Пасля паўдня ў гарачы жнівеньскі дзень сорак пятага года Кірыла Кавыча сышоў з поезда на станцыі Малінаўка і не пазнаў яе. Некалі ўвесь вакзал быў у зелені, навокал раслі ліпы, срабрыстыя таполі і клёны, а цяпер стаялі пачарнелыя ад часу пні. Замест вакзала ляжала бясформенная груда пабітай цэглы, тырчалі пагнутыя двухтаўравыя бэлькі, валялася з’едзеная ржою бляха са страхі, паблісквала шкло, уціснутае ў асфальт колішняга перона. Было нясцерпна душна ад нагрэтай сонцам цэглы і бляхі, а ў паветры парыла, і ўся далечыня была зацягнута сівою смугой.
Кірыла вяртаўся з вайны. На грудзях яго салдацкай гімнасцёркі паблісквала «Залатая Зорка». Людзі, якіх няшмат было ў гэты час на пероне, заглядалі Кірылу ў вочы, прыглядаліся да яго і, відаць, ім любаваліся — ганарыліся сваім абаронцам. Ільга было заўважыць, што Кірыла не так даўно атрымаў «Залатую Зорку», бо ён сам яшчэ не звыкся з ёю і час ад часу касавурыў вочы на высокую ўзнагароду.
Не знайшоўшы падводы — ды, па праўдзе кажучы, ён і не спадзяваўся на яе: час летні, гарачы,— Кірыла пайшоў пешкі, спяшаючыся завідна прыйсці дахаты, каб дзеці не палеглі спаць,— ён чатыры гады іх не бачыў. На вакзале яго ніхто не сустракаў, бо ён нікому не пісаў, што вяртаецца з войска. Кірыла ішоў берагам Дняпра па знаёмай дарозе і не пазнаваў некалі ўрадлівых палёў. На межах, якія з’явіліся пры фашыстах, парос быльняк, поле задзірванела, парасло пырнікам, а каля лесу параскідаліся хмызнякі. Відаць было, што цяжка тут жылося людзям пры чужынцах, бо нават зямля не вабіла рук і аставалася пустой і незасеянай.
І не было каму сеяць. На месцы некаторых вёсак — адны папялішчы, і жывой душы не было відаць, нібы павыміралі. Ля дарог сям-там трапляліся магілы, а іх раней не было, яны з’явіліся за час вайны.
На ўскраіне лесу былі акопы, месцы нядаўніх баёў. Там лес ляжаў покатам, месцамі тырчалі напалам перацятыя дрэвы. Уяўленне было такое, нібы тут прайшоў страшэннай сілы буралом. Ужо шмат якія дрэвы пусцілі парасткі. Параненыя сосны і елкі не здаваліся, хацелі жыць і жылі. Паміж параскіданым у беспарадку паваленым лесе лапінамі жаўцелі лісічкі, сям-там пракідаліся карычневыя сыраежкі, а каля зламанага некалі магутнага дуба, у дупле якога мог схавацца чалавек, тырчаў чорнагаловы баравік.
Кірыла ішоў адзін. На дарозе трапляліся ўціснутыя ў зямлю гільзы ад баявых патронаў, валяліся паламаныя дробныя дэталі нейкіх машын і прыладдзя. З выносістай меднастволай сасны слязілася смала. Каля куста ядлоўцу чарнела падбітая танкетка, спрэс абдзёртая навакольнымі кавалямі. Шмат тут валялася жалезнага лому, паржавелага калючага дроту. Гэты год быў дажджлівым. Паламанае і раз’едзенае ржою жалеза не было Кірылу дзівам, салдацкае вока да яго прызвычаілася. Кірыла думаў, з чаго пачынаць жыць.
«Як там дома? — варушылася ў галаве. — Ці жывыя і здаровыя? Яшчэ, мусіць, не ўправіліся з хлебам? Каб хоць не пагніла збажына на полі. Тады прыйдзецца класці зубы на паліцу».
Калі Кірыла апынуўся на родных гонях, то сурова ссунуў бровы, якія і без таго зрасліся на пераноссі. Так і было, як ён меркаваў, усё поле было ўстаўлена крыжыкамі і бабкамі. Ён узышоў на палетак і ўбачыў, што камлі ў снапах пачарнелі, пабэрсана салома, там гняздзіліся мышы. Кірыла з-пад густых брывей нездаволена бліснуў шэрымі вачыма. Яму такі парадак на полі быў не да спадобы. Ён любіў, каб і на полі і ў хаце быў парадак. Да вайны, калі Кірыла быў старшынёю калгаса, то на ржышчы, бывала, не знойдзеш ні аднаго коласа, усе пазбіраны; у хатах было чыста, з’явілася грамадская лазня, і нават каля праўлення калгаса быў пакладзены тратуар, які — меркавалася — пройдзе па ўсёй вёсцы. Хоць і гэта яго тады не задавальняла: заглядаючы ў будучыню, ён хацеў бачыць родную вёску зялёным горадам. Марыў — пабудаваць камяніцы!
Глядзець доўга на нядбальства — не хацелася. Вярнуўшыся зноў на дарогу, Кірыла пайшоў хутчэй на ўзгорак, дзе паўз крыж — які некалі камсамольцамі быў знесены,— каля крушні, перасякала ніву палявая пясчаная дарога. І там зноў непарадкі: сярод поля агароды; а перад вайною калгаснікі самі ад іх адмовіліся і нават пагаварвалі зусім адмовіцца ад прысядзібных участкаў. Колькі ён за гэта паваяваў з Віткоўскім, які ў той час быў брыгадзірам і ўпарта чапляўся за якую-небудзь адну граду, што была на полі прырэзана кожнаму калгасніку. Значыць, зноў прыйдзецца пачынаць спачатку. А каб не вайна, дык ён такі б дамогся не толькі адмовіцца ад прысядзібных участкаў, а і ад кароў, бо калгаснага малака хапала для людзей; і каровы і сядзібы (агароды) адрывалі калгасніка ад асноўнай работы. Можа, усё ж яму ўдалося б гэта зрабіць, але ў раёне напалохаліся гэтай навіны. «Няма такой устаноўкі»,— гаварылі. Колькі Віткоўскі потым з Кірылы кпіў! Яму памагаў Камар, які некалі на клірасе спяваў. Дайшоўшы да крыжа, на якім віселі фартушкі — крыж з’явіўся тут у час вайны,— Кірыла спыніўся. Кальнула ў сэрцы. Народ тутэйшы ніколі не быў набожным, навошта яму спатрэбіўся крыж. Значыць, нехта папрацаваў. Хто ж, акрамя Камара? З гэтага месца некалі льга было ўбачыць Макавішчы, але цяпер вёскі не відаць было. Па пісьмах ён ведаў, што вёска пры адступленні фашыстаў спалена. Але няўжо яшчэ ніхто не забудаваўся? «Значыць, сіл бракуе,— падумаў Кірыла і спакваля пайшоў. — Не лёгка будзе ўзбіцца на ногі».
На сваім седале Кірыла ўгледзеў пахілены комін, некалькі абгарэлых бярвенняў — усё, што асталося ад сасновай, як звон, смалістай хаты. На размытай дажджамі печы мяўкаў шэры коцік: ён, відаць, хацеў саскочыць адтуль, але баяўся. Кірыла здагадаўся, што гэта напэўна работа яго дзяцей. Відаць, яны, гуляючы, яго туды пасадзілі і забыліся. Ён зняў коціка з печы і пагладзіў. Яму прыемна было, што з гэтым кацянём гулялі яго дзеці. А саду, што Кірыла перад жаніцьбай пасадзіў, зусім не было. Ён напрост пайшоў па папялішчы на прыгуменне. Там, на месцы колішняй адрыны, густа разросся маліннік, і Кірылу здалося, што ў малінніку нешта мільганула, нібы дзіцячая сарочка. Не паспеў ён аднак зрабіць і некалькі крокаў па непрыемна рыпеўшым вуголлі, як з-за кустоў выглянуў хлапчук і, засланіўшы рукою вочы ад сонца, пачаў углядацца ў яго бок. Перш што кінулася ў вочы Кірылу, гэта непамерна вялікі жывот у хлапчука. За ім паказалася яшчэ двое дзяцей, і яны хутка пайшлі насустрач. Старэйшы хлопчык пазнаў бацьку,— і адно за адным пяцёра дзяцей кінуліся да яго і наперабой абнімалі і цалавалі. Шчаслівейшай хвіліны за ўсе гэтыя гады Кірыла не перажываў. Аднак ён уяўляў дзяцей зусім інакшымі, чым яны былі. Яго здзівіла, што самы меншы хлопчык, які нарадзіўся, калі ён ужо быў у войску, пакруціў у руках кавалак цукру — бацькаў падарунак,— дый аддаў старэйшаму, бо не ведаў, што з ім рабіць.
«Не ведае дзіця смаку цукру,— зашчымела сэрца ў Кірылы. — Хлопец, відаць, за гэтыя гады нават яго не паспытаў».
Кірыла спытаўся ў дзяцей:
— А дзе ж маці?
— Яна пайшла ў раён,— адказаў старэйшы хлопчык,— там абяцалі памагчы прыдбаць карову. Пры фашыстах у нас не было ні каня, ні каровы, пад рыдлёўку садзілі бульбу, дый мама часта хварэла. Яна і сёлета часам занядужае — вядома нішчымніца. Але цяпер што, цяпер калгас памагае, толькі яна не вельмі хоча лезці ў авансы.
— Ох-хо-хо! — вырвалася з грудзей Кірылы. Не па гадах сталасць хлапчука гаварыла пра тое, што ў яго сцерлася маленства. Лоб у бацькі зморшчыўся, і на ім акрэсліліся дзве складкі. — А дзе ж вы, дзеткі, жывеце?
Старэйшы хлопчык паказаў на зямлянку. Наверсе яе расла трава, а там, дзе выходзіў комін, было чорна. Кірыла зайшоў у зямлянку. Замест стала стаяла нейкая скрыня, ложкам служылі нары з аполкаў, а невялічкае акенца ў адну шыбу было завешана фіранкай, выразанай з паперы. Жонка ў Кірылы была акуратнай, і гэта нават цяпер кідалася ў вочы: скрыня заслана яшчэ дзявочым абрусам, земляная падлога чыста падмецена і пасыпана жоўтым пяском, на заслончыку ў куце стаялі памытыя гліняныя міскі, накрытыя ручніком, вышытым гладдзю. Гэты ручнік жонка даставала раней з куфра толькі па святочных днях. Яна ведала, што ён Кірылу падабаўся, вельмі яго берагла. І калі ён цяпер вісіць на «сцяне», значыць, у яе душы свята і, мусіць, яна з дня на дзень чакала мужа. Кірыла сеў на калодку, якая служыла крэслам, а потым схамянуўся і пачаў частаваць дзяцей сухарамі. Пакуль ён даставаў з паходнага мяшка небагатыя салдацкія падарункі, дык меншы хлопчык тым часам прымяраў пілотку. Бацька паглядзеў на яго і радасна ўсміхнуўся. Ад дзяцей Кірыла даведаўся, што на ўсю вёску Макавішчы было толькі тры каровы і сем коней, астатнюю жывёлу фашысты перавялі. І то, трое коней — кінутыя вайскоўцамі. Коні прыставалі, іх доўгі час паднімалі, а цяпер адзін з іх — буланы — нават падбрыкваць пачаў. Каб не трактары, дык поле асталося б незасеяным. Людзі на сабе, каровах і конях не здолелі б гэтулькі вырабіць.
— Але за трактары трэба плаціць хлебам,— уставіў старэйшы хлопчык.
Убачыўшы на паліцы драўляныя лыжкі, Кірыла з горыччу сказаў:
— Наколькі фашысты адкінулі нас назад. Нічога, нагонім, будзем працаваць да сёмага поту, але давядзём усяму свету нашу жыццяздольнасць! Каб не гэта праклятая вайна, як бы мы цяпер ужо жылі!
Неўзабаве ў зямлянку зайшоў Тарас Камар, з якім Кірыла Кавыча разам вучыўся ў школе. Камар у дзіцячыя гады спяваў на клірасе, а потым старастам царквы стаў. Цяпер ён быў старшынёю калгаса. У яго за плячыма быў аўтамат — у гэтых месцах яшчэ было неспакойна, часам бадзяліся фашысты па лесе і розныя іх падбрэхічы, якім цяпер у вёсках нельга было жыць.
Угледзеўшы Кірылу, Тарас з робленай радасцю кінуўся да яго:
— А-а-а, Кірыла, здароў, жывы!
— Як бачыш,— яны павіталіся.
— От добра, што ты прыйшоў, будзеш зноў старшынёю калгаса. Цябе людзі слухаюць. Памятаеш, нават кароў хацелі здаць і ад прысядзібных участкаў адмовіцца. Дык, можа, цяпер адразу на гэты шлях станем?
— Цяпер пакуль няма ў нас для гэтага ніякіх варункаў. На ўсё будзе свой час. Трэба вось вылезці з зямлянак дый займець што здаваць.
— Дык будзь, братка, старшынёю.
— А ты хіба хворы?
— Такі нездаровіцца. Рэўматызма, не пры табе кажучы, у нагах. За вайну прыдбаў хваробу, бо, вядома, увесь час быў у лесе, у дрыгве.
— Партызаніў?
— Дзе ты, братка, бачыў. Не з маім здароўем. Думаў, канцы мае будуць.
— Па табе гэтага не відаць.
— А што ж на мне ўжо такое?
— От няма чаго крыўдзіцца. Мужчына, як рыжык! Другі падбародак расце! Відаць, што не ўлягаеш у работу. Шчокі ружовыя, да вайны такіх не было. Выгляд у цябе добры.
— Гэта звонку бляск, а ўсярэдзіне дупло. Дый характарам я слабы. Надоечы ўгледзеў на дарозе былога старшыню воласці Віткоўскага, дык і рукі закалаціліся, сорам нават прызнацца. Пакуль я схапіў аўтамат, дык ён гэтым часам шмыг у кусты і даў драла ў лес. То куды я, братка, годны. У калгасе старшынёю патрэбен чалавек з тваім характарам. Ты сам не згуляеш і другім не дасі паляжаць на баку. А цяпер асабліва трэба многа працаваць. Цябе часта людзі ўспамінаюць.
— Добрым словам ці благім?
— Ого, братка, каб мне хоць дзесятую долю твае славы, тады б і я мог кіраваць. Я супраць цябе — нішто, а пра цябе кажуць: «Кірыла Кавыча — чалавек будучага». Ты ва ўяўленні людзей моцны, як корч, працавіты, як вол. А галоўнае — ты ўмееш заахвоціць людзей. Яшчэ і цяпер твая малатарня дзейнічае. Хвацкую, братка, галаву маеш! Каб людзі ведалі, што ты ідзеш, сустракалі б на станцыі ўсёй парафіяй.
— Ты і цяпер царкоўны стараста?
— А, братка, каму ж быць. Царква ў вайну адыграла сваю ролю. Мы маліліся за перамогу...
— А сам ні ў армію, ні ў партызаны не пайшоў. Чаго ты глядзіш, як святы?!
— На чым жа я спыніўся? — Камар хацеў перавесці размову. — Ага. А мяне жанчыны і тыя не слухаюць. Добра, што твая кабета такая здатная, а то, мусіць, і цяпер бы яшчэ было не звязаным жыта. Залатыя рукі ў твае жонкі. Гэтулькі жыта звязаць! Я ёй налічыў больш, чым іншым, на пяць працадзён. Яна перадала палову свайго заробку за дзень у фонд Савецкай Арміі.
— Малайчына! — узрадаваўся Кірыла і захадзіў па зямлянцы.— Калі б такіх людзей не было ў тыле, дык хіба ж мы перамаглі б на фронце!.. — Ён спыніўся. — Так, так, таварыш Камар.
— Я, братка, цяпер не Камар.
— А хто ж ты?
— Камароў. Не зручна начальніку быць з такім прозвішчам. — Тарас зноў хоча перавесці размову: — А дзе ж жонка?
— Дзеці кажуць, што ў раёне карову хоча дастаць,— у голасе Кірылы адчуваўся боль і спагада да жонкі, на лёс якой выпала гэтулькі клопатаў. Кірыла зірнуў на дзяцей, якія ўвіхаліся каля міскі з крупнікам. Бацька дзівіўся, як прагна дзеці малацілі лыжкамі.
— А чаму без хлеба? — спытаў у хлопчыка Тарас.
— Мама сказала, што, гуляючы, можна і без хлеба перабыць дзень,— адказаў, як дарослы, хлопчык. Кірылу гэта, як нажом па сэрцы, краянула. Тарас гэта заўважыў.
— Чаму ж вы мне не сказалі? — дакараў Тарас. — Каму-каму, а вам заўсёды даў бы хлеба. У твае кабеціны з жанок больш за ўсіх працадзён. Каля работы яна ўпраўная, але гонару не абярэшся. Лепш пабуду без хлеба, але ў авансы не палезу. А гонар часам шкодзіць людзям. Яна ў цябе агонь! Калі закапыліць, дык не падступіся... А ў працы незамянімы чалавек... Усю вясну амаль адны жанчыны працавалі... А ўсё ж поле засеялі... Бачыў, пэўна?..
— А як жа! З нашым народам можна цуды тварыць...
— А мне мама пакінула лустачку хлеба,— пахваліўся меншы хлопчык,— а толькі я з’ем пасля...
Бацька паглядзеў на дзіця, і на яго суровым салдацкім твары з’явіліся слёзы.
— Каму-каму... а табе нават мукі, калі хочаш... Па сакрэту кажучы, невялікі запас ёсць... З мінулага года... Прынамсі, гэта мая рупнасць... Падабаецца, калі ў засеках поўна... І такі, мусіць, я трохі скупаваты...
— А з дзяржавай ты разлічыўся?
— Яшчэ не паспеў. Няўпраўка, дажджы. Дзяржава можа пачакаць.
— У рабочых і служачых таксама ёсць дзеці...
— Самім не хапае...
— Беларус заўсёды апошнім дзяліўся,— Кірыла падумаў. — А ў людзей ёсць хлеб?
— У сяго-таго няма.
— Дык вось што, Тарасе, высветлі, дарагі,— прапанаваў Кірыла,— у каго няма хлеба, і я прашу цябе, каб ты раздаў свой запас... навошта, каб мышы елі, няхай людзі спажывуць... Гарачая пара, збажына з поля не ўбрана, а людзі не маюць хлеба... Іншая справа, каб яго не было... на няма суда няма... Цяпер для мяне ясна, чаму людзі не хочуць лезці ў аванс, таму што ты іх дакараў...
— Рэч ведама, па галоўцы не гладзіў!
— Вось бачыш, а гэта няправільна... І чалавек гатовы пайсці на ўсё, абы табе не кланяцца... А трэба заўсёды памятаць, што не ты гаспадар, а яны...
— Ой, ой, чорт мяне пацягнуў за язык! — заенчыў Тарас. — Што ты, братка, робіш? Я на праўленні правёў — стварыць запасны фонд... Адзін супраць усіх ідзеш?.. Супраць цячэння...
— Часам трэба,— тлумачыў Кірыла. — І ведай, што супраць цячэння толькі жывое можа плысці...
— Не магу,— пярэчыў Тарас.
— Народ — тваё апірышча,— разважаў Кірыла. — Цяпер ты ўсё, а страціш з людзьмі сувязь — пясчынка, трэска на хвалях...
— Ах, ах, ну і чаго я ішоў! Гэта ж падрыў майго аўтарытэту...
— Дык ты гэта зробіш? — пытаўся Кірыла. — Чым хутчэй ты дасі людзям хлеба, тым лепш будзе для цябе... А то даведаюцца ў раёне, па галаве не пагладзяць, я сам памагу ўставіць табе мазгі... Як гэта, каб у цябе ляжаў запас збожжа, а ў людзей не было хлеба?..
— Пачакай, Кірыла, табе я дам,— войкнуў Тарас.— А што да астатніх... Ведаеш, братка, пакуль усё ж я старшыня...
— Людзей перш трэба накарміць, а потым і работу патрабаваць...
— Я, праўда, братачка, характарам слабы, але разбазарваць хлеб... не дазволю!
— Якое да чорта тут разбазарванне! — падвысіў голас нездаволены Кірыла і прайшоўся, згінаючыся, па зямлянцы, якая была зроблена не па яго росту. — Дай таму, у каго няма... Трэба неадкладна засціртаваць хлеб... Палетак гэты я ведаю, там больш двухсот пяцідзесяці гектараў... Заўтра пойдзем раніцаю і з поля не сыдзем, пакуль з работай не ўправімся... А не паслухаеш мяне, згноіш збажыну, судзіцьмем...
— А божа мой! — успляснуў рукамі Тарас. — От напасць на маю галаву. Дык каму даць хлеба?..
— У каго ёсць працадні і няма чаго есці,— цвёрда сказаў Кірыла.
— Што з табою зробіш... Характарам я слабы... Пра мяне кажуць: чалавек-маятнік, сюды-туды, нашым і вашым... Не магу адмовіць... Прыйдзецца раздаць... А толькі ты будзеш адказваць...
— Добра. Я адказнасці не баюся.
— То і ты бяры мех дый прыходзь,— ужо з-за дзвярэй прапанаваў Тарас. — Няхай будзе па-твойму... Ты ж як упрэшся ў што... так было і ў школе... не пайду пеўчым у царкву...
— Па муку прыйду.
— Дзядзька Тарас шкадуе нават сабе з’есці,— уставіў старэйшы хлопчык. — Масла ад каровы на базар возіць мяняць на мануфактуру. — Ён хацеў яшчэ нешта сказаць, але паглядзеў на бацьку і змоўк. Кірыла мог сябе паставіць не толькі перад дарослымі, але і перад дзецьмі, каб яго паважалі і з ім лічыліся. У ім было нешта такое няўлоўнае, што прымушала людзей да яго прыслухоўвацца і нават прыглядацца, як ён рэагуе на той ці іншы факт. У час вайны Кірыла не толькі загартаваўся, а тут як бы канчаткова склаўся яго характар. Кірыла цвёрда адчуў глебу пад нагамі, ён падыходзіў да ўсяго па-дзяржаўнаму, як сапраўдны гаспадар зямлі. У Кірылы з’явілася ўпэўненасць у свае сілы, вера ў заўтрашні дзень.
На захадзе сонца сустрэліся Кірыла з жонкай Аленаю. Бацька нёс на плячах мех мукі, а маці вяла карову, якая пудзілася папялішча.
— Кірыла! — ад радасці ўскрыкнула Алена.
— Маці! — узрадаваўся Кірыла.
Падбеглі дзеці, яны ўзялі з рук маці повад і павялі карову, у якой быў збіты адзін рог, на прыгумень пасвіць. Бацька скінуў з плячэй мех з мукой. Алена ад радасці плакала. Кірыла гладзіў яе русыя валасы, з замілаваннем заглядаючы ў яе блакітныя вочы,— ён ганарыўся сваёю жонкаю.
— От добра, што ты прыйшоў,— вымавіла Алена. — Дзеці па табе ўвесь час сумавалі. А я, прызнацца, вочы выплакала. Кожны дзень выходзіла на дарогу сустракаць і так не сустрэла...
Яны зайшлі ў зямлянку і доўга паміж сабою гаварылі. Алена расказала Кірылу пра сваё жыццё-быццё за гады адзіноцтва, пра крыўду, якую ёй зрабіў Віткоўскі, калі пры фашыстах быў старшынёю воласці: ён у першыя ж дні прыходу фашыстаў растрос калгас, не даў ёй нават хлеба на працадні (аб тваіх працаднях тады і гаворкі не было, злаваў на цябе, што гавяду эвакуіраваў у тыл), і яна вясною сорак другога года збірала скарынкі, бо не было чым карміць дзяцей. І цяпер ён, кажуць, недзе туляецца па лесе.
— Каб ты ведаў, колькі ў яго злосці на цябе. Ён, каб прымеў, у лыжцы вады цябе б утапіў,— гаварыла Алена.— Віткоўскі мяне з дзецьмі звёў бы са свету, але партызаны папярэдзілі: калі ў нас хоць волас з галавы ўпадзе, дык яго галаву здымуць.
— Дзякуй ім! — вырвалася з грудзей Кірылы. — Век родных не забуду.
— І цяпер трэба яго асцерагацца... Вядома, бандзюга... Можа з-за вугла...
— Віткоўскіх баяцца — у лес не хадзіць.
Увечары да Кірылы ў зямлянку зайшоў Тарас.
Сям’я Кірылы Кавычы збіралася вячэраць. Тарасу хацелася ўвайсці ў сяброўскія адносіны з Кірылам — пасля дзённай размовы ў яго астаўся непрыемны асадак на душы. Ён дастаў з кішэні паўлітра і прапанаваў выпіць.
— Давай, не адмоўлюся,— згадзіўся Кірыла.
— А толькі па адной,— наліваючы, папярэджваў Тарас. — Няхай будзе пра запас. Спатрэбіцца.
Яны выпілі па чарцы і закусілі цыбуляй — другога пачастунку ў хаце не было.
— Э-эх, так і быць, у гонар твайго звароту, Кірыла, разнясём яшчэ па чарцы па мужчынах,— наліваў Тарас, але ў яго калацілася рука. Ён меркаваў, прапанаваць другую чарку Алене ці не, потым вырашыў, што не варта жанчынам псаваць такі дарагі прадукт. Тарас хацеў закаркаваць бутэльку, але яна неяк выслізнула ў яго з рук і бразнулася аб зямлю. — О-ой! — не вытрымаў Тарас. — Зараза! А такая была чыстая, як сляза. А мацунак які! Спірытус, настоены на палыне, ад жывата добра. Ах, ах!
— Каб ты гэтак не тросся над сваім спірытусам,— усміхнуўся Кірыла,— дык нічога б не здарылася. Скупы чалавек часам двойчы траціць.
— Але,— прагаварыў Тарас, а потым спытаўся: — То як, прымеш ад мяне старшынства? Ведаеш, ніяк не саўладаю з людзьмі. Што ні чалавек, то свой нораў мае. Характарам я слабы... Дый, маятнік... А братачка, хутчэй бярыся, абрыдала мне з імі валтузіцца. Навошта мне гэты клопат? Як ты лічыш?
— А ты мне так і не адказаў, чаму ты не пайшоў ні ў армію, ні ў партызаны? — паглядзеў Кірыла на Тараса. — Толькі адкрыта, не тоячыся...
— Хацелася, братачка, выжыць... — выцер хустачкаю лоб і карак Тарас.— Толькі каб выжыць... Богу маліўся за гэта...
— А другія ішлі на смерць, каб радзіма жыла... Калі б яе не было, па фашысцкаму плану «ОСТ», семдзесят пяць працэнтаў беларусаў падлягала высылцы ў Сібір (гэта значыць, павінны быць знішчанымі) і дваццаць пяць працэнтаў германізаванымі (іначай кажучы, рабамі)...
— А братачка, што ты кажаш... От што значыць несвядомасць... Я гэтага не разумеў... — Ён падумаў. — Прашу цябе, уваж, запрагайся ў калгасны воз... Каму ж, як не табе, яго везці...
— Хоць табе, Камароў, і не хочацца здаваць старшынства,— іранічна вымавіў Кірыла,— але калі людзі пажадаюць, дык я такі ўважу...
— Дзіва! — не ўтрымаўся Тарас. — Цябе хлебам не кармі, а дай кіраваць людзьмі... Ты нібы для гэтага народжаны... А ў мяне нешта не выходзіць,— у голасе Тараса адчувалася крыўда. — Што ж, адпачнем, павучымся... З цяперашнімі людзьмі ніяк не саўладаеш...
— Цяпер зусім не тыя людзі,— згадзіўся Кірыла і нібы сам з сабою разважаў: — Вайна хоць каго пераменіць. Толькі ў які бок? Адзін навучыцца за плечы другіх хавацца, а другі — як самому выстаяць і другіх выратаваць. Вось і трэба абаперціся на тых, каму па горла хапіла чорнага дня і хто не хоча, каб тая галеча, якую фашысты пакінулі, доўга цягнулася. Усё залежыць ад нас саміх. Чым хутчэй мы па-сапраўднаму возьмемся за працу, тым хутчэй выберамся з нястачы.
— Дык што будзем рабіць, Кірыла? — тупаючы на месцы, спытаўся Тарас.— Ты, відаць, нешта сур’ёзнае задумаў...
— Заўтра раніцай збірай усіх людзей, і пойдзем на поле,— адказаў Кірыла. — З палеткаў не сойдзем, пакуль не засціртуем жыта...
— Што? — здзівілася Алена. — Хоць бы некалькі дзён адпачыў, ты за сваё жыццё і дня не згуляў...
— I я гэта скажу,— падтрымаў Тарас.— Што мы, без цябе не справімся? А я, прызнацца, меркаваў, што, можа, ты адкамарыш нешта ў сусветным маштабе...
— Заўтра раніцай ідзем, і пакуль не засціртуем, з поля не вернемся,— сказаў Кірыла, а потым дадаў: — Дарэчы, ідуць не толькі дарослыя, а і дзеці — збіраць каласы. Можа, ухопім да дажджу, іначай будзем без хлеба. Хлеб — святая святых. Бачыў, увечары сонца заходзіла за хмары... Па народных прыкметах, можа быць дождж. А намочыць яшчэ раз — усё прапала.
Ведаючы характар Кірылы, Алена не пярэчыла, бо ўсё гэта было б дарэмным. Калі Кірыла надумаецца што зрабіць, дык ніхто яго не перайначыць. Затое іх калгас славіўся на ўсю вобласць і людзі жылі ў дастатку, быў хлеб і да хлеба, не сорамна было, калі госць з дарогі зойдзе. Тарас, не марудзячы, выйшаў з зямлянкі.
— Хто яго зрабіў старшынёю, гэтага багамольца?
— Выйсця іншага не было, адзін мужчына аставаўся на ўсю вёску.
— Дык жа цяпер многія вярнуліся з вайны.
— Усіх мужчын ён паставіў начальнікамі, а жанчыны працуй.
— Гэтага больш не будзе.
Яны некаторы час маўчалі.
Мыючы лыжкі, Алена дабрадушна бубніла:
— Хоць бы з тыдзень пабыў з дзецьмі,— але ў душы была рада, што Кірыла адразу бярэцца за работу.
— Бачыш, не выпадае.
— Табе і памерці не будзе калі. Чатыры гады яго не бачыла. Высахла сэрца па ім. Работы век не пераробіш.
— Яно так, але без хлеба блага,— задуменна гаварыў Кірыла. — Думаеш, мне не хочацца пабыць з дзецьмі, але трэба дбаць, каб быў на стале хлеб. Заўсёды было: хто мае хлеб, той гаспадар становішча. А цяпер гэта тым больш важна! Пераможцам уласціва заспакойвацца. Але камуністы людзі асобага складу, яны ведаюць, што наперадзе вялікая барацьба. Трэба адстаяць мір на зямлі.
— І ты, можа, стаў камуністам?
— Пасля штурму рэйхстага мяне прынялі кандыдатам у члены партыі.
— Віншую! — Алена выцерла фартухом рукі, абняла і пацалавала мужа.
— Ты ж некалі пярэчыла...
— Бо дурная была... У вайну, каб не камуністы, я загінула б... Камуністы заўсёды былі наперадзе...
Раніцаю яшчэ Кірыла спаў, а Алена ўжо ўхадзілася каля печы. Не паспелі яны паснедаць, як на вуліцы загаманілі людзі. Алена дакарала мужа, што ён яшчэ не ўсё расказаў, а ўжо на работу ідзе. Кірыла моўчкі насунуў шапку і выйшаў на двор. Яму не хацелася з жонкаю спрачацца, хоць у душы быў з ёю ў згодзе. Ён разумеў Алену і лічыў, што ёй больш, чымся яму, хапіла за гэтыя гады (колькі маці пакутуе, калі дзецям няма чаго есці!), ён ведаў, што ёй хочацца пагаварыць з ім, раскрыць душу, але справа патрабавала ісці на поле. Ён з малых год прывык паважаць працу, гэтаму яго маці навучыла, і калі, бывала, часам ён дзень прагуляе — яму няёмка было садзіцца за стол. «Праца красіць і славіць,— любіў уголас разважаць Кірыла і часта паўтараў словы: — Праца — вышэй за ўсё. Калі чалавек у поце зарабляе хлеб, ніякая дурнота не прыходзіць у галаву, бо няма часу пра гэта думаць. У працы — наша будучыня. Трэба дбаць пра заўтрашні дзень».
Людзі не ведалі, чаго іх склікалі. А калі пачулі ад Тараса, што трэба на некалькі дзён і начэй ісці на поле (са слоў Тараса так можна было зразумець), загаманілі:
— Звар’яцеў чалавек, ці што!
— Звар’яцееш, калі жыта на полі стаіць і можа пагнісці.
— Не пойдзем! — піскнуў Раман Канапелька, які не вельмі гарнуўся да работы, а больш выкіроўваў, каб з вудай на беразе рэчкі пасядзець.
Тарас яго ўгаворваў, але ён і слухаць не хацеў. Тады загаварыў Кірыла, словы яго былі прадуманыя і важкія, ён гаварыў проста, зразумела і пераканаўча.
— Не на пана працуем,— сказаў Кірыла,— усё гэта наша, калгаснае... Сабе горш зробім, калі згноім жыта...
— Праўду чалавек кажа,— пачуўся голас.
Аднак Кірыла не ўсіх пераканаў, чуліся галасы шаптуноў:
— Калі ты такі порсткі, дык ідзі сабе, а нам і дня хопіць, не гарыць. Ці чулі вы, можа, на некалькі дзён... і начэй... Гэта ж, можа, не фронт... — не ўнімаўся Раман.
— Яшчэ які фронт,— заўважыў Кірыла. — Хлеб — гэта палітыка. Мы не можам дапусціць, каб гінуў хлеб. Колькі працы сатрэцца...
Як толькі Кірыла адчуў, што большасць яго зразумела і людзі згодны пайсці, ён прыгразіў:
— А хто не пойдзе, няхай тады наракае на сябе, цацкацца з ім не станем. Не такі цяпер час! Трэба думаць, як хутчэй аднавіць разбураную гаспадарку, каб нас не палохалі сілай. Шаптуны, хочуць яны гэтага ці не, дзейнічаюць на руку ворагу, віткоўскім і ім падобным... Мы да Віткоўскага дабярэмся... Ён паказаў сваё воўчае нутро... дні яго злічаны...
— Трэба ісці, мужчыны! — пачуўся разважлівы голас. — А то і сапраўды можа пайсці дождж. Мы ведаем Кірылу не першы год, чалавек ён гаспадарлівы і ведае, што рабіць... А хіба яму хочацца ў першы дзень ісці ад дзяцей?.. Што ён, сэрца не мае?..
Як бы там ні было, шмат хто муляўся, але выйшлі ўсе, бо ведалі, што Кірыла — не Тарас, які назаўтра можа забыцца, калі яму паставіць чарку. А Кірылу чаркай не спакусіш, хоць ён мог выпіць. Для Кірылы дарагі чалавек тады, калі ён можа пайсці на любыя цяжкасці, паступіцца асабістым, абы людзям гэта ішло на карысць.
Увесь дзень людзі не сышлі з поля, працавалі дарослыя, і дзеці памагалі. Кірыла працаваў за двух. Не адставаў і Тарас, ён намагаўся з усіх сіл. Гладка зачэсаныя назад, змазаныя алеем рудыя валасы на галаве цяпер раскідаліся і звісалі пасмамі. Спорылася праца, людзі адчувалі арганізуючую руку Кірылы, бралі з яго прыклад, як трэба працаваць. З Кірылы ліўся пот градам, кашуля на целе была мокрай. Людзі дзівіліся, адкуль у Кірылы быў такі спрыт у рабоце, некалькі чалавек не спраўляліся падаваць яму снапы. Тут, на полі, у часе абедзеннага перапынку людзі расказалі Кірылу пра Віткоўскага, які фашыстам лізаў боты і, каб выслужыцца, шмат утапіў сваіх людзей.
— Што ж, капаў другім яму,— гаварыў Кірыла,— сам у яе ўваліцца... Трэба толькі паскорыць яго пагібель... Чым менш будзе поскудзі на свеце, тым лепш чалавеку, што жыве з мазаля... Круцельствам свет пройдзеш, але назад не вернешся... — Кірыла паглядзеў на крыж, на якім віселі фартушкі. — Да вайны тут не было гэтага крыжа... Хто яго паставіў?..
— Тарас,— адказаў Канапелька.
— А фартушкі хто начапіў?
— Ён...
— Што ты вярзеш! — абурыўся Тарас. — Фартушкі не мае...
— Вядома, не твае, а старых бабулек, якія прыносяць палатно ў царкву...
— Царква ў вайну адыграла сваю ролю...
— Але, у вайну вы нажыліся, прымусілі амаль усіх дзяцей перахрысціць,— гаварыў Канапелька.
— Каб фашысты не чапляліся...
— Якая справа фашыстам да дзяцей, калі, як гаварыў Кірыла, тры часткі беларусаў падлягалі высяленню ў Сібір (знішчэнню), а адна частка стаць рабамі...
Загулі людзі. Тарас апусціў галаву.
— Крыж струхлеў ужо, і фартушкі пагнілі,— паглядзеўшы на Тараса, прагаварыў Кірыла.— Спадзяюся, што новыя не з’явяцца...
— Не, не,— запэўніў Тарас.
На другі дзень пасля паўдня ўсхадзіліся вятры. Стагналі, енчылі лясы, што сцяною стаялі навокал палеткаў, ляцела сарванае лісце, не затрымліваючыся на ржэўніку, потым закурэла, задымілася. Найшла вялізная чорная хмара, бліснула маланка, грымнуў гром, і як з вядра лінуў дождж. Кірыла злез са сцірты, ён быў задаволены, што ўхапілі ледзь не ўвесь хлеб прыбраць.
Хаваючыся ад дажджу, людзі абляпілі сцірту. Па разорах пацяклі ручаіны, гонячы саломінкі ржэўніку, пенілася дажджавая вада.
— Дык вось што, Тарасе,— разважаў Кірыла, адышоўшыся ўбок,— ведай, што хоць скупасць — не дурасць, але калі яна становіцца празмернай — набывае адваротную якасць... Каб ты не даў людзям збожжа і мукі, дык мы маглі б астацца на зіму без хлеба. Гэты дождж пайшоў надоўга, бачыш, вакол аблягло. А цяпер я ўпэўнены, што людзям будзе што есці. Галоўнае — клопаты аб чалавеку!
— Але,— згадзіўся Тарас, гледзячы ў другі бок. Ён заўважыў, што нехта каля лесу мятнуўся, і ўголас падумаў: — Хто б там мог быць? Нашы, здаецца, усе тут...
Раптам пачуўся стрэл. Каля вуха Кірылы пчалою празвінела куля і ўрэзалася ў сцірту. Кірыла не разгубіўся; як чалавек вайсковы, ён адразу вызначыў, адкуль быў палёт кулі. Кірыла выхапіў у Тараса аўтамат.
— Мусіць, дзеці страляюць,— нехта сказаў. — От базэрнікі!
— Добрае дзіця! — прагаварыў, цэлячыся, Кірыла і разануў па ўскраіне лесу. З-за дрэва аддзялілася чорная кропка. Кірыла яшчэ даў чаргу, кропка ўпала. Туды хлынуў народ. Людзі ў забітым пазналі былога старшыню воласці Віткоўскага, які бадзяўся па лесе.
— Гадзюка! — нехта сказаў з натоўпу.
— Але ж і выгуляўся, аж блішчыць! — гукнуў Канапелька.
— Закапаць,— распарадзіўся Кірыла, падняўшы аўтамат забітага. — Які жывот адгадаваў!.. Як ён толькі яго насіў!..
— Уга, ці такі ў яго быў жывот пры фашыстах,— сказаў Канапелька. — Але чамусьці ў апошні час трос галавою... Казаў, нервы...
— Вазьмі, Тарасе, свой аўтамат,— гаварыў Кірыла,— саслужыў ён мне службу верную... Ну што ж, Віткоўскі,— усміхнуўся Кірыла,— сабаку сабачая смерць... Расквіталіся мы з табою за ўсё... І за тых, якія праз цябе павешаны, расстраляны і спалены... і за пакуты людзей... і за слёзы дзяцей... — Ён звярнуўся да Тараса: — Дык з кім ён знаўся?
— Называў нейкага Радаслава Астроўскага,— адказаў Тарас.— Ездзіў па выкліку на нейкі кангрэс...
— А-а-а, таго самага беларускага нацыянал-фашыста Астроўскага, які з дазволу гестапаўца Горберга, што замяніў Кубэ, перад адступленнем нямецкіх фашыстаў стварыў раду... Цьфу, поскудзь! — Ён звярнуўся да Тараса: — Бяры аўтамат...
— А навошта ён мне? Адна замінка... А табе, глядзіш, спатрэбіцца,— адмахваўся Тарас.
— Ну, няхай будзе, ён есці не просіць,— згадзіўся Кірыла. — А гэты трафейны аўтамат будзе брыгадзіру. Пакуль нам зброя патрэбна...
Марасіў дробны дожджык, падобны на восеньскі. Кірыла да ніткі прамок. Ён ішоў разам з людзьмі, стомлены, але задаволены, што зрабілі важную справу — уратавалі хлеб. Ідучы, Кірыла выказваў свае меркаванні, як хутчэй аднавіць Макавішчы, каб людзі зноў зажылі па-чалавечы.
Як толькі ў раёне даведаліся, што з войска прыйшоў Кірыла Кавыча, прыехалі ў Макавішчы, каб павіншаваць са зваротам, параіцца, як хутчэй паставіць калгас на ногі. Тады ж, па просьбе калгаснікаў, быў скліканы агульны сход, на якім Кірылу Кавычу зноў абралі за старшыню. Алена была страшна гэтым нездаволена. Яна наперад ведала, што цяпер Кірыла мала калі будзе дома.
Меркаванні Алены цалкам пацвердзіліся. Хоць плечы ў Кірылы і былі шырокія, але ж узвалілася на іх і ноша цяжкая. Трэба было думаць, як вылезці людзям з зямлянак, як наладзіць гаспадарку.
— Цяжка будзе кожнаму ў паасобку забудоўвацца,— гаварыў на адным са сходаў Кірыла,— трэба брацца гуртам, тады справа пойдзе лепей... І будаваць будзем камяніцы. Я дагаварыўся ў раёне, дадуць крэдыты... Мы пабудуем такія дамы, каб нам пазайздросцілі... Мы гэта можам зрабіць... і зробім!
— Але, сярод лесу жывем, і будуй мураваныя дамы, на чорта,— пярэчыў Тарас. — Вярзеш ты, братка, сам не ведаючы што... Драўляныя дамы хутчэй будаваць, і здаравей у іх жыць... асабліва з маімі нагамі...
— Ага! — загаманілі мужчыны.
— Сам ты вярзеш,— абурыўся Кірыла,— плявузгаеш... от абы-што... Давайце разбярэмся што да чаго... За маю памяць вёска некалькі разоў гарэла... Колькі мы ўклалі сілы і сродкаў у гэтую справу, і ўсё пайшло прахам... Дый лесу не так ужо багата астаецца... А наша зямля патрабуе затрымкі вятроў... І выгляд вёскі будзе зусім іншы... І яшчэ ёсць меркаванні, але ж мы не дзеці, каб усё разжоўваць і ў рот класці...
— Слушна гаворыць,— заўважыў мужчына. — Кірыла наперад глядзіць.
— Якое там слушна,— не ўнімаўся Тарас. — Драўляныя дамы шмат выгадней. А з некаторага часу так павялося, што б Кірыла ні сказаў — усё наперад глядзіць. Ён, бачыце, заслужаны чалавек, а ўсе мы...
— Справа тут не ў заслугах,— сурова вымавіў Кірыла,— а справа ў заўтрашнім дні калгаса «Іскра»...
Людзі разгаварыліся. Гутарка ішла пра тое, з чаго пачынаць: з гаспадарчых пабудоў або будаваць хаты калгаснікам. І адно і другое патрэбна. Кірылу непакоіла, дзе ставіць на зіму жывёлу, якую вярнулі з эвакуацыі. Гавяда не паскардзіцца, калі ёй будзе холадна.
— От што, мужчыны, мяне бацька вучыў,— гаварыў Кірыла,— калі хочаш быць добрым гаспадаром, дык у першую чаргу дбай пра жывёлу... Таму — возьмемся за хлеў... Жылі мы ў зямлянках дагэтуль, пажывем яшчэ... А налета будзем ставіць муры... За зіму трэба падрыхтавацца...
Большасць людзей з Кірылам згадзіліся.
— Бачыш, Кірыла,— гаварыла Алена,— яшчэ толькі закладзены першы падмурак, а ў цябе ўжо на скронях з’явіліся сівыя валасы...
— А яны і раней былі, але ты не заўважала,— сказаў Кірыла і дадаў: — Гады, Аленушка, ідуць... За вайну з’явіліся... Сама ведаеш — не лёгка далася перамога. Нямецкія фашысты пры дапамозе беларускіх нацыянал-фашыстаў тыпу Астроўскага і кампаніі ў Беларусі замучылі і забілі больш за два мільёны дзвесце тысяч чалавек мірных савецкіх грамадзян і ваеннапалонных ды вывезлі ў нямецкае рабства каля трохсот васьмідзесяці тысяч чалавек... — Ён цяжка ўздыхнуў. — Пакуль адбудуемся, відаць, не адзін волас з галавы ўпадзе... Не так усё лёгка робіцца, як гаворыцца... Шмат будзе цяжкасцей, але мы іх пераадолеем... І зажывем яшчэ лепш, чымся жылі да вайны...
Натхнёны тым, што распачаты вялікія работы, якія зменяць аблічча калгаса «Іскра», ён выйшаў з зямлянкі. Алена праводзіла Кірылу добрым позіркам, бо яна таксама жыла яго шчасцем і верыла ў прыгожую будучыню.
1945