Ці не ўсё роўна пра каго гаварыць? Заслугоўвае таго кожны, хто жыў на зямлі.
Некалі Чанг пазнаў свет і капітана, свайго гаспадара, з якім ядналася яго зямное існаванне. І прайшло з таго часу цэлых шэсць гадоў, працякло, як пясок у карабельным пясочным гадзінніку.
Вось зноў была ноч - сон ці рэчаіснасць? - і зноў настае раніца - рэчаіснасць ці сон? Чанг стары, Чанг п'яніца - ён усё дрэмле.
На дварэ, у горадзе Адэсе, зіма. Надвор'е лютае, змрочнае, намнога горш за тое, кітайскае, калі Чанг з капітанам сустрэлі адзін аднаго. Нясе вострым дробным снегам, снег коса ляціць па ледзяным, слізкім асфальце пустога прыморскага бульвара і балюча сячэ ў твар кожнаму жыду, што, засунуўшы рукі ў кішэні і згорбіўшыся, няўмела бяжыць направа ці налева. За гаванню, таксама апусцелай, за туманным ад снегу залівам слаба відны голыя стэпавыя берагі. Мол увесь дыміцца густым шэрым дымам: мора з ранку да вечара перакочваецца цераз мол пеністымі чэравамі. Вецер звонка свішча ў тэлефонных дратах...
У такія дні жыццё ў горадзе пачынаецца не рана... Не рана прачынаюцца і Чанг з капітанам. Шэсць гадоў - многа гэта ці мала? За шэсць гадоў Чанг з капітанам сталі старыя, хоць капітану яшчэ і сарака няма, і лёс іх груба перамяніўся. Па морах яны ўжо не плаваюць - жывуць «на беразе», як кажуць маракі, і не там, дзе жылі калісьці, а ў вузкай і даволі змрочнай вуліцы, на гарышчы пяціпавярховага дома, прапахлага каменным вугалем, населенага жыдамі, з тых, што ў сям'ю прыходзяць толькі пад вечар і вячэраюць у капелюшах на патыліцу. Столь у Чанга з капітанам нізкая, пакой вялікі і халодны. У ім заўсёды, апроч таго, змрочна: два акны, прабітыя ў пахілай сцяне-страсе, невялікія і круглыя, нагадваюць карабельныя. Паміж вокнамі стаіць нешта накшталт камоды, а каля сцяны налева стары жалезны ложак: вось і ўсё ўбранне гэтага сумнага жытла, калі не лічыць каміна, з якога заўсёды дзьме свежым ветрам.
Чанг спіць у кутку за камінам. Капітан на ложку. Якавы гэты траха не да падлогі праціснуты ложак і якавы матрац на ім, лёгка ўявіць сабе кожны, хто жыў на гарышчах, а брудная падушка да таго тонкая, што капітану прыходзіцца падкладваць пад яе сваю тужурку. Аднак і на гэтым ложку спіць капітан вельмі спакойна, ляжыць, - на спіне, з заплюшчанымі вачыма і шэрым тварам, - нерухома, як мёртвы. Да чаго добры ложак быў у яго раней! Ёмкі, высокі, са скрынямі, з пасцеллю глыбокаю і ўтульнаю, з тонкімі і слізкімі прасцірадламі і халаднючымі бялюткімі падушкамі! Але і тады, нават пры гойданцы, не спаў капітан так моцна, як цяпер: за дзень ён вельмі стамляецца, дый пра што яму цяпер трывожыцца, што ён можа праспаць, і чым яго можа абрадаваць новы дзень? Было калісьці дзве праўды на свеце, якія заўсёды зменьвалі адна адну: першая - тая, што жыццё невыказна цудоўнае, а другая - што жыццё можа падабацца толькі вар'яту. Цяпер капітан сцвярджае, што ёсць, была і на векі вякоў будзе толькі адна праўда, апошняя, праўда жыда Іява, праўда мудраца з невядомага племя, Эклезіяста. Часта гаворыць цяпер капітан, седзячы ў піўной: «Памятай, чалавек, з юнацтва твайго тыя цяжкія дні і гады, пра якія ты будзеш гаварыць: няма мне асалоды ў іх!» Усё ж дні і ночы па-ранейшаму існуюць, і вось зноў была ноч, і зноў настае раніца. І капітан з Чангам прачынаюцца.
Але, прачнуўшыся, капітан не расплюшчвае воч. Што ён у гэтую хвіліну думае, не ведае нават Чанг, лежачы на падлозе каля ненапаленага каміна, з якога ўсю ноч пахла марскою свежасцю. Чангу вядома толькі адно: тое, што капітан праляжыць так не менш за гадзіну. Чанг, паглядзеўшы на капітана куточкам вока, зноў зажмурвае павекі і зноў дрэмле. Чанг таксама п'яніца, ён таксама штораніцы млявы, слабы і адчувае свет з тою мляваю агідаю, якая так знаёмая ўсім, хто плавае на караблях і хварэе на марскую хваробу. І таму, дрэмлючы ў гэты ранішні час, Чанг бачыць сон пакутлівы, нудны...
Бачыць ён:
Падняўся на палубу парахода стары, кіславокі кітаец; прысеў на кукішкі, пачаў скуголіць, упрошваць усіх, хто праходзіў міма, каб купілі ў яго кашолку тухлых рыбак, якую ён прынёс з сабою. Быў пыльны і халодны дзень на шырокай кітайскай рэчцы. У лодцы пад чарацяным парусам, што гайдалася на рачной каламуці, сядзела шчаня - рыжы сабачка, які меў у сабе нешта лісінае і воўчае, з густой цвёрдай шэрсцю вакол шыі, - строга і разумна вадзіў чорнымі вачыма па высокай жалезнай сцяне параходнага боку і тарчком трымаў вушы.
- Прадай лепш сабаку! - весела і моцна, як глухому, крыкнуў кітайцу малады капітан парахода, які, нічога не робячы, стаяў на сваёй вышцы.
Кітаец, першы Чангаў гаспадар, ускінуў вочы ўверх, атарапеў і ад крыку і ад радасці, пачаў кланяцца і цокаць: «Ve'y good dog, ve'y good!»* - І шчанюка купілі, усяго за паўрубля, - назвалі Чангам, і паплыў ён таго ж дня з сваім новым гаспадаром у Расею і спачатку, цэлыя тры дні, так хварэў на марскую хваробу, быў у такім дурмане, што нават нічога не бачыў: ні акіяна, ні Сінгапура, ні Каломбы...
* Вельмі добры сабака, вельмі добры! (перакрыўленае англ.)
У Кітаі пачыналася восень, надвор'е было цяжкае. І пачало нудзіць Чанга, калі толькі выйшлі ў вусце. Насустрач несла дажджом, імглою, паблісквалі па вадзяной раўніне баранчыкі, гойдалася, бегла, усплёсквалася шэра-зялёная рабізна, вострая і бесталковая, а пляскатыя прыбярэжжы разыходзіліся, губляліся ў тумане - і ўсё больш і больш рабілася вады наўкруга. Чанг, у сваім пасерабрэлым ад дажджу футры, і капітан, у непрамакальным паліце з паднятым капюшонам, былі на мосціку, вышыня якога адчувалася цяпер яшчэ больш, як раней. Капітан камандаваў, а Чанг дрыжаў і адварочваў ад ветру морду. Вада шырылася, агінала непагодлівыя гарызонты, мяшалася з імглістым небам. Вецер рваў з буйнай шумнай рабізны пырскі, налятаў адкуль папала, свістаў у рэях і гулка ляскаў унізе парусінавымі тэнтамі, між тым як матросы, у кованых ботах і мокрых накідках, адвязвалі, лавілі і скочвалі іх. Вецер шукаў, адкуль бы мацней ударыць, і як толькі параход, паволі яму кланяючыся, узяў круцей направа, падняў яго такім вялікім, кіпучым валам, што ён не ўтрымаўся, грымнуўся з перакату вала, зарываючыся ў пену, а ў штурманскай рубцы з бразгатам і звонам паляцеў на падлогу кававы кубак, забыты на століку лёкаем... І з гэтай хвіліны пайшла музыка!
Дні пасля былі ўсякія: то агнём смаліла з зіхоткага блакіту сонца, то гарамі нагрувашчваліся і разлягаліся страшным громам хмары, то патопамі абрушваліся на параход і на мора буйныя ліўні; але гойдала, гойдала беспярэстанку, нават і ў часе стаянак. Дарэшты замучаны, ні разу за цэлых тры тыдні не пакінуў Чанг свайго кутка ў гарачым, напалову цёмным калідоры сярод пустых кают другога класа, на юне, каля высокага парога дзвярэй на палубу, якія адчыняліся толькі раз у суткі, калі капітанаў веставы прыносіў Чангу паесці. І ад усяе дарогі да Чырвонага мора асталіся ў памяці ў Чанга толькі цяжкія скрыпы пераборак, млоснасць і заміранне сэрца, якое то ляцела разам з дрыжаннем кармы некуды ў прорву, то ўзносілася ў неба, ды калючы, смяротны жах, калі аб гэтую высока паднятую і раптам зноў хіснутую набок карму, што грымела вінтом у паветры, з гарматным стрэлам разбівалася цэлая вадзяная гара, якая тушыла дзённае святло ў ілюмінатарах і пасля сцякала па іх тоўстых шыбах мутнымі пацёкамі. Чуў хворы Чанг далёкія камандныя крыкі, грымучыя боцманавы свісткі, тупат матроскіх ног недзе над галавою, чуў плёскат і шум вады, распазнаваў прыплюшчанымі вачыма цемнаваты калідор, загрувашчаны рагожнымі пакамі гарбаты, - і шалеў, п'янеў ад моташнасці, гарачыні і моцнага гарбатнага паху...
Але тут Чангаў сон абрываецца.
Чанг уздрыгвае і расплюшчвае вочы: гэта ўжо не хваля з гарматным стрэлам ударыла ў карму - гэта грымнулі недзе ўнізе дзверы, з размаху некім кінутыя. І следам за гэтым моцна адкашліваецца і паволі ўстае з свайго праціснутага ложа капітан. Ён нацягвае на ногі і зашнуроўвае стаптаныя чаравікі, апранае выцягнутую з-пад падушкі чорную тужурку з залатымі гузікамі і ідзе да камоды, між тым як Чанг, у сваім рыжым паношаным футэрку, нездаволена, з віскам пазяхае, падняўшыся з падлогі. На камодзе стаіць пачатая пляшка гарэлкі. Капітан п'е проста з рыльца і, трохі задыхнуўшыся і аддыхваючыся ў вусы, падыходзіць да каміна, налівае ў місачку, якая стаіць каля яго, гарэлкі Чангу. Чанг прагна пачынае хлябтаць. А капітан закурвае і зноў кладзецца - чакаць таго часу, пакуль зусім развіднее. Ужо чутно, як недзе гудзе трамвай, ужо ліецца далёка ўнізе, на вуліцы, бясконцае цоканне капытоў па бруку, але выходзіць яшчэ рана. І капітан ляжыць і паліць. Пахлябтаўшы, кладзецца і Чанг. Ён ускоквае на ложак, скручваецца клубочкам у нагах у капітана і павольна заплывае ў той шчаслівы стан, які заўсёды дае гарэлка. Прыплюшчаныя вочы яго туманяцца, ён слаба глядзіць на гаспадара і, адчуваючы ўсё больш і больш пяшчоты да яго, думае тое, што можна выказаць па-чалавечы так: «Ах, дурны, дурны! Ёсць толькі адна праўда!» І зноў не то сніцца, не то думаецца Чангу тая далёкая раніца, калі пасля пакутлівага, няўрымслівага акіяна ўвайшоў параход, які плыў з Кітая з капітанам і Чангам у Чырвонае мора...
Сніцца яму:
Мінаючы Пярым, усё павольней, нібы закалыхваючы, размахваўся параход, і агарнуў Чанга салодкі і глыбокі сон. І раптам Чанг прачнуўся. І, прачнуўшыся, здзівіўся немаведама як: усюды было ціха, паволі дрыжала і нікуды не падала карма, роўна шумела вада, што бегла недзе за сценамі, цёплы кухонны пах, якім цягнула з-пад дзвярэй на палубу, быў чароўны... Чанг прыўзняўся і паглядзеў у пустую кают-кампанію: там, у змроку, мякка свяцілася нешта залаціста-ліловае, нешта ледзьве прыкметнае воку, але надзвычай радаснае - там, у сонечна-блакітную пустату, на прастор, на паветра, былі адчынены заднія ілюмінатары, а па нізкай столі струменіліся, цяклі і не сцякалі вілёнчастыя люстраныя ручаі... І здарылася з Чангам тое самае, што не раз здаралася ў тыя часы і з яго гаспадаром, капітанам: ён раптам зразумеў, што існуе ў свеце не адна, а дзве праўды - адна тая, што жыць на свеце і плаваць жахліва, а другая... Але пра другую Чанг не паспеў дадумаць: у нечакана расчыненых дзвярах ён убачыў трап на спардэк, чорную бліскучую аграмадзіну параходнай трубы, яснае неба летняе раніцы і капітана, які скоранька ішоў з-пад трапа, з машыннага аддзялення, вымыты і выбрыты, абданы свежасцю адэкалону, з паднятымі па-нямецку русымі вусамі, з бліскучым поглядам зоркіх светлых воч, ва ўсім тугім і бялюткім. І, убачыўшы ўсё гэта, Чанг так радасна рвануўся наперад, што капітан на ляту падхапіў яго, цмокнуў у галаву і, павярнуўшы назад, за тры скокі выскачыў, на руках з ім, на спардэк, на верхнюю палубу, а адтуль яшчэ вышэй, на той самы мосцік, дзе так страшна было ў вусці вялікай кітайскай рэчкі.
На мосціку капітан увайшоў у штурманскую рубку, а Чанг, кінуты на падлогу, крыху пасядзеў, трубою распушыўшы па гладкіх дошках свой лісіны хвост. Ззаду ў Чанга было вельмі горача і светла ад невысокага сонца. Горача, мабыць, было і ў Аравіі, якая блізка праходзіла справа сваім залатым прыбярэжжам і сваімі чорна-карычневымі гарамі, сваімі спічакамі, падобнымі на горы мёртвай планеты, таксама глыбока засыпанымі сухім золатам, - усёй сваёй пясчана-гарыстай пустыняю, відною надзвычай выразна, так, што здавалася, туды можна пераскочыць. А наверсе, на мосціку, яшчэ адчувалася раніца, яшчэ цягнула лёгкай свежасцю, і бадзёра гуляў узад і ўперад памочнік капітана, - той самы, што пасля так часта да шаленства даводзіў Чанга, дзьмухаючы яму ў нос, - чалавек у белым адзенні, у белым шлеме і ў страшных чорных акулярах, які ўсё паглядаў на паднябесную вышыню пярэдняй мачты, над якой белым страўсавым пяром кучаравілася танюткая аблачынка... Пасля капітан крыкнуў з рубкі: «Чанг! Каву піць!» І Чанг зараз жа ўскочыў, абабег рубку і спрытна сігануў цераз яе медзяны парог. І за парогам аказалася яшчэ лепш, чым на мосціку: там была шырокая скураная канапа, прыробленая да сцяны, над ёю віселі нейкія з шкляным бляскам і стрэлкамі штукі накшталт круглага насценнага гадзінніка, а на падлозе стаяла паласкальніца з бурдою з салодкага малака і хлеба. Чанг пачаў прагна хлябтаць, а капітан заняўся справаю: ён разгарнуў на стойцы, што была пад акном супроць канапы, вялікую марскую карту і, палажыўшы на яе лінейку, цвёрда прарэзаў чырвоным чарнілам доўгую палоску. Чанг, перастаўшы хлябтаць, з малаком на вусах, падскочыў і сеў на стойцы каля самага акна, за якім сінела адкладным каўняром прасторная кашуля матроса, што стаяў спінаю да акна перад калясом з рагамі. І тут капітан, які, як выявілася пасля, вельмі любіў пагаварыць, калі быў адзін на адзін з Чангам, сказаў Чангу:
- Бачыш, брат, вось гэта і ёсць Чырвонае мора. Трэба нам з табою прайсці яго як мага разумней, - бач, якое яно ад астраўкоў і рыфаў пярэстае, - трэба мне цябе завезці ў Адэсу цэлага і здаровага, бо там ужо ведаюць пра тваё існаванне. Я ўжо брахнуў пра цябе адной вельмі ж капрызнай дзяўчынцы, пахваліўся перад ёю тваёю асобаю па такім, ці разумееш ты, доўгім канаце, што праложаны разумнымі людзьмі на дне ўсіх мораў-акіянаў... Я, Чанг, усё-такі надзвычай шчаслівы чалавек, такі шчаслівы, што ты нават і ўявіць сабе не можаш, і таму мне страшэнна не хочацца напароцца на які-небудзь з гэтых рыфаў, абняславіць сябе да дзевятага гузіка на сваім першым далёкім рэйсе...
І, гаворачы так, капітан раптам строга зірнуў на Чанга і даў яму аплявуху.
- Лапы з карты знімі! - крыкнуў ён па-начальніцку. - Не смей лезці на казённае дабро!
І Чанг, матнуўшы галавою, зароў і зажмурыўся. Гэта была першая аплявуха, атрыманая ім, і ён пакрыўдзіўся, яму зноў здалося, што жыць на свеце і плаваць - дрэнна. Ён адвярнуўся, тушачы і стульваючы свае празрыста-яркія вочы, і з ціхім рыкам выскаліў свае воўчыя зубы. Але капітан не звярнуў увагі на яго крыўду. Ён запаліў папяросу і вярнуўся на канапу, выняў з бакавое кішэні пікейнае курткі залаты гадзіннік, адкалупнуў моцным пазногцем яго вечкі і, гледзячы на нешта блішчастае, незвычайна жвавае, таропкае, што звонка бегла ўсярэдзіне гадзінніка, зноў загаварыў па-сяброўску. Ён зноў пачаў расказваць Чангу пра тое, што ён вязе ў Адэсу, на Лісавецінскую вуліцу, што на Лісавецінскай вуліцы ёсць у яго, у капітана, па-першае, кватэра, па-другое, красуня-жонка і, па-трэцяе, найлепшая дачка, і што ён, капітан, усё-такі вельмі шчаслівы чалавек.
- Усё-такі, Чанг, шчаслівы! - сказаў капітан, а пасля дадаў: - Дачка гэта самая, Чанг, дзяўчынка жвавая, цікаўная, настойлівая, - дрэнна табе будзе часамі, асабліва твайму хвасту! Але каб ты ведаў, Чанг, што гэта за найдзівоснейшая істота! Я, брат, так люблю яе, што нават баюся свае любові: для мяне ўвесь свет толькі ў ёй, - ну, скажам, бадай што ў ёй, - а хіба так можна? Дый наогул, ці варта каго-небудзь любіць так моцна? - папытаўся ён. - Хіба дурнейшыя за нас з табою былі ўсе гэтыя вашы Буды, а паслухай адно, што яны гавораць пра гэтую любоў да свету і наогул да ўсяго цялеснага - ад сонечнага святла, ад хвалі, ад паветра і да жанчыны, да дзіцяці, да паху белай акацыі! Або: ці ведаеш ты, што такое Тао, выдуманае вамі ж, кітайцамі? Я, брат, сам дрэнна знаю, дый усе дрэнна ведаюць гэта, але, на колькі можна зразумець, гэта што ж такое? Бездань-Прамаці, яна ж нараджае і паглынае і, паглынаючы, зноў нараджае ўсё жывое ў свеце, а іначай сказаць - той Шлях існавання ўсяго, каму не павінна працівіцца нічога, што існуе. А мы ж штохвіліны працівімся яму, штохвіліны хочам павярнуць не толькі, скажам, душу каханай жанчыны, але і ўвесь свет па-свойму! Страшна жыць на свеце, Чанг, - сказаў капітан, - вельмі добра, а страшна, і асабліва такім, як я! Вельмі ўжо я прагны да шчасця і вельмі ўжо часта збіваюся: цёмны і ліхі гэты Шлях ці зусім, зусім наадварот?
І, памаўчаўшы, яшчэ дадаў:
- Галоўная рэч жа ў чым? Калі каго любіш, ніякаю сілаю ніхто не прымусіць цябе верыць, што можа не любіць цябе той, каго ты любіш. І вось тут вось, Чанг, і закапаны сабака. А да чаго дзівоснае жыццё, божа мой, да чаго дзівоснае!
Напякаючыся ўжо высока паднятым сонцам і крышку дрыжучы на бягу, параход беспярэстанку разрэзваў зашцілелае ў бездані спякотлівай паветранай прасторы Чырвонае мора. Светлая пустэча трапічнага неба глядзела ў дзверы рубкі. Набліжаўся поўдзень, медны парог так і гарэў на сонцы. Падобныя на шкло валы ўсё марудней перакочваліся за бартом, успыхваючы сляпучым бляскам і асвятляючы рубку. Чанг сядзеў на канапе, слухаючы капітана. Капітан, гладзячы Чангаву галаву, спіхнуў яго на падлогу - «не, брат, горача!» - сказаў ён, але на гэты раз Чанг не пакрыўдзіўся: вельмі хораша было жыць на свеце і ў гэты радасны поўдзень. А пасля...
Але тут зноў перарываецца Чангаў сон.
- Чанг, хадзем! - кажа капітан, скідаючы ногі з ложка. І зноў са здзіўленнем бачыць Чанг, што ён не на параходзе ў Чырвоным моры, а на гарышчы ў Адэсе і што на дварэ і папраўдзе поўдзень, толькі не радасны, а цёмны, сумны, непрыязны. І ціха раве на капітана, які патрывожыў яго. Але капітан, не звяртаючы на яго ўвагі, надзяе старую форменную шапку і такое ж паліто і, засунуўшы рукі ў кішэні і згорбіўшыся, ідзе да дзвярэй. Нехаця прыходзіцца і Чангу саскокваць з ложка. Па лесвіцы капітан спускаецца цяжка і неахвоча, нібы таго вымагае нудная неабходнасць. Чанг коціцца даволі шпарка: яго падбадзёрвае яшчэ незаспакоенае раздражненне, якім заўсёды канчаецца шчаслівы стан пасля гарэлкі...
Але вось ужо два гады, з дня ў дзень, займаюцца Чанг з капітанам тым, што ходзяць па рэстаранах. Там яны п'юць, закусваюць, гледзячы на другіх п'яніц, якія п'юць і закусваюць поруч з імі, сярод тлуму, тытунёвага дыму і рознага смуроду. Чанг ляжыць ля ног у капітана, на падлозе. А капітан сядзіць і паліць, моцна паклаўшы, па сваёй марской прывычцы, локці на стол, чакае таго часу, калі трэба будзе, паводле нейкага ім самім выдуманага закона, перабрацца ў другі рэстаран ці ў кавярню: снедаюць Чанг з капітанам у адным месцы, каву п'юць у другім, абедаюць у трэцім, вячэраюць у чацвертым. Звычайна капітан маўчыць. Але бывае, што сустракаецца капітан з кім-небудзь з сваіх ранейшых сяброў і тады ўвесь дзень гаворыць беспярэстанку пра нікчэмнасць жыцця і штохвіліны частуе віном то сябе, то субяседніка, то Чанга, перад якім заўсёды стаіць на падлозе якая-небудзь пасудзінка. Якраз так прабавяць яны і сённяшні дзень: сёння яны ўмовіліся паснедаць з адным старым капітанавым прыяцелем, з мастаком у цыліндры. А гэта значыць, што будуць яны сядзець перш у смярдзючай піўной, сярод чырванатварых немцаў, - людзей тупых, дзелавітых, якія працуюць з ранку да вечара дзеля таго, вядома, каб піць, есці, зноў працаваць і пладзіць сабе падобных, - пасля пойдуць у кавярню, бітком набітую грэкамі і жыдамі, усё жыццё каторых таксама бяссэнсавае, але вельмі трывожнае, занята бясконцым чаканнем біржавых чутак, а з кавярні пададуцца ў рэстаран, куды сцякаюцца ўсякія чалавечыя падонкі, - і прасядзяць там да позняй ночы...
Зімовы дзень кароткі, а за пляшкаю віна, за гутаркаю з прыяцелем ён яшчэ карацейшы. І вось ужо пабывалі Чанг, капітан і мастак і ў піўной, і ў кавярні, а цяпер сядзяць, п'юць у рэстаране. І зноў капітан, паклаўшы локці на стол, горача пераконвае мастака, што ёсць толькі адна праўда на свеце, - злая і нізкая. «Ты паглядзі наўкруга, - кажа ён, - ты толькі ўспомні ўсіх тых, каго штодня бачым мы з табою ў піўной, у кавярні, на вуліцы! Дарагі мой, я бачыў увесь зямны шар - жыццё ўсюды такое! Усё гэта глупства і лухта, чым нібыта жывуць людзі: няма ў іх ні бога, ні сумлення, ні разумнай мэты існавання, ні любові, ні дружбы, ні прыстойнасці, - няма нават простай жаласлівасці. Жыццё - сумны, зімовы дзень у брудным шынку, не больш...»
І Чанг, лежачы пад сталом, слухае ўсё гэта ў тумане хмелю, у якім ужо няма больш узбуджанасці. Згаджаецца ён ці не згаджаецца з капітанам? На гэта нельга адказаць пэўна, але калі ўжо нельга, значыць, справа дрэнь. Чанг не ведае, не разумее, ці капітанава праўда: усе ж мы гаворым «не ведаю, не разумею» толькі ў смутку: у радасці ўсякая жывая істота ўпэўненая, што яна ўсё ведае, усё разумее... Але раптам нібы сонечнае святло прарэзвае гэты туман: раптам чуецца стук палачкі па пюпітры на эстрадзе рэстарана і запявае скрыпка, за ёю другая, трэцяя... Яны пяюць усё больш заўзята, усё званчэй - і праз хвіліну напаўняецца Чангава душа зусім інакшаю тугою, зусім інакшым смуткам. Яна дрыжыць ад незразумелага захаплення, ад нейкай салодкай пакуты, ад жадобы нечага - і ўжо не распазнае Чанг, у сне ён ці наяве. Ён усёю істотаю сваёю аддаецца музыцы, пакорліва плыве за ёю ў нейкі іншы свет - і зноў бачыць сябе на парозе гэтага дзівоснага свету, неразумным, даверлівым да свету шчанём на параходзе ў Чырвоным моры...
- Чакай, дык як гэта было? - не то сніцца, не то думаецца яму. - Але, памятаю: добра было жыць у гарачы поўдзень у Чырвоным моры! Чанг з капітанам сядзелі ў рубцы, пасля стаялі на мосціку... О, колькі было бляску, святла, сінізны, блакіту! Да чаго квяцістыя былі на фоне неба ўсе гэтыя белыя, чырвоныя і жоўтыя матроскія кашулі, з растапыранымі рукамі паразвешваныя на носе! А пасля Чанг з капітанам і іншымі маракамі, у якіх твары былі цагляныя, вочы масляністыя, а лбы белыя і потныя, снедаў у душнай кают-кампаніі першага класа, пад электрычным вентылятарам, што гудзеў і дзьмуў з кута, пасля снедання падрамаў крышку, пасля гарбаты абедаў, а пасля абеду зноў сядзеў наверсе, перад штурманскаю рубкаю, дзе лёкай паставіў капітану палатнянае крэсла, і глядзеў далёка за мора, на захад, што пяшчотна зелянеў у разнаколерных і разнастайных хмарках, на вінна-чырвонае, без промняў сонца, якое, крануўшыся засмужанага гарызонту, раптам выцягнулася і стала падобнае на цёмна-агністую мітру... Шпарка бег параход наўздагон за ім, так і мільгалі за бартом гладкія вадзяныя гарбы, што адблісквалі сіне-ліловым шчыгрынам, але сонца спяшалася, спяшалася, - мора нібы ўцягвала яго, - і ўсё меншала ды меншала: стала доўгім распаленым вугалем, задрыжала і патухла, а як толькі патухла, адразу ўпаў на ўвесь свет цень нейкай тугі і мацней захваляваўся ўсё большы і большы к ночы вецер. Капітан, гледзячы на цёмнае полымя захаду, сядзеў з голаю галавою, з развеянымі на ветры валасамі, і твар яго быў задуменны, горды і маркотны, і адчувалася, што ўсё-такі ён шчаслівы і што не толькі ўвесь гэты параход, які бяжыць па яго волі, але і цэлы свет у яго ўладзе, бо ўвесь свет быў у яго душы ў гэтую хвіліну - і таму яшчэ, што і тады пахла ўжо віном ад яго...
Ноч жа настала страшная і дзівосная. Яна была чорная, трывожная, з бязладным ветрам і з такім поўным святлом у шумна настаўбурчаных вакол парахода хвалях, што часам Чанг, бегаючы за капітанам, які шпарка беспярэстанку гуляў па палубе, з віскам адскокваў ад борта. І капітан зноў узяў Чанга на рукі і, прыклаўшы шчаку да яго трапяткога сэрца, - яне ж білася зусім так, як і ў капітана, - прыйшоў з ім у самы канец палубы, на ют, і доўга стаяў там у цемнаце, зачароўваючы Чанга дзіўным і жахлівым відовішчам: з-пад высокай, велізарнай кармы, з-пад глухога бушавання вінта з сухім шоргатам сыпаліся мірыяды бела-агністых іголак, вырываліся і зараз жа адляталі ў снежную іскрыстую дарогу, што пракладаў параход, то вялізныя блакітныя зоры, то нейкія тугія сінія клубы, што ярка разрываліся і, патухаючы, таямніча дыміліся ў кіпучых вадзяных наварацях бледна-зялёным фосфарам. Вецер з розных бакоў моцна і мякка біў з цемры ў морду Чангу, раздзімаў і халадзіў густое футра на яго грудзях, і, моцна, па-сваяцку прыціскаючыся да капітана, адчуваў Чанг пах як бы халоднай серкі, дыхаў успучанымі вантробамі марскіх глыбінь, а карма дрыжала, яе апускала і падымала нейкай вялікай і невыказна свабоднай сілай, і ён гойдаўся, гойдаўся, узбуджана азіраючы гэтую сляпую і цёмную, але сто разоў жывую, глуха раз'ятраную бездань. І часам якая-небудзь шалёная і цяжкая хваля, з шумам пралятаючы міма кармы, жудасна асвечвала рукі і срэбранае капітанава адзенне...
Гэтае ночы капітан прывёў Чанга ў сваю каюту, вялікую і ўтульную, мякка асветленую лямпаю пад чырвоным шаўковым абажурам. На пісьмовым стале, цесна пастаўленым каля капітанавага ложка, стаялі там, у цяні і ў святле лямпы, два фатаграфічныя партрэты: харошанькая сярдзітая дзяўчынка ў кудзерах, якая капрызна і вольна сядзела ў глыбокім крэсле, і маладая дама, сфатаграфаваная бадай што на ўвесь рост, з карункавым белым парасонам на плячы, у карункавым вялікім капялюшыку і ў стройнай вясновай сукенцы, - зграбная, тонкая, гожая і засмучаная, як грузінская царэўна. І капітан сказаў, раздзяваючыся пад шум чорных хваляў за адчыненым акном:
- Не будзе, Чанг, любіць нас з табою гэтая жанчына! Ёсць, брат, жаночыя душы, якія ў вечнай пакуце тужліва смагнуць любові і якія ад гэтага самага ніколі і нікога не любяць. Ёсць такія - і як вінаваціць іх за ўсю іх бессардэчнасць, падманнасць, за мары аб сцэне, аб уласным аўтамабілі, аб пікніках на яхтах, аб якім-небудзь спартсмене, што раздзірае свае затлушчаныя ад фіксатуару валасы на роўны рад? Хто іх разгадае? Кожнаму сваё, Чанг, і ці не ідуць яны за найпатаемнейшым голасам самой Тао, як ідзе за ім якое-небудзь марское стварэнне, што вольна жыхарыць вось у гэтых чорных, агніста-панцырных хвалях?
- У-у! - сказаў капітан, сядаючы на крэсла, матаючы галавою і развязваючы шнуркі белага чаравіка. - Што толькі было са мною, Чанг, калі я першы раз адчуў, што яна ўжо не зусім мая, - тае ночы, калі яна першы раз адна была на яхт-клубскім балі і вярнулася пад раніцу, як пабляклая ружа, бледная ад стомленасці і яшчэ не сцішанага ўзбуджэння, з вачыма спрэс цёмнымі, расшыранымі і далёкімі ад мяне! Калі б ты ведаў, як невыказна тонка хацела яна абдурыць мяне, з якім простым здзіўленнем запыталася ў мяне: «А ты яшчэ не спіш, бедны?» Тут я нават слова не мог выгаварыць, і яна адразу зразумела мяне і змоўкла, - толькі скоранька зірнула на мяне, - і моўчкі пачала раздзявацца. Я хацеў забіць яе, але яна суха і спакойна сказала: «Памажы мне расшпіліць ззаду сукенку» - і я пакорліва падышоў і пачаў задрыжэлымі рукамі адшпільваць гэтыя аплікі і кнопкі - і як толькі ўгледзеў у раскрытай сукенцы яе цела, яе міжплечча і сарочку, спушчаную з плеч і засунутую за гарсэт, як толькі пачуў пах яе чорных валасоў і зірнуў у асвечанае трумо, якое адлюстроўвала яе грудзі, паднятыя гарсэтам...
І, не дагаварыўшы, капітан махнуў рукою. Ён раздзеўся, лёг і патушыў агонь, і Чанг, пераварочваючыся і ўкладаючыся ў саф'янавым крэсле каля пісьмовага стала, бачыў, як успорвалі чорную плашчаніцу мора, успыхваючы і патухаючы, палосы белага полымя, як па чорным гарызонце злавесна мільгалі нейкія агні, як адтуль прыбягала часамі і з грозным шумам вырастала вышэй за борт і зазірала ў каюты страшная жывая хваля, - нейкі казачны змей, увесь наскрозь прасвечаны самацветнымі вачыма, празрыстымі ізумрудамі і сапфірамі, - і як параход адпіхаў яе прэч і роўна бег далей, сярод цяжкіх і зыбучых мас гэтай першатворнай, нам ужо чужой і варожай прыроды, што называецца акіянам...
Уночы капітан раптам нешта крыкнуў і, сам спалохаўшыся свайго крыку, які прагучаў нейкай бездапаможна-жаласлівай жалобай, зараз жа прачнуўся. Паляжаўшы з хвіліну моўчкі, ён уздыхнуў і сказаў з усмешкаю:
- Гэтак, гэтак! «Залаты пярсцёнак у ноздры ў свінні - жанчына найдзівоснейшае стварэнне!» Тройчы праўда твая, Саламон Прамудры!
Ён знайшоў у цемры папяросніцу, запаліў, але, зацягнуўшыся два разы, апусціў руку - і так і заснуў з чырвоным агеньчыкам папяросы ў руцэ. І зноў стала ціха - толькі паблісквалі, калыхаліся і з грукатам несліся хвалі міма борта. Паўднёвы Крыж з-за чорных хмар...
Але тут раптоўна аглушае Чанга грамавы грукат. Чанг з жахам ускоквае. Што здарылася? Зноў стукнуўся, па віне п'янага капітана, параход аб падводныя камяні, як гэта было тры гады таму назад? Зноў стрэліў капітан з пісталета ў сваю найпякнейшую і засмучаную жонку? Не, навокал не ноч, не мора і не зімовы поўдзень на Лісавецінскай, а вельмі светлы, поўны гаманы і дыму рэстаран: гэта п'яны капітан грукнуў кулаком па стале і крычыць мастаку:
- Лухта, лухта! Залаты пярсцёнак у ноздры ў свінні, вось хто твая жанчына! «Дыванамі я прыбрала пасцель маю, рознакаляровымі тканінамі егіпецкімі: зойдзем, будзем піць слодыч пяшчоты, бо мужа няма дома...» А-а, жанчына! «Дом яе вядзе к смерці і ступа яе - да мерцвякоў...» Але хопіць, хопіць, сябра мой. Пара, зачыняюць, - хадзем!
І праз хвіліну капітан, Чанг і мастак ужо на цёмнай вуліцы, дзе вецер з снегам заносіць ліхтары. Капітан цалуе мастака, і яны разыходзяцца ў розныя бакі. Чанг, напалову сонны, пануры, бачком бяжыць па тратуары за капітанам, які хістаецца на шпаркай хадзе... Зноў прайшоў дзень, - сон ці рэчаіснасць? - і зноў у свеце цемра, холад, стома...
Гэтак аднастайна праходзяць дні і ночы ў Чанга. І раптам, аднаго разу раніцаю, свет, нібы параход, з разгону налятае на схаваны ад няўважлівых воч падводны рыф. Прачнуўшыся аднае зімовае раніцы, Чанг дзівіцца з вялікай цішыні, што стаіць у пакоі. Ён скоранька ўскоквае з месца, кідаецца да капітанавай пасцелі - і бачыць, што капітан ляжыць з закінутай назад галавою, з тварам бледным і застылым, з вейкамі прыпаднятымі і нерухомымі. І, убачыўшы гэтыя вейкі, Чанг падымае такі адчайны лямант, нібы яго збіў з ног і напал пераехаў аўтамабіль, шалёна прамчаўшыся па бульвары...
Пасля, калі стаяць расчыненыя дзверы пакоя, калі ўваходзяць, выходзяць і зноў прыходзяць, моцна гаворачы, самыя розныя людзі - дворнікі, паліцэйскія, мастак у цыліндры і ўсялякія розныя паны, з якімі праседжваў капітан у рэстаранах, - Чанг нібы камянее... О, як страшна гаварыў некалі капітан: «У той дзень задрыжаць тыя, што сцерагуць дом, і спахмурнеюць тыя, што глядзяць у акно: і вышыні ім будуць страшныя, і на дарозе жахі: бо адыходзіць чалавек у вечны дом свой, і гатовы акружыць яго галашэльніцы; бо разбіўся збан ля крыніцы і абвалілася кола над калодзежам...» Але цяпер Чанг не адчувае нават жаху. Ён ляжыць на падлозе, мордаю ў куток, моцна заплюшчыўшы вочы, каб не бачыць свету, каб забыць пра яго. І свет гудзе над ім глуха і аддалена, як мора над тым, хто ўсё глыбей і глыбей апускаецца ў яго бездань.
А зноў ён ачуваецца ўжо на цвінтары, каля дзвярэй касцёла. Ён сядзіць каля іх з апушчанай галавой, тупы, траха не мёртвы - толькі ўвесь дрыжыць дробнымі дрыжыкамі. І раптам расчыняюцца дзверы касцёла - і б'е ў вочы і ў сэрца Чангу дзіўная карціна, якая ўся гучыць і спявае: перад Чангам цёмны гатычны палац, чырвоныя зоры агнёў, цэлы лес трапічных раслін, высока паднятая на чорны памост труна з дубу, чорны натоўп народу, дзве найхарашэйшыя ў сваёй мармуровай прыгажосці і глыбокай жалобе жанчыны, - нібы дзве сястры рознага веку, - а над усім гэтым - гул, грамы, клір анёлаў, якія вымольваюць нейкую смутную радасць, урачыстасць, замяшанне, велічнасць - і незямныя спевы, якія ўсё ўкрываюць сабою. І дыбка становіцца ўся шэрсць на Чангу ад болю і захаплення перад гэтым нечуваным відовішчам, віданнем. І мастак, з чырвонымі вачыма выйшаўшы гэтае хвіліны з касцёла, здзіўлена спыняецца.
- Чанг! - трывожна гаворыць ён, нахіляючыся да Чанга. - Чанг, што з табою?
І, крануўшыся задрыжалаю рукою Чангавай галавы, нахіляецца яшчэ ніжэй - і вочы іх, поўныя слёз, сустракаюцца ў такой любові адно да аднаго, што ўся Чангава істота бязгучна крычыць усяму свету: ах, не, не - ёсць на зямлі яшчэ нейкая, мне невядомая, трэцяя праўда!
У гэты дзень, вярнуўшыся з могілак, Чанг перасяляецца ў дом свайго трэцяга гаспадара - зноў на вышкі, на гарышча, але цёплае, з пахам цыгары, засланае дыванамі, застаўленае старадаўняю мэбляю, увешанае вялізнымі карцінамі і парчовымі тканінамі... Цямнее, камін поўны распаленых змрочна-чырвоных куч жару, новы гаспадар Чангаў сядзіць у крэсле. Ён, вярнуўшыся дадому, нават не зняў паліта і цыліндра, сеў з цыгараю ў глыбокае крэсла і паліць, глядзіць у змрок свае майстэрні. А Чанг ляжыць на дыване каля каміна, заплюшчыўшы вочы, палажыўшы морду на лапы.
Хтосьці таксама ляжыць цяпер - там, за сутоннем, што агорнула горад, за агароджаю могілак, у тым, што называецца склепам, магілаю. Але гэты хтосьці не капітан, не. Калі Чанг любіць і адчувае капітана, бачыць яго зрокам памяці, таго боскага, чаго ніхто не разумее, значыць, яшчэ з ім капітан: у тым беспачатковым і бясконцым свеце, што недаступны Смерці. У свеце гэтым павінна быць толькі адна праўда, - трацяя, - а якая яна - пра тое ведае той апошні Гаспадар, да якога ўжо хутка павінен вярнуцца і Чанг.
Васільеўскае, 1916