Леону Эніку
Гэта было ў канцы абеду, які даваў маркіз дэ Бэртран з нагоды адкрыцця паляўнічага сезона. Вакол ярка асветленага стала, убранага садавіною і кветкамі, сядзелі адзінаццаць паляўнічых, восем маладых жанчын і мясцовы доктар.
Загаварылі пра каханне, і распачаліся гарачыя спрэчкі, вечныя спрэчкі на тэму: колькі разоў можна кахаць па-сапраўднаму, раз толькі ці многа разоў? Хто даваў прыклады людзей, у жыцці якіх было адно-адзінае каханне; хто тут жа прыгадваў іншыя выпадкі, калі палкая страсць спазнавалася неаднаразова. Большасць мужчын меркавала, што любоўная цяга, як хвароба, можа часта апаноўваць чалавека і здольная нават давесці яго да пагібелі, калі на яе шляху ўзнікае якая-небудзь перашкода. Хоць такі погляд на з'яву і не касаваўся, жанчыны, якія ў сваіх меркаваннях апіраліся болей на паэзію, чым на жыццёвы вопыт, сцвярджалі, што каханне сапраўднае, вялікае каханне пасылаецца смяротнаму толькі адзін раз, і сэрца, працятае ім, як маланкаю, так спустошваецца, руйнуецца, папялее, што ніякае іншае моцнае пачуццё, нават мара пра яго, ужо не могуць другі раз зарунець у чалавеку.
Маркіз, які зведаў багата любоўных прыгод, горача аспрэчваў такую думку:
— А я перакананы, што можна кахаць многа разоў, і кахаць моцна, усёю душою! Вы сцвярджаеце, што захапленне паўтарыцца не можа, і спасылаецеся на людзей, якія рукі налажылі на сябе праз каханне. А я ўпэўнены: каб яны не зрабілі гэтага глупства — самазабойства, якое збавіла іх магчымасці новага захаплення, яны ажылі б; яны несумненна пакахалі б зноў, і каханне прыходзіла б яшчэ не раз да самай іхняй смерці! Закаханыя падобныя да п'яніц. Хто запіў — піць не перастане, хто кахаў — зноў кахаць будзе. Уся справа ў тэмпераменце, і толькі.
Каб вырашыць спрэчку, папрасілі доктара — пажылога лекара, былога парыжаніна, які жыў цяпер у вёсцы, — выказаць сваю думку.
Аднак нейкага пэўнага меркавання не мелася і ў доктара.
— Тут сапраўды, як слушна заўважыў маркіз, усё залежыць ад тэмпераменту. Асабіста мне вядомы толькі адзін прыклад, калі каханне не тухла цэлых пяцьдзесят пяць гадоў, яго абарвала толькі смерць.
Маркіза ажно запляскала ў ладкі:
— Вось гэта здорава! Можна толькі марыць пра такое каханне! Якая раскоша — пяцьдзесят пяць гадоў быць ахінутым такой апантанай, пранікнёнай любасцю! Які шчаслівы, пэўна, удзячны жыццю быў той чалавек, якога так моцна кахалі!
Доктар усміхнуўся.
— Сапраўды, мадам, вы не памыляецеся, кахалі мужчыну. Ды вы яго ведаеце — гэта спадар Шукэ, наш аптэкар. А жанчына — жанчыну вам таксама даводзілася бачыць: гэта старая пляцельшчыца крэслаў, яна штогод завітвала ў замак. Зрэшты, раскажу вам усё падрабязна.
Захапленне паняў адразу атухла; іх расчараваныя тварыкі грэбліва паморшчыліся, як быццам на каханне здатныя былі толькі вытанчаныя, шляхетныя асобы, выклікаць цікавасць маглі толькі багатыя людзі.
Доктар прадаўжаў:
— Тры месяцы таму назад мяне паклікалі да гэтай старой жанчыны: яна памірала. Яна прыехала ў вёску літаральна за дзень да смерці; вам выпадала бачыць яе калымагу, у якой яна і ездзіла, і жыла, і якую цягнула нягеглая каняка, а вобак беглі дзве вялізныя чорныя псіны — яе сябры і ахова. Кюрэ быў ужо каля яе. Яна папрасіла нас быць яе душапрыказчыкамі, а каб мы лепей зразумелі сэнс яе апошняга жадання, яна расказала нам пра ўсё сваё жыццё. Я не чуў нічога дзіўнейшага і гаротнейшага.
Бацькі яе былі пляцельшчыкамі крэслаў — і бацька, і маці. Яна зроду не ведала іншага жытла, апроч гэтай буды.
Яна бадзялася з самага малку — акрытая лахманамі, вашывая, замурзаная. Сям'я прыпынялася каля рова на ўскрайку якога-небудзь селішча, каня адпрагалі і пускалі пасвіцца, сабака ўтыкаўся носам у лапы і драмаў, дзяўчынка кулялася ў траве, а бацька з маткай сядзелі ў засені прыдарожных вязаў і паднаўлялі старыя крэслы вяскоўцаў. У сваім вечным вандроўным побыце яны амаль не размаўлялі. Пры патрэбе вырашыць, каму з іх звыклым выкрыкам «Крэслы пляцём, крэслы рамантуем!» пайсці па сяле, яны перакідваліся словам-другім, сядалі поруч альбо адно насупраць аднаго і браліся віць салому. Калі малая адыходзіла далёка ці загаворвала з якім-небудзь вулічным блазнюком, яе грозна аклікаў бацька:
— Ану, марш сюды, нягодніца!
І гэта былі адзіныя песты, якія ведала небарака.
Калі яна падрасла, бацькі сталі пасылаць яе збіраць заказы на рамонт. Тады ў яе сям-там завялося некалькі знаёмых падлеткаў; але цяпер ужо бацькі яе новых прыяцеляў раздражнёна гукалі сваіх дзяцей:
— Ану, марш сюды, шалапут! Хай толькі яшчэ раз пабачу цябе з якой галотаю!..
Нярэдка дзеці папускалі ў яе каменнем.
Здаралася, якая-небудзь пані кідала ёй мядзяк-другі — малая ашчадна берагла тыя грошы.
Аднойчы — было дзяўчынцы тады адзінаццаць гадоў, — праходзячы каля мясцовых могілак, яна наткнулася на расплаканага маленькага Шукэ: сябрук украў у яго два ліярды. Слёзы малога панічыка, аднаго з тых, якіх беднае ўяўленне абнядоленай жабрачкі малявала вечна ўсцешанымі і задаволенымі, страшэнна ўразілі дзеўчанятка. Яна падышла да хлопчыка, а калі даведалася прычыну яго гора, высыпала яму ў прыгаршчы ўсе свае назбіраныя грошы — сем су; малы не здзівіўся, узяў грошы, перастаў плакаць. У парыве шалёнай радасці дзяўчынка пацалавала хлапчука. А той настолькі засяроджана разглядваў грошы, што нават не звярнуў на гэта ўвагі. Бачачы, што ён яе не адпіхае, не адбіваецца, дзяўчынка яшчэ раз аберуч прытуліла яго да сябе, пацалавала і кінулася наўцёкі.
Што тварылася ў душы няшчаснай бадзяжкі? Чаму яна так прыкіпела да гэтага карапуза? Таму, што ахвяравала яму свой жабраваны скарб? Ці таму, што менавіта яму падарыла свой першы пяшчотны пацалунак? Каханне аднолькава таемна завалодвае і сэрцам дзіцяці, і сэрцам дарослага.
Прамінаў месяц за месяцам, а яна не магла забыць ні таго кутка могілак, ні таго хлопчыка. У надзеі ўбачыцца з ім яшчэ раз яна пачала абкрадваць сваіх бацькоў, утойвала капейку пры ўсякім зручным выпадку, аблічвала іх то на рамонце крэслаў, то на куплі харчоў.
Другім разам, калі яна прыехала ў нашы мясціны, у яе ў кішэні мелася ажно два франкі, аднак ёй пашчасціла ўбачыць маленькага аптэкара толькі здалёк, у акне аптэкі, дзе ён — такі акуратненькі, чысценькі — сядзеў паміж барвовым шарам і слоікам з саліцёрам.
Заварожаная, узрушаная, зачараваная праменнасцю каляровай вады, бляскам зіхоткіх крышталікаў, яна яшчэ мацней палюбіла яго.
Яго вобраз нязгасна жыў у яе душы, і калі яшчэ праз год яна выпадкова натрапіла на маленькага Шукэ за школай, дзе ён гуляў у шарыкі з сябрамі, яна кінулася да яго, сціснула ў абдымках і пацалавала так моцна, што ён перапалохаўся і залямантаваў. Тады, каб суцешыць хлапчаня, яна падала яму грошы: тры франкі дваццаць сантымаў — сапраўдны скарб, у хлопчыка ажно вочы акруглелі ад неспадзяванкі.
Ён схаваў грошы ў кішэню і дазволіў дзеўчаняці лашчыць сябе столькі, колькі яна хацела.
Чатыры гады запар яна аддавала яму ўвесь свой грашовы прыпас, які ён ахвоча прысвойваў у абмен на пяшчотныя пацалункі. Мелася ў яе то трыццаць су, то два франкі, то ўсяго дванаццаць су (яна аж плакала ад пакуты і прыніжэння, але той год быў кепскі), апошнім разам яна падарыла яму цэлы пяціфранковік — вялікую круглую манеціну, ён ажно засмяяўся ўсцешана, калі ўбачыў.
Цяпер толькі пра яго яна і думала; ён таксама з пэўнай нецярплівасцю чакаў, калі яна прыедзе, а заўважыўшы, бег насустрач, і сэрца ў дзяўчынкі гатовае было выскачыць з грудзей.
Потым ён знік.
Яго паслалі вучыцца ў каледж. Яна даведалася пра гэта з асцярожных роспытаў. Тады яна ўсялякімі хітрыкамі стала дамагацца, каб бацькі перамянілі свой маршрут і прыязджалі сюды ў той час, як пачыналіся школьныя вакацыі. Каб спраўдзіць задуманае, спатрэбіўся цэлы год. І атрымалася так, што яны не бачыліся ажно два гады запар; калі ж сустрэліся, яна ледзьве пазнала яго, гэтак ён перамяніўся, вырас, пахарашэў, паважнеў у мундзірчыку з залатымі гузікамі. А ён прыкінуўся, быццам не бачыць яе, і ганарыста прайшоў міма.
Яна праплакала два дні; з гэтага часу пакутам яе не было канца.
Яна прыязджала сюды штогод, ішла ў яго навідавоку, не асмельваючыся павітацца, а ён і вокам не вёў у яе бок. Яна кахала яго да самазабыцця. Мне яна сказала:
— У мяне гэта быў адзіны мужчына на свеце, пане доктар, іншых проста не існавала.
Бацькі яе памерлі. Яна прадаўжала рабіць тое, што рабілі пры жыцці яны — пляла і рамантавала крэслы, толькі замест аднаго сабакі завяла страшных двух, дражніцца з якімі не асмельваўся ніхто.
Неяк пры вяртанні ў наш пасёлак, да якога навек прыкіпела яе сэрца, яна ўбачыла маладую жанчыну, якая выйшла з аптэкі подручкі з яе каханым Шукэ. Гэта была яго жонка. Ён ажаніўся.
У той вечар яна кінулася ў ставок на плошчы перад ратушай. Нейкі запознены гулец выцягнуў яе з вады і прынёс у аптэку. Шукэ-сын, у халаце, выйшаў агледзець небараку і, нібыта зусім не пазнаў яе, раздзеў, расцёр, потым груба сказаў:
— Вы проста вар'ятка! Нельга ж быць такою бязмозглаю!
Гэтага аказалася даволі, каб яна ажыла: ён, ён загаварыў з ёю!.. Успамін пра гэта яшчэ доўга поўніў яе шчасцем.
Ён адмовіўся ўзяць плату за свае паслугі, хоць яна і вельмі настойвала, упрошвала яго.
Вось так прамінула ўсё яе жыццё. Яна пляла крэслы і думала пра Шукэ. Раз на год яна бачыла яго ў акне аптэкі. Калі ёй трэба былі якія-небудзь лекі, яна звычайна купляла іх толькі ў Шукэ. Гэта давала ёй магчымасць пабачыць яго зблізку, перакінуцца хоць некалькімі словамі і зноў даваць яму грошы.
Я казаў ужо, гэтай вясною яна памерла. Расказаўшы ўсю сваю сумную гісторыю, яна папрасіла мяне перадаць таму, каго так аддана кахала, усе свае надбаныя за жыццё зберажэнні, бо, як сама прызналася, яна працавала толькі дзеля яго, дзеля яго адзінага, часам нават галадала, каб адкласці хоць капейчыну, з надзеяй, што і ён згадае яе хоць разочак, хай сабе тады ўжо, як яе не стане.
І яна аддала мне дзве тысячы трыста дваццаць сем франкаў. Дваццаць сем франкаў я адлічыў кюрэ на пахаванне, а рэшту, пасля таго як яна выпусціла апошні ўздых, забраў з сабою.
На наступны дзень я пайшоў да Шукэ. Гаспадары сама даснедвалі адно насупраць аднаго, абое бухматыя і расчырванелыя, раздабрэлыя на аптэкарскім хлебе, напышлівыя і самазадаволеныя.
Мяне запрасілі да стала, прапанавалі чарку кірша; я не адмовіўся; упэўнены, што ўзрушу іх да слёз, я ўсхвалявана пачаў свой расказ.
Як толькі да Шукэ дайшло, што яго кахала нейкая бадзяжка, пляцельшчыца крэслаў, мурзатая жабрачка, яго аж тузанула ад абурэння, быццам яна абабрала яго, загубіла яго рэпутацыю, пазбавіла павагі прыстойных людзей і яго ўласнай самапавагі, выкрала нешта такое, што было яму даражэйшае за само жыццё.
А ў яго жонкі нават мову адняло ад гневу, і яна толькі выдыхала:
— Ах ты, галадранка! Ах ты, галадранка! Ах ты, галадранка!..
Шукэ ўсхапіўся на ногі, забегаў вакол стала; феска яго спаўзла на адно вуха.
— Гэта ж падумаць толькі, доктар!.. — загугніў ён. — Во напасць на чалавека!.. Што ж рабіць, што ж рабіць? Ах, калі б я ведаў гэта, пакуль яна была жывая, — у жандармерыю заявіў бы, хай бы яе арыштавалі ды ў турму ўпяклі! І сядзела б яна ўжо там да скону, ручаюся вам!
Я быў ашаломлены вынікам майго пасрэдніцтва. Я не ведаў, што казаць, што рабіць. Аднак я мусіў давесці справу да канца, і я сказаў:
— Нябожчыца папрасіла мяне перадаць вам яе зберажэнні: дзве тысячы трыста франкаў. Але, як я разумею, вам дужа непрыемнае тое, што я паведаміў вам, дык, відаць, найлепей будзе раздаць гэтыя грошы бедным.
Абое, муж і жонка, утаропіліся на мяне, аслупянелі ад здзіўлення.
Я дастаў з кішэні грошы, няшчасныя грошы разнамаснага выгляду і значэння, золата ўперамешку з медзякамі. Потым папытаўся:
— Якое будзе ваша рашэнне?
Першая загаварыла мадам Шукэ.
— Але... Раз гэта яе апошняя воля, гэтай жанчыны... Мне здаецца, нам неяк не выпадае адмаўляцца.
Муж, крыху збянтэжаны, падхапіў:
— Ва ўсякім разе, за іх можна будзе купіць што-небудзь нашым дзеткам.
Я суха адказаў:
— Воля ваша.
Аптэкар прадаўжаў:
— Ва ўсякім разе, давайце грошы сюды, калі ўжо яна гэтак наказала вам; самі парупімся даць ім добры ход.
Я аддаў грошы, развітаўся і выйшаў.
На другі дзень Шукэ нечакана сам прыйшоў да мяне дадому.
— А яна... жанчына гэтая... яна ж і воз тут свой пакінула? — запытаўся ён. — І што вы з той калымагай рабіць мяркуеце?
— Нічога, забярыце яе сабе, калі хочаце.
— Добра. Яна мне спатрэбіцца: я зраблю з яе вартоўную ў гародзе.
Ён ужо намерыўся пайсці. Я сказаў:
— Пасля яе засталіся стары конь ды два сабакі. Можа, забераце іх?
Ён азадачана прыпыніўся.
— Га?.. А... Ды не, не трэба. Навошта яны мне? Распараджайцеся ўжо гэтым самі!
Аптэкар засмяяўся. Потым ён падаў мне руку, і я паціснуў яе. Што зробіш? Лекару з аптэкарам няможна варагаваць паміж сабою.
Сабакі засталіся ў мяне. Каня забраў кюрэ, у яго вялікі двор. Воз ператварыўся ў вартоўню на гародзе ў Шукэ; а на грошы нябожчыцы ён прыдбаў пяць акцый чыгуначнай кампаніі.
Вось тое адзінае вялікае каханне, з якім я сутыкнуўся ў сваім жыцці.
Доктар змоўк.
Маркіза, у вачах якой стаялі слёзы, уздыхнула:
— Пэўна, толькі жанчыны і ўмеюць кахаць па-сапраўднаму!