Быў снежань месяц. Белай коўдрай слаўся па зямлі снег. Я ішоў шашою з Віцебска на Полацк. Мне ў твар дзьмуў сіберны вецер, сляпіла вочы, я здарожыўся і засумаваў. Змяркалася, ціснуў мароз, а нідзе не відаць было ні аднаго агеньчыка. Раптам мне здалося, што я ўгледзеў іскры з коміна. Я збочыў, пайшоў па цаліку, усунуўся ў нейкую яміну, падобную да варонкі, і ледзь адтуль выбраўся. Расхадзіліся вятры, разгуляліся, збівалі з ног. Я па калена правальваўся ў снег. Крокаў праз дваццаць я напароўся на пахілены крыж, абапёрся на яго, пастаяў і адчуў, што страшэнна стаміўся. Агледзеўшыся, я ўбачыў, што тут не адзін крыж, а некалькі, і я пайшоў на могілкі, мяркуючы, што недзе паблізу павінна быць вёска. Я пачаў углядацца, але нідзе нічога не бачыў. Мне захацелася закурыць. Я прыхіліўся да помніка і стаў чыркаць запалкі, якія тухлі на ветры, а прыкурыўшы, дастаў кішэнны ліхтарык і прачытаў на помніку: «Жыў на свеце Лявон, спамяні яго добрым словам. У імя жыцця ён склаў галаву». Я пастаяў крыху і, калі вецер трохі ўлёгся, разгледзеў непадалёк вялізныя гурбы снегу. Адтуль паляцелі іскры. «Зямлянкі»,— падумаў я і пайшоў наўпрост.
Я зайшоў у першую зямлянку, якая мне трапілася. Чалавек, што жыў там, ветліва спаткаў мяне, запрасіў пагрэцца каля чыгуннай печы, на якой ён гатаваў вячэру. Гарэла газоўка. Але і пры гэтым святле льга было разгледзець, што хоць чалавек і аброс вялізнай барадою, а толькі яму было не больш як сорак год. На руках у гэтага чалавека выступалі жылы, на далонях былі мазалі; відаць было, што ён жыў з працы рук. Калі ён гаварыў, дык крыху картавіў; яго вочы хітравата ўсміхаліся.
— А дзе ж жонка? — спытаўся я.
— Выраклася мяне, падалася ў новую хату,— панура адказаў ён.
— Як жа гэта? — перапытваю я.
— А так, яшчэ ў першыя дні вайны на агародзе «юнкерс» з кулямёта скасіў,— сказаў ён і цяжка ўздыхнуў.— Добрая была кабеціна як у працы, так і на людзях — не пачырванееш, бывала, з-за яе: і слова да толку скажа, і за што возьмецца, тое зробіць.
Цяпер для мяне стала зразумела некаторая яго засмучонасць, якая адразу кінулася ў вочы.
— Дык вы, значыць, так адзін і жывяце?
— Прызнацца па праўдзе, не да жонкі было,— падкідаючы ў печ дровы, сказаў ён.— А жыць абы з якою жонкаю, што ў лесе з бараною, толькі замінка...
— Праўду кажаце,— згадзіўся я з ім.— Але ж няўжо думаеце век адзін дажыць?
Ён ухіліўся ад адказу. Мы некаторы час моўчкі сядзелі, у кожнага былі свае думкі, потым зноў загаварылі :
— Дык якое тут жыццё-быццё, раскажыце?
— А якое жыццё? Жывём, як і ўсе добрыя людзі. Працуем. Дбаем пра заўтрашні дзень.
У маёй памяці зноў паўстаў помнік з надпісам.
— А хто такі ў вас быў Лявон,— пытаюся я,— можа, ведаеце?
Ён крыху памуліўся, нібы збіраючыся з думкамі, а потым бліснуў сваімі карымі вачыма і сказаў:
— Жыў на свеце Лявон... Ёсць што пра яго сказаць.— Ён памаўчаў, усміхнуўся і прыжмурыў вока: — Бывала, як адпаліць якую штуку, дык дзіву даваліся, адкуль толькі ў яго бралася. Яшчэ калі малым быў, аднойчы, на вадохрышчы, вылепіў са снегу станавога, але ж рыхтык ён, з такімі вусішчамі, як у прусака. Запрог у санкі сабак (ён бачыў такі малюнак у чытанцы), прывёз на рэчку «станавога» і на вачах у людзей — боўць у палонку. Добра, што яшчэ не ў тую, дзе свянцілі ваду. А то б людзі і самога ахрысцілі, тады не тое было, што цяпер. Як на тое ліха, на вадохрышчы сам станавы быў. У натоўпе падняўся спалох, бо людзі станавога не толькі ненавідзелі, але і баяліся як агню. Дык наш Лявонка — дай бог ногі, а сабакі — за ім... Станавы як паслізнецца, дык шапка ўбок, а «селядзец» угару... Гармідар такі пачаўся... Так Лявон адпомсціў за бацьку і за сваіх аднавяскоўцаў, з якіх станавы ўзяў хабар, а ў судзе стаў на бок памешчыка, з якім сяляне судзіліся за сенажаць. То і пацягалі ж Лявонавага бацьку за свавольствы сына, ледзь у астрог не запякалі. І каб не скінулі Мікалашку, дык, мусіць, пасадзілі б старога. А так неяк абышлося.
— От, мусіць, была хлопцу лупцоўка ад бацькі?
— Ды ўжо ж. З тыдзень не мог сесці. Але дзетвары падабаліся Лявонавы «штучкі»...
— Дзіва! — сказаў я.— Іх хлебам не кармі, а дай прыгоды...
— А ўжо будучы падлеткам — што гэты Лявон з Керанскім адмачыў! Сабралі каля воласці сход, эсэры распінаюцца, хваляць сваіх дзесяць міністраў, заклікаюць моладзь у войска. Як сарваць сход? Бальшавікам не даюць гаварыць. То што робіць Лявон? Ён з адным хлопцам, што вучыўся ў гарадскім вучылішчы, прыносіць плакат, які быў прывезены адным чалавекам з горада. Стаіць селянін з выстаўленымі рукамі і пытаецца ў Керанскага: «Калі ж гэта, Аляксандр Хвёдаравіч, ты мужыку абяцаную зямельку дасі?» А Керанскі заклаў адну руку назад, склаўшы яе кукішам, а другую са сціснутым кулаком засунуў за пазуху і насмешліва адказвае: «Чакай, дурань, Пятра, з’ясі сыр...» Лявон узяў ды прыклеіў гэты плакат на воласці. Туды хлынуў народ, каб паглядзець, якое хлопцы выкінулі каленца. Падняўся смех. Але, як на тое ліха, соцкі, соль яму ў вочы, бачыў, як Лявон прыклейваў плакат. Схапілі бацьку — і ў халодную. «Дзякую, сынку,— сказаў стары Лявону,— давёў бацьку да астрога». Невядома, чым бы гэта скончылася, каб бальшавікі не патурылі гэты зброд.
— Аказваецца, палітык быў Лявон,— сказаў я.
— Заўзяты! — адказаў ён, ставячы на стол бульбу.— Гатоў, бывала, біцца за праўду. А пры фашыстах Лявон мудрэйшае адкамарыў: пусціў пагалоску, што цярпець не можа партызанаў і лаяў іх на чым свет стаіць. Ён знаёміцца з шэфам фон Шпульке, прывозіць яму дровы. Немцы хваляць Лявона, хочуць зрабіць старшынёю воласці, збіраюцца накіраваць на экскурсію ў Германію. А Лявон тымчасове ў «падзяку» шэфу фон Шпульке пасылае пакуначак, у якім быў сярэбраны партабак. Задаволены фон Шпульке з гонарам прымае пасылку, адкрывае партабак і разам з паліцаем, які прынёс пасылку, задзірае ўверх ногі. На сцяне дома, дзе фон Шпульке жыў, раніцою з’явілася таямнічая лічба «1», што азначала — адзін фашыст уложаны (паліцай не браўся ў разлік). Потым на камендатуры сталі з’яўляцца новыя лічбы, яны раслі і раслі. І вось аднойчы Лявона ноччу выклікае партызанскі генерал, вешае яму на грудзі ордэн і гаворыць, што яму з яго звяном больш аставацца ў вёсцы нельга. І Лявон са сваімі людзьмі ідзе ў лес да партызан. А назаўтра фашысты спалілі Лявонаву хату.
— Ай Лявон! — не ўтрымаўся я, каб не пахваліць.
Гаспадар зямлянкі запрасіў мяне на вячэру. Мы з апетытам елі сопкую бульбу. Я спытаўся: — А што далей?
— Далей,— працягваў ён,— Лявон быў у войску. А як скончылася вайна, вярнуўся адтуль — грудзі ў ордэнах і медалях. Так што дарэмна вы яго свавольствы ў дзяцінстве асудзілі ці, больш правільна, некалькі насцярожана да іх паставіліся. Яго прыгоды потым яму не пашкодзілі.
Мяне здзівіла назіральнасць гаспадара, ён угадваў мае патаемныя думкі, і я спытаўся ў яго:
— Адкуль вам гэта вядома?
— Па вачах відаць.
— Мне шкада стала Лявонавага бацькі,— прызнаўся я.
— Лявон потым і сам шкадаваў, што прынёс бацьку гэтулькі непрыемнасцей.
— А далей, што далей? — не цярпелася мне.
— Лявон стаў працаваць у калгасе,— нібы разважаючы сам з сабою, працягваў апавядальнік.— А вы часам не з тых, што бяруць на пяро?
— Не-не,— ухіляючыся, адказаў я.
— Тады іншая справа,— кажа ён.— А то неяк адзін карэспандэнт, не будучы ў нас, напісаў у газету нарыс аб адным нашым брыгадзіру, паказаў яго бязрукім. Не выцерпеў брыгадзір, паехаў у газету, знайшоў таго карэспандэнта дый гаворыць: «Вось як трахну табе той рукой, якой у мяне няма, дык будзеш ведаць, як трэба пісаць!»
Па ўсім відаць было, што гаспадар зямлянкі гаворыць аб Лявоне праз пятае ў дзесятае.
— Дык вы, значыць, ідзяце з Віцебска ў Полацк?
— Так.
— Слаўны некалі быў горад, але за вайну спустошаны.
— А як Лявон? — зноў пытаюся я; мяне зацікавіў лёс гэтага чалавека.— Што з ім сталася?
— Лявон? — спахапіўся мой субяседнік. Відаць было, што ён думаў пра нешта іншае.— Лявон пасталеў, але часам возьме ў яго дый прарве. Ён нават у Берліне пабыў.
— Няўжо? — здзівіўся я.— Куды дапяў!
— Падыходзіць гэта Лявон да іхняга рэйхстага, уся сцяна скрэмзана: «Мы з Ленінграда», «Я са стэпаў Украіны», «Мы з Сталінграда», «Ваяваў вышэй усіх,— піша лётчык,— а падпісваюся ніжэй усіх»... Дык і Лявон прыклаў сваю руку. Ён напісаў: «Калі хто да беларуса з добрым намерам заходзіць у хату — таму чарка і скварка, а хто з благім — атрымае штурхеля» — і распісаўся: «Лявон».
— Ну і Лявон! — усміхнуўся я.
— У кішэню за словам не лазіў,— гаварыў гаспадар зямлянкі.— Яшчэ калі нямецка-фашысцкія войскі былі пад Масквою, у народзе хадзіла такая гутарка. Іхні гэты вар’ят, Гітлер, звяртаючыся да Напалеона, кажа: «Я выпраўлю тваю памылку, Банапарце: як вазьму Маскву, дык і не пакіну». А Напалеон яму адказвае: «Не хваліся раней часу. Калі ты возьмеш Маскву, дык я ў труне перавярнуся». Людзі кажуць, што гэтая гутарка пайшла ад Лявона, і маюць падставу...
— Жартаўнік! — зазначыў я.
— Быў порах у парахаўніцы,— сцвердзіў субяседнік, зацягваючыся самасадам.
Залапатаў певень у куце і праспяваў, заморгала газоўка. Час быў позні, і мы ляглі спаць.
Раніцаю, калі мы выйшлі з зямлянкі, я зноў успомніў пра Лявона. Дастаўшы запісную кніжачку, хацеў занатаваць прозвішча гаспадара зямлянкі, які захаваў памяць аб Лявону.
— Пішыце: Лявон...
— Лявон? — перапытаў я.— Цёзка таму?..
— Лявон, але не той. Лявонаў у Беларусі, як Іванаў у Расіі. Не раўня я яму. Лявон Брагін прыйшоў з вайны, як рэшата — шаснаццаць ран. Аднак адразу ўзяўся за працу. «На працэнты за заслугі,— кажа,— не пражывеш. Трэба дбаць пра будучыню, пра камуну». Ён быў старшынёю калгаса. А толькі нядоўга пакрасаваўся. Хутка здаў. Камуністам быў і сапраўдным чалавекам. Я хачу хоць крыху быць падобны да яго.
Я шчыра паціснуў руку свайму субяседніку. Мне захацелася падысці да помніка, што стаяў на ўскраі могілак, і сказаць апошняе «бывай». Наведваннем магілы я хацеў засведчыць маю да яго пашану.
— Дык не мінайце нас,— сказаў гаспадар зямлянкі.— І не забывайце, што жыў на свеце Лявон... Тое, што ён не паспеў зрабіць, дык мы зробім... Калі хочаце, дык можаце нават пра яго напісаць, а толькі пішыце праўду, каб не было нічога лішняга. Не любіў нябожчык Лявон маны!
Мы развіталіся, і кожны пайшоў у сваю дарогу.
1945