ўсебакова рэгулявала жыццё царквы як супольнасці вернікаў, а таксама стасункі паміж царквой і дзяржавай.

Развіццё кананічнага права супадала з працэсам развіцця свецкай юрыспрудэнцыі, грунтавалася на рымскай сістэме, але істотна перапрацаванай (Аннерс, 1994, с. 182-189). У навуку ўвайшло ў тыя часы разуменне рымскага права як "служкі" кананічнага права. Школа дэкрэтыстаў адпавядала паводле сваёй навуковай дзейнасці гласатарам, але вывучала пераважна не рымскія крыніцы, а дэкрэты царкоўнай улады (Берман, 1994, с. 127-169; Robinson et al., 1994, p. 72-88).

Асноўныя дасягненні кананістаў ужываліся ў свецкай юрыспрудэнцыі. Перадусім кананісты ўдасканалілі працэсуальнае права, працэсуальную тэхніку. Кананічнае права ў XIII ст. (у 1215 г. на IV Латэранскім саборы) забараніла выкарыстанне ардаліяў у судовым працэсе, увяло як абавязак суду высвятленне праўды на падставе пададзеных доказаў і рацыянальных судовых метадаў, скасавала ўжыванне ў працэсе паказанняў сведкаў пад прысягай як найважнейшы доказ. Акрамя таго, кананісты распрацавалі новыя інстытуцыі - права карпарацый і яго дастасаванне да царкоўнай палітычнай арганізацыі. У якасці царкоўнага права разглядалася сістэма нормаў, якая рэгулявала толькі ўнутрыцаркоўнае жыццё. Іншая сітуацыя склалася для ўсходняй (праваслаўнай) царквы, дзе паняцці царкоўнага і кананічнага права практычна супадалі, бо царкоўныя законы тут у свой час былі прынятыя як дзяржаўныя і рэгулявалі дачыненні як унутры царквы, так і паміж царквой і грамадствам (Суворов, 1913, с. 118-150). Таму для азначэння заканадаўства праваслаўнай царквы ў літаратуры ўжываецца тэрмін "царкоўнае права", а для каталіцкай - "кананічнае", але абодва маюць на ўвазе рэгуляванне дачыненняў паміж царквой і свецкім грамадствам.

Хрысціянская царква на працягу стагоддзяў атрымала ад найвышэйшай свецкай улады пэўную юрысдыкцыю. У шырокім сэнсе царкоўная юрысдыкцыя ўяўляе сабой заканадаўчую, выканаўчую і судовую кампетэнцыю царквы. У вузкім сэнсе - гэта права царкоўнага суда па вызначанай катэгорыі справаў. Юрысдыкцыя хрысціянскай царквы падзялялася па суб'ектах права на тры віды: а) юрысдыкцыя над усім хрысціянскім насельніцтвам, але па вузкай катэгорыі справаў, звязаных з мараллю, веравызнаннем і царквой (вузкая юрысдыкцыя), - рэгуляванне шлюбных і сямейных дачыненняў паміж асобамі, злачынствы супроць рэлігіі і царквы; б) юрысдыкцыя па ўсіх справах (шырокая юрысдыкцыя) над клірам і асобамі, якіх царква апекавала; в) юрысдыкцыя па ўсіх справах над насельніцтвам, якое належала да царкоўных земляў (вызначаная юрысдыкцыя, але па свецкіх крыніцах права).

Здаўна на землях сучаснай Беларусі хрысціянства існавала ў двух абрадах: заходнім і ўсходнім - каталіцкае і праваслаўнае веравызнанні. У сувязі з гэтым неабходна разгледзець крыніцы права, якімі карысталася і праваслаўная і каталіцкая царква.

З крыніцаў царкоўнай юрысдыкцыі на землях Беларусі першымі, верагодна, былі Статуты Ўладзімера і Яраслава (для праваслаўнай царквы). Старажытнае царкоўнае права, якое знайшло адлюстраванне ў гэтых актах, уяўляла сабой вынік пэўнага сінтэзу мясцовага дахрысціянскага і царкоўнага візантыйскага права, бо таго патрабавалі ўмовы хрысціянізацыі тагачаснага грамадства. Як адзначаюць даследнікі, нормы царкоўнага права сталі складовым элементам старажытнай праўнай сістэмы (Щапов, 1970, с. 216-219). Пазней, з развіццём грамадства, калі ўплыў хрысціянства ўсталяваўся, нормы царкоўнага права пачалі выкарыстоўвацца са сваіх першакрыніц (Номаканона, Кормчай).

Статуты Ўладзімера і Яраслава дзейнічалі на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага доўгі час, пра што сведчаць граматы Аляксандра 1502 г., Уладзіслава IV 1639 г. Статут Яраслава ў Вялікім Княстве атрымаў назоў "Скрутак Яраслаўля".

Статут Яраслава быў складзены ў XI-XII стст. для рэгулявання шлюбна-сямейных дачыненняў раннесярэднявечнага грамадства. Ён перапрацоўваўся і змяняўся на працягу XII-XV стст. Паміж вядомым Статутам Яраслава XI ст. [39, с. 137-142, 168-193] і "Скруткам Яраслаўля" XVI ст. [31, с. 33-35] існуюць значныя адрозненні, хоць прынцыповыя палажэнні шлюбна-сямейнага права засталіся нязменнымі. Статут Яраслава XI ст. засведчыў існаванне яшчэ не ўсталяванай манагамнай сям'і. У Статуце прадугледжвалася сямейная адказнасць за віну адной асобы, барацьба з паганскім шлюбным правам (мнагажонствам) і ўсталяванне інстытуцыі хрысціянскага адзінашлюбства, забарона дваяжонства, мнагажонства, у пэўнай ступені прызнанне і ўраўнаважанне паганскага (нявенчанага) шлюбу з царкоўным, прызнанне самавольных разводаў. Статут адлюстроўваў працэс усталявання манагаміі, але шлюбна-сямейным дачыненням у той час былі ўласцівыя рысы пераходнага ад палігамнай да манагамнай сям'і перыяду.

"Скрутак Яраслаўля" 1502 г. ужо ў большай ступені ўяўляў кодэкс сямейнага права [15, с. 191]. Ён дакладна размежаваў кампетэнцыю паміж свецкай і царкоўнай уладай. Юрысдыкцыя царквы распаўсюджвалася пераважна на шлюбна-сямейную сферу, злачынствы супраць маралі і рэлігіі. "Скрутак Яраслаўля" больш зарыентаваны на строгае захаванне манагаміі і абарону кампетэнцыі царкоўных судоў. У сувязі з тым што "Скрутак" дзейнічаў у Вялікім Княстве ва ўмовах традыцыйнага існавання ўсходняй і заходняй царквы, падкрэслівалася яго юрысдыкцыя над праваслаўным насельніцтвам.

Такім чынам, з увядзеннем хрысціянства рэгуляванне сямейных і шлюбных дачыненняў адышло да юрысдыкцыі царквы. Яны рэгуляваліся не толькі свецка-царкоўным заканадаўствам ("Скрутак Яраслаўля"), але і царкоўным, перадусім зборнікам царкоўна-свецкага права - Кормчай (1274-1282). У Кормчую ўвайшлі такія царкоўна-свецкія крыніцы, як "Руская Праўда", Статут Уладзімера і Статут Яраслава, нормы рымскага права і Номаканона (Розенкампф, 1839, с. 38-45). Да царкоўнай юрысдыкцыі адышлі пытанні, звязаныя з традыцыйнай перадвясельнай і вясельнай абраднасцю, у тым ліку і хрысціянскае вянчанне. Акрамя таго, да юрысдыкцыі і кампетэнцыі царквы перайшлі ахова гонару і сацыяльнай функцыі жанчыны, стасункі ўнутры сям'і.

Статуты Ўладзімера і Яраслава адлюстравалі пэўную ступень уплыву хрысціянства ў грамадстве і ролю царквы ў дзяржаве. Я.Шчапаў прыйшоў да высновы, што свецкая ўлада ў асобе царквы "адзяржавіла" сямейныя дачыненні, ператварыла іх у адну з дзяржаўных інстытуцый, а Статуты "ператварылі кананічныя нормы царкоўнага жыцця з нормаў этычных і звязаных з адпраўленнем культу ў нормы публічнага права, якое падлягае кантролю з боку дзяржаўнага чынавенства" (Щапов, 1972, с. 179).

Шлюбныя дачыненні ў нашай краіне ў сярэднявечны перыяд рэгламентаваліся, акрамя Кормчых, трэбнікамі і службоўнікамі, у якіх змяшчаліся правілы заручын і вянчання, аднаўлення шлюбу, а таксама павучанне маладым. Пры гэтым інстытуцыя шлюбу часта рэгулявалася рознымі зборнікамі, што былі ў тым або іншым прыходзе. Нормы размяшчаліся ў такіх зборніках адвольна, што ўскладняла іх аднастайнае ўжыванне. Гэтая акалічнасць спрычынілася да імкнення свецкай улады ўнесці найбольш прынцыповыя элементы шлюбна-сямейнага рэгулявання ў свецкае заканадаўства. Статут 1588 г. (р. V, арт. 20, 22) зацвердзіў нормы-прынцыпы шлюбнага права.

Да крыніцаў права каталіцкай царквы перыяду Сярэднявечча, якія рэгулявалі шлюбна-сямейныя дачыненні, належаць Дэкрэт Грацыяна XII ст., Дэкрэталіі Рыгора IX 1234 г., Corpus Iuris Canonici 1582 г. Да сярэдзіны XVI ст. (да пачатку актыўнай рэфармацыйнай перабудовы ў Эўропе) шлюбнае права каталіцкай царквы можна разглядаць як міжнароднае. Значныя змены ў развіццё шлюбнага права ўнёс Трыдэнцкі сабор, найперш пастановы 1563 г.

Для нашай краіны мела значэнне таксама развіццё кананічнага права ў Польшчы, таму што вернікі каталіцкай царквы Княства кіраваліся Гнезненскім арцыбіскупам. Як і свецкае, кананічнае права перажывала перыяды партыкулярызму і кадыфікацыі. У Польшчы да пачатку XVI ст. ужывалася кадыфікацыя Н.Трэнбы (1420). Новая кадыфікацыя кананічнага права была прынята на сінодзе ў 1523 г. у выглядзе зборніка Я.Ласкага. У далейшым зборнік кананічнага права быў выдадзены ў 1578 г. ужо ў Рэчы Паспалітай як зборнік Карнкоўскага, пазней стаў ужывацца Corpus Iuris Canonici. У апошнім кананічнае права дастасоўвалася да новых палажэнняў, прынятых Трыдэнцкім саборам.

Асноўныя палажэнні шлюбна-сямейнага права абодвух хрысціянскіх веравызнанняў супадаюць. Паміж кананічным правам каталіцкай і царкоўным правам праваслаўнай царквы існуе шмат агульнага, таму што гістарычна да сярэдзіны XI ст. яны складалі кананічнае права адзінай хрысціянскай царквы.

Акрамя прааналізаваных, афіцыйна адлюстраваных у заканадаўстве і судовай практыцы субсідыярных крыніц у праве Вялікага Княства існавалі і такія з'явы, як узаемаўплывы суседніх праўных сістэм. Найбольш спрэчным у гэтым сэнсе ёсць пытанне пра стасункі з польскім правам. Існуе мноства меркаванняў наконт польскага ўплыву на права Княства (Dabkowsky, 1916, s. 117). Але сам працэс праўнага развіцця ў Польшчы сведчыць супраць татальнага польскага ўплыву на права Вялікага Княства.

Для польскага права XVI ст., як і для нашага, характэрныя такія з'явы, як партыкулярызм і шырокі кадыфікацыйны рух. Калі прааналізаваць кадыфікацыйны працэс у Польшчы, дык высвятляецца, што ён супадаў па часе з аналагічным працэсам у Вялікім Княстве, але ў нашай дзяржаве ён атрымаў поўную заканадаўчую завершанасць. Гэтая акалічнасць даволі аргументавана зняпраўджвае польскі прыярытэт у кадыфікацыі.

Асноўнымі крыніцамі польскага права былі прывілеі, ухвалы сеймаў, эдыкты, дэкрэты, універсалы караля. Першым зборнікам права, які меў кадыфікацыйны характар, быў зборнік земскага права 1488 г., што аб'ядноўваў Статуты Казіміра Вялікага, Варскі Статут, Няшаўскі прывілей, Новакарчыньскі Статут. Аснову збору Статутаў Казіміра Вялікага 1423 г. склаў Статут Вісліцкі 1347 г. [15, № 2]. Тут прысутнічаюць некаторыя палажэнні, падобныя да тых, што змяшчае права Вялікага Княства Літоўскага. Асабліва гэта датычыць інстытуцыі спадкаемства і апекі.

Найважнейшыя крыніцы права Польшчы былі сабраныя і выдадзеныя Я.Ласкім у 1508 г. у форме Статута, які складаўся з дзвюх частак: у першай знаходзіліся Статуты, прывілеі ды іншыя акты, зацверджаныя каралём, у другой - крыніцы нямецкага права і трактат аб праве, заснаваны на дактрынах рымскага і нямецкага права. Праца Я.Ласкага была напісаная на лаціне і ўяўляла сабою асноўны праўны матэрыял, на якім грунтаваліся пазнейшыя кадыфікацыі: кадыфікацыя працэсуальнага права 1523 г., карэктура Тачыцкага 1532 г., Статут Прылускага 1553 г., Статуты і прывілеі 1570 г., працы С.Сарніцкага 1594 г. і Я.Янушэўскага 1600 г.

Агульныя моманты ў праве Польшчы і Вялікага Княства тлумачацца прыкладна аднолькавым роўнем сацыяльна-эканамічнага развіцця дзяржаваў, агульнасцю палітычна-праўных працэсаў і выкарыстаннем пры кадыфікацыі адных і тых жа субсідыярных крыніц права.

Але, паводле даследванняў польскіх гісторыкаў, навуковы ровень кадыфікацыі ў нашым гаспадарстве быў значна вышэйшы (Bardach, 1974, s. 44-69; Ochmanski, 1990, s. 106-107). Менавіта большая дасканаласць беларускага заканадаўства сталася прычынай ужывання Статута 1588 г. у судах Польшчы XVII-XVIII стст. пры прагалах у польскім праве (Dabkowsky, 1916, s. 6).

Асаблівасць развіцця права XV-XVI стст., непадобнасць яго да сучасных праўных працэсаў патрабуе ад даследнікаў пры аналізе інстытуцый цывільнага і сямейнага права па Статутах 1529, 1566, 1588 гг. улічваць субсідыярныя сістэмы.

Уплыў рымскага права на прыватнае права Вялікага Княства Літоўскага адбываўся ўскосна, бо да XVI ст. яно было пазычанае як навукай права, так і праз ужыванне самых нормаў права. Рэцэпцыя магдэбургскага права абумоўленая неабходнасцю культурнага і сацыяльна-эканамічнага развіцця нашых гарадоў. Кананічнае права рэгулявала пэўную частку дачыненняў - шлюбна-сямейныя - і спрыяла развіццю праўнай сістэмы дзяржавы сваім аўтарытэтам і багатым судовым досведам. Дапаможныя крыніцы не змяншалі аўтарытэту мясцовага права, а служылі разумнаму і справядліваму закону. Наяўнасць такой адметнай рысы ў праве XVI ст., якая характарызавалася даследнікамі як "своеасаблівая рэцэпцыя" - пазычанне іншаземных сістэм права, была прыкметай праваразвіцця XIV-XVI стст.

У нашай краіне ў XVI ст. ужывалася некалькі сістэмаў права, якія ўзбагачалі развіццё нацыянальнай праўнай сістэмы. Адзначаючы гэты ўплыў, неабходна заўважыць, што ў XVI ст. галоўным элементам дзяржаўнай праўнай сістэмы было права паспалітае Статутаў 1529, 1566, 1588 гг., дапоўненае кананічным (царкоўным) і гарадскім правам.

Заканамерным этапам у развіцці праўнай сістэмы і вынікам яе эвалюцыі сталіся агульнадзяржаўныя зборы законаў - Статуты 1529, 1566, 1588 гг. Менавіта Статуты складалі аснову сістэмы прыватнага права Беларусі ў XVI - пачатку XIX ст.

 

Раздзел ІІІ. Формы шлюбу, іх эвалюцыя. рэгуляванне шлюбу і яго скасавання

 

Формы шлюбу паводле звычаёвага права

 

Першае вядомае сёння ўпамінанне пра формы шлюбу ў славян паганскага часу сустракаецца ў "Аповесці мінулых гадоў". Летапіс згадвае шлюбныя звычаі драўлян, радзімічаў ды іншых плямёнаў, змяшчае звесткі аб трох формах шлюбу: крадзеж "каля вады", вывядзенне паводле папярэдняй змовы, прывядзенне нявесты ў дом жаніха.

Летапіс не называе такой вядомай формы шлюбу, як купля нявесты, што дае падставы сумнявацца ў яе тагачасным існаванні. Вядомы расейскі цывіліст К.Няволін адмаўляе момант куплі як элемент шлюбу (Неволин, 1859, с. 129). Іншыя даследнікі, наадварот, лічылі, што ў летапісе не згадвалася гэтая форма, бо яна была звычайнай, трывала ўсталяванай (Загоровский, 1884, с. 15-17). Але і тыя і другія адназначна паказваюць на недакладнасць размежавання названых формаў шлюбу, асабліва ў перыяд ранняга Сярэднявечча, калі існаваў ужо значны культурны пласт. У гэты перыяд ва ўсіх формах прысутнічаў элемент дамовы ў тым або іншым выглядзе, што ўрэшце прывяло да фармавання дамоўнага шлюбу. Таму з'явілася меркаванне, што шлюбу як такога ў форме куплі не існавала. Выкарыстоўвалася толькі форма дамовы куплі для надання яму юрыдычнай сілы.

Такія формы шлюбу, як крадзеж, купля жонкі, вядомыя ў гісторыі з часу ўзнікнення парнага шлюбу (Павлов, 1902, с. 30-123; Владимирский-Буданов, 1889-1890, с. 38-57) у перыяд пераходу ад палігаміі да манагаміі.

На зямлі сучаснай Беларусі гэты этап супаў з прыняццем хрысціянства, пераходам ад паганскай культуры да хрысціянскай. Хрысціянства, шчыльна звязанае з інстытуцыяй шлюбу і сям'і, у многім вызначыла яе якасныя характарыстыкі, пра што яскрава сведчаць вядомыя старажытныя статуты - Уладзімера і Яраслава.

Інстытуцыя шлюбу і сям'і паводле звычаёвага права беларусаў даследвалася ў працах М.Доўнар-Запольскага, М.Нікольскага, Я.Карскага ды іншых вучоных найперш у аспекце традыцыі.

Даследванні паказалі, што вясельная абраднасць у Беларусі пачынаецца з часоў першабытнага ладу і мае шэраг аналогій і паралеляў у абраднасці індаэўрапейскіх народаў (Довнар-Запольский, 1901, с. 25; Никольский, 1956, с. 16-20). Беларуская вясельная абраднасць, узнікшы ў старажытныя паганскія часы, захавала трывалыя рысы паганства, па сведчанні даследнікаў, да XIX ст. (Никольский, 1956, с. 16). Трэба адзначыць, што за такі працяглы час яна значна змянілася, асабліва пад уплывам хрысціянства. Але ў першыя часы пасля прыняцця хрысціянства (Х-XII стст.) формы шлюбу не зазналі істотных зменаў - вясельная абраднасць заставалася практычна аднолькавай для ўсіх пластоў насельніцтва.

З XII ст. адзначаецца імкненне арыстакратыі да царкоўнай шлюбнай традыцыі, але бальшыня насельніцтва трымалася старажытных паганскіх абрадаў.

У сямейным побыце захоўваліся традыцыі, што заўсёды суправаджалі чалавечае жыццё, - шлюбныя абрады, абрады нараджэння і пахавання. Шлюб у гэтым паслядоўным коле займаў цэнтральнае месца. Пераважная бальшыня апісанняў шлюбнай абраднасці датычыць сельскай мясцовасці, жыцця сялянства. Нягледзячы на тое што гарадское насельніцтва актыўна папаўнялася сельскім у перыяд свайго юрыдычнага афармлення (канец XIV-XVI ст.), у гарадскім побыце адзначаецца паступовае знікненне элементаў традыцыйнай сялянскай абраднасці. Элементы старажытнага вясельнага цырыманіялу шырока выкарыстоўваліся хрысціянскай царквой. Хрысціянская сімволіка шлюбнага злучэння павінна была замяніць аналагічную інстытуцыю паганскага асвячэння шлюбу, і паганская рэлігійнасць спрасціла гэтую задачу. Вядомы расейскі даследнік царкоўнага права Н.Сувораў, аналізуючы працэс хрысціянізацыі, прыйшоў да высновы, што ў паганскую эпоху ўступленне ў шлюб лічылася святой падзеяй: "...без учынення розных святарных фармальнасцяў, без рэлігійных абрадаў, без звяртання да боства ў той або іншай форме ўступленне ў шлюб было справай незвычайнай, а верагодна, нават і немагчымай" (Суворов, 1887, с. 5). У паганстве важную ролю пры злучэнні ў шлюб адыгрываў абрад крадзяжу "каля вады". Хрысціянская царква прыстасавала гэты элемент да сваёй традыцыі, прапанаваўшы наўзамен яго царкоўнае вянчанне. Аднак яшчэ доўга пасля прыняцця хрысціянства гэты абрад падмяняў царкоўнае вянчанне, што пацвярджае трываласць паганскай традыцыі.

Вясельны абрад як працэс можна раздзяліць на тры паслядоўныя этапы: падрыхтоўчы, вянчанне, вяселле. Першы, падрыхтоўчы, меў фармальна-бытавое значэнне. На гэтым этапе афармлялася пагадненне бакоў (змовіны), удакладняліся найважнейшыя матэрыяльныя аспекты будучай сямейнай суполкі, тэрміны, арганізацыйныя ўмовы вяселля, запрашэнне гасцей.

Падрыхтоўчы этап, як і астатнія, меў свой пэўны, вызначаны парадак. Для таго каб пагадненне было сапраўдным, захоўваліся звычаі і абрады, якія сімвалізавалі заручыны, тоесныя "вялікім запоінам". "Запоіны" падзяляліся на малыя і вялікія і пачыналіся звычаем "сугляд" - сватаннем, аглядам бакамі будучых мужа і жонкі ды іх блізкіх. Абрад "малыя запоіны" выконваўся пры атрыманні прынцыповай згоды бакоў і бацькоў нявесты. Скасаванне дамовы на гэтым этапе шлюбнага працэсу не мела ніякіх юрыдычных вынікаў. "Вялікія запоіны" ўяўлялі сабой абрад канчатковых змовін аб тэрмінах, умовах, парадку вяселля. Пад час змовін у доме нявесты, дзе збіраліся бацькі і родныя жаніха, вызначаліся пасаг і вена. Калі жаніх і нявеста былі розных хрысціянскіх веравызнанняў, то дамаўляліся аб веравызнанні будучых дзяцей [9, с. 19-29]. Вынікі змовін афармляліся пісьмовым пагадненнем, падпісаным жаніхом і бацькам нявесты [9, с. 19-29, 41]. Калі ў нявесты не было бацькі, дамову, або змоўны ліст, падпісвалі маці і браты або апякун. У выпадку скасавання пагаднення пасля падпісання названай дамовы прадугледжваліся санкцыі ў выглядзе ўплаты зарукі і кампенсацыі шкоды пацярпеламу боку. У сувязі з юрыдычнай значнасцю змоўнага ліста існаваў асаблівы парадак яго афармлення. Ліст павінны быў пацвярджацца подпісамі і пячаткамі бакоў і сведак; гэтыя дакументы ўносіліся ў актавыя кнігі судоў [9, с. 47].

Апошнім абрадам падрыхтоўчага этапу былі заручыны, у часе якіх адбывалася перадача пярсцёнкаў, што сімвалізавала згоду бакоў і іх бацькоў на шлюб і пераход улады над нявестай да яе будучага мужа. Нярэдка гэты абрад выконваўся пад час "вялікіх запоін" і падпісання змоўнага ліста.

Наступным этапам было вянчанне, якое ўзнікла з прыняццем хрысціянства. З цырымоніяй вянчання спалучаліся некаторыя паганскія абрады і звычаі, што суправаджалі ўступленне ў шлюб, напрыклад каравайны, згодна з якім жаніх браў у царкву каравай хлеба, бо ён лічыўся святым паганскім сімвалам шлюбнага паяднання. Існавалі і іншыя абрады, што суправаджалі ад'езд жаніха і нявесты ў царкву [9, с. 95]. Усе яны былі традыцыйна магічнымі і сімвалізавалі ўрадлівасць і багацце, звязаныя з хатнім культам продкаў.

Царкоўнае вянчанне як этап шлюбнага абраду афармлялася на працягу стагоддзяў. У XIII-XVI стст. да царкоўнага вянчання ставіліся як да элемента падрыхтоўчага этапу. Таму звычайна яно ажыццяўлялася задоўга да вяселля, адначасова са змовінамі і заручынамі [9, с. 95]. Гэтым царкоўнае вянчанне прыраўноўвалася да дамовы, забяспечанай грашовай зарукай.

Трэцім этапам вясельнай абраднасці было ўласна вяселле. Змест яго вызначаўся колькасцю цырымоній, іх маляўнічасцю і значэннем. Пачаткам вяселля лічылася замешванне цеста для каравая (каравайны абрад), яго выпечка. У гэты момант адбываўся збор жаніховай дружыны і ад'езд па нявесту (мяркуецца, што ў аснове гэтай традыцыі ляжыць звычай выкрадання). "Пір вясёлы" пачынаўся спачатку ў нявесты, а затым працягваўся ў жаніха. Асноўны момант вяселля - абрад "злучэння маладых", што змацоўвае і аб'ядноўвае маладых на "доўгі век". Па сваёй важнасці ён адпавядаў пазнейшаму царкоўнаму вянчанню. Пасля "злучэння" нявеста лічылася жонкай, праводзіўся абрад расплятання і "выкупу касы", адзявання галаўнога ўбору замужняй жанчыны, затым - абрады "піру", "пасцельны" і падзелу каравая паміж усімі ўдзельнікамі "піру".

Апошнім абрадам, што завяршае вясельны цыкл, былі пярэзвы (апошняя вясельная размова) - элемент грамадавага побыту. "Пір" грамады пасля вяселля быў неабходны для забеспячэння поўнага ўдзелу "...у святарных дзеях усіх дворышчаў дадзенага родавага аб'яднання" (Никольский, 1956, с. 225).

Беларуская вясельная абраднасць ідзе сваімі каранямі да старажытнай паганскай эпохі, да матрыярхату і сімвалізуе такія асноўныя формы шлюбу, як выкраданне і купля (Никольский, 1956, с. 53, 141). Шлюб у форме куплі ўяўляў сабой па сутнасці шлюб па згодзе, а выкраданне, якому папярэднічала змова маладых, было распаўсюджанае аж да XVI-XVII стст. і сустракалася нават у XIX ст. (Никольский, 1956, с. 58). У хрысціянскую эпоху выкраданне нявесты звычайна замацоўвалася царкоўным вянчаннем. У сувязі з тым што шлюбныя дачыненні рэгуляваліся не толькі звычаёвым правам і свецкім заканадаўствам, але ў большай ступені кананічным (царкоўным) правам, неабходна разгледзець асноўныя палажэнні хрысціянскага вучэння аб царкоўным шлюбе.

 

Рэгуляванне шлюбных дачыненняў кананічным (царкоўным) правам

 

Хрысцінская царква, паводле Эвангелля ад Мацвея (р. 5, п. 26-30) ды іншых крыніц, аддае ў ідэале перавагу бясшлюбнаму жыццю (для слугавання Госпаду). Прызнаючы бясшлюбнасць вышэйшай за шлюб, яна разглядала апошні як неабходную ўступку чалавечай слабасці і ў сваім маральным вучэнні прызнавала шлюб неабходным і трывалым звязам, прапагандуючы яго непарушнасць. У пачатковы перыяд усталявання хрысціянства з прычыны супярэчнасцяў паміж хрысціянскім вучэннем і звычаямі свецкага грамадства царква не вызначыла свайго стаўлення да факта скасавання шлюбу, што пазней спрычынілася да ўзнікнення розных падыходаў да гэтай праблемы ва ўсходняй і заходняй царкве.

Пад уплывам канцэпцыі свецкага заканадаўства, найперш рымскага права, фармавалася хрысціянская канцэпцыя скасавання шлюбу і адпаведнае царкоўнае заканадаўства. Аналізуючы дадзены працэс, А.Загароўскі прыйшоў да высновы, што заканадаўства аб скасаванні шлюбу складвалася не столькі на падставе хрысціянскага вучэння, колькі на аснове пастаноў свецкіх манархаў, герархаў царквы і царкоўных сабораў (Загоровский, 1884, с. 25, 42-50). З сярэдзіны IX ст., калі рымскі папа і галава ўсходняга хрысціянства імператар Леў Мудры ўзаконілі царкоўнае вянчанне, гэты акт лічыўся царквою пачаткам шлюбу. Царква прыняла рымскае азначэнне шлюбу. У Кормчую і ўсе кананічныя грамадзянскія зборнікі было ўнесена азначэнне шлюбу, якое дадзена вядомым рымскім юрыстам Мадэстынам і ўвайшло ў Дыгесты Юстыніяна, адкуль было запазычана царквой. "Шлюб ёсць хаўрусам мужа і жонкі, супольнасцю ўсяго жыцця, з'яднаннем божага і чалавечага права" [20, кн. 23-26, с. 370].

З гледзішча рымскіх юрыстаў, шлюб паводле сваёй сутнасці мае агульны характар з іншымі юрыдычнымі дачыненнямі, заснаванымі на ўзаемна выражанай волі, гэта значыць на дамове, але паводле свайго прадмета і мэты адрозніваецца ад усіх іншых пагадненняў, бо накіраваны не на дзеянні і правы, што маюць рэчавую або грашовую вартасць, а на дачыненні, вызначаныя бестэрміновай дамовай. Менавіта наяўнасць грамадзянскіх элементаў у шлюбным звязе вызначыць у далейшым падзел юрысдыкцыі паміж свецкай і канфесійнай уладай.

Царква вызначыла наступныя этапы працэсу злучэння ў шлюб: заручыны, складанне пісьмовага кантракта - змоўнага ліста, прыняцце блаславення ў храме і заключны этап - надзяванне вянцоў маладымі (вянчанне) (Суворов, 1887, с. 19-20).

Гэтыя цырымоніі да сярэдзіны XVI ст. былі не абавязковыя, асабліва ў асяроддзі простых людзей, таму што Леў Мудры ў IX ст. зацвердзіў вянчанне толькі свабодным, шлюбныя дачыненні несвабоднага насельніцтва рэгуляваліся звычаямі. З часам пашыралася меркаванне пра неабходнасць царкоўнага вянчання, і ў 1563 г. Трыдэнцкі сабор вынес пастанову пра абавязковасць царкоўнага вянчання як умову законнасці шлюбу.

Галоўным момантам злучэння ў шлюб была ўзаемная згода жаніха і нявесты, а таксама родных або асобаў, якія іх замяняюць. "Не можа быць учынены шлюб інакш як па згодзе ўсіх, г.зн. тых, хто ўступае ў шлюб і ў чыёй уладзе яны знаходзяцца" [20, кн. 23-26, с. 370].

Згода бакоў была галоўнай умовай сапраўднасці шлюбу, яе парушэнне мела вынікам несапраўднасць шлюбу. На сапраўднасць шлюбу ўплывалі ўзрост, знаходжанне ў шлюбе з іншай асобай, роднасць кроўная, духоўная і цывільная (грамадзянская), сваяцтва, веравызнанне, учыненне злачынства супраць шлюбу.

Заходняя і ўсходняя царква па-рознаму ставіліся да царкоўнага вянчання. Заходняя, больш звязаная з нормамі рымскага права, лічыла гэты акт толькі ўмовай надання шлюбу публічнасці. Адсюль вынікала пасіўная роля святара ў момант вянчання і прызнанне царквой таемнага шлюбу, паколькі сутнасцю шлюбу, асновай яго сапраўднасці была згода бакоў. У далейшым рымская царква стала забараняць таемны шлюб, бо немагчыма было даказаць наяўнасць шлюбу паміж асобамі, калі адна з іх адмаўляла яго. Пры гэтым царква імкнулася ў першую чаргу надаць шлюбу публічнасць. Сапраўдным лічыўся шлюб, калі згода жаніха і нявесты заяўлена перад святаром або перад натарыусам. Да XIII ст. роля святара палягала толькі ў блаславенні і малітве, пазней ён стаў ажыццяўляць перадачу нявесты жаніху ў імя Бога і абвяшчаць жаніха і нявесту мужам і жонкай.

Трыдэнцкі сабор пастановамі 1561-1563 гг. больш строга рэгламентаваў працэс шлюбавання. Сабор выпрацаваў законную форму ўступлення ў шлюб, ад якой ужо поўнасцю залежала яго сапраўднасць. Было пастаноўлена, што законнае шлюбаванне павінна адбывацца ў царкве пры заяўленні бакамі згоды на шлюб у прысутнасці прыходскага святара і двух сведак. У Вялікім Княстве пастановы Трыдэнцкага сабора былі ўведзеныя ў 1577 г.

Усходняя царква (падзел хрысціянства адбыўся ў 1054 г.) інакш трактавала абрад царкоўнага вянчання. Таемствам прызнаваўся абрад царкоўнага вянчання, царкоўны сакрамент, а не сам шлюб. З гэтага вынікала актыўная роля святара ў абрадзе вянчання і непрызнанне сапраўднымі таемных шлюбаў з прычыны таго, што яны адбываліся без удзелу святара. Судовая практыка ў Княстве сведчыць пра наданне вянчанню ў XVI ст. важнага юрыдычнага значэння.

Вянчанне ў спрэчных выпадках было падставай вынясення дэкрэтаў па справах не толькі пра асабістыя, але і пра маёмасныя правы. Нават да пастановаў Трыдэнцкага сабора ў першай палове XVI ст. вянчанне было абавязковай падставай законнасці паходжання і правоў спадчыннікаў для ўсіх станаў. Пра гэта сведчыць судовая справа 1528 г. [26, с. 30, № 13].

Наступнай умовай сапраўднасці шлюбу, з гледзішча хрысціянскай царквы, ёсць узрост, бо ён вызначаў фізічную і духоўную здольнасць да шлюбу. Усходняя царква вызначыла шлюбны ўзрост для мужчын 15 гадоў, для жанчын - 12, заходняя - адпаведна 14 і 12 гадоў.

Важнай умовай сапраўднасці шлюбу была свабода ад пэўнага становішча. Гэтакім становішчам, напрыклад, лічылася наяўнасць шлюбу з іншай асобай. Другі шлюб, узяты пры існаванні першага, лічыўся несапраўдным ад самага пачатку.

Кананічнае права разглядала знаходжанне ў шлюбе як перашкоду (юрыдычную і Боскую) і распаўсюджвала гэта на ўсе веравызнанні, дапускаючы магчымасць другога шлюбу толькі па смерці першага сужэнца. Таксама рэгламентавалася колькасць паслядоўных шлюбаў. Заходняя царква ўступленне ў трэці шлюб строга абмяжоўвала пэўнымі ўмовамі (узрост, наяўнасць дзяцей і г.д.). Усходняя царква трэці шлюб дазваляла без абмежаванняў, а чацверты забараняўся і ёю. Расейская праваслаўная царква далучала да агульнай колькасці шлюбаў і тыя, што былі прызнаныя несапраўднымі.

Адна з найважнейшых умоваў сапраўднасці шлюбу - адсутнасць блізкай кроўнай роднасці. Усходняя царква дазваляла ўступленне ў шлюб у чацвертай ступені роднасці (прыняты рымскі лік), заходняя - у чацвертым пакаленні (германскі лік), у Вялікім Княстве быў прыняты германскі лік (Статут 1588, р. V, арт. 22).

З паняцця пра шлюб як хаўрус, што аб'ядноўвае мужа і жонку, выводзілася паняцце сваяцтва, пад якім разумеліся дачыненні, аналагічныя роднасці, у якія ўступаюць сужэнцы і іх блізкія паміж сабой. Заходняя царква прызнала сваяцтва паміж мужам (жонкай) і блізкімі жонкі (мужа), а ўсходняя - паміж усімі роднымі мужа і жонкі. Хрысціянства прыраўняла сваяцтва да кроўнай роднасці і прызнала яго перашкодаю да шлюбу. Акрамя сваяцтва існавала паняцце духоўнай роднасці (узнікала пры сакраменце хрышчэння). Духоўная роднасць лічылася цяжкай перашкодаю да шлюбу, бо царква прызнавала яе вышэйшай за кроўную, і шлюбы былі забароненыя да сёмай ступені роднасці ўлучна. Цывільная роднасць - усынаўленне (удачарэнне) - разглядалася, як і духоўная роднасць, у якасці перашкоды да шлюбу. Рабіла шлюб несапраўдным учыненне злачынства супроць шлюбу, перадусім кваліфікаваны пералюб.

З азначэння шлюбу як духоўнай і рэлігійнай роднасці вынікала ўмова адзінства рэлігіі асобаў, якія ўступаюць у шлюб. Усходняя царква дазваляла злучацца ў шлюб з хрысціянінам іншага веравызнання пры ўмове прыняцця ім праваслаўя. Несапраўднымі прызнаваліся шлюбы з нехрысціянамі, раскольнікамі, евангелістамі, паганцамі. Перашкодаю да шлюбу лічыліся духоўны сан і манаства, з выняткам ніжэйшых духоўных пасадаў. Калі пералічаныя ўмовы сапраўднасці шлюбу не былі выкананыя, ён ад самага пачатку прызнаваўся несапраўдным.

Наступная катэгорыя ўмоваў перашкаджала шлюбаванню, але не мела вынікам прызнанне шлюбу несапраўдным. Гэта адсутнасць згоды бацькоў або апекуноў і апекавальнікаў, наяўнасць пэўных няблізкіх ступеняў роднасці і сваяцтва, забароненае для шлюбавання месца або час, некампетэнтнасць святара, які вянчаў, няведанне бакамі сімвалаў веры, незахаванне жалобнага тэрміну пасля смерці мужа (жонкі). Пры раскрыцці гэтых умоваў шлюб заставаўся ў сіле, але меў вынікам царкоўнае пакаранне бакоў і духоўных асобаў, якія садзейнічалі такому шлюбу.

Патрабаванне захавання мноства ўмоваў сапраўднасці шлюбу непазбежна вяло да ўзнікнення інстытуцыі вызвалення ад перашкод да шлюбу - дыспензацыйнага права. Гэтая інстытуцыя атрымала шырокае развіццё ў кананічным праве заходняй царквы. Дыспензацыі найвышэйшай царкоўнай улады падлягалі ўсялякія перашкоды да шлюбу, з выняткам перашкод прыватна-праўнага характару і стану асобы. Царква не магла сваім актам дапоўніць або выправіць недахоп волі або спыніць вядомы стан, напрыклад псіхічную хваробу, роднасць і сваяцтва па простай лініі, забойства мужа (жонкі), звязанае з пералюбам, і інш. Для дыспензацыі прымаліся сама розныя падставы: прымірэнне варожых сем'яў, немагчымасць для ўдавы іншым спосабам выхаваць асірацелых дзяцей і г.д. Дыспензацыя дазваляла недапушчальны паводле царкоўнага права шлюб або надавала сілу несапраўднаму шлюбу з моманту дыспензацыі.

Першымі вядомымі сведчаннямі царкоўнай юрысдыкцыі ў Кіеўскай мітраполіі былі Статуты Ўладзімера-Яраслава, што рэгулявалі шлюбна-сямейныя дачыненні пасля прыняцця хрысціянства і вызначалі кампетэнцыю царквы ў жыцці цывільнага грамадства.

Статут Яраслава (у Вялікім Княстве - "Скрутак Яраслаўля"), які рэгуляваў шлюбна-сямейныя дачыненні, не страціў свайго значэння да XVI-XVII стст. і не раз пацвярджаўся манархамі Вялікага Княства Літоўскага [15, № 166, с. 190-191].

З аналізу пашыранай рэдакцыі Статута Яраслава [39, с. 168-172] і "Скрутка Яраслаўля" вынікае, што галоўнымі ўмовамі сапраўднасці шлюбу былі свабода волевыяўлення і свабода ад пэўнага стану: ад знаходжання ў шлюбе (арт. 97), у сваяцтве (арт. 16), прыналежнасці да іншага веравызнання (арт. 19). Несапраўднымі прызнаваліся таксама шлюбы, звязаныя з гвалтам, выкраданнем без згоды бакоў (арт. 2). У Статуце змяшчаецца норма аб адказнасці бацькоў перад публічнай уладай за прымуc да шлюбу, калі ён спрычыніўся да трагічнага выпадку (арт. 29).

Аналіз Статута Яраслава пацвярджае, што царква ўсяляк імкнулася ўмацаваць шлюб, якую б форму ён ні меў, забараняючы скасаванне нават нецаркоўнага (нявенчанага) шлюбу (арт. 9, 10,18). Статут прадугледжваў адказнасць за парушэнне змовы аб шлюбе (арт. 35).

Статут Яраслава і "Скрутак Яраслаўля", падкрэсліваючы блізкасць каталіцкай і праваслаўнай царквы, дазвалялі шлюбы і сувязі паміж праваслаўнымі і каталікамі. Гэта было асабліва важна для насельніцтва Вялікага Княства Літоўскага. Забароне падлягалі сувязі і шлюбы з прадстаўнікамі іншых рэлігій (арт. 19, 51), паганцамі (арт. 40), адлучанымі ад царквы (арт. 40) [31, с. 20-21].

Рэгуляванне дачыненняў паміж прадстаўнікамі розных цэркваў уваходзіла ў кампетэнцыю свецкай улады. Такі парадак усталяваўся даўно і знайшоў адлюстраванне яшчэ ў дамовах Яраслава Ўладзімеравіча з немцамі 1189-1229 гг., згодна з якімі ў гэтых выпадках прадугледжвалася юрысдыкцыя князя [21, с. 51-71, 125]. Паводле "Скрутка Яраслаўля" пытанні ўзаемадачыненняў царквы і свецкай улады часцей развязваліся на карысць царквы. Падкрэслівалася, што свецкая ўлада ў асобе дзяржаўных чыноўнікаў, мясцовай адміністрацыі не павінна ўмешвацца ў юрысдыкцыю царквы, але падтрымліваць стабільнасць ва ўзаемадачыненнях цэркваў. Але ў актах сустракаецца шмат сведчанняў умяшання свецкай улады ў шлюбныя справы насельніцтва феадальнай Беларусі. Шлюб як адна з важных інстытуцый грамадства рэгуляваўся і свецкім заканадаўствам.

 

Шлюбныя дачыненні ў свецкім заканадаўстве

 

Першы агульназемскі Прывілей ад 20 лютага 1387 г. надае дочкам і ўдовам баярскага стану права свабоднага ўступлення ў шлюб. Гэтае права, падараванае вялікім князем, мела палітычную і эканамічную аснову. У Вялікім Княстве манарх традыцыйна быў уласнікам усёй дзяржаўнай тэрыторыі, таму асобнае феадальнае ўладанне разглядалася менавіта як уладанне (а не ўласнасць) на правах службы вялікаму князю. Манарх як найвышэйшы ўласнік рэгуляваў уладанні феадалаў шляхам надзялення іх зямельнымі ўладаннямі і перадачы апошніх па спадчыне. Так узнікла права вялікага князя праз шлюбы кантраляваць пазямельнае ўладанне феадалаў, паводле якога (права) ўдовы або дочкі фактычна пазбаўляліся феадальнага ўладання.

Асноўнай прычынай умяшання манарха ў інстытуцыю шлюбу было існаванне звычаю пераходу зямельных уладанняў, з якіх ішла вайсковая служба, у рукі дачок як спадкаемак. Атрыманне па Прывілеі 1387 г. права свабоднага злучэння ў шлюб, гэта значыць без дазволу і прымусу гаспадара, было сведчаннем пераходу часткі ўлады вялікага князя да шляхоцкага стану. У гэтым жа прывілеі замацавана імкненне найвышэйшай улады распаўсюдзіць у дзяржаве каталіцтва. У прыватнасці, указвалася, што правы і вольнасці, якія даруюцца, у тым ліку і права свабоднага ўступлення ў шлюб, распаўсюджваюцца толькі на каталікоў.

У Прывілеі ад 22 лютага 1387 г. падкрэслівалася, што дзеля пашырэння каталіцкай веры ў нашым гаспадарстве забараняюцца шлюбы каталікоў з праваслаўнымі да таго часу, пакуль праваслаўныя не прымуць каталіцтва. У выпадку парушэння гэтай забароны праваслаўнаму сужэнцу прызначалася фізічнае пакаранне, пасля чаго шлюб прызнаваўся сапраўдным. У далейшым інстытуцыя шлюбу для асобаў хрысціянскага веравызнання абедзвюх канфесій не зазнала якіх-небудзь імператыўна-забараняльных рэгламентацый і гэтая норма прывілею сталася нежыццяздольнай. Права свабоды на шлюб пацвярджалася ў Прывілеях 1447 і 1492 гг.

Пашырэнне рэгулявання шлюбных дачыненняў адзначаецца ў Статутах Вялікага Княства Літоўскага 1529, 1566, 1588 гг.

Першы Статут рэгуляваў абмежаваную колькасць шлюбных дачыненняў: пацвярджаў прынцып свабоды выхаду замуж, права жанчын на свабоднае волевыяўленне на шлюб незалежна ад стану (р. III, арт. 31) і ўскосна прызнаваў сапраўднасць нават чацвертага шлюбу (што супярэчыла пазіцыі царквы), бо дзеці ад яго прызнаваліся раўнапраўнымі спадчыннікамі бацькі (р. IV, арт. 14). Вызначаўся шлюбны ўзрост: для мужчын - 18 гадоў, для жанчын - 15.

Паводле Статута 1529 г. шлюб з нявольнікам або нявольніцай мог панізіць стан аднаго з сужэнцаў. У такім разе лічылася, што чалавек сам сябе аддаў у рабства, узяўшы шлюб з такой асобаю. Дзеці ад гэтага шлюбу прызнаваліся нявольнікамі. Такім чынам, шлюб з нявольнікам лічыўся такой жа крыніцай рабства, як палон, нараджэнне ад нявольных бацькоў, асуджэнне да смяротнай кары за злачынства і замена яе нявольніцтвам з просьбы асуджанага (р. I, арт. 13).

Другі Статут рэгуляваў шырэйшае кола шлюбных дачыненняў, у прыватнасці парадак злучэння ў шлюб. Развіваючы норму аб свабодным волевыяўленні на шлюб, Статут 1566 г. прадугледжваў суровыя санкцыі за прымус жанчыны да шлюбу: за "кгвалтовное взятие в жены" прызначалася смяротная кара (р. VIII, арт. 9). Але свабода волевыяўлення нявесты па-ранейшаму абмяжоўвалася згодай бацькоў і апекуноў (р. IV, арт. 11, 12; р. V, арт. 7, 8, 9, 31). Пры гэтым былі вызначаны маёмасныя санкцыі ў дачыненні да нявесты, якая выходзіла замуж без згоды бацькоў або апекуноў, - яна пазбаўлялася пасагу і страчвала права на спадчыну.

З аналізу актавых кніг судоў вынікае, што згода на шлюб асобаў, якія жэняцца, і іх бацькоў (апекуноў) мела важнае юрыдычнае значэнне. Пра гэта сведчаць лісты аб згодзе бацькоў на шлюб дачок, вяноўныя, дароўныя запісы, дзе папярэдне ўказвалася, што бакі бяруць шлюб з сваёй волі і згоды бацькоў [9, с. 27, 39, 254]. Але такіх запісаў ужо няма ў дакументах XVIII ст., што А.Лявіцкі лічыў прыкметай агульнапрызнанасці свабоды бакоў на шлюб [9, с. 15]. Паводле нашага меркавання, гэта можа сведчыць пра больш строгае размежаванне юрысдыкцыі свецкага і царкоўнага судоў.

Нягледзячы на зацвярджэнне прынцыпу свабоды волевыяўлення бакоў у свецкім заканадаўстве, у XVI ст. яшчэ адзначаліся выпадкі змовы шлюбу бацькамі малалетніх, што супярэчыла прынцыпу свабоды на шлюб. Такая шлюбная дамова на выпадак яе парушэння забяспечвалася значнай зарукай на карысць пацярпелага боку, якому пазней адмовілі ў гэтай змове, і вялікага князя. Часам такая дамова пацвярджалася царкоўным вянчаннем малалетніх [9, с. 5].

У выпадку парушэння змовы справа паступала ў свецкі суд, які мог вызваляць ад абавязкаў, што вынікалі са змовы, або прысуджаць заруку [9, с. 8, 11, 77-78]. Суд мог прымусіць выканаць дамову толькі ў частцы выплаты зарукі пацярпеламу боку і пакрыцця стратаў, панесеных на падрыхтоўку да вяселля. У астатнім прымусіць выканаць дамову было немагчыма, бо гэта было б парушэннем асноўнага прынцыпу шлюбу - свабоды волевыяўлення абодвух бакоў. Пацярпелы бок мог звяртацца проста да вялікага князя, які выдаваў "напамінальны ліст" з указаннем выканаць дамову або выплаціць заруку. Паводле матэрыялаў судоў можна зрабіць выснову, што вялікакняскія лісты не мелі характару абавязковага ўздзеяння, бо такія спрэчкі часта канчаліся замірэннем і згодай бакоў, якія ўступалі ў шлюб кожны па сваім выбары. Статут 1566 г. вызначыў аднолькавы шлюбны ўзрост для мужчын і жанчын - 15 гадоў (р. III, арт. 38).

Аналіз шлюбных дачыненняў, якія рэгуляваліся Статутам Вялікага Княства Літоўскага 1566 г., сведчыць, што да сярэдзіны XVI ст. пашырыліся правы суб'екта ва ўсіх цывільных узаемадачыненнях, у тым ліку і ў шлюбных. Свабоднае волевыяўленне асобаў, якія злучаюцца ў шлюб, - галоўны прынцып яго законнасці - захоўвалася даволі паслядоўна, што адлюстроўвала свецкае заканадаўства.

Статут Вялікага Княства 1588 г. яшчэ паўней рэгуляваў шлюбныя дачыненні. Упершыню свецкім заканадаўствам былі вызначаны галоўныя ўмовы сапраўднага шлюбу: адсутнасць кроўнай роднасці да чацвертага пакалення ўлучна і сваяцтва да трэцяга пакалення ўлучна (р. V, арт. 22). Пры незахаванні гэтых умоваў закону муж і жонка павінны быць неадкладна "разлучоны". Далейшыя санкцыі залежалі ад вінаватасці бакоў, якія ўзялі шлюб. Калі шлюб быў узяты ў роднасці, але бакі пра гэта не ведалі, то пасля яго скасавання да іх не ўжываліся маёмасныя ці іншыя санкцыі, а дзеці прызнаваліся законнымі і мелі права на спадчыну. Былыя муж і жонка маглі ажаніцца (выйсці замуж) з дазволу духоўнага суда.

Калі ж бакі ведалі пра сваю роднасць пры ўступленні ў шлюб, дык пасля яго анулявання кожны бок пазбаўляўся паловы сваёй уласнасці на карысць дзяржавы, дзеці ад шлюбу прызнаваліся бенкартамі (незаконнанароджанымі) і не атрымлівалі спадчыны. Другая палова маёмасці паступала ў пажыццёвае карыстанне кожнага з бакоў у выпадку, калі не было дзяцей ад першага законнага шлюбу. Калі такія дзеці былі, ім пераходзілі правы на распараджэнне маёмасцю, а бакі мелі права толькі на ўтрыманне і распараджэнне маёмасцю адпаведна іх грамадскаму становішчу. Пры гэтым мужчыны пазбаўляліся права займаць важныя дзяржаўныя пасады.

Акрамя названых асноўных палажэнняў трэці Статут замацаваў яшчэ адну ўмову сапраўднасці шлюбу - свабоду ад пэўнага становішча. Такім становішчам, якое не дапускае ўступлення ў шлюб, ёсць ужо існы шлюб (р. V, арт. 22). Строга ахоўваючы манагамнасць шлюбу, закон прадугледзеў, што за ўступленне ў другі шлюб пры вядомым існаванні першага караюцца смерцю абодва сужэнцы-парушальнікі (р. V, арт. 22). Тым сама дзяржава імкнулася замацаваць асноўныя прынцыпы шлюбна-сямейнага права, пазычаючы палажэнні кананічнага права ды іншых сістэм.

Статутам 1588 г. часткова ўрэгуляваныя таксама іншыя шлюбныя дачыненні, у тым ліку і свабоднае волевыяўленне бакоў на шлюб. З аналізу нормаў вынікае, што згода бацькоў або апекуноў была патрабаваннем, што ахоўвала інтарэсы нявесты, але не рэгулявала шлюбныя дачыненні. Гэты прынцып пацвярджаецца праўнай трактоўкай вынікаў уступлення ў шлюб без згоды бацькоў, дзе прадугледжваліся маёмасныя санкцыі да нявесты, але такі шлюб прызнаваўся сапраўдным і заставаўся ў моцы (р. V, арт. 8, 9). Права бацькоў або апекуноў даваць згоду на шлюб не магло тлумачыцца як права на прымус: у выпадку адмовы апекуноў (бацькоў) даць згоду нявеста, калі яна мела неабходны шлюбны ўзрост, магла звярнуцца па дазвол у дзяржаўныя органы. Права нявесты на зварот да дзяржавы дзеля абароны сваіх інтарэсаў замацавана ў законе ў сувязі з тым, што забарона апекуноў на шлюб часта выкарыстоўвалася імі з карыслівымі мэтамі прадаўжэння апекі ды інш. (р. V, арт. 9). Такім чынам, інстытуцыя бацькоўскай улады (або тая, што замяняла яе) разглядалася ў праве як інстытуцыя, што ахоўвала інтарэсы дзяцей.

Неабходна падкрэсліць, што Статуты Вялікага Княства Літоўскага 1529, 1566, 1588 гг. змяшчалі толькі асноўныя прынцыпы, нормы шлюбнага права, у астатнім адсылаючы да рэгулявання кананічным (царкоўным) заканадаўствам. У сувязі з тым што ў дачыненні да шлюбу дзеяздольнасць вызначалася шлюбным узростам, Статуты замацавалі гэты важны момант наступным чынам: Статут 1529 г. вызначыў 15 гадоў для дзяўчыны і 18 гадоў для юнака (р. I, арт. 18), Статут 1566 г. - 15 гадоў для асобаў абодвух полаў (р. III, арт. 38), Статут 1588 г. - 13 гадоў для дзяўчыны і 18 гадоў для юнака (р. VI, арт. 1).

З выкладзенага вынікае, што свецкае заканадаўства трымалася царкоўнага падыходу да шлюбу, пазычаючы нормы кананічнага права і перадаючы рэгуляванне шлюбных дачыненняў царкоўнаму суду (Статут 1588, р. V, арт. 20). Але багаты матэрыял судовай практыкі не дазваляе зрабіць адназначную выснову па гэтым пытанні.

Паводле кананічнага права абрад царкоўнага вянчання лічыўся асноўным і сімвалізаваў падзею шлюбу. Практыка сведчыць, што царкоўнае вянчанне праводзілася задоўга да вяселля, адначасова са змовінамі і заручынамі [9, с. 95, 211]. Тым сама яно прыраўноўвалася да дамовы, забяспечанай грашовай зарукай. Змовіны мелі вырашальнае значэнне для шлюбу і фармавання матэрыяльнай асновы сям'і. На практыцы юрыдычна значнымі прызнаваліся дзве падзеі: змовіны і вяселле, якія ў сапраўднасці мелі функцыі падрыхтоўкі і злучэння ў шлюб, надання яму публічнасці, рэлігійнага асвячэння шлюбу праз розныя рытуалы з "скокамі, гудзеннем, плясканнем" ды іншымі паганскімі дзеяннямі. З судовых матэрыялаў вынікае, што пры злучэнні ў шлюб не заўсёды высвятлялася наяўнасць адной з галоўных перашкод да шлюбу паводле кананічнага права - духоўнай роднасці [9, с. 102].

Такім чынам, заканадаўству, якое замацоўвала царкоўны падыход да шлюбу, пярэчыла практыка, што расцэньвалася дзяржавай як правамерная. Як адзначыў А.Лявіцкі, "несумнеўны абавязак народных абрадаў і іх юрыдычная сіла прызнаваліся ўсімі класамі тагачаснага грамадства, і з гэтым фактам вымушана было да вядомай ступені лічыцца і дзяржаўнае права, якое ўвогуле падзяляла царкоўны погляд на шлюб" [9, с. 34]. Гэтым тлумачыцца прызнанне нявенчанага шлюбу сапраўдным насуперак закону, які лічыў такі шлюб незаконным, а дзяцей ад яго бенкартамі з усімі адпаведнымі вынікамі. Гэтакія нормы змяшчалі Статут 1529 г. (р. III, арт. 12) і Статут 1588 г. (р. III, арт. 8; р. XI, арт. 27.) Тым часам норма пра даказванне шляхоцтва не патрабавала наяўнасці пасведчання царкоўнага шлюбу бацькоў (Статут 1529, р. III, арт. 11, 12; Статут 1588, р. III, арт. 19). У сярэдзіне XVI ст. каталіцкая царква на Трыдэнцкім саборы 1561-1563 гг. пастанавіла ўвесці метрыкі рэгістрацыі нараджэння. Гэтая акалічнасць павінна была ўсталяваць залежнасць паміж вянчаннем у царкве, законнасцю шлюбу і законным паходжаннем дзяцей, каб нормы кананічнага шлюбнага права дзейнічалі ў грамадстве без выняткаў. Як вынікае з актаў, існавала супярэчнасць паміж імкненнем свецкай (і царкоўнай) улады ўвесці выкананне кананічных правіл у шлюбе і відавочным ігнараваннем з боку грамадства царкоўных законаў. Можна пагадзіцца з А.Лявіцкім у тым, што "шлюб у вачах грамадства шанаваўся як законны і без царкоўнага вянчання, але, бадай, не магло быць наадварот. Зразумела, што гаворка можа ісці не пра перамогу царкоўнага погляду над народным, а толькі пра пэўны кампраміс паміж імі" [9, с. 38].

 

Пытанні спынення шлюбу ў кананічным і свецкім праве

 

Прычыны спынення шлюбу паводле кананічнага (царкоўнага) права

 

Спыненне шлюбу рэгулявалася як кананічным, так і свецкім правам. Паводле кананічнага права шлюб спыняўся з наступных прычын: 1) фізічнай смерці аднаго ці абодвух сужэнцаў, 2) прызнання шлюбу несапраўдным, 3) скасавання шлюбу.

Шлюб прызнаваўся несапраўдным пры раскрыцці факта, што ў момант уступлення ў шлюб існавалі вызначаныя законам перашкоды. Гэтыя акалічнасці падрабязна разгледжаны вышэй пры апісанні ўмоваў уступлення ў шлюб.

Скасаванне шлюбу праваслаўнай царквой дапускалася толькі ў сувязі з строга вызначанымі прычынамі. Каталіцкая царква наагул не прызнавала самой ідэі скасавання шлюбу, але павялічвала колькасць перашкод да яго, незахаванне якіх вяло да прызнання шлюбу несапраўдным.

У практыцы царквы існаваў звычай, згодна з якім кожны святар мог даць мужу або жонцы "разводны" ліст. Падставамі скасавання шлюбу былі: 1) пералюб, 2) няздольнасць да сужэнцкага жыцця, 3) адсутнасць без вестак мужа (жонкі), 4) судовы прыгавор, паводле якога асоба абвяшчалася дзяржаўным злачынцам, або вываланцам, 5) выбранне епіскапам, 6) двухбаковае жаданне мужа і жонкі ўступіць у манаства, 7) удзел у сакраменце хрышчэння (і на гэтай падставе ўстанаўленне духоўнай роднасці), 8) нежаданне мужа ці жонкі - нехрысціян жыць у шлюбе з асобай, якая прыняла хрысціянства, і наадварот.

З палажэнняў Эвангелля ад Мацвея вынікае магчымасць скасавання шлюбу пры жыцці мужа і жонкі ў сэнсе разлучэння (сепарацыі), гэта значыць "адлучэння ад стала і ложа", без права ўступлення ў новы шлюб. Разлучэнне дапускалася з наступных прычын: пералюб, замах на жыццё сужэнца, інфекцыйная хвароба, згода бакоў на ўступленне ў манаства, нежаданне сужэнца жыць з асобай нехрысціянскага веравызнання, аднабаковае жаданне яго ўступіць у манаства з прычыны папскага дыспенза [40, s. 294-297, can. 1118-1127]. Сепарацыя атрымала развіццё ў праве заходняй царквы, якая прызнавала непарыўнасць шлюбу.

Інстытуцыя скасавання шлюбу шырока ўжывалася ў праве ўсходняй царквы, у сувязі з чым была дастаткова развітая.

Асноўнай падставай да скасавання шлюбу паводле Кормчай і канона ўсёй усходняй царквы прызнаваўся пералюб [25, 44, с. 52]. Царкоўная практыка па-рознаму вызначала пералюб мужа і жонкі. Муж лічыўся пералюбнікам толькі тады, калі меў інтымную сувязь з замужняй жанчынай ці ўступаў у новы шлюб, не скасаваўшы папярэдняга. Жонка прызнавалася пералюбніцай у кожным выпадку ўступлення ў сувязь з мужчынам незалежна ад таго, жанаты ён ці не. Такім чынам, права патрабаваць вернасці ў шлюбе належала ў асноўным мужчыну. Муж юрыдычна быў вінаваты не перад сваёй жонкай, а перад іншым мужам. Сувязь жанатага мужчыны з незамужняй жанчынай магла асуджацца толькі з гледзішча маралі. Пры пералюбстве жонкі муж не толькі меў права, але і павінны быў скасаваць шлюб, бо пералюб лічыўся публічным злачынствам, права на пераслед і пакаранне за якое належала публічнай уладзе.

Каб скасаваць шлюб з прычыны пералюбу аднаго з сужэнцаў, неабходна была наяўнасць некалькіх умоваў: даказанасць факта пералюбства, свядомае ўчыненне яго, знаходжанне пералюбніка ў шлюбе. Акрамя таго, пералюб не мог быць падставай для скасавання шлюбу, калі: 1) спазывальнік сам вінаваты ў пералюбстве, 2) спазывальнік прабачыў вінаватаму боку, 3) прапушчаны працэсуальныя тэрміны (шэсць месяцаў). Гэтыя ўмовы не перайшлі ў Кормчую, але выкарыстоўваліся ў Беларусі царквой (Загоровский, 1884, с. 95-96).

Прыналежнасць да розных веравызнанняў была адной з падставаў для скасавання шлюбу. Але гэтая падстава, відаць, часта ігнаравалася. Пра гэта сведчыць акруговая вялікакняская грамата за 7 снежня 1548 г. аб забароне ўступаць у шлюб і сужыцце з іншаверцамі: "...многие невесты мужов своих опускаючы свои воли вживають, а не в законе мешкають, и, будучи хрестьянки, с жидами, с турки и татары живуть" [16, с. 20-21].

Падставай да скасавання шлюбу, але не прычынай гэтага, як лічыў А.Загароўскі (Загоровский, 1884, с. 136), была дзяржаўная здрада. У Беларусі гэтая падстава, верагодна, была дзейнай, бо ўсе тры Статуты гавораць пра жонку здрадніка і вываланца як пра ўдаву, а пра дзяцей - як пра сіротаў (Статут 1588, р. II, арт. 5).

Пры няздольнасці да сужэнцкага жыцця, як адзначана ў Кормчай, "скасоўваецца шлюб з прычыны неабходнай і разумнай" (46, р. II; 2, арк. 71 адг.). Права на скасаванне шлюбу ў дадзеным выпадку давалася жонкам, калі з моманту жаніцьбы прайшло не менш за тры гады. Пра тое, што гэтая падстава ўлічвалася ў гарадах Беларусі, сведчаць судовыя кнігі магістратаў [11, с. 473-474; 13, с. 191, 211].

Адсутнасць без вестак аднаго з сужэнцаў - падстава да скасавання шлюбу пры верагоднасці дапушчэння пра яго смерць (Кормчая, 44, р. II, арк. 42 адг.). Ёю шырока карысталіся ў Княстве [6, с. 316-317]. Блізкая да названай яшчэ адна падстава - узяцце ў палон [12, с. 193].

Хвароба сужэнца была падставай для скасавання шлюбу ў асаблівых выпадках. Яна прызнавалася як усходняй, так і заходняй царквой і хоць не ўвайшла ў Кормчую, але прадугледжвалася Статутам Яраслава. А.Загароўскі меркаваў, што скасаванне шлюбу з прычыны хваробы магчыма было толькі пры ўзаемнай згодзе бакоў.

Шматслоўная рэдакцыя Статута Яраслава змяшчала "кодэкс скасаванняў шлюбу" [39, с. 192]. Асобны раздзел прысвечаны прычынам, якія не маглі быць падставай для скасавання шлюбу, што звязана не толькі з умацаваннем інстытуцыі шлюбу, але і з маральным вучэннем царквы.

Царкоўная мараль у XVI ст. па-ранейшаму ў асобных момантах разыходзілася з традыцыямі і звычаямі грамадства. Пра гэта дастаткова пераканаўча сведчаць практыка, акты земскіх, гродскіх і магістрацкіх судоў.

 

Свецкі закон і скасаванне шлюбу

 

У свецкім заканадаўстве дачыненні аб скасаванні шлюбу рэгуляваліся Статутамі Вялікага Княства. Статут 1588 г. упершыню рэгуляваў шлюбна-сямейныя дачыненні пры скасаванні шлюбу мужам і жонкай, тым часам як папярэдні Статут толькі згадваў пра скасаванне шлюбу як форму яго спынення. У артыкуле 22 раздзела V трэцяга Статута змяшчалася не адна, а мноства нормаў аб скасаванні шлюбу. Гэты артыкул, заснаваны на нормах кананічнага (царкоўнага) права, па сутнасці паўтарае іх у частцы гіпотэзы і дыспазіцыі, але дапаўняе ў частцы санкцыі. Пры гэтым асноўная ідэя царквы пра тое, што шлюб непарыўны, святы і вечны, пацвярджалася прычынамі скасавання шлюбу - толькі ў тым выпадку, калі шлюб узяты з парушэннем божых і царкоўных законаў, узнаўленне справядлівасці патрабуе скасавання яго як незаконнага. Таму паводле свецкага заканадаўства скасаванне шлюбу як несапраўднага прадугледжвалася найперш у тым разе, калі бралі шлюб асобы, што знаходзіліся ў блізкіх ступенях роднасці, гэта значыць былі кроўнымі. Калі сужэнцы ведалі пра гэтую роднасць, то дзеці ад такога шлюбу лічыліся бенкартамі. Акрамя таго, ужываліся суровыя маёмасныя санкцыі.

Калі ж наўмыснасць бакоў не была даказаная, гэта значыць калі муж і жонка ажаніліся, не ведаючы пра роднасць, шлюб скасоўваўся, але іншыя санкцыі не выкарыстоўваліся. Гэтыя асобы маглі ўступаць у новыя шлюбы з дазволу духоўнага суда.

Несапраўдным прызнаваўся шлюб пры існаванні ранейшага шлюбу. Мужчына, які ўступіў у новы шлюб пры наяўнасці законнай (венчанай) жонкі, караўся смерцю. У выпадку, калі яго другой жонцы было вядома пра існаванне першага шлюбу, яе чакала такое ж пакаранне. Відавочна, што гэтыя палажэнні Статута запазычаны з кананічнага права, прааналізаванага раней, а таксама з германскіх сістэмаў ("Караліны").

Статут 1588 г. адлюстраваў прыярытэт свецкага суда, удакладніўшы кампетэнцыю духоўнага і свецкага судоў пры вызначэнні наступстваў скасавання шлюбу. Духоўны суд выносіў толькі пастанову аб скасаванні шлюбу і тлумачыў прычыны яго ў паведамленні свецкаму суду. Свецкія суды (земскі або гродскі) таго павета, дзе знаходзілася вяноўная маёмасць жонкі, вызначалі маёмасныя вынікі скасавання шлюбу (р. V, арт. 22).

Трэба адзначыць, што пры скасаванні шлюбу, як і пры ўступленні ў яго, шырока карысталіся звычаёвым правам. Таму найбольш распаўсюджаным у Беларусі было скасаванне шлюбу без падставаў, паводле ўзаемнай згоды, абумоўленай поглядам на шлюб як на свабодную дамову. Гэтая з'ява згадана ў Статуце Яраслава як непажаданая, бо абкладалася штрафам (арт. 18). Але яна існавала і ў XVI ст., пра што сведчаць шматлікія судовыя справы, а таксама сцверджанні даследнікаў. А.Лявіцкі прыйшоў да высновы, што "...у палове XVI ст. мы знаходзім добра захаваную практыку скасаванняў шлюбаў, якая шмат у чым была рашуча нязгодная з кананічнымі пастановамі і ... дзяржаўным кодэксам і, аднак, прызнавалася мясцовай уладай, не толькі свецкай, але і духоўнай" (Левицкий, 1880, с. 559). Такое стаўленне да царкоўных канонаў, прыярытэт свабоды выбару для абодвух бакоў і адсутнасць прымусу з боку бацькоўскай улады, а таксама раўнапраўе мужа і жонкі даследнік лічыў разумнымі. Пры скасаванні шлюбу паводле згоды выяўлялася незалежнае становішча мужа і жонкі, права на новы шлюб: "...як мы па сваёй добрай волі сышліся, так і разышліся, за што адзін да аднаго на вечныя часы не будзем мець прэтэнзій" [5, с. 358]. Гэтыя палажэнні атрыманы ў спадчыну ад звычаёвага права і прызнаваліся афіцыйнай уладай.

А.Загароўскі разглядаў такую асаблівасць пры скасаванні шлюбу на тэрыторыі Вялікага Княства як адзін з рэліктаў старасвецкага жыцця і сведчанне больш незалежнага ў параўнанні з Маскоўскай дзяржавай грамадскага і юрыдычнага становішча жанчыны (Загоровский, 1884, с. 197).

На нашу думку, менавіта паўніня правоў жанчыны ў Беларусі была асновай роўнасці яе з мужам, таму і скасаванне шлюбу грунтавалася на ўзаемнай згодзе. Несумнеўна, становішча жанчыны мела вызначальны ўплыў на працэс скасавання шлюбу, як і на ўсе інстытуцыі шлюбу і сям'і. Нельга не пагадзіцца з А.Лявіцкім у наступным: "Кажучы пра сямейны побыт у нейкім грамадстве, немагчыма абысці пытанне пра становішча жанчыны ў гэтым грамадстве, таму што абедзве гэтыя з'явы, без сумневу, знаходзяцца ў шчыльнай прычыннай сувязі, прычым першая, як мне здаецца, заўсёды абумоўліваецца апошняй" (Левицкий, 1909, с. 111). Паўнапраўе жанчыны мела перадусім маёмасны аспект: гарантаванае маёмаснае забеспячэнне і пэўнае права на атрыманне нерухомай маёмасці ў спадчыну.

Царкоўнае права ўсходняй і кананічнае права заходняй царквы прадугледжвалі розныя наступствы скасавання шлюбу. Праваслаўным дазвалялася ўступаць у новы шлюб, калі не было ўстаноўленай судом віны мужа (жонкі) або спецыяльнай царкоўнай пастановы. Заходняя царква не дапускала такой магчымасці. Уступленне ў шлюб дазвалялася ў пэўных выпадках пры ўмове прызнання папярэдняга шлюбу несапраўдным. Але адзінага дастасавання гэтых правілаў не было. Так, напрыклад, нягледзячы на тое што шлюб князя Курбскага і княгіні Гальшанскай быў прызнаны скасаваным, духоўны суд забараніў ім уступаць у наступны шлюб [16, с. 227-230].

Пры скасаванні шлюбу паводле ўзаемнай згоды бакоў падкрэслівалася ў пісьмовай згодзе менавіта тая акалічнасць, што яны могуць па сваёй волі ўступаць у наступны шлюб ("дазвалялі" адзін аднаму).

Апрача таго, існавала праблема ўзнаўлення скасаванага шлюбу, цесна звязаная з прычынай скасавання: калі шлюб скасаваны па віне аднаго з сужэнцаў, то ў залежнасці ад віны развязвалася пытанне пра ўзнаўленне шлюбу.

Праваслаўная царква дазваляла ўзнаўленне шлюбу, калі яго скасаванне не мела вынікам царкоўнае пакаранне (пры няздольнасці да сужэнцкага жыцця, вяртанні без вестак адсутнага). Але не дапускалася ўзнаўленне шлюбу пры скасаванні яго з прычыны пастрыжэння мужа або жонкі ў манахі ці прыняцця мужам хіратаніі.

Маёмасныя вынікі скасавання шлюбу таксама былі звязаныя з вінаватасцю або невінаватасцю бакоў пры скасаванні шлюбу і рэгуляваліся свецкім правам. Калі быў вінаваты муж, ён страчваў сваю маёмасць, запісаную ў вена жонцы. Але калі ад шлюбу былі дзеці, то гэтая маёмасць пераходзіла ў іх уласнасць, а жонка валодала і карысталася ёю да паўналецця дзяцей [37, р. V, арт. 20, 22].

Калі ў скасаванні шлюбу вінаватая жонка, дык яна страчвала права на свой пасаг і на маёмаснае забеспячэнне мужа - вена. Пры наяўнасці ад шлюбу дзяцей права ўласнасці на гэтую маёмасць пераходзіла да іх, а муж толькі валодаў і карыстаўся ёю да іх паўналецця. У выпадку адсутнасці ў вінаватай жонкі пасагу або вена яна страчвала чвэрць усялякай сваёй маёмасці. І тут захоўваўся прынцып: уласнікі - дзеці.

Пры скасаванні шлюбу з прычыны пералюбства апрача маёмасных санкцый былі прадугледжаныя смяротная кара, эпітым'я ды іншыя свецкія і царкоўныя пакаранні [37, р. XIV, арт. 29, 30]. У Кормчай прадугледжаны штрафы за скасаванне шлюбаў, узятых без законных падставаў [25, 44, 4, II, арк. 42 адв.].

Калі шлюб быў скасаваны без прызнання віны мужа і жонкі, дык ніхто з бакоў не нёс маёмасных страт, як і пры несапраўднасці шлюбу [37, р. V, арт. 20]. Аснову такіх узаемных разлікаў складалі маёмасныя дачыненні сужэнцаў у сям'і, умовы фармавання сямейнага фонду. Да таго ж А.Загароўскі лічыў, што жанчына паводле звычаю ў Вялікім Княстве Літоўскім атрымлівала яшчэ нейкую грашовую суму, не вызначаную законам, пэўнае забеспячэнне незалежна ад яе вінаватасці (Загоровский, 1884, с. 237), што пацвярджаецца практыкай [5, с. 234].

Лёс дзяцей пасля скасавання шлюбу вырашаўся па ўзаемнай згодзе сужэнцаў, пра што сведчаць акты свецкіх судоў. Яны, відаць, не маглі ахапіць усю сферу дачыненняў пры скасаванні шлюбу, калі ўзнікала спрэчка паміж бакамі. Таму нельга ўпэўнена сцвярджаць, што лёс дзяцей заўсёды вырашаўся па ўзаемнай згодзе бацькоў. Паводле традыцый кананічнага (царкоўнага) права дзеці перадаваліся невінаватаму боку, прычым маці - пад умовай, што яна не выйдзе замуж другі раз. Выдаткі па ўтрыманні дзяцей мусіў несці бацька, а пры адсутнасці ў яго сродкаў - маці.

Уяўляецца спрэчным меркаванне А.Загароўскага пра тое, што ў Вялікім Княстве да Любінскай вуніі 1569 г. не існавала супольнай сямейнай маёмасці, што тут панавалі "агульнарускія" пастановы пра асобнасць маёмасці мужа і жонкі, а затым нібыта адбылося запазычанне польскіх інстытуцый: пасагу, вена, выправы, вянца дзявочага (Загоровский, 1884, с. 235). Як сведчыць аналіз праўных актаў дастатутавага перыяду, гэтыя інстытуцыі складваліся паступова і не ўплывалі на характар уласнасці мужа і жонкі, якая па-ранейшаму заставалася раздзельнай, з выняткам асобных момантаў, але ўладанне і карыстанне мужа і жонкі былі супольныя. Акрамя таго, жанчына ў феадальнай Беларусі мела права атрымліваць у спадчыну пэўную частку маёмасці сваіх мужоў [37, р. V, арт. 2]. Менавіта гэтакая гарантыя раўнапраўя жанчын і вызначала маёмасныя ўзаемадачыненні мужа і жонкі пры ўступленні ў шлюб і яго скасаванні.

Такім чынам, рэгуляванне шлюбных дачыненняў звычаёвым, кананічным (царкоўным) і свецкім правам мела агульную тэндэнцыю да рэгламентацыі ўсіх стадый гэтых дачыненняў, імкнення ажыццявіць іх у законнай форме. Пад законнай формай звычаёвае і царкоўнае права разумелі розныя віды абрадаў.

Практыка сведчыць, што, нягледзячы на такую магутную інстытуцыю сярэднявечнага грамадства, як царква, яе імкненне ўсталяваць прыярытэт над інстытуцыяй шлюбу, старадаўныя традыцыі і звычаі змаглі процістаяць царкоўнаму ўплыву да сярэдзіны XVI ст.

Хоць патрабаванні абедзвюх цэркваў былі строгія, як праваслаўныя, так і каталікі не заўсёды карысталіся паслугамі царквы для надання шлюбу фармальнай законнасці, што адлюстроўваюць акты судоў і нормы Статутаў. Дзяржаўнае заканадаўства актыўна падтрымлівала працэс хрысціянізацыі шлюбных дачыненняў, пра гэта сведчыць запазычванне Статутам 1588 г. нормаў кананічнага права. Аднак дзяржаўныя органы, службовыя асобы, як вынікае з судовай практыкі, не заўсёды былі паслядоўнымі выканаўцамі апошніх. З гэтай прычыны ўзнікла супярэчнасць паміж царквой і грамадствам, якая афіцыйна развязалася на карысць царквы, але на самой справе звычаёвае права па-ранейшаму ўжывалася актыўна, рэгулюючы значную частку дачыненняў.

У дадзеным выпадку звычаёвае права выконвала, паводле афіцыйнай версіі, ролю субсідыярнай крыніцы права, але ім карысталіся не тады, калі кананічнае мела прагалы, а тады, калі апошняе супярэчыла традыцыйнаму светапогляду грамадства.

З даследвання шлюбнага заканадаўства відавочна, што шлюбныя дачыненні ёсць падставай узнікнення стасункаў роднасці і сваяцтва. На юрыдычным значэнні роднасці і сваяцтва грунтаваліся нормы Статутаў, царкоўнага і магдэбургскага права, што рэгулявалі шлюбна-сямейныя асабістыя і маёмасныя дачыненні.

Як адзначана вышэй, інстытуцыі роднасці і сваяцтва мелі прынцыповае значэнне пры ўступленні ў шлюб. На аснове роднасці ўзнік і існаваў станавы статус шляхоцтва - асноватворная інстытуцыя феадальнага грамадства (Статут 1588, р. III, арт. 19, 20, 21, 24, 28; р. XII, арт. 7). З роднасці ўзнікала і рэгулявалася мноства праўных дачыненняў па спадчыне, матэрыяльным забеспячэнні жанчыны, апецы, матэрыяльным пакрыцці шкоды (навязцы і галоўшчыне).

Аднак ніводны з агульназемскіх прывілеяў і Статутаў не змяшчаў нормы, што вызначала б ступені роднасці. Роднасць і сваяцтва як падставы правоў і абавязкаў згадваліся ў тых нормах Статута 1588 г., якія мелі характар рэцэпцыі. Найперш гэта новая норма, пазычаная з іншых крыніц права, аб забароненых ступенях уступлення ў шлюб (р. V, арт. 22) і апецы (р. IV, арт. 2, 4, 11). У іншых нормах упаміналіся такія родныя, як бацькі (р. IV, арт. 72; р. V, арт. 8, р. XI, арт. 44; р. IV, арт. 49), нашчадкі (р. V, арт. 72), блізкія (р. V, арт. 11), браты, вуі, стрыі - дзядзькі па бацьку, маці (р. V, арт. 9), кроўныя (р. V, арт. 21); бенкарты (р. III, арт. 28; р. XIV, арт. 32) і г.д.

Такая з'ява, мяркуецца, сведчыць пра тое, што інстытуцыя ступеняў роднасці, якая адсутнічала ў земскім праве (вельмі неабходная пры спадкаванні ды іншых дачыненнях), дапаўнялася ў старажытны час звычаёвым правам, пазней - кананічным і магдэбургскім. У працы Б.Граіцкага "Porzadek" ёсць радзел аб ступенях роднасці, а ў "Tytuly" змешчана табліца Эйхлера аб чарговасці родных на спадчыну [41; 42, s. 191-236]. Такім чынам, гэтая неабходная інстытуцыя магла пазычацца з іншых сістэм права, што было натуральнай з'явай для юрыспрудэнцыі XVI ст.

Зроблены аналіз дазваляе зрабіць выснову, што шлюбна-сямейныя дачыненні на аснове інстытуцый роднасці і сваяцтва мелі вынікам узнікненне мноства інстытуцый прыватнага земскага права: пасагу, вена, спадкаемства, апекі ды інш.

 

Раздзел ІV. Праўнае рэгуляванне маёмасных дачыненняў у сям'і

 

Пасаг як маёмаснае забеспячэнне правоў жанчыны

 

Новы ровень таварна-грашовых дачыненняў у XVI ст., фармаванне раннебуржуазных формаў уласнасці, павелічэнне сферы праўнага рэгулявання шляхам пагадненняў і дамоваў і ў выніку пашырэнне суб'ектыўных правоў былі тымі аб'ектыўнымі фактарамі, што спрычыніліся да эвалюцыі цывільна-праўных дачыненняў у Вялікім Княстве Літоўскім. Адначасова развіццё праўнай сістэмы дзяржавы дазволіла вылучыць сферу цывільна-праўных дачыненняў у асобную інстытуцыю.

У інстытуцыі сям'і як адной з найважнейшых для існавання грамадства і дзяржавы арганічна ўзаемазвязаны асабістыя і маёмасныя правадачыненні. Даследванне праблем шлюбу і сям'і патрабуе разгляду інстытуцый, што фармуюць матэрыяльную аснову сям'і: пасагу і вена, якія ў сваю чаргу цесна звязаныя з правам спадкаемства і апекай. Вядомы гісторык права XIX ст. В.Спасовіч адзначаў іх натуральную ўзаемасувязь: "Шлюб, пасаг і вена - інстытуцыі сямейнага права, але аддзяліць іх ад інстытуцый спадчыннага права без відавочнай шкоды сэнсу і яснасці... немагчыма" (Спасович, 1857, с. 168).

Адна з галоўных інстытуцый фармавання матэрыяльнага забеспячэння сям'і - інстытуцыя пасагу. На маёмасныя правы сужэнцаў уплывала найперш рэгуляванне правадачыненняў па пасагу.

Канцэпцыя пасагу, які гарантаваў маёмасныя інтарэсы жонкі, палягала ў тым, што на час шлюбу маёмасць, што складае пасаг, паступала ў карыстанне сям'і. У выпадку спынення шлюбу з прычыны смерці жонкі спадчына на пасаг належала дзецям, а пры іх адсутнасці ён вяртаўся асобам, якія забяспечвалі пасаг (бацькам, родным).

Інстытуцыя пасагу ў дастатутавы перыяд практычна не рэгулявалася заканадаўчымі актамі, таму што, верагодна, стабільна рэгламентавалася звычаёвым правам. Тым не менш прыгадванне пасагу прысутнічае ў прывілеях пры рэгуляванні дачыненняў па спадчыне, забеспячэнні ўдавы, уступленні ў шлюб, размежаванні маёмасці мужа і жонкі. У прывілеях згадваецца пасаг, што вызначаецца рознымі тэрмінамі - "вена", "забеспячэнне", "пасаг" (Прывілей 1447 г., Судзебнік Казіміра 1468 г., Кіеўскі прывілей 1494 г., Бельскі прывілей 1501 г.) [15, с. 73-74, № 61; с. 80, № 67; с. 144-146, № 120; с. 223-226, № 189].

У дастатутавы перыяд у Беларусі існаваў звычай, паводле якога пасаг не меў дакладнага памеру, а вызначаўся, як правіла, бацькамі, братамі або блізкімі нявесты. Спасылаючыся на дакументы, М.Любаўскі адзначаў, што ў дастатутавы перыяд у актах прыгадваўся розны пасаг: 100 грыўняў для дачок паноў, а баяры і зямяне - шляхта давалі пасаг 20, 30 або 60 грыўняў [15, с. 17].

У Статутах 1529, 1566, 1588 гг. інстытуцыя пасагу была падрабязна распрацавана, дэталізаваны дачыненні па пасагу, вызначана фіксаваная частка пасагу паводле закону.

Асаблівая ўвага да пасагу і яго правільнага юрыдычнага афармлення звязана не толькі з тым, што ён гарантаваў матэрыяльнае забеспячэнне жанчыны і яе дзяцей, але і з тым, што ён меў істотнае значэнне пры спадкаванні і спагнанні галоўшчыны - матэрыяльнай кампенсацыі за забітага блізкага. Пры пакліканні да спадчыны і спагнанні галоўшчыны не ўлічваліся дочкі і сёстры, якія атрымлівалі пасаг раней.

Пасаг (маёмасць для дачкі-нявесты) у Статутах вызначаўся тэрмінамі пасаг, выправа, унясенне. М.Любаўскі лічыў, што ў першай палове XVI ст. тэрміналогія азначэння гэтай сямейнай маёмасці яшчэ не была дакладнай (Любавский, 1892, с. 573-574). Летувіская даследніца І.Валіканітэ лічыць усе пазначаныя тэрміны сінонімамі, якія ў першай палове XVI ст. ужываліся адвольна, залежна ад месца суб'екта ў адпаведных стасунках: для бацькоў, якія выдавалі дачку замуж, гэтая маёмасць лічылася выправай, для нявесты - пасагам, для мужа - унясеннем [26, с. LXXVIII]. Адзначаючы рацыянальнасць такога падыходу, неабходна звярнуцца да тэкстаў Статутаў, прааналізаваць, які сэнс у гэтую тэрміналогію ўкладаў заканадаўца. З заканадаўства вынікае, што кожны тэрмін меў сваё спецыяльнае значэнне [37, р. V, арт. 1-4]. Пад пасагам у вузкім сэнсе мелася на ўвазе маёмасць дачцэ ў выглядзе грошай, золата, срэбра, каштоўнасцяў. Пад выправай разумелася ўласнасць у выглядзе рухомай маёмасці гаспадарча-бытавога прызначэння, падобна да германскай герады [26, с. 165-166, № 223]. Унясенне - гэта сума пасагу і выправы. Пры вызначэнні вена кошт пасагу ацэньваўся ўдвая ("савіта"), складваўся з коштам выправы, а затым на гэтую суму афармлялася вена, але не больш чым на трэць нерухомай маёмасці мужа. У Статуце 1529 г. працэс афармлення пасагу і вена не знайшоў яшчэ дэталёвага адлюстравання. Пасаг звычайна вызначаўся бацькамі паводле іх меркавання. Закон не абмяжоўваў іх у гэтым, але ў выпадку смерці бацькоў дочкі мелі права на пасаг паводле закону (Статут 1529, р. IV, арт. 7). Калі адна з дачок атрымала пасаг пры жыцці бацькоў, дык і астатнія дочкі павінны былі атрымаць такі ж, калі іншае не ўказана ў тэстаменце. Калі бацькі не далі пасагу дочкам пры жыцці і не пакінулі распараджэнняў на выпадак смерці, дык дочкі атрымлівалі на пасаг чвэрць маёмасці бацькі незалежна ад колькасці дачок. Гэтая частка ацэньвалася і выдавалася грашамі [2, с. 207-216, № 91].

У выпадку, калі дачка выходзіла замуж пры жыцці бацькі, ён павінны быў патрабаваць ад зяця забеспячэння пасагу ў выглядзе афармлення вена [35, р. IV, арт. 8].

Асновы інстытуцыі сямейнага права, закладзеныя ў першым Статуце, засталіся нязменнымі па сваёй сутнасці ў Статутах 1566 і 1588 гг., але развіваліся далей паводле формы і кола рэгулявання правадачыненняў.

Статут 1566 г. пашырыў паняцце пасагу. Замацоўваючы, як і раней, парадак забеспячэння пасагу на траціну (1/3) нерухомай маёмасці мужа, Статут прадугледжваў выпадак, калі гэтая траціна не будзе адпавядаць суме пасагу. У такім разе прызнавалася правамернай купля бацькам нявесты маёнтка ва ўласнасць дачкі. Пры гэтым прадугледжвалася супольнае карыстанне маёнткам пры жыцці мужа і жонкі, але пасля смерці мужа ён заставаўся ўласнасцю жонкі (р. V, арт. 1, 2). Названы Статут рэгламентаваў далейшы лёс пасагу: у выпадку, калі ад шлюбу не было дзяцей і жонка не завяшчала нікому свайго ўнясення, апошняе вярталася ў дом, з якога яна выходзіла замуж (р. V, арт. 1, 4).

Статут 1566 г. адрозна ад Статута 1529 г. падрабязна разглядаў складовыя часткі пасагу - уласна пасаг і выправу, а таксама атрыманне сумы вена шляхам падвойнай ацэнкі пасагу (г.зн. пасаг плюс прывенак) (p. V, арт. 2). Але прынцып вылучэння пасагу той жа, што і паводле Статута 1529 г.: калі не прадугледжана іншае, то чвэрць бацькоўскай маёмасці паступае ў пасаг дочкам. Статут 1566 г. падрабязней рэгуляваў парадак вылучэння пасагу братамі, іпатэку сясцёр на гэтую маёмасць да моманту выдачы пасагу. Прызнана магчымым выдаваць пасаг з чвэрці нерухомай маёмасці або самую чвэрць. Брат мусіў аддаць суму пасагу сястры ва ўсялякім выпадку, калі ж ён растраціў яе, то павінны быў вярнуць гэтую суму як уласны доўг (р. V, арт. 3).

Другі Статут прадугледжваў выпадак, калі браты не маглі ўзяць апеку над сёстрамі з прычыны розных акалічнасцяў. У такім разе сёстрам давалася права карыстацца той доляй маёмасці, якая вызначана ім на пасаг, гэта значыць сёстры ўтрымліваліся на чвэрці маёмасці пад апякунствам прызначанага апекуна (р. V, арт. 8).

Названы Статут падрабязней, чым Статут 1529 г., рэгуляваў дачыненні па пасагу. Так, калі бяздзетная дачка памерла і не распарадзілася сваім пасагам, дык ён вяртаўся ў дом, з якога памерлая ў свой час выйшла замуж (дом бацькі). Калі ж яна атрымала ўнясенне ад братоў, то права на спадчыну гэтага ўнясення пасля яе смерці мела незамужняя сястра. Калі браты захочуць узяць унясенне памерлай сястры сабе, дык незамужняй сястры з усёй чвэрці супольнай маёмасці выдзяляліся пасаг і выправа (р. V, арт. 17).

У выпадку незабеспячэння пасагу з траціны нерухомай маёмасці мужа трэці Статут, як і Статут 1566 г., прадугледжваў куплю бацькамі нявесты маёнтка, які станавіўся ейнай уласнасцю. Па смерці бяздзетнай жонкі пасаг мусіў быць вернуты ў дом, з якога яна выйшла замуж (р. V, арт. 2). Тым самым пацвярджалася канцэпцыя раздзельнасці маёмасці мужа і жонкі, паколькі лёс купленага маёнтка, названага супольным для карыстання мужа і жонкі, супадаў з лёсам унясення - галоўнай рэчы. Значыць, заява пра супольнасць маёмасці была зроблена ў законе дэкларатыўна. Можна казаць пра супольнае карыстанне маёмасцю мужа і жонкі да пэўных межаў, але не пра супольную сямейную ўласнасць.

Статут 1588 г. паглыбіў рэгуляванне праўных дачыненняў па вызначэнні пасагу. У выпадку рознагалоссяў паміж братамі і сёстрамі наконт ацэнкі чвэрці маёмасці для пасагу яе рабіла службовая асоба (падкаморы) у прысутнасці двух шляхцічаў (р. V, арт. 3). Адсюль вынікае, што сямейныя традыцыі траплялі ў заканадаўства.

Калі брат страціў чвэрць маёмасці, выдзеленай на пасаг сястры, апошняя паводле названага Статута мела права падаць пазыўны ліст не да брата, а да той асобы, якая валодала гэтай маёмасцю ў момант паклікання да суда (р. V, арт. 3).

Статут 1588 г. унёс яшчэ адно дапаўненне ў рэгуляванне дачыненняў да пасагу (р. V, арт. 4): выдадзеныя замуж пры жыцці бацькі дочкі страчвалі права патрабаваць вылучэння долі пасагу ад братоў. Апрача таго, калі сёстры былі выдадзеныя братамі без пасагу, дык вызначаўся дзесяцігадовы тэрмін даўніні ад моманту выхаду сястры замуж. Цягам гэтага часу права на спозыск па пасагу мелі дзеці сясцёр.

Статут дапаўняў рэгуляванне дачыненняў па атрыманні ў спадчыну пасагу бяздзетнай удавы. Гэты пасаг вяртаўся ў дом, з якога жанчына выйшла замуж, але такая маёмасць трапляла братам толькі пры адсутнасці незамужніх сясцёр. У такім разе пасаг атрымлівалі ў спадчыну браты або іх нашчадкі. Калі ж не было ні братоў, ні іх нашчадкаў, яго атрымлівалі сёстры, але выдадзеныя замуж, і іх нашчадкі (р. V, арт. 19).

Пры скасаванні шлюбу лёс пасагу вызначалі духоўны і свецкі суды [37, р. V, арт. 20]. Духоўны суд выносіў пастанову аб вінаватасці або невінаватасці бакоў, а свецкі суд на яе падставе вызначаў прыналежнасць пасагу. Пры адсутнасці віны сужэнцаў у скасаванні шлюбу кожны бок заставаўся пры сваёй маёмасці, жонка мела права на свой пасаг. У выпадку віны жонкі яна пазбаўлялася пасагу.

Калі шлюб спыняўся з прычыны смерці жонкі, яе пасаг атрымлівалі па спадчыне дзеці, а пры адсутнасці апошніх, калі пасаг нікому не быў запісаны тэстаментам, ён вяртаўся ў дом родных памерлай.

Страта права на пасаг прадугледжвалася як санкцыя за выхад замуж без згоды бацькоў. Статут 1529 г. упершыню прадугледзеў такую маёмасную санкцыю, як пазбаўленне пасагу за парушэнне гэтай традыцыі (р. IV, арт. 10). Другі Статут дапоўніў гэтую норму: пры адсутнасці бацькоў права даваць згоду на шлюб пераходзіць да апекуноў, старэйшых братоў, іншых родных або адміністрацыйнай асобы. У сувязі з тым што адсутнасць згоды на шлюб пазбаўляла нявесту пасагу, заканадаўца прадугледзеў умовы, якія не дапускалі выкарыстання гэтай акалічнасці ў карыслівых інтарэсах асобаў, што замяняюць бацькоў. Нявеста пры адмове ў згодзе на шлюб мела права звярнуцца да дзяржаўнай улады, але пры наяўнасці дзвюх умоваў: 1) ёй павінна быць не менш за 15 гадоў, 2) жаніх яе мусіў быць адпаведнага стану, напрыклад шляхціч для шляхцянкі (р. V, арт. 7, 8). Статут 1588 г. дапоўніў гэтую норму, даўшы дзяўчыне-сіраце права самой валодаць той доляй маёмасці, з якой ёй павінны быць вызначаны пасаг, і забяспечваць сябе з гэтай маёмасці, тым сама пашырыўшы яе асабістыя і маёмасныя правы. Гэтая норма сведчыць пра важную ролю пасагу для грамадскага статусу жанчыны.

Аналіз заканадаўства, якое рэгулявала дачыненні па пасагу, дазваляе зрабіць выснову аб развітасці гэтай інстытуцыі ў шлюбна-сямейным праве Беларусі XVI ст. Пра даволі завершаны характар яе сведчыць наяўнасць нормаў, што адсутнічалі ў польскім заканадаўстве XVI ст., напрыклад вызначэнне фіксаванай долі ў памеры чвэрці бацькоўскай маёмасці. Гэтая норма запазычана са Статутаў Вялікага Княства як польскім, так пазней і расейскім заканадаўствам.

Тагачасныя грамадска-палітычныя дзеячы М.Літвін і А.Валян актыўна пратэставалі супроць такога пашырэння маёмасных правоў жанчын, бо лічылі, што валоданне буйнымі зямельнымі абшарамі падрывае асновы вайсковай службы з зямлі, а багаты пасаг нявесты згубна ўплывае на жаніхоў з гледзішча маралі (Литвин, 1854, с. 1-78).

Аднак, паводле меркавання бальшыні шляхты, шырокія правы жанчын па пасагу забяспечвалі трываласць яе асабістых правоў, гарантыю шляхоцкіх вольнасцяў. Гэтыя акалічнасці спрычыніліся да развіцця ў праве Вялікага Княства Літоўскага інстытуцыі пасагу.

 

Інстытуцыя забеспячэння жанчыны - вена

 

Гісторыя інстытуцыі вена пачынаецца ад перыяду родавага ладу. У Беларусі пасаг пачаткова ўносіўся жонкай у сям'ю мужа, а не яму асабіста і быў істотным укладам у сямейны гаспадарчы фонд, які ўплываў на становішча жанчыны ў новай сям'і. Пасаг на працягу шлюбу заставаўся ў распараджэнні сям'і як частка супольнай сямейнай маёмасці. У далейшым ён разам з маёмасцю мужа пераходзіў па спадчыне да дзяцей і іх нашчадкаў. Але пасаг складаўся з рухомай маёмасці, грошай і каштоўнасцяў, якія маглі быць патрачаныя ў працэсе сямейнага жыцця. У такім разе жонка па смерці мужа заставалася без сродкаў, калі ў яе не было дзяцей і радні. Для ўмацавання становішча ўдавы муж пры жыцці паводле даўнага звычаю, уступаючы ў шлюб, забяспечваў пасаг жонкі пэўнай доляй са сваёй уласнай нерухомай маёмасці, якая называлася венам.

Што да прывілеяў, дык першым інстытуцыю вена закрануў Прывілей ад 20 лютага 1387 г., які прызнаваў права ўдавы на валоданне і карыстанне маёмасцю памерлага мужа да яе ўступлення ў новы шлюб.

Гэта, здавалася б, натуральнае права ўдавы даравана прывілеем як пашырэнне правоў паноў, баяраў і іншых асобаў феадальнага стану. Сапраўды, права ўдавы на пажыццёвае валоданне маёмасцю мужа было ільготай, дадзенай вялікім князем, бо паводле традыцыі ў нашай дзяржаве ён быў найвышэйшым уласнікам зямельных уладанняў. Згодна са звычаем, калі ў памерлага не было ні дзяцей, ні радні, зямельнае ўладанне пераходзіла ("спадала") да манарха, таму што ён замяняў у спадкаемстве кроўных. Удава атрымлівала пражытак ў выглядзе пражывання на маёмасці нябожчыка. Вялікі князь мог перадаваць гэтую спадчыну каму хацеў. У такім разе той, каму падаравана маёмасць, павінны быў забяспечыць пражытак, "кармленне", удавы на маёнтку. Вельмі часта праз шлюбы з удовамі, якія заставаліся на маёмасці, разгледжаныя ўладанні пераходзілі да іншых асобаў.

Правы ўдавы былі пашыраны ў Прывілеі 1413 г., які дазваляў рабіць запісы на карысць жонак на вотчыннай і дараванай манархам маёмасці. Тым самым становішча ўдоваў яшчэ надзейней гарантавалася правам.

Прывілей 1447 г. зацвярджаў правы ўдоваў на ўладанне маёмасцю да паўторнага замужжа або наагул да таго, пакуль "на ўдовіным стальцы" сядзець будуць (захоўваць стан удавы). Пры ўступленні іх у шлюб маёмасць пераходзіла дзецям або блізкай радні мужа (п. 7). Акрамя таго, замацавана права ўдавы на нейкую долю (дакладна не вызначана) вена, якую муж запісаў ёй адпаведна са звычаем. Удава магла распараджацца венам паводле свайго меркавання (п. 8). Пазней гэтыя значныя ільготы ўдавы былі ў некаторай меры абмежаваныя правамі іншых асобаў, найперш дзяцей і блізкіх мужа. Валоданне вотчыннай маёмасцю мужа на правах вена патрабавала ад удавы выканання земскай і вайсковай службы. Значыць, да гэтага часу правы ўдавы на ўладанне сталі рэальнасцю. Названае патрабаванне пацвярджае факт шырокага распаўсюджання такіх уладанняў, што вымагала дзеля функцыянавання дзяржаўных інстытуцый выканання звязаных з гэтым абавязкаў (п. 28). Апрача таго, у Прывілеі 1447 г. рэзка абмяжоўваліся правы жанчын, якія выходзілі замуж за межы Вялікага Княства Літоўскага. Такая жанчына пазбаўлялася права валодання вотчыннай маёмасцю і магла ўзяць з сабою толькі пасаг у грашах (п. 38). Гэтая норма павінна была папярэдзіць пранікненне ў нашу краіну замежнікаў, найперш палякаў, і абмежаваць іх уладанні. У XVI ст. яна ўжо не выкарыстоўвалася.

Паводле Жмудскага прывілея 1492 г. удава мела права на ўладанне маёмасцю памерлага мужа да таго часу, пакуль яна была ў становішчы ўдавы. У выпадку яе замужжа маёмасць пераходзіла спадкаемцам мужа, а ўдаве заставаўся пасаг, прызначаны ёй памерлым мужам.

Больш жорстка абмежаваў правы ўдавы на маёмасць памерлага мужа Бельскі прывілей Аляксандра (1501 г.). Удава пры атрыманні пасагу або вена па смерці мужа (пры адсутнасці дзяцей) вяртала яго бацькам або блізкім, якія выдавалі яе замуж. У адваротным выпадку яна страчвала права на сваю долю ў спадчыне бацькі. Калі ўдава прэтэндавала на частку спадчыны (напрыклад, толькі на мацярынскую) або была адзінай спадкаемкай, то вяртанне пасагу або вена не патрабавалася [15, с. 223, № 189].

У Смаленскім прывілеі 1505 г. адзначаны шырокія правы ўдавы і пацверджана яе права на пажыццёвае валоданне маёмасцю мужа і на свабодны выхад замуж.

Згодна з Кіеўскім прывілеем 1507 г. удава валодала ("держала") на правах уласнасці маёмасцю памерлага мужа супольна з дзецьмі. Пры адсутнасці дзяцей ад шлюбу жонка магла валодаць маёмасцю пажыццёва, калі заставалася ў становішчы ўдавы. Гэты прывілей прадугледжваў запіс жонцы часткі маёмасці ў грашах, чым абмяжоўваў права жанчыны на валоданне нерухомай маёмасцю. Калі ўдава выходзіла замуж, то заставалася толькі з тым, што ёй "запісаў" муж паводле дамовы. Маёмасць перадавалася спадчыннікам мужа, а пры іх адсутнасці пераходзіла вялікаму князю.

У Полацкім прывілеі 1511 г. за ўдавой замацавана валоданне маёмасцю памерлага мужа да выхаду яе замуж. У выпадку замужжа ёй заставалася тое, што запісаў муж (дарэчы, памеры гэтай часткі законам не вызначаліся). Пры гэтым удава павінна была паведаміць радні мужа, што ён запісаў ёй, а маёмасць пакінуць спадкаемцам мужа. Адзначана права свабоднага выхаду замуж.

Ухвала, дадзеная Віленскім соймам 16 студзеня 1509 г., завяршыла праўнае фармаванне інстытуцыі вена. Яна найбольш поўна ўвасобіла канцэпцыю аб праве ўдоваў на матэрыяльнае забеспячэнне з улікам інтарэсаў іншых спадчыннікаў, упершыню канкрэтна вызначыла памеры вена, парадак карыстання і атрымання яго ў спадчыну. Гэтыя нормы ўвайшлі ў Статут 1529 г. і наступныя з невялікімі ўдакладненнямі.

Паводле Ўхвалы 1509 г. вена складала траціну нерухомай маёмасці (спадчыннай або выслужанай). Пры гэтым блізкія мужа мелі права выкупіць яе са згоды ўдавы. Калі ўдава заставалася на сваёй траціне, гэтую частку пасля яе атрымлівалі ў спадчыну дзеці. Калі ж дзяцей не было, удава магла завяшчаць яе каму заўгодна. У сваю чаргу родныя мужа маглі выкупіць вена ў спадчынніка, заплаціўшы кошт вяноўнай маёмасці, акрамя прывенка. Па смерці ўдавы маёмасць атрымлівалі ў спадчыну блізкія. Хто менавіта, ухвала не ўдакладняла. Але калі з першай часткі нормы вынікае, што жонка (уда-ва) - уласніца кошту вена, дык з другой незразумела, які менавіта парадак спадкавання ўсёй маёмасці ў выпадку адсутнасці ва ўдавы дзяцей. Можна толькі меркаваць, што спадкаемцамі былі блізкія мужа.

Абмежаванне маёмасці, якая ішла ў вена, трацінай нерухомасці мужа засноўвалася на даволі распаўсюджаным звычаі, паводле якога ўладальнік мог свабодна (без згоды родных) распараджацца толькі трэцяй часткай ляжачай маёмасці ў дамовах падаравання, продажу, абмену, залогу ды інш., што мелі мэтай адчужэнне гэтай маёмасці.

Такім чынам, палажэнні прывілеяў паступова фармавалі інстытуцыю сямейнага права, і перадусім рэгулявалі маёмасныя правадачыненні паміж сужэнцамі. Нявызначанасць у прывілеях наконт долі маёмасці ўдавы сведчыла, верагодна, аб неразвітасці гэтай інстытуцыі, бо маёмасць разглядалася ўсё яшчэ ў асноўным як сямейная ўласнасць. Але развіццё таварна-грашовых дачыненняў і вылучэнне індывідуальных правоў патрабавалі дэталёвага развязання дадзенай праблемы.

З аналізу прывілеяў можна зрабіць выснову, што соймавая Ўхвала 1509 г. ёсць вынікам развіцця інстытуцыі вена дастатутавага перыяду. Да гэтага часу склад і памер вена вызначаліся, згодна з мясцовымі звычаямі, або пагадненнем жаніха з роднымі нявесты, або паводле меркавання мужа. Можна таксама сцвярджаць, што інстытуцыя вена была адным з галоўных кірункаў развіцця сямейных маёмасных дачыненняў і найбольш урэгуляванай інстытуцыяй сямейнага права. З прычыны сваёй беспасярэдняй сувязі з вотчыннай феадальнай уласнасцю гэтая інстытуцыя ўяўляла адзін з галоўных клопатаў феадалаў (шляхты), пра што сведчыць пашырэнне правоў удавы ў валоданні нерухомасцю мужа да сярэдзіны XV ст. Правы мужа і жонкі наконт выдзелу вены, распараджэння ім і яго далейшага лёсу вызначаюцца гаспадаром у прывілеях як падараванне ільгот, як пашырэнне свабод і вольнасцяў шляхты.

Эканамічныя змены ў канцы XV-XVI ст., развіццё таварна-грашовых дачыненняў і правасвядомасці грамадства патрабавалі праўнага афармлення гарантаванасці вяноўнай маёмасці. Партыкулярызм звычаёвага права розных земляў чыніў перашкоды на гэтым шляху, што выклікала неабходнасць уніфікацыі права. У гэтым аспекце Ўхвала 1509 г. у пэўнай меры сінтэзавала найбольш выразныя рысы працэсу фармавання інстытуцыі сямейнага права паводле земскага права. У азначаны перыяд яскрава праявілася тэндэнцыя да абмежавання права ўдавы на валоданне нерухомасцю мужа, але ў той жа час існавала дакладнае афармленне размежавання маёмасці мужа і жонкі, пра што сведчыць вызначэнне долі вяноўнай маёмасці (не болей за траціну нерухомасці мужа) і парадку атрымання яе ў спадчыну па смерці сужэнца. Інстытуцыя вена выконвала функцыі аховы правоў па маёмасці жонкі, удавы, адбылася стабілізацыя інстытуцыі забеспячэння ўдавы.

Нягледзячы на значныя адрозненні ў інстытуцыі вена асобных земляў, усё ж у асноўным яна была значна больш развітая, чым іншыя інстытуцыі сямейнага права. Адначасова трэба адзначыць, што практыка патрабавала падрабязнай рэгламентацыі нават гэтай найбольш урэгуляванай інстытуцыі.

Далейшае развіццё інстытуцыя вена атрымала ў Статуце 1529 г. Паводле яго (р. III, арт. 9; р. IV, арт. 1-5) частка маёмасці мужа, на якую павінна афармляцца вена, складала не болей за траціну яго нерухомасці. У выпадку смерці мужа ўдава заставалася на гэтым вене, усю астатнюю маёмасць атрымлівалі ў спадчыну дзеці. Статут таксама рэгуляваў дачыненні і афармляў становішча ўдавы пры адсутнасці вена. У такім разе ўдава атрымлівала аднолькавую з дзецьмі частку маёмасці, аднак калі ад шлюбу было адно дзіця, то ўдава атрымлівала трэць усёй спадчыннай маёмасці. У выпадку выхаду яе замуж маёмасць удавы заставалася дзецям. Калі ў невенаванай удавы былі дзеці ад двух шлюбаў, дык яна мела права на долю, роўную з дзецьмі, у маёмасці першага і другога мужа (р. IV, арт. 11).

Статут рэгуляваў становішча бяздзетнай удавы. Яна мела права толькі на сваё вена, астатняя маёмасць мужа пераходзіла яго спадчыннікам. Калі бяздзетная ўдава не мела вена, яна атрымлівала ў пажыццёвае карыстанне траціну нерухомай маёмасці мужа. Гэтую маёмасць спадкавалі родныя мужа пасля выхаду ўдавы замуж або яе смерці.

У Статуце 1529 г. акрэслены правы ўдавы ў выпадку прызначэння апекі. Калі муж прызначаў апекуна над дзецьмі і маёмасцю ў тэстаменце (р. IV, арт. 6), то жонка заставалася толькі на сваім вене, а астатняя маёмасць ішла ў распараджэнне апекуна. У адваротным выпадку ўдава кіравала ўсёй маёмасцю і дзецьмі да іх паўналецця, а з надыходам паўналецця дзяцей удава заставалася толькі на сваім вене. Калі яго не існавала, - дык на роўнай частцы з дзецьмі (р. IV, арт. 6), усю іншую маёмасць атрымлівалі ў спадчыну дзеці. Калі ўдава-апякунка выходзіла замуж, апеку над дзецьмі яна мусіла перадаць родным мужа. Вена ж належала ёй, але паўналетнія дзеці з ейнай згоды маглі выкупіць яго.

Калі ўдава пад час апекі дзяцей і маёмасці прычыніла шкоду маёмасці дзяцей, то апека пераходзіла братам мужа або іншым яго блізкім. Удава ў гэтым разе заставалася на вене, а пры яго адсутнасці - на аднолькавай з дзецьмі частцы. Па смерці ўдавы вяноўную маёмасць атрымлівалі ў спадчыну дзеці.

Такім чынам, у Статуце 1529 г. маёмасць, якая давалася ў вена жонцы, параўнальна з дастатутавым правам дакладна акрэслена трацінай нерухомай маёмасці мужа і ахоўвалася ад стратаў, вызначалася таксама іпатэка над гэтай маёмасцю (р. V, арт. 21). Звузіліся правы ўдавы ў дачыненні да спадчыннай маёмасці мужа. Так, кіраваць усёй маёмасцю мужа на "ўдовіным стальцы" ўдава магла толькі да паўналецця дзяцей, а затым толькі сваім венам. Калі дзяцей не было, удава заставалася не на "ўдовіным стальцы", а на трэці маёмасці мужа. З маёмасці мужа невенаваная ўдава атрымлівала столькі ж, колькі венаваная, - трэцюю частку, але праўны рэжым гэтай маёмасці розны. Невенаваная ўдава магла карыстацца ёю пажыццёва, а па яе смерці гэтую маёмасць атрымлівала ў спадчыну радня мужа. Венаваная ўдава магла прызначыць спадкаемца гэтай маёмасці, аднак родныя мужа мелі права выкупіць яе, заплаціўшы ўсю суму вена.

Статут 1529 г. падрабязна рэгуляваў правы спадчыннікаў мужа. Калі бяздзетная ўдава выходзіла замуж, дык апошнія, атрымліваючы вена, павінны былі выплаціць ёй увесь ягоны кошт. Калі спадкаемцы мужа не выкупілі вена пры жыцці ўдавы, яны мелі права выкупіць яго ў асобы, якой удава прызначыла вена, не за ўсю яго суму, а толькі за вартасць унясення без прывенка. Гэта звязана з тым, што жанчына-ўдава мела права ўласнасці толькі на свой пасаг - унясенне, прывенак жа быў уласнасцю мужа, які мог распарадзіцца ім толькі на карысць жонкі. Таму на ўсю суму вена ўдава мела толькі права карыстання (р. V, арт. 11).

Адзначалася, што афармляць вена на адну і тую ж асобу (жонку) можна было толькі адзін раз, гэта значыць у другім шлюбе жонка не мела права на вена. Статут змяшчаў імператыўную норму пра тое, што калі ўдава не была забяспечаная венам, дык яна не мела і пасагу (р. IV, арт. 8). Гэтым тлумачыцца асаблівая ўвага да пасагу і правільнага яго афармлення, бо толькі ён мог гарантаваць у далейшым матэрыяльнае забеспячэнне жанчыны і яе дзяцей.

Другі Статут таксама падкрэсліваў адсутнасць права жонкі на вена ад другога шлюбу, але ўдакладняў, што пасля смерці другога мужа ўдава атрымлівае роўную з дзецьмі частку пажыццёва (р. V, арт. 15). Статут 1529 г. не рэгуляваў правы ўдавы-мачыхі (р. IV, арт. 5). Другі Статут удакладняў, што ўдава-мачыха мае права толькі на частку нерухомай маёмасці мужа разам з дзецьмі ад першай жонкі. З рухомай маёмасці яна мела права толькі на ўнясенне. Пры выхадзе замуж такая ўдава не мела права на вянец з боку дзяцей ад першай жонкі (р. V, арт. 9).

Першы Статут дазваляў падараванне (запісы) на карысць жонак, але толькі з рухомай маёмасці. Паводле Статута 1566 г. правы распараджэння ўласнасцю пашыраліся. Гэты Статут прадугледжваў ужо запісы і на траціну нерухомай маёмасці, але пры ўмове, што ўдава зможа выконваць службу "гаспадарскую і земскую" (р. III, арт. 11).

У Статуце 1566 г. была істотная норма па ахове маёмасных правоў дзяцей і спадчыннікаў мужа: яны маглі ўтрымаць кошт растрачанай удавой маёмасці з кошту вена. Апрача таго, запіс мужа на частку, большую за траціну нерухомай маёмасці, лічыўся несапраўдным (р. V, арт. 2).

Другі Статут паляпшаў і ўдакладняў становішча невенаванай удавы. Паводле Статута 1529 г. яна мела права на пажыццёвае валоданне маёмасцю мужа, але, уступіўшы ў шлюб, мусіла пакінуць маёмасць дзецям або спадчыннікам мужа (р. IV, арт. 1, 3-5, 8). Згодна з Статутам 1566 г., у гэтым выпадку дзеці павінны даць такой удаве вянец як шляхцянцы (30 коп грошаў). Калі маёнтак не каштаваў 30 коп грошаў, ёй выдзялялася чвэрць маёмасці ў пажыццёвае карыстанне (р. V, арт. 1). Калі ўдава не выходзіла замуж, яна заставалася да канца жыцця на роўнай з дзецьмі частцы.

Што да інстытуцыі вена, дык у Статут 1588 г. унесены наступныя дапаўненні: калі невенаваная ўдава застаецца на чвэрці маёмасці, то пры выхадзе яе замуж родныя мужа могуць выкупіць з яе згоды гэтую маёмасць за палову кошту (р. V, арт. 1). Пасля смерці невенаванай удавы яе спадкаемцы (блізкія) не маюць права спаганяць яе вянец - 30 коп грошаў (р. V, арт. 1).

Асноўныя палажэнні інстытуцыі вена не змяніліся ў Статутах 1529, 1566 і 1588 гг. - вена жонкі забяспечвалася трацінаю нерухомай маёмасці мужа. Апрача таго, у Статуце 1588 г. не зазналі зменаў і палажэнні пра "ўдовін сталец", пра яго выкуп, унясенне, правы венаваных і невенаваных удоў, што дзеляцца паводле Статутаў на тры групы: 1) якія маюць непаўналетніх дзяцей, 2) якія не маюць дзяцей, 3) якія застаюцца з дзецьмі мужа ад першага шлюбу.

Што да венаваных удоваў, дык трэці Статут унёс наступныя дапаўненні: пашырана мабільнасць маёмаснага забеспячэння жонкі, больш свабоднай стала форма, у якой яно афармлялася. Статут, пашырыўшы правы па запісе жонцы рухомай і нерухомай маёмасці, вызначыў, што ўдава, якая мела такі запіс, страчвала права на атрыманне часткі нерухомай маёмасці мужа, гэта значыць адхілялася ад вяноўнай маёмасці (р. V, арт. 16). Гэтым павялічвалася магчымасць матэрыяльнага забеспячэння жанчыны паводле свабоднага меркавання бакоў. Закон стаў больш гнуткім. Імператыўныя нормы інстытуцыі вена саступілі месца дыспазітыўным нормам запісу. У той жа час дамова запісу дазваляла ўзбуйніць супольную сямейную маёмасць мужа і жонкі, бо яны самастойна маглі рэгуляваць праз дамову свае правы і долю кожнага ў сямейнай маёмасці.

Статут 1588 г. улучаў у дамову запісу не толькі рухомую маёмасць, але і трэць нерухомай маёмасці, праўда, пры ўмове земскай службы. Названы Статут дапоўніў правы ўдавы, дазволіўшы ёй пакідаць частку маёмасці ў выглядзе зброі, статкаў і г.д. у сваёй уласнасці (р. V, арт. 2).

Такім чынам, закон даволі грунтоўна забяспечваў становішча ўдавы. Разам з тым у заканадаўстве прадугледжана маёмасная адказнасць удавы або жонкі сваёй вяноўнай маёмасцю. Удава магла страціць гэтую маёмасць у тым разе, калі парушала шасцімесячны жалобны тэрмін і выходзіла замуж, а таксама калі ўдава-шляхцянка выйшла замуж за чалавека простага стану без згоды родных. Апрача таго, жонка магла страціць запісанае ёй вена, калі пры скасаванні шлюбу была вызначаная яе віна (р. V, арт. 20). Вена заставалася мужу, а пасаг - жонцы пры скасаванні шлюбу без іх віны з прычыны прызнання кроўнай роднасці (р. V, арт. 22).

У.Скіцкі наступным чынам тлумачыў своеасаблівасць інстытуцыі забеспячэння ўдавы ў Беларусі: "Гэтая жывучасць і ўстойлівасць інстытуцыі забеспячэння ўдавы, нягледзячы на ўплыў польскага права і польскіх парадкаў, спрычынілася, несумненна, да таго, што апошні быў нацыянальнай інстытуцыяй заходняй Русі і ў галоўных сваіх падставах быў фармулёўкаю карэнных асноваў і парадку, якія дзейнічалі здаўна на той Русі" (Скитский, 1907, с. 63).

Побач з гэтай асноўнай інстытуцыяй сямейнага права, якая не толькі вызначала матэрыяльнае забеспячэнне ўдавы, але і ўплывала на памер яе пасагу, спадчыннай маёмасці, правы дзяцей ды іншых асобаў, усе астатнія інстытуцыі сямейнага права былі таксама накіраваныя на абарону маёмасных правоў кожнага сямейніка.

 

Спадчынныя дачыненні ў сям'і

 

Інстытуцыі шлюбна-сямейнага права вымагаюць даследвання асабістых і маёмасных правоў. Асаблівасць інстытуцыі спадкаемства палягае ў тым, што яна цесна звязаная з інстытуцыяй шлюбу. Спадкаванне патрабуе пэўнай кроўнай роднасці як умовы гэтага права, праз пасаг і вена фармуецца спадчынная маёмасць. Адначасова яны служаць асновай, а інстытуцыя спадкаемства - канчатковай мэтай.

Такім чынам, спадкаемства як інстытуцыя права ўзнікае гэтаксама, як і іншыя інстытуцыі матэрыяльнага забеспячэння, у выглядзе ільгот шляхце, як пашырэнне яе правоў і свабод.

Пры гэтым праваздольнасць шляхты грунтавалася на двух актах: 1) нараджэння (яно было падставай набыцця шляхоцкіх правоў); 2) падаравання (шляхоцкія правы ўзнікалі на падставе набілітацыі - падаравання шляхоцтва вышэйшай дзяржаўнай уладай).

Прымаючы ад бацькі маёнтак, сын набываў шляхоцтва ў поўным аб'ёме. Яно магло пераходзіць у спадчыну ад пакалення да пакалення толькі праз шлюбныя сувязі. Для набыцця спадчынных правоў патрабавалася, каб бацька быў шляхоцкага роду. Што да маці, звычай дапускаў і плебейскае паходжанне яе, паколькі пасля выхаду замуж за шляхціча яна лічылася набілітаванай, а дзеці ад такога законнага шлюбу - шляхцічамі (Статут 1588, р. III, арт. 20).

Шляхоцкія правы атрымлівалі ў спадчыну толькі законнанароджаныя дзеці (Статут 1529, р. II, арт. 12), у сувязі з чым узрасло значэнне законнага шлюбу ў грамадстве, нават для нявольных [26, с. 30, № 13]. Як адзначаў Ф.Леантовіч, бенкарты маглі быць легітымаваныя паводле кананічных правілаў папы Аляксандра II 1172 г. (Леонтович, 1898, с. 148-149). Легітымацыя дазвалялася пры ўмове, што бацька-шляхціч уступіць у законны шлюб з маці дзяцей, якая была пры іх нараджэнні наложніцай.

Такая практыка існавала да канстытуцыі Сцяпана Батуры (1573 г.), якая забараніла легітымацыю. Ф.Леантовіч меркаваў, што адмена легітымацыі адбылася пад простым уздзеяннем палажэнняў "Люстра саксаў" (Леонтович, 1898, с. 149). Паводле яго лічылася, што дзеці, народжаныя наложніцай як да шлюбу, гэтак і ў замужжы, не могуць карыстацца шляхоцкімі правамі. Але інстытуцыя легітымацыі бенкартаў існавала і пасля канстытуцыі 1573 г. Яна ажыццяўлялася шляхам набілітацыі вялікакняскай уладай або соймамі, але толькі пры ўмове ўступлення бакоў у шлюб, бо ўсе справы пра ўзаконьванне дзяцей належалі да царкоўнай юрысдыкцыі.

Упершыню шляхі атрымання шляхоцтва (асноўны з якіх - нараджэнне ад асобы, што мела яго) замацаваны ў Гарадзельскім прывілеі 1413 г. У сферы грамадзянскай праваздольнасці да шляхоцкіх вольнасцяў далучаны і правы на атрыманне вотчынных маёнткаў у спадчыну (п. 6). У далейшым права дзяцей на спадкаванне пацвярджалася ва ўсіх агульназемскіх прывілеях і прывілеях землям, але найбольш выразна ў Прывілеі 1447 г. і Бельскім прывілеі 1501 г.

Спадчыннікамі маглі быць толькі законныя дзеці. Незаконнымі лічыліся дзеці ад нявенчаных шлюбаў, а таксама пры адмове бацькі ад бацькоўства. Пры гэтым прадугледжвалася, што бацька не можа адмовіцца аб бацькоўства, калі пры жыцці маці прызнаваў дзіця сваім [35, р. III, арт. 12].

Інстытуцыя спадкаемства ў дастатутавы перыяд уяўляла сабой даволі развітую сістэму. Яна вельмі шчыльна звязана з сямейным правам з прычыны залежнасці спадчыннікаў ад ступені блізкасці з сям'ёй і прыналежнай ёй маёмасцю. У дачыненні да бацькоўскай і мацярынскай маёмасці правы сыноў і дачок на спадчыну былі розныя. Дакладней былі вызначаны правы сыноў на спадкаванне бацькоўскіх маёнткаў, дочкі ж атрымлівалі пасаг пры выхадзе замуж. Што да мацярынскай маёмасці, дык дзеці абодвух полаў спадкавалі яе ў роўных долях.

Права спадкавання для дачок у дастатутавы перыяд было вельмі няпэўнае і залежала ад пажадання манарха аддаць замуж дзяўчыну з маёнткам. Як мяркуе Ў. Скіцкі, "вялікія князі звычайна бралі ўдзел ва ўладкаванні іх замужжа дзеля захавання адбыцця вайсковай службы, гэты ўдзел даволі часта пераходзіў у прымус, асабліва ў XIV і першай палове XV ст." (Скитский, 1907, с. 41). Толькі Статут 1529 г. вызначыў права дачок на чвэрць маёнтка (р. V, арт. 8). Але трэба адзначыць спецыфічную прыкмету інстытуцыі спадкаемства ў Вялікім Княстве - дочкі маглі атрымліваць у спадчыну маёнткі пры адсутнасці сыноў. Маёнтак у такім разе не пераходзіў да бацькоўскай радні, а заставаўся дачцы. Пераход да жанчыны нерухомай маёмасці, з якой ішла вайсковая служба, спрычыняўся да ўмяшання манарха ў шлюбныя справы, а пазней і дакладнага замацавання чвэрці маёнтка за дочкамі як часткі іх пасагу.

Статут 1529 г. адрозніваў спадчыннікаў паводле закону і спадчыннікаў паводле тэстамента. Апошнія маглі спадкаваць не болей за траціну нерухомай маёмасці (р. I, арт. 15-17). Але і гэтая частка павінна быць вызначаная як законная спадчына толькі праз дазвол дзяржаўнай улады (р. I, арт. 17). Спадчыннікамі паводле закону былі перадусім дзеці, затым браты і сёстры, потым бацькі і г.д. [26, с. 104-105, № 139; с. 258-259, № 375; с. 201-204, 285]. Дзеці станавіліся ўласнікамі спадчыннай маёмасці толькі па дасягненні паўналецця (р. I, арт. 18). З гэтага моманту яны маглі завяшчаць маёмасць, бо ніхто не можа завяшчаць, пакуль сам тым не валодае (р. V, арт. 12, 15). Прадугледжвалася пазбаўленне спадчыннага права брата або сястры, якія ўчынілі забойства дзеля атрымання большай долі маёмасці (р. VII, арт. 15).

Інстытуцыя спадкаемства ўпершыню атрымала даволі значнае адлюстраванне ў Статуце 1566 г. У першым Статуце вельмі коратка пералічаны асноўныя прынцыпы. Другі Статут пашырыў, дапоўніў, дакладна замацаваў парадак спадкавання ў простых і бакавых лініях. Пашырэнне і дэталізацыя праўнага рэгулявання звязаныя з працэсам развіцця сацыяльна-эканамічных дачыненняў, які выявіўся на дадзеным этапе ў новым стаўленні да паняцця ўласнасці. Новы статус уласнасці, нерухомай маёмасці быў нададзены трыманням і вотчынам. Гэтым былі ліквідаваныя ўмовы, што стрымлівалі працэс адчужэння вотчынных земляў. Статут 1566 г. якраз і адлюстраваў пашырэнне права распараджэння нерухомай маёмасцю, кожным зямельным уладаннем.

Статут 1566 г. удасканаліў і пашырыў рэгуляванне спадкаемства мацярынскай і бацькоўскай маёмасці. Пры атрыманні ў спадчыну мацярынскай маёмасці, як і паводле Статута 1529 г., яна дзялілася пароўну. Разгляд пытання пра спадкаемства мацярынскай маёмасці ў раздзелах III i V "Аб праве пасагу" дае падставы казаць пра беспасярэднюю сувязь паміж пасагам маці і спадчыннай масай яе маёмасці (р. III, арт. 14; р. V, арт. 13, 14).

Наконт бацькоўскай спадчыны Статут 1566 г. унёс некаторыя дапаўненні. Спадкаемства бацькоўскай маёмасці выкладаецца ў раздзеле пра шляхоцкія вольнасці, што падразумявае права спадкавання пасля бацькі толькі законных дзяцей-шляхцічаў і разглядае перайманне ляжачай бацькоўскай маёмасці па традыцыі як ільготу, падараваную найвышэйшай уладай.

Бенкарты не атрымліваюць бацькоўскай спадчыны. Бенкартамі, як і ў Статуце 1529 г., прызнаваліся дзеці ад шлюбу з нявенчанай жонкай, а таксама тыя, чый бацька адмаўляўся ад свайго бацькоўства. Пад уплывам царкоўнага права Статут 1566 г. разглядае пазашлюбнае дзіця мужчыны пры яго законным шлюбе з іншай жанчынай як бенкарта (р. III, арт. 23). Гэтае дзіця заставалася ў становішчы бенкарта і не атрымлівала спадчыны пасля бацькі, нават калі апошні пазней уступаў у шлюб з ягонай маці.

Статут 1566 г. рэгуляваў дачыненні і правы дзяцей ад некалькіх шлюбаў, прадугледжваючы розныя памеры ўнясення жонак. У гэтым разе сыны мусілі ажыццяўляць разлік дзеля ўраўноўвання ўнясенняў сваіх маці і толькі потым дзяліць бацькоўскую маёмасць на часткі. У выпадку смерці аднаго з братоў яго частка пераходзіла толькі братам. Дочкі атрымлівалі бацькаўшчыну толькі пры адсутнасці сыноў.

Рэгуляваў Статут 1566 г. і парадак паклікання да спадчыны ў бакавых лініях у выпадку адсутнасці дзяцей ад шлюбу. Пры гэтым бацькоўская маёмасць спадкавалася мужчынамі, роднымі бацькі, мацярынская маёмасць - блізкімі па лініі маці (р. III, арт. 13, 14).

Некаторыя новыя палажэнні прадугледзеў Статут 1588 г. Ён упершыню рэгуляваў дачыненні ў спадкаванні супольна набытай маёмасці мужа і жонкі ("для абаіх людзей"), якія не мелі пры ўступленні ў шлюб ніякай уласнай нерухомай маёмасці, а нажылі яе ўжо ў шлюбе (р. V, арт. 21). У гэтым выпадку пры адсутнасці дзяцей - спадчыннікаў маёмасць цалкам пераходзіла да аднаго з сужэнцаў, які перажыў другога. Калі ж ад шлюбу былі дзеці, дык яны пасля смерці бацькі атрымлівалі дзве траціны, а іхная маці - адну. У выпадку смерці бяздзетных мужа і жонкі маёмасць пераходзіла родным сужэнцаў у роўных частках, г.зн. па палове на долю кожнага боку. Выказвалася меркаванне, што ў гэтай норме знайшоў адлюстраванне ўплыў магдэбургскага права.

Такім чынам, інстытуцыя спадкаемства, даволі распрацаваная ў тагачасным праве Беларусі, была накіраваная на забеспячэнне маёмасных правоў дзяцей і іншых асобаў, звязаных роднасцю, а ў пэўных выпадках таксама мужа і жонкі. Спецыфічнай рысай спадкавання ў праве Беларусі ёсць дакладнасць вызначэння часткі дачок у нерухомай маёмасці, што звязана з пэўнасцю закону наконт пасагу, вена. Гэтыя інстытуцыі былі больш урэгуляваныя ў заканадаўстве Беларусі, чым, напрыклад, Польшчы.

Такая пэўнасць заканадаўства, дэталёвае замацаванне правоў суб'ектаў, падрабязнае рэгуляванне маёмасных дачыненняў сведчаць пра высокі ровень развіцця інстытуцый сямейнага права ў Беларусі.

 

Апека як інстытуцыя аховы сямейных інтарэсаў

 

Інстытуцыя апекі паводле Статутаў Вялікага Княства Літоўскага павінна была абараняць правы непаўналетніх дзяцей і ахоўваць інтарэсы незамужніх жанчын, іншых асобаў у выпадку страты аднаго ці абодвух бацькоў, цяжкай хваробы, узнікнення цяжкасцяў у кіраванні маёнткамі з прычыны хваробы або ўзросту, страты даверу грамадства ў выніку пэўных учынкаў.

Апека як абарона інтарэсаў пэўных асобаў звязана са старадаўнымі ўяўленнямі пра тое, што валоданне правам і абарона яго вымагалі ад суб'екта здольнасці валодаць зброяй. Інстытуцыя апекі, што ўзнікла ў часы, калі былі моцныя родавыя сувязі, падразумявала найперш абарону правоў і інтарэсаў асобы роднымі, якія клапаціліся, каб яе маёмасць не была растрачаная або раскрадзеная. Гэты клопат выяўляў інтарэсы найбліжэйшых спадчыннікаў, і ўскладаўся ён на блізкіх па парадку агнацкай роднасці, таму натуральным апекуном быў найбліжэйшы агнат. З часам апека распаўсюдзілася не толькі на маёмасць, але і на асобу апекаванага. І калі раней апякунства разглядалася як права, дык пазней яно ператварылася ў абавязак. У канчатковым выніку апека як клопат пра асобаў, якія не могуць клапаціцца пра сябе, стала абавязкам дзяржавы.

Выкладзеная канцэпцыя апекі легла ў аснову гэтай інстытуцыі ў Статутах нашай дзяржавы. Інстытуцыя апекі дастатутавага перыяду істотна адрознівалася ад апекі паводле Статутаў. Становішча ўдавы згодна з прывілеямі акрэслівалася шырокімі правамі па апецы ў выніку "сядзення на ўдовіным стальцы", але канкрэтна гэтыя правы не рэгламентаваліся. Жанчына па смерці мужа, які пакінуў пасля сябе дзяцей, апякала іх і кіравала ўсёй маёмасцю пажыццёва або да ўступлення ў новы шлюб. У апошнім выпадку сямейная маёмасць распадалася, таму што ўдава была абавязаная пакінуць сабе вена, але аддаць нерухомаць першага мужа яго спадчыннікам - дзецям, а пры іх адсутнасці - мужавай радні. У інтарэсах земскай службы рабіліся выняткі. Сыны атрымлівалі спадчынныя маёнткі бацькі з сямейнай маёмасці незалежна ад становішча ўдавы - выйшла яна замуж ці не. У гэтых жа інтарэсах нярэдка зяцям перадаваліся маёнткі бацькі нявесты з абавязкам утрымліваць удаву пажыццёва або вылучаць ёй на пражыццё частку маёнтка.

Як адзначыў У.Скіцкі, з актаў другой паловы XV ст. вынікае, што маёнткі мужоў заставаліся ўдовам, якіх манарх абавязваў уступаць у другі шлюб (Скитский, 1907, с. 55). У такім разе апеку над дзецьмі і кіраванне маёмасцю ажыццяўляла ўдава або яе другі муж, але з удзелам у апецы родных першага мужа, якім пры гэтым належала важная роля [26, с. 86, № 109].

У дастатутавы перыяд у земскім праве адзначалася толькі надзяленне ўдавы правам "сядзець на ўдовіным стальцы", гэта значыць быць апякункай, і кіраваць справамі, але сам тэрмін "апека" не ўжываўся.

Паводле Статута 1529 г. інстытуцыя апекі ўяўляла сабою развіты, лагічна складзены кодэкс, што прыводзіць да думкі пра рэцэпцыю гэтай інстытуцыі. З гледзішча аўтара, такое меркаванне дапушчальнае, у сувязі з чым мэтазгодна разгледзець магчымыя крыніцы.

У рымскім праве існавалі два аналагічныя паняцці - апека і апякунства. Яны вызначаліся: 1) над непаўналетнімі, нямымі, глухімі; 2) над тымі, хто не мог кіраваць справамі па стане здароўя або з прычыны марнатраўства [20, кн. 26, тыт. I, § 1; тыт. V, § 8]. Але апекунамі не маглі быць псіхічна хворыя, нямыя, глухія, не здольныя забяспечыць захаванасць маёмасці, а таксама, паводле агульнага правіла, жанчыны з пэўным выняткам. Рымскае права адрознівала апеку паводле закону і апеку паводле тэстамента. Апекунамі па законе былі родзічы па бацьку, пераважна мужчыны. Рымская інстытуцыя апекі аддавала перавагу мужчынам, але не адхіляла жанчын поўнасцю. Апека паводле закону не пераходзіла па спадчыне. Пры апецы па тэстаменце апекунамі маглі быць прызначаныя як мужчыны, так і жанчыны, але абмяжоўвалася права маці на апеку.

У рымскай інстытуцыі апекі дэталёва распрацаваны парадак прызначэння апекуноў, падрабязна вызначаны абавязкі і правы апекуна, яго адказнасць за апекаванага і яго маёмасць. Спыненне апекі звязвалася з дасягненнем апекаваным паўналецця.

З параўнання Статутаў Вялікага Княства і рымскага права можна зрабіць выснову, што палажэнні інстытуцыі апекі ў Статутах і рымскім праве шмат у чым супадалі. Гэта датычыць перадусім сістэмы выкладу матэрыялу, канструкцыі нормаў, але дачыненні па апецы ў рымскім праве больш урэгуляваныя, асабліва наконт абавязкаў і адказнасці апекуна. Таму можна меркаваць, што ў дадзеным аспекце гэтае права магло быць скарыстанае як крыніца пры складанні Статутаў 1529, 1566 і 1588 гг.

Другая магчымая крыніца інстытуцыі апекі - нямецкае магдэбургскае права. Зварот да "Люстра саксаў" дазваляе зрабіць выснову, што яно размяжоўвала апеку над непаўналетнім і апеку над жанчынай [33, ч. I, арт. 41, 42, § 1, 2, арт. 43, 45, § 1, 2, арт. 46, 47, § 1, 2; ч. II, арт. 63]. Але болей аналогій не выяўлена.

Магдэбургскае права ў выкладзе Б.Граіцкага дае ў гэтым сэнсе больш значны матэрыял. Інстытуцыя апекі пададзеная ў "Artykuly" i "Tytuly" [41, 42]. ? іх змешчаны таксама палажэнні пра апеку над непаўналетнімі і пра апякунства над жанчынай, а таксама асноўныя патрабаванні да апекуна. Трэба заўважыць, што пры гэтым Б.Граіцкі зрабіў спасылку на рымскае права як на больш падрабязную крыніцу. З аналізу ягоных працаў можна зрабіць выснову, што, супадаючы з інстытуцыяй апекі Вялікага Княства ў прынцыпах пабудовы сістэмы, тэрміналогіі, магдэбургскае права ў перапрацоўцы Б.Граіцкага не магло быць яго крыніцай, бо не мела той дэталізацыі дачыненняў па матэрыяльным праве, якую прадугледжвалі нашыя Статуты. У той жа час працэсуальнае афармленне інстытуцыі апекі пададзена дастаткова падрабязна. Апрача таго, па часе "Artykuly" i "Tytuly" ?алежаць да другой паловы XVI ст. (1558 і 1567 гг.). Адсюль вынікае, што працы Б.Граіцкага не ёсць крыніцай інстытуцыі апекі ў Статутах, але яны маглі выкарыстоўвацца як субсідыянарная крыніца ў праўнай сістэме Вялікага Княства Літоўскага.

Польскае права XIV i XV стст. размяжоўвала апеку над непаўналетнімі і апеку над паўналетнімі, але незамужнімі дзяўчатамі. Вісліцкі Статут Казіміра III (1347 г.) [15, № 2, с. 2] рэгуляваў у некалькіх нормах дачыненні па апецы. Згодна з імі апека над непаўналетнімі спынялася пры дасягненні імі паўналецця, маёмасць апекаваных не магла быць прададзена апекуном (нават бацькам), нельга было змяніць і яе межы.

Статут Ягайлы 1420-1423 гг. [15, № 27, с. 38] удакладняў дачыненні па апецы: вызначаўся ўзрост паўналецця, несапраўднай прызнавалася ўмова паміж апекуном і мужам апекаванай пра замену ў яе пасагу маёмасці на рухомую, бо права распараджэння маёмасцю належала ўласніку - жонцы (па сутнасці гэта апякунства, а не апека над жанчынай); разглядалася проціпраўнасць адмовы апекуна аддаваць апекаваную замуж, калі матывам гэтага было жаданне карыстацца яе маёнткам; адзначалася права апекаванай выйсці замуж без згоды апекуна, але са згоды сваіх блізкіх ("прыражоных").

Такім чынам, Вісліцкі Статут і Статут Ягайлы змяшчалі праўныя нормы па апецы, якія знайшлі сваё адлюстраванне і развіццё ў Статутах Вялікага Княства.

Інстытуцыя апекі паводле Статутаў уяўляла сабой апеку па законе, па тэстаменце, па прызначэнні дзяржаўнай улады (Статут 1588, р. V, арт. 11; р. VI, арт. 3, 15).

Апека па законе (па праве нараджэння) ёсць найстарадаўнейшым відам апекі. Аналіз Статутаў Вялікага Княства сведчыць, што ў першым Статуце апека паводле тэстамента толькі прызнавалася, у другім ёй аддавалася перавага, а ў трэцім Статуце гэты від апекі прызнаваўся прыярытэтным. Але і тады, калі апека не прызначана бацькам у тэстаменце, яна наставала паводле закону. Калі не было бацькоў, апекуном згодна з законам станавіўся старэйшы брат, кроўныя (мужчыны) па лініі бацькі, пры іх адсутнасці - радня (мужчыны) па лініі маці, калі і такіх не было, то родныя (жанчыны) па лініі бацькі, а затым - па лініі маці [26, с. 86, № 109]. Пры гэтым ад апекуноў-жанчын патрабаваліся дадатковыя гарантыі іх матэрыяльнага дабрабыту: замужжа, добрапрыстойнасць, матэрыяльная забяспечанасць і згода мужа (Статут 1588, р. VI, арт. 3).

Пры адсутнасці блізкіх, здольных узяць апеку, земскі суд прызначаў апекуна. Апекуны павінны былі адпавядаць наступным патрабаванням: быць добра забяспечаныя нерухомай маёмасцю ў тым жа павеце, "людзі добрыя, набожныя, няўтратныя" (р. V, арт. 11; р. VI, арт 3).

Апецы падлягалі як асобы, так і іх маёмасць. Апякун мусіў захоўваць маёмасць апекаваных, апрача таго, клапаціцца пра выхаванне і навучанне дзяцей. На гэтыя мэты выдаткоўвалася 9/10 гадавога даходу ад маёмасці, а дзесятая частка яго ішла на ўзнагароджанне апекуну (у рымскім праве не існавала апякунскага ўзнагароджання). Не мелі права на ўзнагароджанне толькі бацька-апякун і маці-апякунка (р. VI, арт. 2, 4). Апякун павінны быў клапаціцца пра будучае дзяўчыны, даючы згоду на шлюб. Без згоды апекуна (як і бацькоў) дзяўчына не магла выйсці замуж пад пагрозай страты ўсёй спадчыннай маёмасці (р. V, арт. 8, 9).

Захаванасць апекаванай маёмасці гарантавала сістэма спецыяльных працэдур (парадак афармлення апякунства, падрабязны вопіс маёмасці, яе ацэнка, парадак справаздачнасці па апецы). Акрамя таго, прадугледжваліся кантроль ажыццяўлення апекі і права земскага суда замяніць апекуна. Земскі суд мог у кожны момант заклікаць апекуна да справаздачнасці ў выпадку сумневу ў яго добрасумленнасці. Калі выяўлялася, што апякун несумленны або недастаткова ўмела распараджаецца маёмасцю, суд мог змяніць яго і прызначыць другога апекуна, нават калі папярэдні быў прызначаны паводле тэстамента (р. VI, арт. 4, 14).

Гарантыяй захаванасці маёмасці апекаванага было таксама абмежаванне апекуна ў праве распараджэння ёю. Апякун мог толькі набываць маёмасць, але не траціць яе, таму ён не валодаў правам адчужаць або застаўляць яе (р. VI, арт. 6, 21). Шкода, прычыненая апекуном пры няправільным уступленні ў апеку, спаганялася з ягонай маёмасці (р. VI, арт. 4-6, 10-12).

Ахова правоў апекаванага ажыццяўлялася таксама правам не адказваць па спозысках, акрамя абумоўленых у законе выпадкаў (р. VI, арт. 7, 8), што аналагічна трактоўцы Вісліцкага Статута (арт. 113, 115), але ў пашыраным выглядзе.

З часам, ад першага Статута да трэцяга, правы ўдавы па інстытуцыі апекі мяняліся. У выніку Статут 1588 г. увасабляў падобны да рымскага падыход да жанчын-апякунак - практычнае іх адхіленне ад апекі.

Інстытуцыя апекі паводле Статута 1529 г. замацоўвала наступнае палажэнне: удава можа быць апякункай над дзецьмі па смерці мужа, калі муж не прызначыў у тэстаменце апекуна. Калі не было абодвух бацькоў, то пакліканне да апякунства нагадвала пакліканне да спадкавання. Статут 1529 г. прызнаваў прыярытэт апякунства бацькі ў выпадку смерці маці; калі ж паміраў бацька, то апякункай была маці, з выняткам спецыяльнага прызначэння апекуна памерлым (р. IV, арт. 7) [26, с. 159-160, № 213].

У Статуце 1566 г. дачыненні па апецы яшчэ больш дэталізаваныя. Так, апекуноў мусіў прызначаць бацька ў тэстаменце. У адваротным выпадку ім станавіўся старэйшы паўналетні сын. Калі такога не было, дык да апякунства паклікалася радня - мужчыны па лініі бацькі і па лініі маці, а пры іх адсутнасці - жанчыны. У выпадку адсутнасці блізкіх і сваякоў апекуны прызначаліся дзяржаўнай уладай, службовымі асобамі (р. VI, арт. 3).

Калі па Статуце 1529 г. маці дзяцей магла быць апякункай ва ўсіх выпадках адсутнасці спецыяльна прызначанага бацькам апекуна, дык па Статуце 1566 г. маці дзяцей магла стаць апякункай толькі паводле тэстамента. Пры гэтым яшчэ пералічваўся шэраг неабходных умоваў: маці дзяцей павінна была мець аселасць, нерухомую маёмасць і вяноўную маёмасць, а таксама рукаемства.

У Статуце 1566 г. назіралася значная розніца ў падыходах да наступстваў няўдалага апякунства бацькі і маці. Так, калі апякунка растрачвала апекаваныя маёнткі, яна магла быць прыцягнутая да суда, акрамя таго, мусіла выплаціць усе страты з вена або ўласных маёнткаў. У выпадку яе няздольнасці ажыццявіць гэтыя выплаты яны рабіліся за кошт маёмасці рукаемніка (р. V, арт. 10) [26, с. 86, № 109]. Бацька валодаў шырэйшымі правамі. Напрыклад, калі пасля маці-нябожчыцы засталася нерухомая маёмасць, дык бацька быў апекуном над дзецьмі і маёмасцю. Кіраванне бацькі не патрабавала справаздачнасці. Нягледзячы на тое што бацька не меў права адчужаць апекаваную маёмасць, у выпадку яе страты дзеці мелі права спозыску не да бацькі, а да асобы, у чыім валоданні на гэты момант знаходзілася маёмасць. Калі бацька страціў маёмасць аднаго з сыноў, дык пры падзеле спадчыны па смерці бацькі сыны павінны былі размеркаваць страту пароўну, а затым дзяліць бацькоўскую спадчыну (р. VI, арт. 2).

Статут 1588 г. значна змяніў інстытуцыю апекі. Маці магла быць апякункай сваіх дзяцей і маёнткаў памерлага мужа толькі ў выпадку, калі муж прызначыў ёй апеку ў сваім тэстаменце (р. V, арт. 1). Іншых акалічнасцяў закон не прадугледжваў. Калі бацька не прызначыў апекуна, апека ўскладалася на радню, а не на маці. Малалетнія дзеці заставаліся з маці, а на іх утрыманне апякун выдаваў пэўную суму. Сыны заставаліся пад апекай да сямігадовага ўзросту, а дочкі - да замужжа. Пры гэтым маці павінна была паведамляць апекуну пра замужжа дачкі і раіцца з ім (р. V, арт. 11). У выпадку, калі ўдава-апякунка (па тэстаменце) прычыняла страты апекаваным маёнткам, апека яе спынялася, а апекунамі станавілася радня па лініі мужа, а пры іх адсутнасці - па лініі жонкі. Удава ў такім разе заставалася толькі на сваім вене, а калі яго не было - на роўнай частцы з дзецьмі. Апрача таго, удава мусіла выплаціць страты дзецям з свайго вена. Адхіленне ад апекі і прызначэнне новага апекуна рабіў мясцовы суд.

Такім чынам, можна зрабіць выснову, што правы жанчыны па апецы на працягу XVI ст. у нашай краіне звузіліся. Гэты працэс, верагодна, звязаны з развіццём гандлёвых сувязяў, рынкаў, новай сістэмы гаспадарання (увядзеннем "Уставы на валокі"), ускладненнем вядзення гаспадаркі.

Зроблены аналіз дазваляе казаць пра даволі грунтоўную распрацаванасць інстытуцыі апекі ва ўсіх трох Статутах Вялікага Княства. Навуковая апрацоўка права дастатутавага перыяду, запаўненне прагалаў, схема размяшчэння нормаў, іх канструкцыя сведчаць пра высокі ровень праўнай культуры статутавай камісіі, магчымы ўплыў і рэцэпцыю права іншых праўных сістэм, пра развітую правасвядомасць грамадства і клопат дзяржавы аб суб'ектыўных правах асобаў.

 

Асаблівасці юрысдыкцыі па шлюбна-сямейных справах

 

Шлюбна-сямейныя дачыненні былі аб'ектам царкоўнай і свецкай юрысдыкцыі. Падзел паўнамоцтваў праходзіў па мяжы шлюбна-асабістых і сямейна-маёмасных інтарэсаў.

Па традыцыі хрысціянскіх дзяржаваў пад юрысдыкцыю царквы былі аддадзеныя пэўныя інстытуцыі правадачыненняў. Царкоўная юрысдыкцыя дзялілася на тры катэгорыі: 1) вузкая юрысдыкцыя над усім хрысціянскім насельніцтвам па вызначанай сферы справаў - звычайна па справах рэлігіі і маралі, шлюбу і сям'і; 2) поўная юрысдыкцыя па ўсіх справах над духоўнымі асобамі (клірам) і асобамі, якія належалі да царквы (работнікамі, службоўцамі, пілігрымамі і г.д.); 3) шырокая юрысдыкцыя па ўсіх справах над усім насельніцтвам, якое пражывала на царкоўных землях.

Царкоўнымі судовымі органамі былі вышэйшыя адміністрацыйныя асобы ў царкве, найперш епіскапы, якія з XIII ст. мелі памочнікаў па судовых справах. Да кампетэнцыі судовай адміністрацыі належалі справы па спрэчках аб сапраўднасці шлюбу, злачынствах супраць шлюбу, скасаванні шлюбу і г.д.

Усе справы, звязаныя з маёмаснымі дачыненнямі, якія вынікалі з шлюбна-сямейных стасункаў, перадаваліся на разгляд свецкіх судоў у залежнасці ад стану бакоў: гродскім судам - справы ўсіх станаў, земскім судам - шляхты, магістрацкім судам - месцічаў гарадоў на магдэбургскім праве, а таксама падкаморскаму, камісарскаму судам і Галоўнаму Літоўскаму Трыбуналу. Статут 1588 г. зацвердзіў гэты прынцып падзелу юрысдыкцыі вельмі дакладна (р. III, арт. 31-34): "...уставуем, иж бискупове, прелати стану духовного... всих подданных нашых... не мають никого ку собе до духовного права о свецкие речи позывати. Так теж... вси подданыя нашы... не мають се до духовного права утекати и позывати о речи светские".

Пад "падданымі нашымі" разумеюцца ўсе тыя, хто не падлягае ўладзе царквы, але гэта не датычыць кліра і насельніцтва залежных ад царквы земляў. У гэты ж час прынцып юрысдыкцыі па суб'ектах дзейнічаў няўхільна. Адпаведна Статуту 1588 г. насельніцтва, якое належала да земляў царквы, па ўсіх справах, у тым ліку цывільных і крымінальных, падлягала царкоўнаму суду. Свецкія справы, якія датычылі свецкіх асобаў або нерухомай маёмасці, духоўны суд разглядаў паводле свецкага права (р. III, арт. 32-33).

Тым часам на практыцы духоўныя асобы часта прысутнічалі ў свецкіх судах, калі закраналіся інтарэсы царквы або прыналежных да яе людзей, а таксама на запрашэнне свецкіх суддзяў у складаных справах, бо сярод духоўных асобаў былі добра адукаваныя юрысты (кананісты). Але прысутнасць духоўных асобаў не задавальняла шляхту, якая на соймах патрабавала ад вялікага князя, "абы духоўныя ў судах земскіх і свецкіх не сядзелі" [16, с. 11-12]. Дзяржаўная ўлада выступала арбітрам паміж свецкімі і духоўнымі феадаламі і строга трымалася прынятых законаў аб юрысдыкцыі царквы. Вялікі князь пацвярджаў, што "духоўныя па рэчах свецкіх не маюць вас права духоўнага пазываці" [16, c. 12].

Пра тое, што духоўны суд судзіў за справы свецкія па свецкім праве, сведчыць, напрыклад, Устава Віленскага сойма 1551 г., згодна з якой падуладныя царкоўных феадалаў у гарадах на магдэбургскім праве па крымінальных справах павінны былі судзіцца судом царкоўным, але паводле права места [16, с. 25-28].

У той жа час нават па справах аб скасаванні шлюбу вышэйшы аўтарытэт належаў гаспадарскай уладзе. Гэта пацвярджае практыка, у прыватнасці зварот да гаспадара са скаргай аб непраўдзівым скасаванні шлюбу архіепіскапам полацкім, віцебскім і амсціслаўскім Сімяонам. Гаспадар як найвышэйшы суддзя ў сваім афіцыйным лісце за 9 снежня 1545 г. даручыў мітрапаліту кіеўскаму Макарыю перагледзець справу пра скасаванне шлюбу [16, с. 1-2].

Такім чынам, царкоўная юрысдыкцыя зацвярджалася свецкім заканадаўствам і ахоўвалася найвышэйшай дзяржаўнай уладай, якая заставалася апошняй судовай інстанцыяй для ўсіх людзей паспалітых па ўсіх справах.

 

Заканчэнне

 

На развіццё інстытуцый шлюбна-сямейнага права ў Беларусі ў XVI ст. зрабілі ўплыў як нутраныя заканамернасці эвалюцыі сістэмы права, так і новыя ідэалагічныя, эканамічныя, палітычныя з'явы, што апісаныя як феномен эпохі Рэнесансу.

Перыяд фармавання юрыспрудэнцыі ў Беларусі вызначаецца гуманістычным кірункам, у якім захоўваецца схаластычны метад і фармуецца новы - сістэматычны. Пэўныя моманты сінтэзу названых метадаў адлюстраваліся на сістэме Статутаў Вялікага Княства Літоўскага, нягледзячы на тое што многія даследнікі характарызуюць яе як рымскую. Крыніцамі права гэтага перыяду былі дактрына, прынцыпы, закон, звычай. Прыярытэт дактрынальных крыніцаў у дадзены перыяд змяняўся прыярытэтам заканадаўчых, з чым і былі звязаны актыўныя кадыфікацыйныя працэсы.

Асновай новага стаўлення да сацыяльных і тэалагічных праблемаў шлюбу стаўся гуманізм як сістэма поглядаў з яго антрапацэнтрысцкай накіраванасцю. Свецкі характар гуманізму вызначыў трактоўку шлюбна-сямейных праблем з рацыяналістычнага гледзішча, разгляд іх у шчыльнай сувязі з праблемамі ўдасканалення чалавечага грамадства, самога чалавека.

Ідэалагічнае ўздзеянне гуманістычнай і рэфармацыйнай плыняў на светапогляд грамадства падало шлюбна-сямейныя дачыненні ў іншым аспекце. У адрозненне ад сярэднявечных тэалагічных прыярытэтаў бясшлюбнасці, аскетызму сям'я трактавалася як найважнейшая грамадская інстытуцыя. Ф.Скарына, М.Літвін, А.Валян ды іншыя, разглядаючы праблемы шлюбу і сям'і, падкрэслівалі сацыяльную значнасць сям'і як асноўнага элемента грамадства, узаемасувязь трываласці сям'і і стабільнасці дзяржавы. Гэта пацвярджаюць і працы А.Алізароўскага, П.Раізія, а таксама трактоўка праблем шлюбу ў "Катэхізісе" С.Буднага.

Такім чынам, у XVI ст. у Беларусі развіваюцца новыя погляды і канцэпцыі, якія вызначалі праблемы праўнага рэгулявання сямейных дачыненняў, што стварыла ідэалагічны і тэарэтычны падмурак развіцця інстытуцый сямейнага права.

Новае праўнае мысленне сталася падставай кадыфікацыі права, якая адбывалася на фоне партыкулярызму праўнай сістэмы і ўвасобілася ў трох Статутах - 1529, 1566, 1588 гг.

У сувязі са своеасаблівасцю працэсу праўнага развіцця ў гэтую эпоху асноўныя заканамернасці фармавання праўных інстытуцый шлюбу і сям'і разгледжаны ў двух аспектах: нутраной дынамікі развіцця і вонкавага ўплыву. Пры гэтым даследваны працэсы развіцця шлюбна-сямейнага права ў перыяд прывілеяў, якія вызначалі фармаванне маёмасных інстытуцый на аснове развіцця інстытуцыі ўласнасці (спадкаванне, пасаг, вена); інстытуцыі асабістых шлюбна-сямейных дачыненняў знайшлі адлюстраванне ў прывілеях у выглядзе некалькіх нормаў-прынцыпаў.

Далейшае развіццё інстытуцый шлюбна-сямейнага права Княства адбывалася ў форме Статутаў, ровень юрыдычнай тэхнікі якіх дазволіў вылучыць асноватворныя нормы шлюбна-сямейнага права ў асобны раздзел.

Зыходзячы з партыкулярнасці праўнай сістэмы Вялікага Княства ў XVI ст., пры даследванні працэсаў фармавання і развіцця шлюбна-сямейнага права прааналізаваны асноўныя крыніцы права, што ўжываліся ў той час. На падставе праведзенага аналізу да ліку субсідыярных дактрынальных і заканадаўчых крыніц права Беларусі даследванага перыяду аднесены рымскае, царкоўнае, магдэбургскае права (Дыгесты, Кормчая, Статут Яраслава, Codex Iuris Canonici, магдэбургскае права ў выкладзе Б.Граіцкага).

Аднак актыўны кадыфікацыйны працэс, які адбываўся на фоне партыкулярызму праўнай сістэмы, меў на ўвазе пэўныя з'явы рэцэпцыі, што можна выразна прасачыць на інстытуцыях шлюбна-сямейнага права ў Статуце 1588 г. (запазычанне нормаў кананічнага шлюбнага права, уплыў рымскага і магдэбургскага права). Такая эвалюцыя ўяўлялася заканамернай, яна ўласцівая не толькі праўнай сістэме нашага гаспадарства, але і іншым эўрапейскім сістэмам XIV-XVI стст.

З аналізу крыніц шлюбна-сямейнага права можна зрабіць выснову, што падставай фармавання і развіцця праўных інстытуцый былі прывілеі XV ст. і ўхвалы соймаў XVI ст. Разам з тым у партыкулярнай праўнай сістэме гэтага перыяду важнае месца належала субсідыярным сістэмам - кананічнаму (царкоўнаму), магдэбургскаму, рымскаму, звычаёваму праву, якія спрыялі працэсу праваўтварэння. Кадыфікацыя шлюбна-сямейнага права ў Беларусі ў XVI ст. суправаджалася складанымі працэсамі ўплыву названых крыніц права, але вызначальнай была нутраная заканамернасць развіцця інстытуцый шлюбна-сямейнага права ў Статутах 1529, 1566 і 1588 гг.

Разглядаючы формы шлюбу ў Беларусі XVI ст., неабходна адзначыць пераемнасць старадаўных традыцый, што захаваліся ў абрадавай форме, паганскіх звычаях. Інстытуцыя шлюбу як асноўная інстытуцыя грамадства шчыльна звязаная з гістарычным мінулым народа. Рэгуляванне шлюбных дачыненняў кананічным (царкоўным) правам адбывалася ва ўзаемасувязі з народнымі абрадавымі традыцыямі і звычаямі. Пры гэтым асноўная частка грамадства, як вынікае з актавага матэрыялу судоў і магістратаў, у дачыненні да шлюбу аддавала перавагу нормам звычаёвага права, над якім законы царквы не мелі яўнага прыярытэту.

Рэгуляванне шлюбных дачыненняў звычаёвым, кананічным і свецкім правам мела агульную тэндэнцыю да рэгламентацыі ўсіх стадый гэтых дачыненняў, імкнення ажыццявіць іх у законнай форме. Дзяржава ў асобе найвышэйшага заканадаўцы актыўна падтрымлівала працэс хрысціянізацыі шлюбных дачыненняў, пра што сведчыць запазычанне Статутамі, перадусім трэцім, нормаў кананічнага права. Тым часам судовыя органы, службовыя асобы, як вынікае з актаў, не былі паслядоўнымі выканаўцамі гэтых ідэй. Узнікла сітуацыя, калі афіцыйны прыярытэт належаў царкоўнаму праву, але на практыцы шырока ўжывалася звычаёвае права, рэгулюючы значную частку шлюбных дачыненняў.

У дадзеным выпадку звычаёвае права, паводле афіцыйнага погляду, ёсць субсідыярнай крыніцай права, але выкарыстоўвалася яно не тады, калі кананічнае (царкоўнае) права мела прагалы, а тады, калі яно супярэчыла традыцыйнаму светапогляду. Даследванне шлюбна-сямейнага заканадаўства дазваляе зрабіць выснову: шлюбныя дачыненні - аснова стасункаў па роднасці і сваяцтве, на юрыдычным значэнні якіх засноўваліся нормы земскага, царкоўнага, магдэбургскага права, што рэгулявалі шлюбна-сямейныя асабістыя і маёмасныя дачыненні.

Шлюбна-сямейныя дачыненні на аснове інстытуцый роднасці і сваяцтва аб'ядноўвалі мноства інстытуцый прыватнага права: пасагу, вена, спадкаемства, апекі ды інш.

Адной з галоўных інстытуцый матэрыяльнага забеспячэння сям'і ёсць інстытуцыя пасагу. Як вынікае з актавага матэрыялу, яна фармавалася ў прывілейны перыяд, а канчатковае завяршэнне атрымала ў Статутах 1529, 1566 і 1588 гг. Прычым, на думку аўтара, дадзеная інстытуцыя змяшчае менш запазычанняў з замежных сістэмаў права параўнальна з іншымі інстытуцыямі.

Названая інстытуцыя адлюстравала агульную тэндэнцыю прыватнага права да індывідуалізацыі правадачыненняў і фармальнай роўнасці ўсіх перад законам, імкненне да ўраўнавання ў маёмасных правах сямейнікаў. Акрамя таго, магчымасць атрымання ў пасаг чвэрці ляжачай маёмасці вызначала тэндэнцыю да яе спадкавання і асабістай незалежнасці жанчыны. Інстытуцыя спадкаемства знаходзіцца ў шчыльнай сувязі з сямейным правам з прычыны залежнасці кола спадчыннікаў ад ступені звязанасці з сям'ёй і прыналежнай ёй маёмасцю.

З аналізу інстытуцыі спадкаемства ў прывілейны перыяд можна зрабіць выснову, што яна развівалася, як і іншыя інстытуцыі матэрыяльнага забеспячэння, у выглядзе ільгот шляхце, скіраваных на пашырэнне яе правоў і свабод. Шчыльная ўзаемасувязь інстытуцый шлюбу і спадкаемства засноўвалася на праве спадчыны паводле закону асобы, якая валодала пэўнай праваздольнасцю: па праве роднасці і паходжання на падставе законнага шлюбу.

Аналізуючы развіццё інстытуцыі спадкаемства па Статутах, неабходна адзначыць тэндэнцыю да ўраўнавання правоў на спадкаванне дзяцей абодвух полаў, што выявілася ў магчымасці дачок атрымаць у спадчыну частку ляжачай маёмасці, а таксама ў выкарыстанні бацькамі такой формы дамовы, як "запіс" у ролі юрыдычнай фікцыі, пад якой разумелася праўнае афармленне розных дамоваў: падаравання, тэстамента пад умовай і г.д.

Статут 1588 г. упершыню замацаваў парадак спадкавання маёмасці, нажытай бацькамі супольна: дзеці ў выпадку смерці аднаго з бацькоў атрымлівалі ў спадчыну 2/3 яе, а траціну - удава (удавец). Гэтая норма ўжо не прадугледжвала перавагі сыноў пры спадкаванні паводле закону. Можна меркаваць пра яе запазычанне з магдэбургскага права.

Такім чынам, інстытуцыя спадкаемства развівалася на аснове прывілеяў і Статутаў. Нязначна паўплывалі на яе, магчыма, нормы магдэбургскага права.

Інстытуцыя апекі паводле Статутаў мела два аспекты: абарона правоў непаўналетніх дзяцей і ахова інтарэсаў незамужніх жанчын. Апека пры гэтым разумелася як абарона правоў і інтарэсаў асобаў, якія мелі патрэбу ў ёй з розных прычынаў: страта аднаго або абодвух бацькоў, цяжар вядзення справаў па кіраванні маёмасцю. У канчатковым выніку апека ўяўляла сабою клопат дзяржавы пра асобаў, не здольных паклапаціцца пра сябе. Таму гэтая інстытуцыя кантралявалася дзяржаўнай уладай асабліва пільна. Адрознівалася апека паводле закону, тэстамента, па прызначэнні дзяржавы.

З аналізу інстытуцыі апекі ў перыяд прывілеяў і Статутаў можна зрабіць выснову, што правы ўдоваў па апецы паступова звужаліся. Прычынай гэтага быў, відаць, інтэнсіўны эканамічны працэс, што патрабаваў актыўных гандлёвых і гаспадарчых аперацый, а таксама ўплыў такіх крыніц права, як рымскае і магдэбургскае.

Разгляд генезісу і развіцця інстытуцый шлюбна-сямейнага права з улікам названых асаблівасцяў дае падставу сцвярджаць, што фармаванне і эвалюцыя яго асноўных маёмасных інстытуцый, такіх, як пасагу, вена, спадкаемства (паводле закону), адбыліся ў прывілейны перыяд. Першы Статут атрымаў практычна гатовыя формы, якія ў наступных Статутах былі дапрацаваныя, дэталізаваныя і размешчаныя адпаведна сістэме права. Такая з'ява дазваляе зрабіць выснову, што найважнейшыя маёмасныя шлюбна-сямейныя інстытуцыі фармаваліся вакол інстытуцыі ўласнасці.

Асабістыя шлюбна-сямейныя дачыненні пачалі рэгулявацца ў пазнейшы перыяд у асноўным у Статутах (шлюбныя стасункі паміж дзецьмі і бацькамі, пэўная частка дачыненняў па апецы). Пры аналізе развіцця інстытуцый шлюбна-сямейнага права неабходна адзначыць значэнне субсідыярных крыніц права ў працэсе кадыфікацыі, іх уплыў на сістэму права. Такім чынам, эвалюцыя інстытуцый сямейнага права Беларусі XVI ст. адлюстравала асноўныя заканамернасці працэсу фармавання праўнай сістэмы дзяржавы.

Далейшае даследванне праблемаў феадальнага шлюбна-сямейнага права, яго інстытуцый, заканамернасцяў іх фармавання ў сістэме права патрабуе параўнальнага аналізу розных сістэмаў права, падрабязнага разгляду і распрацоўкі тэарэтычных праблем субсідыярных крыніц права і іх ролі ў праўнай сістэме нашай краіны, вывучэння тэарэтычнай спадчыны XVI ст. (напрыклад, работ Аўгусціна Ратондуса і Пятра Раізія) з мэтай даследвання цывілістычнага вучэння феадальнага права.

 

Summary

 

Halina Dzierbina
Prava i siamja ū Bielarusi epochi Reniesansu
(Law and Family in the Age of the Renaissance in Belarus)
Miensk: Technalohija, 1997. 176 p.

 

The age of Renaissance in the ancient Belarusan State - Grand Duchy of Litva - covers the XVIth century (the region of the Northern Renaissance). The period of the Renaissance found its reflection in different domains and institutions: philosophy, literature, culture, legal thinking, law, marriage and family. But mostly it influenced the legal system that feudal state.

The main purpose of this book is to show the impact of the new idealogical conceptions of that time on the formation of the legal institutions which regulated a variety of questions the most traditionally stable marriage and family and their ties with customary and feudal law. The peculiarity of the regulation of marriage and partly family relations was that like in all Europe it was under the jurisdiction of the church. A distinctive feature of the church jurisdiction in the feudal Belarusan State was the co-exsictence of western and eastern Christian churches and their courts, which used their own sources: Corpus Iuris Canonici and Nomocanon.

The legal history of that country developed as a part of the european legal system (part of the romano-germanic legal family) and had some features typical for the Renaissance period.

One of the chapters of the book is dedicated to the characteristic of the jurisprudence of our country which reached a high level of development in the XVIth century. The most vivid evidence of the Renaissance was a perfect codification of the law in the national language (ancient Belarusan) in the form of the three Statutes of the Grand Duchy of Litva in 1529, 1566, 1588.

The Renaissance legislation formed the foundation for the state functioning in accordance with the law declaring the leadership of the law and the elective nature of the feudal bodies (monarh and Sojm) as well as their submission only to the law. A popular idea of the limited monarchy and democratic principle found its expression in the new Renaissance legislation as well.

The reseachers have addmitted the high standard of codification of law in feudal Belarus in comparison with the legislation of the neighbouring countries. The Statutes of the Grand Duchy of Litva of 1529, 1566 and 1588 became the main sources of law. But the legal system of that epoch used the subsidiary sources of law taking them from the roman, canon and germanic systems.

On considering the sources of law regulating the marriage and family relations the author analizes the main norms of Corpus Iuris Civilis, Corpus Iuris Canonici, Nomocanon, Speculum Saxonum, the revision of the Magdeburg law by B.Groicki and customary law. Based on the legislation and the legal practice the author analyzes the marriage and divorce and property relations in the family. On these grounds the conclusion is made in the book about the growth of the subject's rights in feudal Belarusan society, especially the guarantee of the personal and property rights of women (excluding the political rights) in accordance with the tendency of the development of the national legal system in the XVIth century.

 

Тлумачальны слоўнік

некаторых тэрмінаў, якія сустракаюцца ў працы

 

(Узгоднены з Тэрміналагічнай камісіяй Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь. Аўтар удзячны сябру камісіі сп.Уладзімеру Маруціку за кансультацыі пры складанні слоўніка.)

 

Абавязкавае права - цывільна-праўныя нормы, якія рэгулююць абавязкі бакоў у цывільных правадачыненнях.

Агнат - родны па лініі бацькі.

Адпорны бок - у судовым працэсе асоба, якая прыцягваецца да суда спозыскам і адказвае ў судзе; адказнік.

Апека - абарона правоў і інтарэсаў непаўналетніх, недзеяздольных асобаў, а таксама незамужніх жанчын.

Апекавальнік - асоба, якая выконвае абавязкі па апякунстве; папячыцель.

Апякун - асоба, якая бярэ на сябе абавязкі абараняць правы і інтарэсы непаўналетніх, недзеяздольных, а таксама незамужніх жанчын.

Апякунства - выкананне абавязкаў па абароне інтарэсаў асобаў, якім неабходна дапамога ў ажыццяўленні сваіх правоў.

Ардаліі - у сярэднявечным судовым працэсе доказы, якія вызначаліся шляхам выпрабавання агнём, вадой, зброяй і г.д.

Асэсарскі суд - суд гаспадара па справах гарадоў на магдэбургскім праве.

Бацькаўшчына - бацькоўская спадчына; ляжачая маёмасць, якая пераходзіць па спадчыне ў коле асобаў, звязаных роднасцю.

Бенкарт - асоба, народжаная ад бацькоў, якія не былі злучаныя афіцыйна прызнаным шлюбам; незаконнанароджаны.

Блізкія - асобы, звязаныя кроўнай роднасцю; кроўныя, родныя, радня.

Вена - нерухомая маёмасць мужа, якая запісвалася жонцы ў афіцыйна зацверджаным вяноўным лісце для гарантыі маёмаснага забеспячэння нявесты ў сужэнцкім жыцці на выпадак спынення шлюбу.

Венаваная ўдава - удава, якая мела афіцыйна зацверджаны запіс аб прызначэнні ёй матэрыяльнага забеспячэння з маёмасці мужа.

Вываланец - асоба, пазбаўленая правоў і абвешчаная выгнаннікам з дзяржавы за цяжкое злачынства.

Вывенаваць - здзейсніць права спадкаемцаў на выкуп ва ўдавы вяноўнай маёмасці.

Вылучэнне маёмасці - вызначэнне долі маёмасці дзеля мэтавага прызначэння (пасагу, спадчыны, падаравання, продажу і г.д.).

Выправа - рухомая маёмасць, якую нявеста атрымлівала ад бацькоў або апекуноў у выглядзе рэчаў гаспадарча-побытавага прызначэння.

Вянец - матэрыяльнае забеспячэнне невенаванай удавы ад спадкаемцаў мужа пры выхадзе яе замуж (памерам 30 коп грошаў).

Вяноўная маёмасць - маёмасць мужа, запісаная ў вена жонцы.

Вяноўны ліст - афіцыйны дакумент пра запіс мужам жонцы вылучанай маёмасці, зацверджаны ў судзе або сведкамі.

Галоўшчына - грашовы штраф за забітага на карысць ягоных спадкаемцаў.

Гаспадар - вялікі князь у Вялікім Княстве Літоўскім.

Гаспадарства - дзяржава.

Гератычны - які адступае ад афіцыйных догматаў і арганізацыйных формаў рэлігіі; адступніцкі.

Гласатары - першая вядомая навуковая школа права.

Гродскі суд - павятовы суд, які складаўся з шляхоцкага (ніжэйшага) суда пераважна па крымінальных справах і агульнастанавага (вышэйшага) суда павятовай адміністрацыі па ўсіх справах, а таксама па арганізацыі працы земскага, падкаморскага судоў і па выкананні судовых пастановаў усіх судоў.

Гуманісты - юрысты школы права, якая ўзнікла ў XVI ст.

Даручнік - асоба, якой даручаюць бараніць або прадстаўляць інтарэсы іншай асобы.

Дзедзіцтва - ляжачая маёмасць, якая пераходзіць па спадчыне ад бацькоў і дзядоў.

Дыспензацыя - дазвол найвышэйшых царкоўных органаў на адступленні ад нормаў кананічнага права; наданне юрыдычнай моцы фактам, якія супярэчаць другарадным патрабаванням кананічнага права.

Дэкрэтысты - школа кананічнага права, адпаведная гласатарам у свецкім праве.

Зарука - грашовая гарантыя выканання дамовы, якая выплочваецца пакрыўджанаму боку ў выпадку невыканання пагаднення; няўстойка.

Застава - маёмаснае забеспячэнне выканання абавязкаў у цывільным праве.

Заступнік - асоба, якая прыняла на сябе правы і абавязкі аднаго з бакоў у судовым працэсе.

Звычаёвае права - першапачатковая форма права; агульнапрынятыя правілы рэгламентацыі і рэгулявання дачыненняў паміж асобамі, асобамі і ўладай, якія трымаюцца на даўніні ўжывання і аднастайнасці рэлігійных і юрыдычных поглядаў грамадства.

Земскае права - права, якое дзейнічала ў асобнай зямлі Вялікага Княства, улучала ў сябе звычаёвае права і прывілеі.

Земскі суд - павятовы выбарны шляхоцкі суд па цывільных і крымінальных справах.

Земскія прывілеі - законы, якія выдаваліся землям гаспадарства.

Змоўны ліст - пісьмовае пагадненне паміж жаніхом і нявестай, іх родзічамі пра ўмовы шлюбу і сужэнцкага жыцця; шлюбны кантракт.

Інстытуцыя - у шырокім сэнсе - вызначаная сфера грамадскіх дачыненняў; у вузкім сэнсе - пэўная сукупнасць нормаў, якія рэгулююць грамадскія дачыненні.

Іпатэка - асаблівы рэжым заставы ляжачай маёмасці.

Кагнат - родны па лініі маці.

Каментатары - школа права, якая прыйшла на змену гласатарам і ўпершыню абгрунтавала практычнае ўжыванне рымскага права ў Сярэднявеччы.

Камісарскі суд - суд, прызначаны гаспадаром для разгляду судовых справаў, якія належаць да ягонай юрысдыкцыі.

Кананісты - царкоўныя юрысты.

Кананічнае права - нормы права хрысціянскай царквы ў выглядзе канонаў, якія рэгулююць дачыненні пераважна паміж царквой і свецкай дзяржавай.

Клір - духавенства, служкі культу хрысціянскай царквы.

Легітымацыя - акт найвышэйшай улады па наданні законнасці паходжанню асобы, якая яе не мела.

Ляжачая маёмасць - маёмасць, якая па сваёй сутнасці не можа быць зрушаная (зямля, будынкі, ураджай на пні), а таксама прызнаная ляжачай паводле свайго прызначэння (насенне, прылады працы і г.д.).

Магістрацкі суд - выбарны суд у гарадах на магдэбургскім праве.

Манагамная сям'я - сям'я, заснаваная на адзінашлюбстве - супольным шлюбным жыцці аднаго мужчыны з адной жанчынай.

Маўчанне закону - прагалы ў законе.

Места - горад.

Набілітацыя - увядзенне ў прывілеяваны стан; працэдура атрымання шляхоцтва.

Навязка - грашовая кампенсацыя за цялесныя і маральныя шкоды.

Невенаваная ўдава - удава, якой муж не адпісаў маёмасці на вена.

Нястанне да права - адмова з'явіцца ў суд па спозыску.

Павадовы бок - у судовым працэсе асоба, якая звяртаецца ў суд са спозыскам да іншай асобы; спазывальнік.

Падкаморскі суд - павятовы выбарны шляхоцкі суд па справах аб межавых спрэчках.

Пазоў - выклік у суд; спавешчанне.

Пазыўны ліст - пісьмовы зварот асобы ў судовы орган дзеля абароны сваіх правоў і інтарэсаў, які накіроўваўся судом адпорнаму боку.

Пакліканне да права - прыцягненне да адказнасці перад судом.

Пакліканне да спадчыны - афіцыйнае прызнанне права на спадчыну паводле вызначанай законам чарговасці.

Палігамная сям'я - сям'я, заснаваная на форме шлюбу з мноствам партнёраў.

Пандэктная сістэма - сістэма права, якая прадугледжвае падзел праўнага матэрыялу на агульную і асобную часткі.

Пандэкты - праўны збор, складзены на падставе пэўнай сістэмы ў выніку перапрацоўкі рымскага права.

Партыкулярызм права - раздробленасць права на мясцовыя сістэмы, якія пераважвалі аўтарытэт адзінага для ўсёй дзяржавы закону.

Пасаг - маёмасць, якая давалася нявесце пры выхадзе замуж; у дакладным значэнні - рухомая маёмасць, прызначаная нявесце бацькамі або апекунамі ў выглядзе грошай і каштоўнасцяў.

Пералюбнік - асоба, якая парушае шлюбную вернасць; чужаложнік.

Пералюбства - дзеянні, якія лічацца парушэннем шлюбнай вернасці.

Пракуратар - адвакат.

Прывенак - розніца паміж коштам вена і ўнясення.

Прычасніцтва - удзел у арганізацыі або здзяйсненні злачынства.

Публічнае права - сукупнасць нормаў, якія рэгулююць сферу дачыненняў паміж дзяржавай і асобай, дзяржаўнай уладай і ўсімі іншымі суб'ектамі.

Рамана-германская праўная сям'я - праўная супольнасць кантынентальнай Эўропы, заснаваная на рымскай і германскай сістэмах.

Родзічы - найбліжэйшыя родныя - бацькі.

Роднасць - сувязь паміж людзьмі, якая ўзнікае на падставе паходжання і кроўнага адзінства.

Рукаемства - афіцыйная парука за каго-небудзь і адказнасць маёмасцю за выкананне асобай сваіх абавязкаў.

Рэцэпцыя - пазычанне і асіміляцыя прынцыпаў і нормаў з сістэмаў замежнага права, перадусім з рымскай, дзеля ўдасканалення сваёй праўнай сістэмы.

Сакрамент - рэлігійнае таемства (хрышчэнне, шлюб і г.д.).

Сваякі - някроўныя блізкія, якімі становяцца ў выніку шлюбу родныя кожнага з сужэнцаў.

Сваяцтва - дачыненні, якія ўзнікаюць у выніку шлюбу паміж сужэнцамі і роднымі кожнага з іх.

Спадкаванне - права на атрыманне спадчыны паводле закону або на падставе тэстамента.

Спадкаваць - мець права на спадчыну.

Спадкаемец - асоба, якая атрымлівае спадчынную маёмасць.

Спадкаемства - атрыманне маёмасці па спадчыне.

Спадчыннік - асоба, якая мае права на атрыманне спадчыны паводле закону або на падставе тэстамента.

Спазывальнік - асоба, якая падае спозыск у суд.

Спазываць - падаваць пазыўны ліст у суд.

Спазысковае судаводства - пачатак судовага працэсу на падставе судовага звароту да суда ў форме спозыска.

Спазысковая даўніня - час, на працягу якога закон гарантуе асобе зварот у суд для абароны сваіх правоў.

Спозыск - зварот у судовыя органы з вызначэннем прэтэнзій або скаргі ў дачыненні да іншай асобы; іск.

Стаць да права - адказваць па судовай справе.

Субсідыярныя крыніцы - дапаможныя замежныя сістэмы права, якія дапаўнялі нацыянальную праўную сістэму і выкарыстоўваліся судамі Вялікага Княства.

Сужыўцы - мужчына і жанчына, якія жывуць супольна.

Сужыцце - супольнае жыццё мужчыны і жанчыны.

Сужэнцы - мужчына і жанчына, якія знаходзяцца ў шлюбе.

Сэрвітут - права карыстання чужой маёмасцю.

Сямейнік - асоба, якая ўваходзіць у склад сям'і.

Тэстамент - афіцыйнае распараджэнне ўласніка сваёй маёмасцю на выпадак смерці; завяшчанне.

Увязанне - юрыдычнае дзеянне па ўводзе ва ўладанне ляжачай маёмасцю.

Уласнасць - права валодання, карыстання і распараджэння маёмасцю.

Уніфікацыя права - выпрацоўка новых і прывядзенне дзейных нормаў права да аднастайнай сістэмы, якая павінна дзейнічаць на тэрыторыі ўсёй дзяржавы.

Унясенне - маёмасць, якая складалася з пасагу і выправы і ўносілася нявестай у новую сям'ю.

Хіратанія - працэдура ўвядзення ў святарскі сан.

Царкоўнае права - нормы права, што склаліся на падставе канонаў, якія рэгулююць унутрыцаркоўнае жыццё; для праваслаўнай царквы ў Кіеўскай мітраполіі разумелася і як кананічнае права.

Цывільнае права - сукупнасць нормаў права, якія рэгулююць усю сферу правадачыненняў паміж асобамі.

Цэлібат - зарок бясшлюбнасці каталіцкага духавенства.

Шлюбаванне - працэс злучэння ў шлюб.

Эпітым'я - царкоўнае пакаранне ў выглядзе малітваў, пастоў і г.д.

Юрыдыкі - адміністрацыйна адасобленыя часткі горада пад уладай феадала або царквы, на якія не пашыралася судовая і адміністрацыйная ўлада гарадскога самакіравання.

Юрысдыкцыя - судовыя правамоцтвы афіцыйнага органа.

 

Крыніцы

 

1. Акты Брестского гродского суда // Акты, издаваемые Виленской археографической комиссией. Вильна, 1868. Т. 3, ч. 1.

2. Акты Брестского земского суда // Акты, издаваемые Виленской археографической комиссией. 1867. Т. 2, ч. 3.

3. Акты Брестского земского суда // Акты, издаваемые Виленской комиссией для разбора древних актов. Вильна, 1870. Т. 2.

4. Акты Брестского земского суда // Акты, издаваемые Виленской комиссией для разбора древних актов. Вильна, 1870. Т. 3.

5. Акты Гродненского гродского суда // Акты, издаваемые Виленской комиссией для разбора древних актов. Вильна, 1874. Т. 7.

6. Акты Гродненского земского суда // Акты, издаваемые Виленской комиссией для разбора древних актов. Вильна, 1894. Т. 21.

7. Акты Кобринской магдебургии // Акты, издаваемые Виленской комиссией для разбора древних актов. Вильна, 1872. Т. 6.

8. Акты Минского гродского суда // Акты, издаваемые Виленской комиссией для разбора древних актов. Вильна, 1912. Т. 36.

9. Акты о брачном праве и семейном быте в Юго-Западной Руси в XVI-XVII вв. // Архив Юго-Западной Руси. Киев, 1909. Т. 3, ч. 8. С. 121-577.

10. Акты Слонимского земского суда // Акты, издаваемые Виленской комиссией для разбора древних актов. Вильна, 1895. Т. 22.

11. Акты, извлеченные из книг магистрата Могилева // Историко-юридические материалы, извлеченные из актовых книг губерний Витебской и Могилевской. 1876. Вып. 7.

12. Акты, извлеченные из книг магистрата Полоцка // Историко-юридические материалы, извлеченные из актовых книг губерний Витебской и Могилевской. Витебск, 1871. Вып. 2. С. 376.

13. Акты, извлеченные из книг магистрата Могилева // Историко-юридические материалы, извлеченные из актовых книг губерний Витебской и Могилевской. 1879. Вып. 10.

14. Акты, касающиеся г. Вильна // Акты, издаваемые Виленской археографической комиссией. Вильна, 1893. Т. 20, ч. 1.

15. Акты, относящиеся к истории Западной России. Спб., 1846. Т. 1.

16. Акты, относящиеся к истории Западной России. Спб., 1848. Т. 3.

17. "Великая хроника" о Польше, Руси и их соседях XI-XIII вв. М., 1987.

18. Временник императорского Московского общества истории и древностей российских. М., 1855. Кн. 23.

19. Гісторыя Беларусі ў дакументах і матэрыялах. Мн., 1936. Т. 1.

20. Дигесты Юстиниана: В 26 кн. М., 1984.

21. Договор Смоленской земли с Ригой и Готским берегом 1229 г. // Памятники русского права. М., 1953. Вып. 1. С. 51-71.

22. Законодательные акты Великого княжества Литовского XV-XVII вв.: Сб. материалов. Л., 1936.

23. Институция Гая // Хрестоматия памятников феодального государства и права стран Европы. М., 1961.

24. Катихисіс, то ест Наука стародавная хрістіаньская от Святого Писма для простых людей языка руского, в пытаніах и отказех събрана. Нясвіж, 1562.

25. Кормчая, напечатанная с оригинала патриарха Иосифа. М., 1912.

26. Литовская метрика. 6-я книга судных дел. Вильнюс, 1995.

27. Литовская метрика. Книга записей 5. Вильнюс, 1993.

28. Литовская метрика. Книга записей 8. Вильнюс, 1995.

29. Литовская метрика. Книга публичных дел 7. Вильнюс, 1996.

30. Литовская метрика. Спб., 1910. Отд. 1, ч. 1. Кн. записей (Рус. ист. б-ка; Т. 27).

31. Памятники древнерусского канонического права. Спб., 1880. Ч. 1.

32. Русская правда // Российское законодательство Х-ХХ веков. М., 1984. Т. 1. С. 27-49.

33. Саксонское зерцало. М., 1985.

34. Сборник памятников церковного права, преимущественно русского, кончая временем Петра Великого. Пг., 1914. Вып. 1.

35. Статут Великого княжества Литовского 1529 г. Мн., 1960.

36. Статут Великого княжества Литовского 1566 // Временник императорского Московского общества истории и древностей российских. М., 1855. Кн. 23, ч. 2. С. 1-200.

37. Статут Вялікага княства Літоўскага 1588. Мн., 1989.

38. Устав Владимира // Российское законодательство Х-ХХ веков. М., 1984. Т. 1. С. 137-142.

39. Устав Ярослава // Российское законодательство Х-ХХ веков. М., 1984. Т. 1. С. 168-193.

40. Codex Iuris Canonici // Friburgi Brisgoviae. 1918.

41. Groicki B. Artukuły prawa majdeburskiego; Postępek sądow około karania na gardle; Ustawa placu i sądow; Porządek sądow i spraw mejskich prawa majdeburskiego w Koronie Polskiej. Warszawa, 1954.

42. Groicki B. Tytuły prawa majdeburskiego. Warszawa, 1951.

43. Karnkowski St. Constitutiones synodorum, metropolitanae ecclesiae Gnesnenis Provincialum, fam vetuflorum quam recentiorum. Cracovia, 1579.

44. Szczerbicz P. Speculum Saxonum albo Prawo Saskie i majdeburskie. Lwów, 1581.

 

Даследванні

 

Алексеев С.С. Общая теория права: Курс лекций в 2 т. М., 1981. Т. 1.

Андрюлис В.И. Правовое регулирование семейных отношений по Литовскому статуту 1588 г.: Автореф. дис. ... канд. юрид. наук. Вильнюс, 1975.

Аннерс Э. История европейского права. М., 1994.

Антонович В.В. Предисловие // Архив Юго-Западной России. Киев, 1869. Т. 1, ч. 5. С. 194.

Бардах Ю. Литовские Статуты - памятники права периода Возрождения // Культурные связи народов Восточной Европы в XVI в.: Сб. ст. М., 1976. С. 71-93.

Бардах Ю., Леснодорский Б., Пиетрчак М. История государства и права Польши. М., 1980.

Барысёнак С. Нацыянальны характар Літоўскага Статута // Полымя. 1927. № 6. С. 139-165.

Бенешевич В.Н. Древнеславянская кормчая XIV титулов без толкований. Спб., 1906.

Берман Г.Дж. Западная традиция права: эпоха формирования. М., 1994.

Бершадский С.А. О наследовании в выморочных имуществах по литовскому праву. Спб., 1982.

Брак у народов Центральной и Юго-Восточной Европы. М., 1988.

Бюхер К. Женский вопрос в средние века. Одесса, 1896.

Виноградов П.Г. Римское право в средневековой Европе: Лекции. М., 1910.

Владимирский-Буданов М.Ф. Немецкое право в Польше и Литве. Спб., 1868.

Владимирский-Буданов М.Ф. Обзор русского права: Лекции. Киев, 1886. Вып. 2.

Владимирский-Буданов М.Ф. Очерки по истории русско-литовского права: В 2 ч. Киев, 1889-1890.

Владимирский-Буданов М.Ф. Рецензии на историко-юридические материалы, извлеченные из актовых книг губерний Витебской и Могилевской. Киев, 1877. Вып. 3. С. 61-95.

Владимирский-Буданов М.Ф. Черты семейного права Западной России в половине XVI в. // Чт. в ист. о-ве Нестора Летописца. Киев, 1890. Кн. 4. Отд. 2. С. 42-78.

Грицкевич А.П. Управление частновладельческих городов Белоруссии без магдебургского права в XVI-XVIII вв. // Весці АН БССР. Сер. грамад. навук. 1974. № 4. С. 21-23.

Грушевский А.С. Города Великого княжества Литовского. Киев, 1918.

Гусакова Н. Культурные связи литовско-белорусских земель с Чехией (XV-XVII вв.) // Славяне: адзінства і мнагастайнасць. Мн., 1990. С. 21-23.

Гутнова Е.В. Средневековье в современной цивилизации // Средние века. 1990. Вып. 58. С. 21-43.

Давид Р. Основные правовые системы современности. М., 1988.

Данилович И. Взгляд на литовское законодательство и Литовские Статуты // Юридические записки, изданные П.Редкиным. М., 1841. Т. 1.

Довнар-Запольский М.В. Государственное хозяйство Великого княжества Литовского при Ягеллонах. Киев, 1901. Т. 1.

Довнар-Запольский М.В. Очерки обычного семейного права крестьян Минской губернии // Журн. этнограф. обозрения. 1897. № 1-2.

Довнар-Запольский М.В. Западно-русская сельская община в XVI в. Спб., 1897.

Довнар-Запольский М.В. Очерки по организации западно-русского крестьянства в XVI в. Киев, 1905.

Довнар Т.И., Шелкопляс В.А. Уголовное право феодальной Беларуси (XV-XVI вв.). Мн., 1992.

Дорошевич Э.К., Конон В.М. Очерк истории эстетической мысли Белоруссии. Мн., 1972.

Древнерусские княжеские уставы XI-XV вв. М., 1972.

Ефименко А.Я. Южная Русь. Спб., 1905. Т. 1.

Ефимов В.В. Очерки по истории древнерусского родства и наследования. Спб., 1885.

Живописная Россия / Под ред. П.П.Семенова. Спб.; М., 1882. Т. 3.

Загоровский А. О разводе по русскому праву. Харьков, 1884.

Зом Р. Институции, история и система римского права. Сергиев Посад, 1916.

Кампанелла Т. Город Солнца. М., 1971.

Коменский Я. Избр. пед. соч. М., 1982. Т. 1.

Конон В.М. Правовые взгляды Ф.Скорины // Развитие правовых институтов в Литве в XV-XIХ вв.: Темат. сб. научн. тр. Вильнюс, 1981. С. 65-97.

Конрад Н.И. О смысле истории // Конрад Н.И. Запад и Восток. М., 1972. С. 446-487.

Копысский З.Ю. Города Великого княжества Литовского в государственном законодательстве XVI - первой половине XVII века // Первый Литовский Статут 1529 года: Материалы конф., 27-28 ноября 1979 г. Вильнюс, 1982. С. 20-27.

Копысский З.Ю. Магдебургское право в городах Белоруссии (конец XV - первая половина XVII в.) // Сов. славяноведение. 1972. № 5. С. 26-41.

Копысский Б.З. Крестьяне Белоруссии в конце XVI - I половине XVII в.: Автореф. дис. ... канд. ист. наук. Мн., 1981.

Коркунов Н.М. История философии права: Пособие к лекциям. Спб., 1898.

Ланге О. О правах собственности супругов по древнерусскому праву. Спб., 1898.

Лаппо И.И. Великое княжество Литовское во второй половине XVI столетия. Литовско-русский повет и его сеймик. Юрьев, 1911.

Лаппо И.И. Литовский Статут 1588. Каунас, 1934. Т. 1, ч. 1.

Левицкий О. Черты семейного быта в юго-западной Руси в XVI-XVII вв. // Архив Юго-Зап. России. 1909. Т. 3, ч. 8. С. 1-120.

Левицкий О.П. Семейные отношения в юго-западной Руси в XVI-XVII вв. // Рус. старина. 1880. Ноябрь. С 559-574.

Леонтович Ф.И. Крестьянский двор в Литовско-Русском государстве: В 3 вып. Спб., 1897-1898. Вып. 3.

Леонтович Ф.И. Очерки из истории литовско-русского гражданского права // Журн. М-ва нар. просвещения. 1903. № 8. С. 128-169; 1905. № 7. С. 1-48; № 8. С. 139-199.

Леонтович Ф.И. Правоспособность литовско-русской шляхты // Журн. М-ва нар. просвещения. 1908. № 3. С. 53-88.

Литвин М. О нравах татар, литовцев и московитян // Архив историко-юрид. сведений, относящ. до России. М., 1854. Кн. 2. С. 1-78.

Любавский М.К. Литовско-русский сейм: Опыт по истории учреждений в связи с внутренним строем и внешней жизнью государства. М., 1900.

Любавский М.К. Областное деление и местное управление Литовско-Русского государства ко времени издания первого литовского статута. М., 1892.

Любавский М.К. Очерк истории Литовско-Русского государства до Люблинской унии включительно. 2-е изд. М., 1915.

Максимейко М.А. Сеймы Литовско-Русского государства до Люблинской унии 1569 г. Харьков, 1902.

Малиновский И.А. Лекции по истории русского права. Ростов н/Д., 1918.

Мацеевский В.А. История славянских законодательств: В 6 т. М., 1858. Т. 1.

Моддерман В. Рецепция римского права. Спб., 1888.

Морган Л. Древнее общество или исследование линий человеческого прогресса от дикости через варварство к цивилизации. Л., 1934.

Муромцев С.А. Рецепция римского права на западе. М., 1886.

Нарысы гісторыі Беларусі. Мн., 1994. Ч. 1.

Неволин К.А. О пространстве церковного суда в России до Петра Великого // Полн. собр. соч. Спб., 1859. Т. 6. С. 251-390.

Немилов А.Н. О хронологических рамках и специфике эпохи Возрождения // Средние века. 1968. Вып. 2. С. 88-95.

Немилов А.Н. Специфика гуманизма Северного Возрождения // Типология и периодизация культуры Возрождения: Сб. ст. М., 1978. С. 39-52.

Никольский Н.М. Происхождение и история белорусской свадебной обрядности. Мн., 1956.

Охманьский К. Михалон Литвин и его трактат о нравах татар, литовцев и московитян середины XVI в. // Россия, Польша и Причерноморье в XV-XVIII вв.: Сб. ст. М., 1979. С. 97-117.

Очерки истории философской и социологической мысли Белоруссии до 1971 г. Мн., 1978.

Павлов А.С. 50-я глава Кормчей книги как исторический и практический источник русского брачного права. М., 1902.

Падокшын С.А. Філасофская думка эпохі Адраджэння ў Беларусі. Мн., 1990.

Пахман С.А. История кодификации гражданского права: В 2 т. Спб., 1876. Т. 1.

Пашуто В.Т. Образование Литовского государства. М., 1959.

Первый Литовский Статут: Материалы респ. науч. конф., посвященной 450-летию Первого Статута. Вильнюс, 26-28 ноября 1979 г. Вильнюс, 1982.

Пичета В.И. Белоруссия и Литва XV-XVI вв. (исследования по истории социально-исторического, политического и культурного развития). М., 1961.

Подокшин С.А. Скорина и Будный: Очерк филос. взглядов. Мн., 1974.

Подокшин С.А. Реформация и общественная мысль Белоруссии и Литвы. Мн., 1970.

Покровский И.А. Естественно-правовые течения в истории гражданского права. Спб., 1909.

Покровский И.А. История римского права. 4-е изд. Пг., 1915.

Похилевич Д.Л. Крестьяне Белоруссии и Литвы в XVI-XVII вв. Львов, 1957.

Пресняков А.Е. Лекции по русской истории: В 2 т. М., 1938-1939. Т. 2.

Развитие русского права в XV - первой половине XVII в. М., 1986.

Розенкампф Г.А. Обозрение Кормчей книги в ее историческом виде. Спб., 1839.

Семенов Ю.И. Происхождение брака и семьи. М., 1974.

Сказкин С.Д. К вопросу о методологии истории Возрождения и гуманизма // Средние века. 1958. Вып. 2. С. 123-140.Сказкин С.Д. Основные проблемы так называемого "второго издания крепостничества" в Средней и Восточной Европе // Вопр. истории. 1968. № 2. С. 96-119.

Скарына Ф. Прадмовы і пасляслоўі. Мн., 1969.

Скитский И.И. Невенованные вдовы по Литовскому Статуту и по толкованию Сената // Журн. М-ва юстиции. 1907. № 7. С. 19-64, 141-187.

Смирнов А. Очерки семейных отношений по обычному праву русского народа. М., 1878. Вып. 1.

Спиридонов М.Ф. Закрепощение крестьянства Беларуси (XV-XVI вв.). Мн., 1993.

Сокол С.Ф. Политическая и правовая мысль в Белоруссии XVI - первой половины XVII в. Мн., 1984.

Спасович В. Об отношениях супругов по имуществу по древнему польскому праву. Спб., 1857.

Старостина И.П. К вопросу об эволюции права Великого княжества Литовского в конце XV - начале XVI века // Первый Статут 1529 года: Матер. конф. Вильнюс, 27-28 ноября 1979 г. Вильнюс, 1982. С. 119-129.

Старостина И.П. Судебник Казимира 1468 г. // Древнейшие государства на территории СССР. Ежегодник. 1988-1989. М., 1991.

Стоянов А. Методы разработки положительного права и общественное значение юристов от глоссаторов до конца XVIII столетия. Харьков, 1862.

Суворов Н. О гражданском браке. Ярославль, 1887.

Суворов Н. Учебник церковного права. 5-е изд. М., 1913.

Тарановский Ф.В. Обзор памятников магдебургского права западно-русских городов литовской эпохи: Ист.-юрид. исслед. Варшава, 1897. Кн. 7-8.

Таўсталес А. Права сямейнае паводле літоўскіх статутаў: Нарыс да гісторыі старажытнага беларуска-літоўскага грамадзянскага права // Зап. АН БССР. Аддз. гуманіт. навук. Працы клясы гіст. 1929. Т. 3, кн. 8. С. 21-52.

Улащик Н.Н. Очерки по археографии и источниковедению истории Белоруссии феодального периода. М., 1973.

Цітоў А. Пячаткі старажытнай Беларусі. Мн., 1993.

Чарнецкий. История Литовского Статута с объяснением особенностей трех его редакций // Университетские известия. Киев, 1867. № 1. С. 1-36.

Чижов Н.Е. Материалы к истории системы права. Одесса, 1885.

Чистозвонов А.Н. Вопросы морали и семьи у анабаптистов XVI века // Средние века. 1963. Вып. 23. С. 64-90.

Шершеневич Г.Ф. История философии права. Спб., 1907.

Шершеневич Г.Ф. Учебник русского гражданского права. М., 1915.

Щапов Я. Брак и семья в Древней Руси // Вопр. истории. 1970. № 10. С. 216-219.

Щапов Я.Н. Княжеские уставы и церковь в Древней Руси XI-XIV вв. М., 1972.

Щапов Я.Н. О системах права на Руси в XI-XIII вв. // История СССР. 1987. № 5. С. 176-181.

Эканамічная гісторыя Беларусі / Пад рэд. В.І.Галубовіча. Мн., 1993.

Энгельс Ф. Происхождение семьи, частной собственности и государства // Маркс К., Энгельс Ф. Соч. 2-е изд. Т. 21. С. 23-278.

Эразм Роттердамский. Философские произведения. М., 1986.

Эразм Роттердамский. О воспитании детей // Идеи эстетического воспитания. М., 1973. Т. 1. С. 353-357.

Этносоциальные аспекты изучения семьи у народов зарубежной Европы. М., 1987.

Юргинис Ю.М. Изменения в аграрном строе Литвы в эпоху феодализма // Вопр. истории. 1976. № 9. С. 34-36.

Юхо І.А. Кароткі нарыс гісторыі дзяржавы і права Беларусі. Мн., 1992.

Юхо И.А. Правовое положение населения Белоруссии в XVI в. Мн., 1978.

Юхо Я. Крыніцы беларуска-літоўскага права. Мн., 1991.

Якубовский И.В. Земские привилеи Великого княжества Литовского // Журн. М-ва нар. просвещения. 1903. № 6.

Якушкин К. Обычное право // Вестник Европы. 1875. Т. 6, № 11. С. 429-432.

Ясинский М.Н. Уставные земские грамоты Литовско-Русского государства. Киев, 1889.

Bardach J. Historia państa i prawa Polski. Warszawa, 1957.

Bardach J. O dawnej i niedawnej Litwe. Poznań, 1988.

Bardach J. Statuty Litewskie - pomniki prawa doby odrodzenia // Dzieje kodyfikacji prawa: Materiały na konferencie historykow prawa w Karpaczu. Karpacz, 1974. S. 41-71.

Bardach J. Studia z ustroju i prawa Wielkiego Księstwa Litewskego XIV-XVII w. Warszawa, 1970.

Bossowski Fr. Nowela Justyniana 115 - Statut Litewski I, r. IV, art. 13 (14), Statut II i III, r. VIII, art. 7 // Księga pamiątkowa ku uczczeniu czterechsetnej rocznicy wydania pierwszego Statutu Litewskiego. Wilno, 1935.

Burckhardt J. The Civilization of the Renaissance in Italy. New York, 1983.

Danilovicz I. Skarbec dyplomatów. Wilno, 1841.

Dábkowsky P. Dobra rodowe i nabyte w prawe litewskim od XIV do XVI wieku. Lwów, 1916.

Garin E. Science and civic life in the italian Renaissance. New York, 1969.

Czacki T. O litewskich i polskich prawach, o ich duchu, zródłach, związku i rzeczach zawartych w pierwszym Statuce dla Litwy 1529 roku wydanym. T. 1, Wyd. 3. Kraków, 1861.

Jablonskis K. Lietuvos valstybes ir teises istorija iki XVI a. Vidurio // Istorija ir jos soltiniai. Vilnius, 1979.

Janulajtis A. Pargindines zinios apie Teisyna // Kazimiero Teisynas (1468 m). Vilnius, 1967.

Jaworski I. Studia nad ustrojem miast na prawe niemieckim w Wielkim Księstwe Litewskim w dobie Jagiellonskiej. Wileński Rocznik Prawniczy. T. 5. 1931.

Kelly J.M. Short History of western legal theory. Oxford, 1994.

Koranyi K. O niektórych postanoweniach karnych Statutu Litewskiego z r. 1529. Studium prawno-porównawcze // Ksęga pamiątkowa ku uczczeniu czterechsetnej rocznicy wydania pierwszego Statutu Litewskiego. Wilno, 1935.

Maciejowski W.A. Historya prawodawstw słowiańskich. T. 1. Warszawa, 1856.

Ochmański J. Historia Litwy. Wrocław; Warszawa; Kraków, 1990.

Olizarovius A. De politika hominum societate. Dancisci, 1651.

Robinson O.F., Fergus T.D., Gordon W.M. European legal history: Sources and institutions. 2-d ed. London; Dublin; Edinburg, 1994.

Royzii Petri. Ad proceres polonos de matrimonio Regio. Cracoviae, 1553.

Skarga P. Wybor pism. Kraków, 1912. S. 100-109.

Sylwestrzak A. Historia doktryn politycznych i prawnych. Warszawa, 1995.

Taubenschlag R. Wplywy rzymsko-bizantynskie w drugim Statuce Litewskim. Lwów, 1933.

Westermarck Ed. The history of human marriage. London, 1921. 5-th ed. Vol. 1-3.

Wolán A. O wolnośći Rzeczy Pospolitey albo szlacheckiej. Kraków, 1859.


1990-1997?

Тэкст падаецца паводле выдання: Дзербіна Г. Права і сям'я ў Беларусі эпохі Рэнесансу. - Мн.: Тэхналогія, 1997. - 175 с. ISBN 985-6234-31-Х
Крыніца: невядомая