Калі я прыходзіў да яе зранку а дзесятай-адзінаццатай гадзіне, то заспяваў яе за снеданнем, тоўстую і вельмі неахайную. Няпэўнай формы, у вялікіх кветках халат не мог памясціць яе масіўных плячэй; расчасаныя кудзеры звісалі ў мяккіх валасах, нібы грузілы, што зачапіліся за водарасці; яе твар быў азызлы, на шыі паналіпалі хлебныя крошкі: яны віднеліся ў выразе халата. Яна зусім не хавала сваёй ранішняй непрывабнасці, бо ў гэты час мала каго пускала да сябе - звычайна толькі мяне, - ведаючы, што ранішніх гасцей цікавяць не столькі яе жаночыя вабноты, колькі добрыя спіртныя напоі. Бо яны сапраўды былі добрыя, хоць і дарагаватыя; тады ў яе яшчэ быў цудоўны каньяк; апроч таго, яна частавала ім у крэдыт. Вечарамі яна была напраўду прыгажуняй. Туга зацягнуўшыся ў гарсэт, яна выпроствала плечы і высока падымала грудзі, апырсквала валасы нейкай бліскучай вадкасцю, вочы яе таксама пачыналі бліскаць, і не было амаль нікога, на каго б не дзейнічалі яе жаночыя чары; напэўна, я быў адзін сярод тых нешматлікіх наведнікаў, каму яна адчыняла дзверы ўранку, бо ведала, што я і вечарамі застаюся непадуладны яе прыгажосці.
Раніцаю ж, недзе а дзесятай-адзінаццатай гадзіне, выгляд у яе быў страхотны. І настрой гэтай парою быў таксама вельмі кепскі; у гэткім стане яна любіла вымаўляць глыбакадумныя сентэнцыі. Калі я стукаўся або званіў у дзверы (ёй больш падабалася, калі я стукаўся. «Гэта гучыць так інтымна», - казала яна) - дык вось калі я стукаўся, неўзабаве чулася шорганне ног, на матавай шыбіне з таго боку дзвярэй адсоўвалася фіранка, і я бачыў яе цень; яна ўглядалася скрозь кветкавы ўзор, пасля мармытала сваім грудным голасам: «А-а, гэта ты», - і адсоўвала засаўку.
Выгляд быў у яе напраўду брыдкі, але яе карчма была адзіным прыстойным месцам на ўсю вёску, якую ўтваралі трыццаць сем хацін і два занядбаныя замкі, а спіртныя напоі былі ў яе цудоўныя, да таго ж яна давала іх у крэдыт; апроч таго, тут была свая перавага: з ёю можна было прыемна пагаманіць. І доўгі змрочны ранак пралятаў неўпрыкмет. Звычайна я сядзеў там да тае пары, пакуль здалёку пачынаў даносіцца спеў вайсковай роты, што вярталася са службы; і ў душы кожны раз закрадалася пачуццё трывогі, калі я чуў той самы спеў, які набліжаўся, парушаючы аднастайную, лянотную бязмоўнасць гэтага страшнаватага глухога кутка.
- Г...о ідзе, - казала Рэнэ. - Вайна.
Потым мы разам сачылі за ротаю; обер-лейтэнант, фэльдфебелі, унтэр-афіцэры, салдаты - усе стомленыя, з бязрадаснымі тварамі праходзілі паўз тыя дзверы з кветкавым узорам на матавай шыбіне. Паміж ружамі і цюльпанамі былі палоскі чыстага шкла, і ў гэтых палосках паяўляліся і знікалі бязрадасныя, пахмурныя і змарнелыя твары людзей, што ішлі шэраг за шэрагам...
Мала што не кожнага з іх яна ведала асабіста, мала што не кожнага - і ворагаў гарэлкі, і ворагаў жаночага полу, - бо гэта была адзіная на ўсю вёску прыстойная карчма, і нават у самага што ні ёсць перакананага аскета можа ўзнікнуць жаданне запіць гарачы дрэнны суп шклянкаю ліманаду, а ўвечары - і келіхам віна, можа ўзнікнуць гэткае жаданне, калі яму давядзецца апынуцца ў глухмені, дзе ўсяго толькі трыццаць сем брудных хацін і два занядбаныя замкі, што, здаецца, патанаюць у гразі і раствараюцца ў ляноце і тузе...
Але Рэнэ ведала не толькі нашу роту: яна ведала ўсе першыя роты ўсіх батальёнаў палка, бо, у адпаведнасці з дакладна прадуманым планам, кожная першая рота кожнага першага батальёна праз пэўны час вярталася ў гэтую глухмень, каб адбыць тут паўтара месяцы «адпачынку і папаўнення».
Тады, калі мы другі раз прыбылі на адпачынак і папаўненне ў тую вёску, каб маршыраваць і пакутаваць ад нуды, у Рэнэ справы не ладзіліся. Яна ўжо не сачыла за сабою: спала найчасцей да адзінаццатай, апоўдні выходзіла наліваць наведнікам піва і ліманад у ранішнім халаце, а па абедзе зноў зачыняла карчму, бо ў рабочыя гадзіны вёска была пустая, нібы памыйная яма, пасля таго як яе вычысцяць, - і толькі ўвечары, каля сёмай гадзіны, яна, перадрамаўшы ўдзень, зноў адчыняла сваю карчму. Да таго ж яна ўжо больш зусім не дбала пра свае прыбыткі: налівала кожнаму ў крэдыт, піла з кожным, хто хацеў, ахвотна дазваляла запрашаць сябе да танцаў, таньчыла, не зважаючы на сваё мажнае цела, а калі гучаў сігнал вячэрняй зары, заходзілася ў сутаргавых рыданнях.
Тады, калі мы другі раз прыбылі ў тую вёску, я адразу ж сімуляваў такую хваробу, што, каб яе вылечыць, вайсковы лекар павінен быў абавязкова паслаць мяне да спецыяліста ў Ам'ён альбо ў Парыж. Я быў у добрым гуморы, калі недзе а палове адзінаццатай пастукаўся да яе ў дзверы. На брудных вуліцах вёскі панавала поўная цішыня. Тут, як звычайна, пачулася шорганне пантофляў, шалясценне фіранкі, мармытанне Рэнэ: «А-а, гэты ты».
На яе твары мільганула радасная ўсмешка, і яна паўтарыла, адчыніўшы дзверы:
- А-а, гэта ты... Вы зноў прыбылі сюды?
- Ага, - адказаў я і, кінуўшы фуражку на крэсла, пайшоў за ёю.
- Прынясі самае лепшае, што ў цябе ёсць.
- Самае лепшае, што ў мяне ёсць? - бездапаможна перапытала яна, выціраючы рукі аб халат. - Прабач, я лупіла бульбу...
І яна падала мне руку; рука ў яе ўсё яшчэ была маленькая, але моцная і прыгожая.
Накінуўшы клямку на дзвярах, я сеў на ўслончык каля стойкі.
Выгляд у Рэнэ, што прыпынілася па другі бок ад стойкі, быў досыць разгублены.
- Самае лепшае, што ў мяне ёсць? - перапытала яна бездапаможна.
- Ага, - сказаў я, - давай.
- Гм-м, - прамармытала яна, - але гэта будзе халерна дорага.
- Нічога, грошы ў мяне ёсць.
- Добра.
Яна зноў выцерла рукі. Паміж бляклымі губамі ў яе паказаўся кончык языка - знак таго, што яна надзвычай разгубленая.
- Ты не супраць, калі я сяду каля цябе са сваёй бульбай.
- Вядома ж, не супраць, - адказаў я, - давай... ды вып'ем разам.
Калі яна знікла за вузкімі, бурымі і падрапанымі дзвярыма, што вялі ў кухню, я азірнуўся. Усё было гэтаксама, як і летась. Над стойкай вісеў партрэт - нібыта яе мужа. Каляровае фота ладнага салдата марской пяхоты з чорнымі вусамі было ўстаўленае ў рамку, што мела форму выратавальнага круга з надпісам «Patrie»*. У гэтага хлопца былі халодныя вочы, грубае падбароддзе і выразна акрэслены патрыятычны рот. Ён мне не падабаўся. Побач вісела некалькі фотак з кветкамі і парачкамі, якія соладка цалаваліся. Усё было гэтаксама, яе летась. Хіба што абстаноўка здавалася больш убогаю, але ці магла яна быць яшчэ больш убогаю? У зэдліка, на якім я сядзеў каля стойкі, адна ножка была склееная - я яшчэ добра памятаў, як яе паламалі Фрыдрых і Ганс пад час бойкі за адно даволі брыдкае дзяўчо - яго звалі Лізэта, - на ножцы яшчэ былі відны падцёкі клею, якія проста свайго часу забыліся зацерці наждачнай папераю.
* Радзіма, айчына (франц.).
- Шэры-брэндзі, вішнёвы, - сказала Рэнэ, вярнуўшыся з кухні: у левай руцэ яна трымала бутэльку, а пад пахаю правай - вялікую місу з бульбай і лушпіннем.
- Добры? - спытаў я.
Яна прыцмокнула губамі.
- Найвышэйшай якасці, мой даражэнькі; проста цудоўны.
- Налі, калі ласка.
Яна паставіла бутэльку на стойку, міску - на невялікі задлік за стойкаю і, узяўшы два неглыбокія кілішкі з шафы, напоўніла іх чырвонаю вадкасцю.
- Тваё здароўе, Рэнэ! - сказаў я.
- Будзь здаровы, мой хлопча!
- Ну, апавядай мне, што ёсць новага.
- Ах, - уздыхнула яна, працягваючы спрытна чысціць бульбу, - нічога новага няма. Зноў колькі чалавек уцяклі, не заплаціўшы за разбітыя келіхі. Наша Жаклін ізноў чакае дзіця і не ведае, ад каго. Ішлі дажджы, свяціла сонца, я пастарэла і збіраюся з'ехаць адсюль.
- Ты збіраешся з'ехаць, Рэнэ?
- Збіраюся, - адказала яна спакойна. - Можаш мне паверыць, нічога тут мяне ўжо не цешыць. У хлопцаў цяпер усё меней грошай; яны робяцца з кожным днём нахабнейшыя, а напоі - усё горшыя і даражэйшыя. Тваё здароўе, хлопча!
- Будзь здарова, Рэнэ!
Мы абое выпілі сапраўдны агніста-чырвоны лікёр, і я адразу ж напоўніў кілішкі.
- Тваё здароўе!
- Будзь здаровы!
- Так, - сказала яна нарэшце, кінуўшы апошнюю аблупленую бульбіну ў рондаль, напалову запоўнены вадою, - на сёння досыць. Пайду памыю рукі, бо ты мусіш нюхаць бульбу. Табе не здаецца, што бульбянае лушпінне брыдка пахне?
- Ага, - сказаў я.
- Ты слаўны хлопец.
Яна зноў пайшла ў кухню.
Лікёр быў проста цудоўны. Салодкі вогненны напой з вішань расцякаўся па жылах, і я забыўся пра гэту брудную вайну.
- Гэтак я табе больш падабаюся, га?
Рэнэ стаяла ў дзвярах, адзетая як след: на ёй была жаўтаватая блузка, рукі прыемна пахлі мылам.
- Тваё здароўе, - сказаў я.
- Будзь здаровы, - адказала яна.
- Ты што, і праўда з'язджаеш; гэта сур'ёзна?
- Вядома, зусім сур'ёзна.
- Будзь здарова, - сказаў я і зноў напоўніў кілішкі.
- Hе, - адказала яна, - дазволь, я вып'ю ліманаду; так рана я многа спіртнога не п'ю.
- Добра, але раскажы, што здарылася.
- Ну, я так болей не магу, - уздыхнула Рэнэ і паглядзела на мяне; у яе зялёных прыпухлых вачах я ўгледзеў страх. - Разумееш, хлопча, я так болей не магу. Ад гэтай цішы я вар'яцею. Вось паслухай.
Яна так моцна схапіла мяне за руку, што я аж спалохаўся і сапраўды прыслухаўся. І было дзіўна: я нічога не чуў, і ўсё ж не скажу, што было зусім ціха; штосьці невымоўнае лунала ў паветры, нешта падобнае да клёкату - пошум цішыні.
- Чуеш? - спытала Рэнэ, і ў яе голасе гучаў нейкі трыумф, - нібы куча гною.
- Куча гною? - перапытаў я. - Тваё здароўе.
- Але, - сказала яна і адпіла глыток ліманаду. - Гэты шум - нібы куча гною. Ты ж ведаеш, я з вёскі, з таго глухога кута паблізу Д'епа, і калі я, бывала, ляжала ўвечары ў ложку, дык чула гэта вельмі добра: было ціха і ўсё-такі не ціха; і пазней я зразумела, што гэта варушыцца тая куча гною - той самы невыразны храскат і клёкат, тое чоўганне і чмяканне... хоць людзі і думаюць, што ўсё ціха. To варушыцца куча гною, кучы гною заўсёды варушацца - гэта якраз той самы шум. Вось паслухай!
Яна зноўку моцна схапіла мяне за руку і яшчэ раз пранікліва, нібы молячы, паглядзела на мяне замглёнымі прыпухлымі вачыма.
Але я наліў сабе, сказаў: «Ага», - і хоць зразумеў яе дакладна і сам выразна чуў той дзіўнаваты, на першы погляд бязглузды клёкат-пошум цішыні, мне не было гэтак страшна, як ёй: я адчуваў сябе ў бяспецы, не зважаючы на гэты брудны куток, на гэтую брудную вайну, на спанявераную карчмарку, з якою аб адзінаццатай уранні я піў шэры-брэндзі.
- Ціха, - загаварыла яна зноў. - Вось паслухай.
Дзесьці далёка лунаў аднастайны, манатонны спеў вайсковай роты, якая акурат вярталася ў вёску.
Але Рэнэ сядзела, заціснуўшы сабе далонямі вушы.
- Hе, - сказала яна, - гэтага не трэба. Гэта самае жахлівае. Шторанку, у адзін і той жа час - гэты бязрадасны спеў; я зусім звар'яцею ад яго.
- Тваё здароўе, - адказаў я, смеючыся, і зноў напоўніў кілішак. - Ты ўсё ж паслухай.
- Hе, - ускрыкнула яна, - таму я і з'язджаю, што больш не магу трываць.
Рэнэ ўсё яшчэ ўпарта заціскала сабе далонямі вушы; я ўсміхаўся ёй і піў лікёр, прыслухоўваючыся да спеву, які набліжаўся і набліжаўся і ўжо напраўду пагрозліва лунаў сярод вясковай цішы. Цяпер ужо зусім выразна былі чутны тупат салдацкіх ботаў, лаянка унтэр-афіцэраў у паўзах, калі спеў сціхаў, і нястомныя воклічы обер-лэйтэнанта:
- Песню! Песню!
- Я болей не магу, - прашаптала Рэнэ, якая ледзь не плакала ад стомы і харобра заціскала сабе вушы. - Я проста не магу трываць - гэтак во тырчаць сярод кучы гною і чуць, як яны пяюць...
Таго разу, калі яны праходзілі шэраг за шэрагам каля акна, я глядзеў на іх адзін: яны ішлі змарнелыя, стомленыя, змрочныя, на кожным твары была напісаная амаль што фанатычная зацятасць, у глыбіні вачэй хаваўся страх...
- Стой, - сказаў я Рэнэ, адымаючы яе далоні ад вушэй, калі салдаты прайшлі і іхні спеў заціх. - Hе рабі глупстваў.
- Hе, - адказала яна цвёрда, - гэта не глупствы; я паеду адсюль і адчыню дзе-небудзь кінатэатр - у Д'епе альбо ў Абэвілі.
- А што будзе з намі? Ты пра нас падумала?
- Сюды прыедзе мая пляменніца, - адказала Рэнэ, паглядзеўшы на мяне, - сімпатычная маладая дзяўчына; гэта паспрыяе прадпрыемству. Я вырашыла аддаць карчму сваёй пляменніцы.
- Калі яна прыедзе? - спытаў я.
- Заўтра.
- Ужо заўтра? - спалохана перапытаў я.
- Hе бойся, - засмяялася Рэнэ, - яна зусім маладзенькая і сімпатычная. Вось, паглядзі!
Яна выцягнула з шуфляды фота, але дзяўчына на картачцы была зусім не сімпатычная. Маладая і зграбная, але халодная; і ў яе быў такі самы патрыятычны рот, што і ў чалавека на фота, што вісела над стойкаю...
- Будзь здарова, - сумна вымавіў я, - значыць, ужо заўтра...
- Будзь здароў, - сказала яна, наліваючы лікёру і сабе.
Бутэлька апусцела, і мне здавалася, нібыта я гайдаюся на зэдліку каля стойкі, быццам карабель у адкрытым моры, і ўсё ж у галаве ў мяне было ясна.
- Рахунак, калі ласка, - папрасіў я.
- Трыста марак, - адказала яна.
Але калі я выцягнуў з кішэні грошы, Рэнэ раптам хітнула галавою і сказала:
- Hе, не трэба. Ты адзіны чалавек, які ў жыцці мне трохі падабаўся. Хочаш, дык прапі іх заўтра. У маёй пляменніцы.
- Да пабачэння, - сказаў я, і яна кіўнула галавою мне ў адказ; выходзячы, я ўбачыў, як яна палошча кілішкі ў нікеляванай місцы, і падумаў сабе, што ў пляменніцы наўрад ці такія ж прыгожыя, моцныя і маленькія рукі, бо рукі - гэта ўсё адно што рот; і будзе жахліва, калі і рукі ў яе патрыятычныя...