Ён паміраў паволі, як паміраюць хворыя на сухоты. Кожнага дня каля другой гадзіны ён садзіўся пад вокнамі гатэля на бульварную лаўку і глядзеў на спакойнае мора. Нейкі час ён сядзеў нерухома, грэючыся на сонцы, і маркотна ўглядваўся ў хвалі Міжземнага мора. Часам ён пераводзіў позірк на высокія горы, што абступалі Мантон, вяршыні якіх патаналі ў смузе. Пасля ён вельмі павольна клаў адну нагу на другую - ногі былі худыя, адны косці, абцягнутыя тканінай, - і разгортваў кнігу, заўсёды тую самую.
Ён сядзеў нерухома і чытаў, чытаў вачыма і думкамі - здавалася, што ён чытаў усім сваім нядужым целам, а душа яго патанала, гублялася, знікала ў гэтай кнізе, аж пакуль пасвяжэлае паветра не выціскала з яго грудзей кашаль. Тады ён уставаў і адыходзіў.
Гэта быў высокі немец з белай барадой. Ён абедаў і вячэраў у сваім пакоі і ні з кім не размаўляў.
Нейкая няясная цікаўнасць цягнула мяне да яго. Аднойчы я сеў побач з ім, таксама дзеля прыліку ўзяўшы з сабой кнігу - томік вершаў Мюсэ.
Я пачаў чытаць паэму «Раля».
Мой сусед раптам спытаўся ў мяне на добрай французскай мове:
- Ці ведаеце вы нямецкую мову?
- Ні слова.
- Шкада. Бо калі ўжо лёс звёў нас разам, я б паказаў вам каштоўную рэч: вось гэтую кнігу.
- Што ж гэта за кніга?
- Гэта кніга майго настаўніка Шапэнгаўэра з яго заўвагамі. Як бачыце, усе палі паспісваны яго почыркам.
Я з павагай узяў кнігу і стаў глядзець на гэтыя незразумелыя мне словы, за якімі хаваліся несмяротныя думкі вялікага вучонага, што здолеў так разладзіць і зблытаць людскія мары і спадзяванні, як ніхто да яго.
І неяк раптоўна згадаліся радкі Мюсэ:
Ці спіш ты задаволены, Вальтэр,
І ці твая гідлівая ўсмешка
Яшчэ лунае над тваёй магілай?
І я мімаволі параўнаў дзіцячы, манаскі сарказм Вальтэра з непераможнай іроніяй нямецкага філосафа, уплыў якога на думкі людзей і дагэтуль застаецца вельмі глыбокі.
Хай нехта пратэстуе або злуецца, хай абураецца або захапляецца, але Шапэнгаўэр адзначыў чалавецтва пячаткай сваёй пагарды і расчаравання.
Дасведчаны жуір, ён спляжыў надзеі, спадзяванні, паэзію і іншыя хімеры, знішчыў імкненні, разбіў давер між людзьмі, забіў каханне, зрынуў культ-ідэал жанчыны, загубіў ілюзіі сэрца, выканаў найвялікшую ў гісторыі скептычна-разбуральную працу. Ён насмяяўся з усяго, спустошыў усё. І нават сёння ўсе тыя, хто яго ненавідзіць, напэўна ўсё ж маюць у галаве драбочкі яго думак.
- Дык вы асабіста ведалі Шапэнгаўэра? - запытаўся я ў немца.
Ён сумна ўсміхнуўся:
- Аж да самай смерці, пане.
І ён пачаў апавядаць пра яго. Ён расказаў пра тое амаль звышнатуральнае ўражанне, якое гэты дзіўны чалавек рабіў на ўсіх, хто з ім сутыкаўся.
Ён расказаў мне пра сустрэчу гэтага старога разбуральніка з адным французскім палітыкам, тэарэтыкам-рэспубліканцам, які, захацеўшы пабачыць Шапэнгаўэра, знайшоў яго ў півярні ў атачэнні вучняў. Француз убачыў перад сабой худога з'едлівага старога з маршчыністым тварам. Ён смяяўся незабыўным смехам, адным сваім словам ірваў і разрываў на шматкі думкі і перакананні, як сабака, што падчас гульні зубамі раздзірае кавалкі тканіны. І ён паўтарыў мне словы, што выкрыкнуў гэты француз, калі напалоханы і ледзь не звар'яцелы выбег ад Шапэнгаўэра:
- Здаецца, я прабыў гадзіну побач з самім д'яблам!
Стары дадаў:
- У яго і сапраўды была жахлівая ўсмешка, ад якое нам рабілася страшна, нават пасля яго смерці. Калі вам цікава, я раскажу пра выпадак, амаль нікому не вядомы.
І ён пачаў стомленым голасам сваё апавяданне, што час ад часу перарывалася прыступамі кашлю:
- Калі Шапэнгаўэр памёр, мы дамовіліся, што будзем па чарзе сядзець пры нябожчыку па двое аж да раніцы.
Ён ляжаў у вялікім, проста ўбраным цьмяным пакоі. На начным століку гарэлі дзве свечкі.
Апоўначы настала наша чарга. Двое сяброў, якіх мы заступілі, выйшлі, і мы з калегам увайшлі і селі каля ложка.
Твар у нябожчыка зусім не змяніўся. Ён смяяўся. У кутках вуснаў былі відаць так добра знаёмыя нам зморшчынкі, і нам здавалася, што зараз ён расплюшчыць вочы, зрушыцца з месца, пачне гаварыць. Яго розум, яго думкі абвіналі нас, мы, як ніколі раней, адчувалі сябе ў атмасферы яго генія, мы былі захопленыя, запалоненыя ім. Здавалася, яго панаванне над намі было яшчэ паўнейшае цяпер, калі ён быў мёртвы. Яго незвычайны розум меў нейкую таямнічую сілу.
Цела такіх людзей памірае, але самі яны застаюцца жыць. І я клянуся вам, што ў ноч, якая настае пасля спынення іх сэрца, яны сапраўды страшныя.
Мы ціха размаўлялі пра яго, згадвалі словы, выразы, тыя арыгінальныя выслоўі, падобныя да промняў святла, кінутых у змрок непазнавальнага Жыцця.
- Мне здаецца, што зараз ён пачне гаварыць, - сказаў сябар.
І з трывогай, амаль са страхам мы сталі ўзірацца ў гэты нерухомы твар, які не пераставаў смяяцца.
Нам зрабілася няёмка, мы адчулі нейкую прыгнечанасць, знямогу. Я прамармытаў:
- Не ведаю, што са мною, але мне кепска.
І тады мы пачулі, што ад мёртвага ішоў смурод.
Калега прапанаваў мне пайсці ў суседні пакой і пакінуць дзверы прачыненыя. Я згадзіўся.
Я ўзяў з начнога століка адну свечку, і мы селі ў дальнім канцы другога пакоя, так, каб быў відаць нябожчык у яркім святле другой свечкі.
Але ён усё роўна турбаваў нашыя думкі. Здавалася, што яго нематэрыяльная істота, вольная, усемагутная і ўладарная, аддзялілася ад цела і блукае вакол нас. Часам да нас даходзіў цяжкі, агідны пах цела, што распадаецца.
Раптам халадок страху працяў нас да касцей: з пакоя, дзе ляжаў нябожчык, пачуўся нейкі ціхі гук. Мы адразу паглядзелі на яго і ўбачылі... праўда, пане, мы абодва выразна ўбачылі, як нешта белае скокнула на ложак, упала на дыван і знікла пад фатэлем.
Не паспеўшы нават пра нешта падумаць, мы ўскочылі з месца, ашалелыя ад дурнога страху, гатовыя ўцячы. Пасля мы паглядзелі адзін на аднаго. Мы былі страшэнна бледныя. Сэрцы так біліся, што было відаць праз вопратку. Я спытаўся першы:
- Ты бачыў?..
- Бачыў.
- Можа, ён не памёр?
- Але ж ён ужо пачаў гніць.
- Што ж рабіць?
Мой сябар вымавіў, вагаючыся:
- Трэба пайсці паглядзець.
Я ўзяў свечку і ўвайшоў першы, абшукваючы позіркам увесь пакой, усе цёмныя куткі. Нічога больш не варушылася. Я падышоў да ложка і аслупянеў ад здзіўлення і жаху: Шапэнгаўэр ужо не смяяўся! Твар быў скручаны жудаснай грымасай, зубы сціснуліся, шчокі глыбока праваліліся. Я прашаптаў:
- Ён не памёр!
Але страшэнны смурод даходзіў да мяне, душыў мяне. Я стаяў нерухома, неадрыўна глядзеў на яго, аслупянелы, нібы ўбачыў здань.
Тады мой сябар узяў другую свечку і нахіліўся. Пасля, не сказаўшы ні слова, узяў мяне за руку. Я паглядзеў, куды ён паказваў, і ўбачыў на падлозе пад фатэлем побач з ложкам Шапэнгаўэраў зубны пратэз, белы на цёмным дыване, адкрыты, нібы гатовы ўкусіць.
Распад цела расціснуў сківіцы, і пратэз выпаў з рота.
У той дзень, пане, мне папраўдзе было страшна.
Сонца ўжо нізка апусцілася над зіхатлівым морам, і таму сухотны немец падняўся, развітаўся са мною і вярнуўся ў гатэль.