Калі поезд спыніўся на станцыі Чорны Бор, Раман Небыліцкі першым выйшаў з вагона. Усё яму тут было блізкім і далёкім. Родны пейзаж здаўся незнаёмым. Фасад некалі прыгожага вакзала ледзь ліпеў, ён пагражаў абвалам. Як вокам акінуць — папялішчы. А больш за ўсё страшыла бязлюддзе: дзе-нідзе пройдзе чалавек; сям-там траплялі старыя і малыя. Твары ў людзей зямлістыя; людзі хадзілі ў лахманах і лапцях. Пабразгвала бляха на абгарэлых каробках дамоў, якія наскрозь прасвечвалі. Там гняздзіліся кажаны і ластаўкі. Наўкол разбітага вакзала стараннымі чалавечымі рукамі складзены цагліны. І цяпер тут працавалі людзі. Збоку ляжала гара лому: пакрышаныя нямецкія чыгунныя, кафельныя і бляшаныя печы («буржуйкі»), пакарэжаныя двухтаўравыя бэлькі, рэйкі і рознае ламачча. Вока Рамана спынілася на адным прывакзальным агародзе, які быў абнесены згарэлымі ложкамі, сярод якіх былі і дзіцячыя. Пасярэдзіне агарода стаяла пудзіла. На крыжы, што стаяў на адной з град, матляўся падраны фрыцаўскі зялёны гарнітур, а наверсе вісела прабітая ў некалькіх месцах фашысцкая каска.
Раман спяшаўся завідна прыйсці ў вёску Пружаны, каб не аставацца ў дарозе на начлег. Яму абрыдла за тры гады вайны туляцца па чужых хатах, у палатках і акопах, хацелася хутчэй дайсці дадому, пабачыць сям’ю. Ён ішоў гасцінцам. Абапал тырчалі пачарнелыя пні. Перад самай вайною тут узвышаліся купчастыя бярэзіны, пасаджаныя яшчэ пры Кацярыне II. Завывалі вятры, кружыла пясок, засыпала вочы.
Ужо сонца было на захадзе, а да Пружан аставалася добрых кіламетраў пяць, а то, можа, і болей, хто іх тут лічыў. Раман углядаўся ў твары прахожых і праезджых людзей, ён меркаваў, што можа каго ўбачыць з сваёй вёскі, каб хоць паходны мяшок ускінуць на калёсы, усё ж лягчэй было б ісці. Сяляне навакольных вёсак з зайздрасцю паглядалі на яго грудзі, упрыгожаныя «Залатой Зоркай», але нікому і ў галаву не прыходзіла, што мог пружанскі чалавек выбіцца ў героі.
Небыліцкі, несучы на плячах паходны мяшок і на руцэ шынель, цяжка плёўся па пыльнай дарозе. Яму хацелася хутчэй пабачыць сына — калі Раман ішоў на вайну, хлопчыку было тры гады; жонку, якая праводзіла яго аж да самай станцыі; угледзець старую маці, што пэўна кожны дзень па ім плакала. Ён думаў, як яго, бязрукага, сустрэне жонка, што будзе гаварыць. Што жонка яго чакала, у гэтым ён ні на хвіліну не сумняваўся. Яна ў яго была сталая кабеціна, з добрай сям’і. Раптам прыйшла ў галаву думка: навошта ў гаспадарцы калека, каму ён патрэбны, хіба толькі гусей пасвіць. Гэтая думка не выходзіла ў яго з галавы, раздзірала яго душу. «А што, каб павярнуў назад,— думаў Раман,— але ж сына шкода, маці». І чым бліжэй ён падыходзіў да вёскі, тым больш трывожыўся, раз’ядалі сумненні, ці правільна ён робіць, што ідзе дадому. А каб спытаць у каго, што робіцца ў вёсцы, Раман не хацеў, баяўся дрэннае пачуць.
Чым далей Раман аддаляўся ад станцыі, тым малюнак быў яшчэ больш жахлівы. І не дзіва — тут праходзіла лінія фронту. Відаць, у гэтым месцы былі вялікія баі, бо стаялі ўперамешку падбітыя фашысцкія і савецкія танкі, самаходныя гарматы і пушкі, валялася паламаная зброя, ляжалі забітыя фашысцкія салдаты і афіцэры, набрынялыя коні. У паветры чародамі лятала вараннё, кружылі тлустыя крумкачы. Раман спыніўся каля забітага фашыста. «Ну што, наеўся рускай зямлі»,— падумаў Раман. На полі сям-там пракідаліся шыльдачкі: «Замініравана!», стаялі пабэрсаныя пераспелыя жыты, відаць, людзі баяліся жаць, а можа, не было каму ўбіраць ураджай. «А цікава, ці пазнае жонка?! — думаў Раман.— Малы жук пэўна адвернецца, адмовіцца ад такога бацькі». У адной толькі маці Раман ні на хвіліну не сумняваўся. Вонкава Раман зусім змяніўся, ён адгадаваў рыжыя вусы, якія закручваў уверх, на плячах насіў пагоны сержанта, папаўнеў на салдацкіх харчах, загарэў, узмужнеў. Яго сінія вочы яшчэ глыбей запалі, поўныя жыцця, яны паблісквалі з-пад густых брывей. Цяпер яму ішоў дваццаць восьмы год, як кажуць, «у самай сіле мужчына». І такі сілы ў яго не бракавала.
Раман ужо адмераў больш за адзінаццаць кіламетраў і, хоць рука ацякла, мог яшчэ ісці. А да ранення, бывала, ён падхопіць супрацьтанкавую пушку і адзін паставіць як трэба, каб біць фашыста простай наводкай. І такі шмат ён пакалашмаціў фашысцкіх танкаў. У апошнім баі, калі гітлераўцы хацелі скінуць іх з захопленага плацдарма ў Дняпро, ён адных толькі «тыграў» тры штукі падбіў. А калі ўвесь разлік супрацьтанкавай пушкі быў перабіты, Раман, паранены, адною рукою страляў і яшчэ падпаліў два танкі. За той бой ён і атрымаў званне Героя.
Дарогай Раман успамінаў пра свае баявыя дзеянні, каб расказаць родным. У паходным мяшку ён нёс падарункі: сыну — цукар, які сэканоміў ад свайго пайка, жонцы меркаваў аддаць атрыманы адрэз на парадны гарнітур, а маці — безрукаўку, якая б замяніла ёй кабат. Ён сеў каля дарогі, каб крыху адпачыць, і мімаволі паглядзеў на паходны мяшок, развязаў, пацікавіўся, ці цэлыя рэчы. Раман хацеў закурыць, папяросы за дарогу ўсе выйшлі, але як ён ні намагаўся скруціць цыгарку, у яго нічога не выходзіла. Нарэшце, усё ж яму неяк удалося зрабіць «казіную ножку». Ён выцер на лобе пот, прыкурыў ад запальніцы і так смачна зацягнуўся, што аж закружылася галава.
Вечарэла. Сцішылася. Накропліваў дробны дожджык, які прыбіваў пыл. Раман вырашыў не заседжвацца, хоць ён і стаміўся, але падняўся і паціху пайшоў, потым прыбавіў кроку. Недалёка ехала падвода, збоку бегла жарабё. Невядома, ці што ўкусіла жарабё альбо гаспадар пугаю сцебануў кабылу і малое спалохалася, яно стрымгалоў кінулася ўбок і ўсперлася на міннае поле. Пачуўся выбух. Ад жарабяці нічога не асталося, а падводу так ірванула, што ледзь не растрэсла. Раману аставалася падняцца на гару, адтуль ён некалі бачыў кожную хату ў сваёй вёсцы. Пачало змяркацца. Ён выйшаў на гару, але вёскі не відаць было. Раман устрывожана амаль бягом спяшаўся ў вёску.
Ужо сцямнела, калі Раман наблізіўся да таго месца, дзе раней стаяла яго хата. На двары, як свечка, тырчаў абгарэлы комін. Валялася паламаная барана з-пад раскіданага буславага гнязда, што было на дубе. Але дуб хоць і падсмалены, аднак стаяў. Нідзе не відно было ні адной жывой душы. Ён сеў на камень, што ляжаў каля іх прызбы, аб які некалі пальцы на нагах збіваў, схіліў галаву і, як малое дзіця, заплакаў. Яму страшна стала. Ён устаў і крыкнуў:
— Эй, людзі! Ці ёсць хто жывы? Адгукніцеся!
Далёка разнеслася рэха, але адказу не было чуваць. Раман стаяў з накінутым наапашкі шынялём, углядаўся ва ўсе бакі, але нікога не бачыў. Цемень была беспрасветная. Ён хацеў гукнуць, ды не мог, яго апанаваў такі страх, што, здавалася, на галаве ўзнялася шапка, папаўзлі па целе мурашкі.
— Ёсць жывыя! — аказаўся, як з-пад зямлі, слабы мужчынскі голас. Чалавек вылез з зямлянкі і як гаспадар спытаўся: — А ты хто, чалавеча? Чаго тут ходзіш? Што табе трэба?
— Я шукаю сына, жонку і маці.
— А хто яны такія?
— Небыліцкія.
— Небыліцкія? То ідзі сюды.
— А чаму ты не падыдзеш, няўжо баішся?
— А ты хто?
— Хіба не пазнаў? Э-эх, Раман, Раман! Разам кароў пасвілі, на адной парце сядзелі, да адной дзяўчыны заляцаліся, а толькі ты аказаўся спрытнейшым.
— Мацей!
— Няўжо ж.
— А дзе нашы?
— Вашы? — перапытаў Мацей Баркоўскі.— Маці на могілках, сваёю смерцю памерла.
— А сын? Жонка? Дзе яны? Што з імі? — падыходзячы, адчуваючы нядобрае, усхвалёвана пытаўся Раман.
— Вецер па полі іх попел разнёс.
— Як гэта? Не разумею цябе?
— Лезь у зямлянку, пра ўсё даведаешся.
Яны ўвайшлі ў зямлянку, заморгала газоўка. Патрэсквала ў печы, булькала ў чыгунку, там варылася бульба. Цікаў будзільнік.
— Выходзіць, таварышы па няшчасцю: адзін бязногі, а другі бязрукі,— пачаў Мацей.
— Ды кажы ты, што з сям’ёю? — нерваваўся Раман.
— Фашысты спалілі,— паведаміў Мацей.— Гэта было ў канцы сорак другога года. Сагналі людзей у калгасны свіран, аблілі бензінам і падпалілі. За дзесяткі кіламетраў па ветры быў чутны крык людзей, што ў страшэнных пакутах паміралі.
— За што?
— Без дай прычыны. Вёска, бачыш, каля лесу стаяла, маглі прыходзіць партызаны. Ніхто з пружанцаў, якія былі ў вёсцы, не асталіся ў жывых. Дык хіба можна фашысту дараваць гэта? Ніколі.
— Заклінанняў мала. Трэба было дзейнічаць.
— То няўжо ж мы сядзелі склаўшы рукі. Фашысты доўга будуць помніць беларускіх партызан.
— Гэта я ведаю. А што ты рабіў? Можа, адседжваўся ў лесе?
— Чаму я не пытаю, дзе ты быў? — пакрыўдзіўся Мацей.
— А цяпер што робіш?
— Цяпер... іншая справа.
Мацей, відаць, не чакаў такога дакору, ён устаў, абапёрся на мыліцу, дастаў бульбіну, паспрабаваў, ці гатова. У зямлянцы было душна і парна, як у лазні. Мацей расшпіліў каўнер ватоўкі, падрапаў валасатыя грудзі, відаць, нешта хацеў сказаць Раману наперакор, але як гаспадар зямлянкі стрымаўся. Па кутках былі параскіданы розныя хатнія рэчы, ён прыводзіў іх да парадку, але атрымоўвалася, што перакладаў з месца на месца. Раман гэта заўважыў, ён, відаць, адчуў, што пакрыўдзіў суседа і сябра.
— Дзе ж твае? — пайшоў на прымірэнне Раман.
— Там, дзе і твае,— цяжка вымавіў Мацей. — Калі мы прыскочылі з лесу, ужо было позна. То чаго ты не распранаешся? Давай шынель. Што-о? «Залатая Зорка»? Віншую.
Мацей і сам распрануўся, ён зняў з сябе ватоўку. На гімнасцёрцы красаваўся ордэн Чырвонага Сцяга і медаль «Партызану Айчыннай вайны». Ён адцадзіў бульбу і паставіў на «стол», але які гэта быў стол — звычайная скрынка з-пад снарадаў. З чыгунка валіла пара, смачна запахла бульбай. Раман аж носам зачмыхаў. Мацей гэта заўважыў і ўсміхнуўся. Ён падумаў: «Відаць, даўно еў бульбу».
— То і цябе трэба віншаваць! — гаварыў Раман.— А я, грэшным дзелам, думаў, што ты каля бабінай спадніцы цёрся. Прабач! Толькі цяпер угледзеў, што ты без нагі. Ніяк не мог ачухацца. Ты мяне ашаламіў.
— Кі-і-інь. У цябе што на розуме, тое і на языку. Такія людзі не страшны. Горш, калі на словах адно, а на справе другое.
— Люблю я цябе, Мацей, шчыры ты чалавек. Я лічыў цябе крыху заціхім, але, відаць, гэта не так. Справядлівы ты чалавек.
— Я, Раман, сябе лепей ведаю, чымся хто іншы. У мяне не хапае напорыстасці, якая ў цябе ёсць. Да таго ж нясмелы. Такія людзі, як ты, могуць больш карысці прынесці грамадзе.
— Ты зноў мне пра грамаду, а я яшчэ амаль не жыў асабістым жыццём.
— То сядай за стол. Чым багаты, тым і рады. Цяпер бы не шкодзіла і па чыпурышцы расціснуць, але, выбачай, няма.
— А ў мяне недзе павінна быць «кропля».
— Колькі фашыст прынёс гора ў нашу краіну. Шмат людзей звёў са свету, а ці мала душ пакалечыў. Але пройдуць гады, і забудзецца навала.
— Не скора, Мацею, гэта будзе,— і Раман заліўся горкімі слязьмі.
Мацей яго не суцяшаў, ён і сам плакаў. Яны абодва думалі, як жыць далей. Прыходзілася ўсё пачынаць спачатку.
Гаспадар зямлянкі наліў чаркі.
Мужчыны за паўквартай прасядзелі аж да другіх пеўняў, яны ўспаміналі дзяцінства, родных, расказвалі адзін аднаму пра баявыя паходы.
— Ну і што ты, Раман, цяпер думаеш рабіць?
— Вярнуся ў полк. Няўжо не прымуць? А ты?
— Якія з нас цяпер ваякі, мяркую, што дома мы прынясем больш карысці. Трэба калгас арганізоўваць, вось толькі няма падыходзячага старшыні, а то мы за якія-небудзь тры — пяць год зноў бы зрабілі пружанскі калгас узорным. Можа б, ты згадзіўся?
— Не-е,— наадрэз адмовіўся Раман. — Я пайду фашыста біць. У мяне з ім свой рахунак.
— А ты да раніцы падумай. Лепшага за цябе старшыні няма. На фронт цябе не пашлюць, а хіба не ўсё роўна, дзе ў тыле працаваць.
— Чаму гэта мяне на фронт не пашлюць? — пярэчыў Раман. — Хіба я ўломак.
— Та-а-му-у, — расцягнуў Мацей.
На гэтым сябры спынілі гаворку, бо абодва хацелі спаць. Яны выпілі па апошняй чарцы, леглі і хутка заснулі. Раніцаю першым прачнуўся Раман, ён хадзіў па зямлянцы, кашляў, але Мацей спаў непрабудным сном, як пшаніцу прадаўшы.
— Добра такому чалавеку на свеце жыць,— падумаў уголас Раман. — А калі ў калгасе астацца, то што ты зробіш без людзей і з пустымі рукамі. На двары ні кала, у хляве ні хваста, у свірне ні зерня. Прападзеш.
— На зямлі чалавек не прападзе,— прачнуўся Мацей.— Конь з заечым хвастом ёсць, разумееш, трафейны. А ўсё астатняе прыкладзецца. З пайка наш брат жыць не прывык. Калі паробіш ад пупа, то і паясі ўволю. Я не сказаў табе яшчэ пра астатнюю гаспадарку: маем карову, адабралі ад былога начальніка раёна, што ў гітлераўцаў талеркі лізаў. Пару падсвінакаў у начальніка паліцыі забралі.
— А людзі, людзі? Усё ў людзях.
— З франтоў папрыходзяць. Жывыя ўсе збяруцца. Кожнага цягне туды, дзе ён нарадзіўся, да таго месца і ласку мае. Адсюль слова — ра-адзі-і-ма. Гэта зразумець трэба. Падай, Рамане, маю «качаргу».
І Мацей пачаў прывязваць пратэзную нагу, якую яму падаў Раман. Мацей аброс нейкай каштанавай шчацінай, на твары і на лобе адклаліся глыбокія маршчыны. Хоць яны з Раманам былі аднагодкі, але ён выглядаў шмат старэйшым.
— Чаму ты не паголішся? — не вытрымаў Раман, каб не запытацца. — Што гэта ў вас за мода, у партызан,— бароды?
— Не было калі галіцца,— абыякава адказаў Мацей. — То што ж, зноў зварым бульбы?
— Давай! Яна не прыядаецца. Я засумаваў па беларускай бульбе. Стой! У мяне недзе свіная тушонка была, зробім камякоў. Тры гады не еў.
Яны памыліся і пачалі рыхтаваць сняданне, абмяркоўваючы, як далей жыць. Мацей раіў Раману ў Пружанах астацца.
— Пабудуемся на новым месцы,— развіваў сваю думку Мацей. — А на руінах, калі акрыяем, пабудуем помнік як напамінак аб страшнай вайне...
— Гэта дзела! — загарэўся Раман. — Мне нават уяўляецца будучы помнік — Засмучаная маці... Напамінак нашчадкам...
Каб здабытую свабоду
Зналі, шанавалі
І у цяжкую прыгоду
Ўсталі грознай хваляй.
— Але,— сцвердзіў Мацей.
За сняданнем Раман канчаткова згадзіўся астацца ў Пружанах. Гэтаму памагло і тое, што ўсе пружанцы, якія выпадкам уцалелі (адны былі ў войску, а другія ў партызанах), прыйшлі да яго з просьбай, каб ён астаўся старшынёю калгаса. Мацей і Раман прапанавалі будавацца на новым месцы. З імі ўсе згадзіліся. Яны раіліся, з чаго пачынаць гаспадарку.
— Абагуленыя конь і карова, два падсвінакі ёсць, значыць, трэба будаваць хлеў,— гаварыў Раман. — Кароў трэба будзе займець не менш за дзвесце... Цяжка будзе першыя гады, але нічога. Калі выстаялі перад фашыстамі, то і з гаспадаркай як-небудзь справімся.
Раман паволі, стала, як гаспадар, выкладаў план адбудовы калгаса, пружанцы цалкам яго адобрылі і адразу ж, пасля снядання, усе падаліся ў лес. На кані з заечым хвастом ехалі Раман з Мацеем, яны абмяркоўвалі, як найхутчэй аднавіць гаспадарку. За возам, колы якога глыбока ўразаліся ў пясок, ішлі пружанцы з піламі і сякерамі, гаманілі. Яны ўязджалі ў лес, вечназялёны і гаманлівы. Людзі гатовы былі ісці на любыя цяжкасці, каб зноў зажыць па-чалавечы, пабудаваць новае, яшчэ больш прыгожае жыццё.
1945