Пан з Сан-Францыска - імя яго ні ў Неапалі, ні на Капры ніхто не запамятаў - ехаў у Стары Свет на цэлыя два гады, з жонкаю і з дачкою, толькі дзеля забавы.
Ён быў цвёрда ўпэўнены, што мае поўнае права на адпачынак, на асалоду, на падарожжа доўгае і камфартабельнае і ці мала яшчэ на што. Для такой упэўненасці была ў яго тая падстава, што, па-першае, ён быў багаты, а па-другое, толькі што пачынаў жыццё, нягледзячы на свае пяцьдзесят восем гадоў. Да гэтага часу ён не жыў, а толькі існаваў, праўда, вельмі няблага, але ўсё ж маючы ўсе спадзяванні на будучыню. Ён працаваў не складаючы рук, - кітайцы, якіх ён выпісваў да сябе на работы цэлымі тысячамі, добра ведалі, што гэта значыць! - і нарэшце ўбачыў, што зроблена ўжо многа, што ён амаль зраўняўся з тымі, каго некалі ўзяў сабе за ўзор, і надумаў перадыхнуць. Людзі, да якіх належаў ён, мелі за звычай пачынаць асалоду жыцця з паездкі ў Эўропу, у Індыю, у Эгіпет. Намерыўся і ён зрабіць гэтак жа сама. Вядома, ён хацеў аддзячыць за гады працы перш за ўсё сабе; аднак рад быў і за жонку з дачкою. Жонка яго ніколі не вызначалася асаблівай уражлівасцю, але ж усе пажылыя амерыканкі занадта ахвочыя да падарожжаў. А што да дачкі, дзяўчыны на ўзросце і крыху хваравітай, дык ёй падарожжа было проста неабходнае: не кажучы ўжо пра карысць здароўю. Тут часамі бывае, што сядзіш за сталом або разглядаеш фрэскі разам з мільярдэрам.
Маршрут быў выпрацаваны панам з Сан-Францыска вялікі. У снежні і ў студзені ён спадзяваўся цешыцца сонцам Паўднёвай Італіі, помнікамі старажытнасці, тарантэлай, серэнадамі вандроўных спевакоў і тым, што людзі ў яго гады адчуваюць асабліва тонка, - каханнем маладзенькіх неапалітанак, няхай нават і не зусім бескарысным; карнавал ён думаў правесці ў Ніццы, у Монта-Карла, куды ў гэты час сцякаецца ўсё адборнае людства, - тое самае, ад якога залежыць увесь дабрабыт цывілізацыі: і фасон смокінгаў, і трываласць тронаў, і абвяшчэнне вайны, і добраўпарадкаванасць гатэляў, - дзе адны заўзята пускаюцца ў аўтамабільныя і парусныя перагонкі, другія ў рулетку, трэція ў тое, што зазвычай завуць фліртам, а чацвертыя - у стралянне па галубах, якія вельмі прыгожа ўзвіваюцца з садкоў над ізумрудным газонам, на фоне мора колеру незабудак, і зараз жа стукаюцца белымі камячкамі аб зямлю; пачатак сакавіка ён хацеў прысвяціць Фларэнцыі, на перадвелікодны тыдзень прыехаць у Рым, каб слухаць там Miserere*; уваходзілі ў яго планы і Венецыя, і Парыж, і бой быкоў у Севільі, і купанне на ангельскіх астравах, і Афіны, і Канстанцінопаль, і Палесціна, і Егіпет, і нават Японія, - вядома, па дарозе ўжо назад... І ўсё пайшло спачатку як лепш не трэба.
* «Злітуйся» (лац.) - каталіцкая малітва.
Быў канец лістапада, да самага Гібралтара давялося плысці то ў ледзяной імгле, то сярод буры з мокрым снегам; але плылі даволі шчасліва. Пасажыраў было многа, параход - вядомая «Атлантыда» - быў падобны на велічэзны гатэль з усімі выгодамі, - з начным барам, з усходнімі лазнямі, з сваёю газетаю, - і жыццё на ім працякала вельмі роўна: прачыналіся рана, пад трубныя гукі, што рэзка разносіліся па калідорах яшчэ ў той змрочлівы час, калі так павольна і непрыветна развіднівала над шэра-зялёнай вадзяной пустэльняй, што цяжка хвалявалася ў тумане; накінуўшы фланелевыя піжамы, пілі каву, шакалад, какаву; пасля садзіліся ў ванны, рабілі гімнастыку, выклікаючы апетыт і добрае самаадчуванне, спраўлялі дзённыя туалеты і ішлі на першы сняданак; да адзінаццаці гадзін належала бадзёра гуляць па палубах, дыхаючы халоднай свежасцю акіяна, або гуляць у шэфль-борд і другія гульні, каб выклікаць новы апетыт, а ў адзінаццаць - падмацоўвацца бутэрбродамі з булёнам; падмацаваўшыся, з прыемнасцю чыталі газету і спакойна чакалі другога сняданку, яшчэ больш пажыўнага і разнастайнага, чым першы; наступныя дзве гадзіны займаліся адпачынкам; усе палубы былі застаўлены тады доўгімі чаратовымі крэсламі, на якіх падарожнікі ляжалі, панакрываўшыся пледамі, гледзячы на воблачнае неба і на пеністыя ўзгоркі, што мільгалі за бартом, альбо соладка дрэмлючы; а пятай гадзіне іх, пасвяжэлых і павесялелых, паілі моцнай духмянай гарбатай з печывам; у сем апавяшчалі трубнымі сігналамі аб тым, што складала галоўную мэту ўсяго гэтага існавання, вяршыню яго... І тут пан з Сан-Францыска, паціраючы ад прыліву жыццёвых сіл рукі, спяшаўся ў сваю багатую кабіну - надзявацца.
Вечарамі паверхі «Атлантыды» ззялі ў змроку як бы агністымі незлічонымі вачыма, і вялікае мноства слуг працавала ў кухарскіх, пасудамыйнях і вінных скляпах. Акіян, што хадзіў за сценамі, быў страшны, але пра яго не думалі, цвёрда верачы ва ўладу над ім камандзіра, рыжага чалавека неймавернай велічыні і грузнасці, заўсёды нібы соннага, падобнага ў сваім мундзіры з шырокімі залатымі нашыўкамі на страшэннага ідала, і які рэдка паяўляўся на людзі з сваіх таямнічых пакояў; на баку штохвіліны выла са страшэннай змрочнасцю і вішчала з шалёнай злосцю сірэна, але не вельмі хто на абедзе чуў сірэну - яе заглушалі гукі найдзівоснейшага струннага аркестра, які вытанчана і нястомна іграў у мармуровай з двухбаковым асвятленнем зале, высланай аксамітнымі дыванамі, святочна залітай агнямі, перапоўненай дэкальтаванымі дамамі і мужчынамі ў фраках і смокінгах, стройнымі лёкаямі і пачцівымі метрдатэлямі, сярод якіх адзін, той, што прымаў заказы толькі на віны, хадзіў нават з ланцугом на шыі, як які-небудзь лорд-мэр. Смокінг і крухмаленая бялізна вельмі маладзілі пана з Сан-Францыска. Сухі, невысокі, няскладна скроены, але моцна сшыты, ён сядзеў у залаціста-жамчужным ззянні гэтага пакоя за пляшкаю віна, за келіхамі і кілішкамі танюткага шкла, за кучаравым букетам гіяцынтаў. Нешта мангольскае было ў яго жаўтаватым твары з падстрыжанымі сярэбранымі вусамі, залатымі пломбамі блішчалі яго буйныя зубы, старой слановай косцю - моцная лысая галава. Багата, але па гадах была адзета яго жонка, жанчына мажная, шырокая і спакойная; складана, але лёгка і празрыста, з цнатлівай адкрытасцю - дачка, высокая, тонкая, з найпякнейшымі валасамі, цудоўна прыбранымі, з духмяным ад фіялкавых ласункаў дыханнем і з найпяшчотнейшымі ружовымі прышчынкамі каля губ і між лапатак, трошкі прыпудраных... Абед цягнуўся больш за гадзіну, а пасля абеду пачыналіся ў бальнай зале танцы, у часе якіх мужчыны, - у тым ліку, вядома, і пан з Сан-Францыска, - задраўшы ногі, вырашалі на падставе апошніх біржавых навін лёс народаў, да маліновай чырвані твараў накурваліся гаванскімі цыгарамі і напіваліся лікёрамі ў бары, дзе служылі мурыны ў чырвоных камізэльках, з бельмамі, падобнымі на аблупленыя курыныя яйкі. Акіян з гудзеннем хадзіў за сцяною чорнымі гарамі, завіруха моцна свістала ў ацяжэлых снасцях, параход увесь дрыжаў, адольваючы і яе, і гэтыя горы, - як плугам развальваючы на бакі іх хісткія аграмадзіны, што сюд-туд ускіпалі і ўзвіваліся пеністымі хвастамі, - у смяротнай нудзе стагнала здушаная туманам сірэна, мерзлі ад сцюжы і шалелі ад непасільнага напружання ўвагі вахтавыя на сваёй вышцы, на змрочныя і спякотлівыя нетры пекла, на яе апошні, дзевяты круг была падобна падводная ўтроба парахода, - тая, дзе глуха гігікалі вялізныя печы, што пажыралі сваімі распаленымі зяпамі горы каменнага вугалю, які з грукатам укідаўся ў іх аблітымі едкім, брудным потам і па пояс голымі людзьмі, барвовымі ад полымя; а тут, у бары, бесклапотна закідвалі ногі на ручкі крэслаў, цадзілі каньяк і лікёры, плавалі ў хвалях востра пахучага дыму, у танцавальнай зале ўсё зіхацела і тачылася святлом, цяплом і радасцю, пары то кружыліся ў вальсах, то згіналіся ў танга - і музыка настойліва, у нейкай млява-бессаромнай тузе маліла ўсё аб адным, усё аб тым жа... Быў сярод гэтага бліскучага натоўпу нейкі вялікі багатыр, голены, доўгі, падобны на прэлата, у старамодным фраку, быў знакаміты гішпанскі пісьменнік, была сусветная красуня, была зграбная закаханая пара, за якой усе з цікаўнасцю сачылі і якая не таіла свайго шчасця: ён танцаваў толькі з ёю, і ўсё выходзіла ў іх так тонка, чароўна, і толькі адзін камандзір ведаў, што гэтая пара згоджана Лойдам гуляць у каханне за добрыя грошы і ўжо даўно плавае то на адным, то на другім караблі.
У Гібралтары ўсіх абрадавала сонца, было падобна на раннюю вясну; на борце «Атлантыды» паявіўся новы пасажыр, які выклікаў да сябе агульную цікаўнасць, - наследны прынц адной азіяцкай дзяржавы, які падарожнічаў інкогніта, чалавек маленькі, увесь драўляны, шыракатвары, вузкавокі, у залатых акулярах, трохі непрыемны - тым, што вялікія чорныя вусы ў яго прасвечваліся, як у мёртвага, увогуле ж мілы, просты і сціплы. У Міжземным моры зноў дыхнула зімою, ішла буйная і квяцістая, як хвост у паўліна, хваля, якую, пры яркім бляску і зусім чыстым небе, усчала трамантана, што весела і шалёна ляцела насустрач... Пасля, на другія суткі, неба пачало бляднець, гарызонт затуманіўся: блізілася зямля, паказаліся Іскія, Капры, у бінокль ужо відзён быў драбамі цукру насыпаны каля падножжа чагосьці шызага Неапаль... Многія лэдзі і джэнтльмены ўжо надзелі лёгкія, шэрсцю наверх, футры; безадказныя баі-кітайцы, што заўсёды гавораць шэптам, крываногія падлеткі з смалянымі косамі да пят і з дзявочымі густымі вейкамі, спакваля выцягвалі да лесвіц пледы, кійкі, чамаданы, несэсэры... Дачка пана з Сан-Францыска стаяла на палубе поруч з прынцам, учора ўвечары, па шчаслівай выпадковасці, адрэкамендаваным ёй, і рабіла выгляд, што пільна ўглядаецца ўдалячынь, куды ён паказваў ёй, нешта тлумачачы, нешта скоранька і нямоцна расказваючы; ён ростам здаваўся сярод другіх хлапчуком, ён быў зусім нецікавы сабою і смешны - акуляры, кацялок, ангельскае паліто, а валасы рэдкіх вусоў нібы конскія, смуглявая тонкая скура на пляскатым твары нібы нацягнута і быццам крыху палакіравана, - але дзяўчына слухала яго і ад хвалявання не разумела, што ён ёй гаворыць; сэрца яе білася ад незразумелага захаплення перад ім: усё, усё ў ім было не такое, як у другіх, - яго сухія рукі, яго чыстая скура, пад якой цякла старадаўняя царская кроў, нават яго эўрапейскае, зусім простае, але асабліва ахайнае адзенне таіла ў сабе невыказнае зачараванне. А сам пан з Сан-Францыска, у шэрых гетрах на лакіраваных чаравіках, усё паглядаў на знакамітую красуню, высокую, дзіўна пекнага складу бландзінку з размаляванымі па апошняй парыжскай модзе вачыма, якая стаяла каля яго і трымала на сярэбраным ланцужку малюсенькага, выгнутага, аблезлага сабачку і ўсё размаўляла з ім. І дачка, у нейкай незразумелай няёмкасці, старалася не заўважаць яго.
Ён быў даволі шчодры ў дарозе і таму шчыра верыў у клапатлівасць усіх тых, што кармілі і паілі яго, з ранку да вечара служылі яму, пераймалі яго найдрабнейшае жаданне, ахоўвалі яго чысціню і спакой, цягалі яго рэчы, звалі яму падносчыкаў, дастаўлялі яго куфэркі ў гатэлі. Так было ўсюды, так было ў плаванні, так павінна было быць і ў Неапалі. Неапаль рос і набліжаўся; музыкі, пабліскваючы меддзю духавых інструментаў, ужо стоўпіліся на палубе і раптам аглушылі ўсіх урачыстымі гукамі маршу, гігант-камандзір, у параднай форме, паявіўся на сваіх мастках і, як міласлівы дзікунскі бог, прывітальна памахаў рукою пасажырам - і пану з Сан-Францыска гэтак жа, як усім іншым, здавалася, што гэта дзеля яго аднаго грыміць марш гордай Амерыкі, што гэта яго вітае камандзір са шчаслівым прыездам. А калі «Атлантыда» ўвайшла нарэшце ў гавань, прыстала да набярэжнай сваёй шматпавярховай аграмадзінай, усеянай людзьмі, і загрымелі сходы, - колькі парцье і іх памагатых у шапках з залатымі галунамі, колькі ўсялякіх камісіянераў, свістуноў і здаравенных абшарпанцаў з пачкамі квяцістых паштовак у руках кінулася да яго насустрач, з прапановаю паслуг! І ён ухмыляўся гэтым абшарпанцам, ідучы да аўтамабіля таго самага гатэля, дзе мог спыніцца і прынц, і спакойна гаварыў скрозь зубы то па-ангельску, то па-італьянску:
- Go away!* Yia!**
* Прэч! (англ.)
** Прэч! (італ.)
Жыццё ў Неапалі зараз жа пацякло па заведзеным парадку: раніцаю - снеданне ў змрочнай сталовай, воблачнае, мала суцяшальнае неба і натоўп гідаў каля дзвярэй вестыбюля; пасля першыя ўсмешкі цёплага ружовага сонца, від з высокага, вісучага балкона на Везувій, да падножжа ўхутаны зіхоткаю ранішняю параю, на срабрыста-жамчужную рабізну заліва і тонкі абрыс Капры на гарызонце, на малюсенькіх ослікаў у двухколках, што бягуць унізе, па ліпкай набярэжнай і на атрады дробных салдацікаў, што некуды ідуць з бадзёрай і крыклівай музыкай; пасля - выхад да аўтамабіля і павольная хада па людных, вузкіх і шэрых калідорах вуліц, сярод высокіх шматпавярховых дамоў, агляд мярцвяна-чыстых і роўна, прыемна, але сумна, нібы снегам, асветленых музеяў або халодных, што пахнуць воскам цэркваў, у якіх усюды адно і тое ж самае: велічны ўваход, закрыты цяжкай скураной заслонай, а ўсярэдзіне - вялізная пустата, маўчанне, ціхія агеньчыкі сямісвечніка, што чырванеюць у глыбіні на прастоле, убраным карункамі, адзінокая бабуля сярод цёмных драўляных лавак, слізкія магільныя пліты пад нагамі і чыё-небудзь «Здыманне з крыжа», абавязкова знакамітае; у гадзіну - другое снеданне на гары Сан-Марціна, куды з'язджаецца пад поўдзень нямала людзей самага першага гатунку і дзе аднаго разу дачка пана з Сан-Францыска траха не самлела: ёй здалося, што ў зале сядзіць прынц, хоць яна ўжо ведала з газет, што ён у Рыме; у пяць - гарбата ў гатэлі, у добра прыбраным салоне, дзе так цёпла ад дываноў і зыркіх камінаў; а там зноў зборы на абед - зноў магутны, загадны звон гонга па ўсіх паверхах, зноў чароды дэкальтаваных дам, што шамацяць па лесвіцах шаўкамі і зіхацяць у люстэрках, зноў шырока і гасцінна адкрыты пакой сталовай, і чырвоныя курткі музыкаў на эстрадзе, і чорны натоўп лёкаяў каля метрдатэля, які з незвычайным майстэрствам разлівае па талерках густы ружовы суп... Абеды зноў былі такія багатыя і стравамі, і вінамі, і мінеральнымі водамі, і ласункамі, і садавіною, што пад адзінаццатую гадзіну вечара па ўсіх нумарах разносілі пакаёўкі каўчукавыя пухіры з гарачаю вадою, каб саграваць страўнікі.
Аднак снежань у той год выдаўся не зусім удачны: парцье, калі з імі гаварылі пра надвор'е, толькі вінавата падымалі плечы, мармычучы, што такога года яны і не памятаюць, хоць ужо не першы год прыходзілася ім мармытаць гэта і спасылацца на тое, што «ўсюды робіцца нешта жахлівае»: на Рыўеры небывалыя навальніцы і буры, у Афінах снег, Этна таксама ўся занесена і начамі аж светла, з Палермы турысты, ратуючыся ад сцюжы, разбягаюцца... Ранішняе сонца кожны дзень падманвала: з паўдня кожны раз шарэла і пачынаў сеяць дождж, ды ўсё гусцей і халадней; тады пальмы каля пад'езда гатэля блішчалі бляхаю, горад здаваўся асабліва брудны і цесны, музеі занадта аднастайныя, цыгарныя недакуркі таўстуноў-рамізнікаў у гумовых, як крылы развінутых па ветры накідках - невыцерпна смярдзючыя, энергічнае паляскванне іхніх бізуноў над танкашыімі клячамі яўна фальшывае, абутак сіньёраў, што падмяталі трамвайныя рэйкі, жахлівы, а жанчыны, што шлёпалі па гразі пад дажджом, з чорнымі голымі галовамі, - пачварна каратканогія; пра сырасць жа і смурод гнілой рыбай ад успененага каля набярэжнай мора няма чаго і гаварыць. Пан і пані з Сан-Францыска пачалі на ранку сварыцца; дачка іх то хадзіла бледная, з галаўным болем, то ажывала, усім захаплялася і была тады і прыемная і чароўная: чароўныя былі тыя тонкія, складаныя пачуцці, якія абудзіла ў ёй сустрэча з непрыгожым чалавекам, у якім цякла незвычайная кроў, бо яно ж, нарэшце, можа, і не важна, што іменна абуджае дзявочую душу, - ці то грошы, ці слава, ці знакамітасць роду... Усе запэўнівалі, што зусім не тое ў Сарэнта, на Капры - там і цяплей, і сонечней, і лімоны цвітуць, і ў норавах больш сумлення, і больш натуральнае віно. І вось сям'я з Сан-Францыска наважыла адправіцца з усімі сваімі куфрамі на Капры, з тым, каб, агледзеўшы яго, пахадзіўшы па каменні на месцы палацаў Ціберыя, пабываўшы ў казачных пячорах Блакітнага грота і паслухаўшы абруцкіх валыншчыкаў, якія цэлы месяц бадзяюцца перад калядамі па востраве і пяюць хвалы дзеве Марыі, пасяліцца ў Сарэнта.
У дзень ад'езду - вельмі памятны сям'і з Сан-Францыска! - нават і зранку не было сонца. Цяжкі туман да самай падэшвы хаваў Везувій, расплываўся нізкай шэранню над свінцовай рабізною мора. Капры зусім не было відаць - нібы яго ніколі і не існавала на свеце. І маленькі параходзік, які накіраваўся да яго, так кідала з боку на бок, што сям'я з Сан-Францыска лежма ляжала на канапах у недалужнай кают-кампаніі гэтага параходзіка, ухутаўшы ногі пледамі і заплюшчыўшы ад ліхаты вочы. Місіс пакутавала, як яна думала, больш за ўсіх; яна некалькі разоў заходзілася, ёй здавалася, што яна канчаецца, а пакаёўка, што прыбегла да яе з тазікам, - якая ўжо многія гады з дня ў дзень калыхалася на гэтых хвалях і ў спёку і ў сцюжу і ўсё-такі была нястомная, - толькі смяялася. Міс была страшэнна бледная і трымала ў зубах скрылёк лімона. Містэр, які ляжаў на спіне, у шырокім паліце і ў вялікай шапцы, не разнімаў сківіц усю дарогу; твар яго стаў цёмны, вусы белыя, галава цяжка балела: апошнія дні, дзякуючы ліхому надвор'ю, ён піў вечарамі занадта многа і занадта многа любаваўся «жывымі карцінамі» ў некаторых прытонах. А дождж сек і званіў у шыбы, на канапы з іх цякло, вецер з завываннем ламаўся ў мачты і часамі, разам з раз'юшанай хваляй, клаў параходзік зусім набок, і тады з грукатам кацілася нешта ўнізе. На прыпынках, у Кастэламары, у Сарэнта, было лягчэй; але і тут размахвала страшэнна, бераг з усімі абрывамі, садамі, пініямі, ружовымі і белымі гатэлямі і дымнымі, кучарава-зялёнымі гарамі лятаў за акном уніз і ўверх, як на гойданцы; у сцены стукаліся лодкі, сыры вецер дзьмуў у дзверы, і, ні на хвіліну не змаўкаючы, пранізліва лямантаваў заіклівы хлапчук, стоячы на барліне пад флагам гатэля «Roual», што шалёна хадзіла на хвалях, і заманьваў падарожнікаў. І пан з Сан-Францыска, адчуваючы сябе так, як і належала яму, - зусім старым, - ужо з нудою і злосцю думаў пра ўсіх гэтых скнарых, прасмуроджаных часнаком чалавечкаў, што завуцца італьянцамі; раз у часе прыпынку, расплюшчыўшы вочы і прыўзняўшыся з канапы, ён убачыў пад скалістай кручай кучу такіх недалужных, наскрозь спляснелых мураваных дамкоў, налепленых адзін на аднаго па-над самай вадой, каля лодак, каля нейкага рыззя, бляшанак і карычневых сецяў, што, успомніўшы, што гэта і ёсць сапраўдная Італія, куды ён прыехаў набірацца ўцех, адчуў, як яго ахапіў адчай... Нарэшце, ужо на змярканні, пачаў насоўвацца сваёю чарнатою востраў, нібы наскрозь прасвідраваны каля падножжа чырвонымі агеньчыкамі, вецер стаў мякчэйшы, цяплейшы, водарны, па заспакоеных хвалях, што пераліваліся, як чорнае масла, пацяклі залатыя змеі ад прыстаньскіх ліхтароў... Пасля раптам загрымеў і сакавіта пляснуўся ў воду якар, наперабой панесліся адусюль шалёныя крыкі лодачнікаў - і адразу стала на душы лягчэй, ярчэй заззяла кают-кампанія, захацелася есці, піць, паліць, варушыцца... Праз дзесяць хвілін сям'я з Сан-Францыска сышла ў вялікую барліну, праз пятнаццаць ступіла на каменне набярэжнай, а потым села ў светлы вагончык і з гудзеннем пацягнулася ўверх па адхоне, сярод калоў на вінаградніках, напалову разбураных каменных агароджаў і мокрых, каравых, прыкрытых сям-там саламянымі паветкамі апельсінавых дрэў, якія з бляскам аранжавых пладоў і тоўстай глянцавітай лістоты слізгалі ўніз, з гары, паўз адчыненыя вокны вагончыка... Соладка пахне ў Італіі зямля пасля дажджу, і свой, асаблівы пах ёсць у кожнага яе вострава.
Востраў Капры быў сыры і цёмны ў гэты вечар. Але тут ён на хвіліну ажыў, сям-там асвяціўся. На версе гары, на пляцоўцы фунікулёра, ужо зноў стаяў натоўп тых, на абавязку каго ляжала як мае быць прыняць пана з Сан-Францыска. Былі і іншыя прыезджыя, але якія не заслугоўвалі ўвагі, - некалькі расейцаў, што пасяліліся на Капры, неахайных і рассеяных, у акулярах, з бародамі, з настаўленымі каўнярамі старэнькіх палітэчкаў, і кампанія даўганогіх, круглагаловых нямецкіх юнакоў у цірольскіх гарнітурах і з кужэльнымі торбамі за плячыма, якія не мелі патрэбы ні ў чыіх паслугах, усюды адчувалі сябе як дома і былі зусім не шчодрыя на траты. Пан жа з Сан-Францыска, які спакойна стараніўся і тых і другіх, быў адразу заўважаны. Яму і яго дамам паспешліва памаглі выйсці, перад ім пабеглі наперад, паказваючы дарогу, яго зноў акружылі хлапчукі і тыя мажныя капрыйскія бабы, што носяць на галовах чамаданы і куфры прыстойных турыстаў. Застукалі па маленькай, як бы опернай плошчы, над якой гайдаўся ад вільготнага ветру электрычны шар, іхнія драўляныя хадакі на нагах, па-птушынаму засвістала і закулялася цераз галаву чарада хлапчукоў - і як па сцэне пайшоў сярод іх пан з Сан-Францыска да якойсьці сярэднявечнай аркі пад злітымі ў адно дамамі, за якімі пуката вяла да ярка-светлага наперадзе пад'езда гатэля звонкая вулічка з віхрам пальмы над пляскатымі стрэхамі налева і сінімі зорамі на чорным небе ўверсе, спераду. І ўсё было падобна, што гэта ў гонар гасцей з Сан-Францыска ажыў каменны сыры гарадок на скалістым астраўку ў Міжземным моры, што гэта яны зрабілі такім шчаслівым і гасцінным гаспадара гатэля, што толькі іх чакаў кітайскі гонг, які завыў па ўсіх паверхах збор на абед, ледзь толькі ступілі яны ў вестыбюль.
Гаспадар, вельмі элегантны малады чалавек, які ветліва і вытанчана пакланіўся і сустрэў іх, на імгненне здзівіў пана з Сан-Францыска; зірнуўшы на яго, пан з Сан-Францыска раптам успомніў, што сёння ўночы, сярод іншай блытаніны, якая адольвала яго ў сне, ён бачыў іменна гэтага джэнтльмена, акурат такога ж, як гэты, у той жа візітцы з круглымі крысамі і з той жа люстрана прычэсанай галавою. Здзіўлены, ён нават ледзь быў не спыніўся. Але як у душы ў яго ўжо даўным-даўно не асталося нават ні макавага зерня якіх-небудзь так званых містычных адчуванняў, дык зараз жа і памеркла яго здзіўленне: жартам сказаў ён пра гэта дзіўнае супадзенне сну і рэчаіснасці жонцы і дачцэ, праходзячы па калідоры гатэля. Дачка, аднак, з трывогаю зірнула на яго ў гэтую хвіліну: сэрца яе раптам сціснула туга, пачуццё страшэннай адзіноты на гэтым чужым, цёмным востраве...
Толькі што выехала высокая асоба, якая гасцявала на Капры, - Рэйс XVII. І гасцям з Сан-Францыска далі тыя ж самыя апартаменты, якія займаў ён. Да іх прыставілі самую прыгожую і здатную пакаёўку, бельгійку, з тонкім і цвёрдым ад гарсэта станам і ў крухмалёвым каптурыку накшталт маленькай зубчастай кароны, самага статнага з лёкаяў, вугляна-чорнага, агнявокага сіцылійца, і самага пракідкога калідорнага, маленькага і поўнага Луіджы, які перамяніў шмат падобных месцаў на сваім вяку. А праз хвіліну ў дзверы пакоя пана з Сан-Францыска лёгенька стукнуў француз метрдатэль, які заявіўся, каб даведацца, ці будуць паны прыезджыя абедаць, і ў выпадку сцвярджальнага адказу, у якім, дарэчы, не было сумнявання, далажыць, што сёння лангуст, ростбіф, спаржа, фазаны і гэтак далей. Падлога яшчэ хадзіла пад панам з Сан-Францыска - так закалыхаў яго гэты паскудны параходзік, - але ён не спяшаючыся, уласнаручна, хоць з непрывычкі і не зусім спрытна, зачыніў акно, якое грукнула, калі ўваходзіў метрдатэль, і ў якое тхнула пахам далёкай кухні і мокрых кветак у садзе, і з нетаропкай выразнасцю адказаў, што абедаць яны будуць, што столік ім павінен быць пастаўлены далей ад дзвярэй, у самай глыбіні залы, што піць яны будуць віно тутэйшае, і кожнаму яго слову метрдатэль падтакваў у самых разнастайных інтанацыях, якія мелі, аднак, толькі той сэнс, што няма і не можа быць сумнявання ў праваце жадання пана з Сан-Францыска і што ўсё будзе выканана дакладна. Напаследак ён схіліў галаву і далікатна папытаўся:
- Усё, сэр?
І, атрымаўшы ў адказ павольнае «yes»*, дадаў, што сёння ў іх у вестыбюлі тарантэла - танцуюць Кармела і Джузепе, вядомыя ўсёй Італіі і «ўсяму свету турыстаў».
* Але (англ.).
- Я бачыў яе на паштоўках, - сказаў пан з Сан-Францыска голасам, які нічога не выказваў. - А гэты Джузепе - яе муж?
- Стрыечны брат, сэр, - адказаў метрдатэль.
І памарудзіўшы, нешта падумаўшы, але нічога не сказаўшы, пан з Сан-Францыска адпусціў яго кіўком галавы.
А пасля ён зноў пачаў нібы да шлюбу рыхтавацца: усюды запаліў электрычнасць, напоўніў усе люстры адлюстраваннем святла і бляску, мэблі і парасчыняных куфроў, пачаў галіцца, мыцца і штохвіліны званіць, у той час як па ўсім калідоры несліся і перабівалі яго другія нецярплівыя званкі - з пакояў яго жонкі і дачкі. І Луіджы, у сваім чырвоным фартуху, з лёгкасцю, уласцівай многім таўстунам, робячы грымасы жаху, якія да слёз смяшылі пакаёвак, што прабягалі міма з кафельнымі вёдрамі ў руках, кулём каціўся на званок і, стукнуўшы ў дзверы костачкамі, з прытворнай нясмеласцю, з даведзенай да ідыятызму пачцівасцю пытаўся:
- Ha sonato, signore?*
* Вы званілі, сіньёр? (італ.)
І з-за дзвярэй чуўся непаспешны і скрыпучы, крыўдна ветлівы голас:
- Yes, come in...*
* Добра, заходзьце... (англ.)
Што адчуваў, што думаў пан з Сан-Францыска ў гэты, такі славуты для яго вечар? Ён, як усякі, хто перажыў марскую гойданку, толькі вельмі хацеў есці, з асалодаю марыў пра першую лыжку супу, пра першы глыток віна і рабіў прывычную справу туалету нават з пэўным узбуджэннем, якое не пакідала часу на пачуцці і разважанні.
Пагаліўшыся, вымыўшыся, ёмка ўставіўшы некалькі зубоў, ён, стоячы перад люстэркамі, змачыў і прыдраў шчоткамі ў сярэбранай аправе рэшткі жамчужных валасоў вакол смугла-жоўтага чэрапа, нацягнуў на дужае старэчае цела з распаўнелай ад добрай яды таліяй крэмавае шаўковае трыко, а на сухія ногі з пляскатымі ступнямі - чорныя шаўковыя шкарпэткі і бальныя туфлі, прысядаючы, прывёў да парадку высока падцягнутыя шаўковымі падцяжкамі чорныя штаны і бялюткую, з выпучанай грудзінаю кашулю, уставіў у бліскучыя манжэты запанкі і пачаў мучыцца над тым, каб злавіць пад цвёрдым каўнерыкам запанку на шыі. Падлога яшчэ хісталася пад ім, кончыкі пальцаў вельмі балелі, запанка часам моцна кусала друзлую скурку ў ямачцы пад кадыком, але ён быў настойлівы і, нарэшце, з блішчастымі ад напружання вачыма, увесь шызы ад пераціснутага яму горла не ў меру тугім каўнерыкам, такі дамогся свайго - і ў знямозе прысеў перад трумо, увесь адлюстроўваючыся ў ім і паўтараючыся ў другіх люстэрках.
- О, гэта жахліва! - прамармытаў ён, апускаючы вялікую лысую галаву і не стараючыся зразумець, не думаючы, што іменна жахліва; пасля прывычна і ўважліва агледзеў свае кароткія, з падагрычным зацвярдзеннем на суставах пальцы, іх вялікія і выпуклістыя пазногці міндальнага колеру і паўтарыў з перакананнем: - Гэта жахліва...
Але тут зычна, нібы ў дзікунскім храме, загуў па ўсім доме другі гонг. І, паспешліва ўстаўшы з месца, пан з Сан-Францыска яшчэ больш сцягнуў каўнерык гальштукам, а жывот адкрытаю камізэлькаю, надзеў смокінг, выправіў манжэты, яшчэ раз агледзеў сябе ў люстэрка... Гэтая Кармела, смуглявая, з налоўчанымі вачыма, падобная на мулатку, у квяцістым убранні, дзе пераважвае аранжавы колер, скача, мабыць, незвычайна, - падумаў ён. І, бадзёра выйшаўшы з свайго пакоя і падышоўшы па дыване да суседняга, жончынага, моцна папытаўся, ці скора яны?
- Праз пяць хвілін! - звонка і ўжо весела адгукнуўся з-за дзвярэй дзявочы голас.
- Добра, - сказаў пан з Сан-Францыска.
І не спяшаючыся пайшоў па калідорах і па лесвіцах, усланых чырвонымі дыванамі, уніз, шукаючы чытальні. Слугі, трапляючы насустрач, ціснуліся ад яго да сцяны, а ён ішоў, нібы не заўважаючы іх. Спазніўшыся на абед, старая жанчына, у светла-шэрай шаўковай сукенцы, спяшалася з усяе сілы, але смешна, па-курынаму, і ён лёгка абагнаў яе. Каля шкляных дзвярэй сталовай, дзе ўжо ўсе былі ў зборы і пачыналі есці, ён спыніўся перад столікам, загрувашчаным каробкамі цыгараў і егіпецкіх папярос, узяў вялікую манілу і кінуў на столік тры ліры; на зімовай верандзе мімаходзь зірнуў у адчыненае акно: з цемры дыхнула на яго пяшчотным паветрам, здалося, што паказалася вяршаліна старой пальмы, якая раскінула па зорах свае велічэзныя вайі, пачуўся аддалены роўны шум мора... У чытальні, утульнай, ціхай і светлай толькі над сталамі, стоячы шастаў газетамі нейкі сівы немец, падобны на Ібсена, у сярэбраных круглых акулярах і з вар'яцкімі, здзіўленымі вачыма. Холадна агледзеўшы яго, пан з Сан-Францыска сеў у глыбокае скураное крэсла ў кутку, каля лямпы з зялёным каўпаком, надзеў пенснэ і, тузануўшы галавою ад цеснага каўнерыка, увесь закрыўся газетным лістом. Ён скоранька прабег загалоўкі некаторых артыкулаў, прачытаў некалькі радкоў пра бясконцую балканскую вайну, прывычным жэстам перагарнуў газету, - як раптам радкі ўспыхнулі перад ім шкляным бляскам, шыя яго напружылася, вочы выпучыліся, пенснэ зляцела з носа... Ён рвануўся наперад, хацеў глынуць паветра - і дзіка захрыпеў; ніжняя сківіца яго адпала, асвятліўшы ўвесь рот золатам пломбаў, галава закінулася на плячо і заматалася, грудзіна кашулі выпучылася корабам - і ўсё цела, вывіваючыся, задзіраючы дыван абцасамі, папаўзло на падлогу, адчайна змагаючыся з некім.
Калі б не было ў чытальні немца, хутка і спрытна здолелі б у гатэлі замяць гэтае жахлівае здарэнне, імгненна, заднімі ходамі, замчалі б за ногі і за галаву пана з Сан-Францыска куды далей - і ні адна душа з гасцей не даведалася б, чаго натварыў ён. Але немец вырваўся з чытальні з крыкам, ён успалашыў увесь дом, усю сталовую. І многія ўскоквалі з-за яды, перакульваючы крэслы, многія, бляднеючы, беглі ў чытальню, на ўсіх мовах чулася: «Што, што здарылася?» - і ніхто не адказваў толкам, ніхто не разумеў нічога, бо людзі да гэтага часу яшчэ больш за ўсё дзівяцца і нізашто не хочуць верыць смерці. Гаспадар кідаўся ад аднаго госця да другога, сілячыся затрымаць усіх, хто бег, і супакоіць іх паспешлівымі запэўніваннямі, што гэта так, дробязь, маленькая непрытомнасць з адным панам з Сан-Францыска... Але ніхто яго не слухаў, шмат хто бачыў, як лёкаі і калідорныя зрывалі з гэтага пана гальштук, камізэльку, памяты смокінг і нават на невашта бальныя чаравікі з чорных шаўковых ног з пляскатымі ступнямі. А ён яшчэ торгаўся. Ён настойліва змагаўся са смерцю, нізашто не хацеў паддацца ёй, што так нечакана і груба навалілася на яго. Ён матаў галавою, хрыпеў, як зарэзаны, закаціў вочы, як п'яны... Калі яго паспешліва ўнеслі і палажылі на ложак у сорак трэці нумар - самы маленькі, самы дрэнны, самы сыры і халодны, у канцы ніжняга калідора, - прыбегла яго дачка, з распушчанымі валасамі, у расшпіленым капоце, з аголенымі грудзьмі, паднятым гарсэце, потым вялікая, цяжкая і ўжо зусім прыбраная на абед жонка, у якой рот быў круглы ад жаху... Але тут ён ужо і галавою перастаў матаць.
Праз чвэртку гадзіны ў гатэлі ўсё сяк-так набыло парадак. Але вечар быў непапраўна сапсаваны. Некаторыя, вярнуўшыся ў сталовую, даабедалі, але моўчкі, з пакрыўджанымі тварамі, між тым як гаспадар падыходзіў то да аднаго, то да другога, у бяссільным і прыстойным раздражненні паціскаючы плячыма, адчуваючы сябе без віны вінаватым, усіх запэўніваючы, што ён вельмі добра разумее, «як гэта непрыемна», і даючы слова, што ён зробіць «усе ад яго залежныя захады», каб не паўтарыліся непрыемнасці; тарантэлу прыйшлося адкласці, лішнюю электрычнасць патушылі, большасць гасцей пайшло ў горад, у піўную, і стала так ціха, што выразна чуўся стук гадзінніка ў вестыбюлі, дзе толькі адзін папугай драўляна мармытаў нешта, кешкаючыся перад сном у сваёй клетцы, умудроўваючыся заснуць з недарэчна задранай на верхняе більца лапай... Пан з Сан-Францыска ляжаў на танным жалезным ложку, пад грубымі шарсцянымі коўдрамі, на якія са столі цьмяна свяціла адна лямпачка. Пухір з лёдам звісаў на яго мокры і халодны лоб. Шызы, ужо мёртвы твар паступова стыў, хрыплае клекатанне, якое вырывалася з разяўленага рота, асветленага водбліскам золата, слабела. Гэта хрыпеў ужо не пан з Сан-Францыска - яго больш не было, - а нехта другі. Жонка, дачка, доктар, прыслуга стаялі і глядзелі на яго. Раптам тое, чаго яны чакалі і баяліся, сталася - хрып абарваўся. І павольна, павольна, на вачах ва ўсіх, пацякла бледнасць па твары мерцвяка, і рысы яго пачалі танчэць, святлець - прыгажосцю, ужо даўно наканаванай яму.
Увайшоў гаспадар. «Gia e morto»*, - сказаў яму шэптам доктар. Гаспадар з абыякавым тварам паціснуў плячыма. Місіс, у якой ціха каціліся па шчоках слёзы, падышла да яго і нясмела сказала, што цяпер трэба перанесці нябожчыка ў яго пакой.
* Памёр ужо (італ.).
- О не, мадам, - паспешліва, карэктна, але ўжо без усялякай ласкавасці і не па-ангельску, а па-французску запярэчыў гаспадар, якому зусім не цікава была тая драбяза, што маглі пакінуць цяпер у яго касе падарожнікі з Сан-Францыска. - Гэта зусім немагчыма, мадам, - сказаў ён і патлумачыў, што ён вельмі цэніць гэтыя апартаменты, што калі б ён выканаў яе жаданне, дык усяму Капры стала б вядома пра гэта і турысты пачалі б пазбягаць іх.
Міс, якая ўвесь час дзіўна глядзела на яго, села ў крэсла і, заціснуўшы рот хустачкаю, заплакала. У місіс слёзы адразу высахлі, твар успыхнуў. Яна павысіла тон, пачала патрабаваць, гаворачы на сваёй мове і ўсё яшчэ не верачы, што павага да іх канчаткова страчана. Гаспадар з ветлівай годнасцю асадзіў яе: калі мадам не падабаюцца парадкі ў гатэлі, ён не смее яе затрымліваць; і цвёрда заявіў, што цела павінна быць вывезена сёння ж на світанні, што паліцыі ўжо даведзена да ведама, што прадстаўнік яе зараз з'явіцца і выканае неабходныя фармальнасці... Ці можна дастаць на Капры хоць бы простую гатовую дамавіну, пытаецца мадам? На жаль, не, ні ў якім выпадку, а зрабіць ніхто не паспее. Прыйдзецца зрабіць як-небудзь іначай... Содавую ангельскую ваду, напрыклад, ён атрымлівае ў вялікіх і доўгіх скрынях... перагародкі з такое скрыні можна выняць...
Уночы ўвесь гатэль спаў. Адчынілі акно ў сорак трэцім нумары - яно выходзіла ў куток саду, дзе пад высокай мураванай сцяной, утыканай па грэбені бітым шклом, рос чэзлы банан, - патушылі электрычнасць, замкнулі дзверы на замок і пайшлі. Мёртвы астаўся ў цемры, сінія зоры глядзелі на яго з неба, цвыркун з тужлівай бесклапотнасцю заспяваў у сцяне... У цьмяна асветленым калідоры сядзелі на падаконніку дзве пакаёўкі, нешта цыруючы. Увайшоў Луіджы з кучаю сукенак на руцэ, у туфлях.
- Pronto? (Гатова?) - заклапочана папытаўся ён звонкім шэптам, паказваючы вачыма на страшныя дзверы ў канцы калідора. І лёгенька паматаў вольнаю рукою ў той бок: - Partenza*! - шэптам крыкнуў ён, нібы праводзячы цягнік, тое, што звычайна крычаць у Італіі на станцыях пры адпраўленні цягнікоў, - і пакаёўкі, душачыся бязгучным смехам, упалі галовамі на плечы адна адной.
* Памінкі (італ.).
Пасля ён, мякка падскокваюочы, падбег да самых дзвярэй, пастукаў у іх і, схіліўшы галаву набок, напаўголаса, вельмі далікатна папытаўся:
- Ha sonato, signore?
І, здушыўшы горла, высунуўшы ніжнюю сківіцу, скрыпуча, марудліва і тужліва адказаў сам сабе, нібы з-за дзвярэй:
- Yes come in...
А на світанні, калі пабялела за акном сорак трэцяга нумара і вільготны вецер зашабуршэў рванаю лістотаю банана, калі паднялося і раскінулася над востравам Капры блакітнае ранішняе неба і азалацілася супроць сонца, якое ўзыходзіла за далёкімі сінімі гарамі Італіі, чыстая і ясная вяршыня Монтэ-Саляра, калі пайшлі на работу муляры, што папраўлялі на востраве сцежкі для турыстаў, - прынеслі да сорак трэцяга нумара доўгую скрыню з-пад содавай вады. Неўзабаве яна стала вельмі цяжкая - і моцна ціснула ў калені малодшаму парцье, які шпарка павёз яе на аднаконным рамізніку па белай шашы, што ўзад і ўперад вывівалася па схілах Капры, сярод мураваных агароджаў і вінаграднікаў, усё ўніз і ўніз да самага мора. Рамізнік, кволы чалавек з чырвонымі вачыма, у старым пінжачку з кароткімі рукавамі і ў збітых чаравіках, быў з пахмелля, - цэлую ноч гуляў у косці ў траторыі, - і ўсё хвастаў свайго дзябёлага коніка, па-сіцыліянску страката ўбранага, які дробна грымеў усялякімі шамкамі на аброці ў каляровых шарсцяных пампонах і на вастрыях высокага медзянога падсядзёлка, з аршынным птушыным пяром, што тырчала з падстрыжанай грыўкі і трэслася на бягу. Рамізнік маўчаў, быў прыгнечаны сваёй бяспутнасцю, сваёй распустай, - тым, што ён да апошняга шэлега прагуляў ноччу ўсе тыя медзякі, якіх было поўна ў яго кішэні. Але ранак быў свежы, на такім паветры, сярод мора, пад ранішнім небам, хмель хутка праходзіць і хутка варочаецца бесклапотнасць да чалавека, ды суцяшаў рамізніка і той нечаканы заробак, што даў яму нейкі пан з Сан-Францыска, які матаў сваёй мёртвай галавой у скрыні за яго спінаю... Параходзік, што, як жук, ляжаў далёка ўнізе, на пяшчотнай і яркай сінізне, якой так густа і поўна наліты Неапалітанскі заліў, ужо даваў апошнія гудкі - і яны бадзёра адгукваліся па ўсім востраве, кожны выгін якога, кожны грэбень, кожны камень быў так добра віднюткі адусюль, нібы паветра зусім не было. Каля прыстані малодшага парцье дагнаў старэйшы, які мчаў у аўтамабілі міс і місіс, бледных, з праваленымі ад слёз і бяссоннай ночы вачыма. І праз дзесяць хвілін параходзік зноў зашумеў вадою і зноў пабег да Сарэнта, да Кастэламары, назаўсёды везучы ад Капры сям'ю з Сан-Францыска... І на востраве зноў запанаваў мір і спакой.
На гэтым востраве, дзве тысячы год таму назад, жыў чалавек, які зусім заблытаўся ў сваіх жорсткіх і брудных справах, які чамусьці забраў уладу над мільёнамі людзей і які, сам разгубіўшыся ад бяссэнсавасці гэтай улады і ад страху, што хто-небудзь заб'е яго з-за вугла, нарабіў жорсткасцей звыш усякай меры, - і чалавецтва навекі запомніла яго, і тыя, што ў сукупнасці сваёй, гэтак жа незразумела і, па сутнасці, гэтак жа жорстка, як і ён, уладарнічаюць цяпер у жыцці, з усяго свету з'язджаюцца глядзець на рэшткі таго мураванага дома, дзе жыў ён на адным з самых крутых пад'ёмаў вострава. Гэтым цудоўным ранкам усе, хто прыехаў на Капры якраз з гэтай мэтай, яшчэ спалі па гатэлях, хоць да пад'ездаў гатэляў ужо вялі маленькіх мышастых ослікаў пад чырвонымі сёдламі, на якіх зноў павінны былі сёння, прачнуўшыся і наеўшыся, умасціцца маладыя і старыя амерыканцы і амерыканкі, немцы і немкі і за якімі зноў павінны былі бегчы па камяністых сцежках, і ўсё ўгору, аж да самай вяршыні Монтэ-Ціберыё, капрыйскія жабрачкі-бабулі з кіямі ў жылістых руках. Супакоеныя тым, што мёртвага старога з Сан-Францыска, які таксама збіраўся ехаць з імі, але замест гэтага толькі напалохаў іх напамінкам аб смерці, ужо адправілі ў Неапаль, падарожнікі спалі моцным сном, і на востраве было яшчэ ціха, крамы ў горадзе былі яшчэ зачыненыя. Гандляваў толькі рынак на маленькай плошчы - рыбаю і зяленівам, і былі на ім адны простыя людзі, сярод якіх, як заўсёды, без усялякага клопату, стаяў Ларэнца, высокі дзед-лодачнік, бесклапотны гуляка і вельмі прыгожы, вядомы па ўсёй Італіі, які не раз служыў замест мадэлі многім жывапісцам: ён прынёс і ўжо прадаў задарма двух злоўленых ім ноччу амараў, якія шалпацелі ў фартусе ў кухара таго самага гатэля, дзе начавала сям'я з Сан-Францыска, і цяпер мог спакойна стаяць хоць да вечара, шчасліва паглядаючы вакол, выхваляючыся сваімі лахманамі, глінянаю люлькаю і чырвоным шарсцяным берэтам, спушчаным на адно вуха. А па кручах Монтэ-Саляра, па старажытнай фінікійскай дарозе, высечанай у скалах, па яе каменных прыступках, спускаліся ад Анакапры два абруцкія горцы. У аднаго пад скураным плашчом была валынка - вялікі казіны пухір з дзвюма дудкамі, у другога - нешта накшталт драўлянай жалейкі. Ішлі яны - і цэлая краіна, радасная, цудоўная, сонечная, ляжала пад імі: і камяністыя гарбы вострава, які бадай што ўвесь ляжаў у іх нагах, і тая казачная сінізна, у якой плаваў ён, і зіхоткая ранішняя пара над морам на ўсход, пад сляпучым сонцам, якое ўжо горача грэла, падымаючыся ўсё вышэй і вышэй, і туманна-блакітныя, яшчэ па-ранішняму зыбкія масівы Італіі, яе блізкіх і далёкіх гор, хараства якіх не можа выказаць чалавечае слова. На паўдарозе яны замарудзілі хаду: над дарогай, у гроце скалістай сцяны Монтэ-Саляра, уся залітая сонцам, уся ў цяпле і ў бляску яго, стаяла ў бялюткіх гіпсавых адзеннях і ў царскім вянку, залаціста-іржавым ад непагод, боская маці, пакорлівая і міласлівая, з вачыма, паднятымі ў неба, да вечнага і шчаслівага прыпірышча тройчы блаславёнага сына яе. Яны пазнімалі шапкі, прылажылі да губ свае жалейкі - і паліліся наіўныя і пакорліва радасныя хвалы іх сонцу, ранню, ёй, цнатлівай заступніцы ўсіх пакрыўджаных у гэтым злым і дзівосным свеце, і народжанаму ад плоці яе ў пячоры Віфліемскай, у бедным пастуховым прытулку, у далёкай зямлі Юдавай...
Цела ж мёртвага чалавека з Сан-Францыска варочалася дахаты, у магілу, на берагі Новага Свету. Зазнаўшы многа прыніжэння, многа чалавечай няўвагі, з тыдзень павандраваўшы з аднаго партовага пакгаўза ў другі, яно зноў трапіла, нарэшце, на той самы знакаміты карабель, на якім так яшчэ нядаўна, з такой пашанай везлі яго ў Стары Свет. Але цяпер ужо хавалі яго ад жывых - глыбока спусцілі ў прасмаленай труне ў чорны трум. І зноў, зноў пайшоў карабель у сваю далёкую марскую дарогу. Ноччу плыў ён міма вострава Капры, і маркотныя былі яго агні, што паволі знікалі ў цёмным моры, для тых, хто глядзеў на іх з вострава. Але там, на караблі, у светлых, зіхоткіх ад жырандоляў і мармуру залах, быў, як звычайна, людны баль у гэтую ноч.
Быў ён і на другую і на трэцюю ноч - зноў сярод шалёнай завірухі, што неслася над акіянам і гула, як пахавальная трызна, і хадзіла жалобнымі ад сярэбранай пены гарамі. Незлічоныя агнявыя вочы карабля былі за снегам ледзьве відны Д'яблу, што сачыў са скал Гібралтара, з камяністых варотаў двух светаў, за караблём, які знікаў у ноч і завіруху. Д'ябал быў вялізны, як уцёс, але яшчэ большы за яго быў карабель, шматярусны, шматтурботны, створаны гардыняй Новага Чалавека з старым сэрцам. Завіруха білася ў яго снасці і шыракагорлыя трубы, пабялелыя ад снегу, але ён быў трывалы, цвёрды, велічны - і страшны. На самым верхнім даху яго адзінока высіліся сярод снежных віхур тыя ўтульныя, слаба асветленыя пакоі, дзе, ахоплены чуйнай і трывожнай дрымотаю, над усім караблём уссядаў яго грузны вадзіцель, падобны на дзікунскага ідала. Ён чуў цяжкія завыванні і лютыя віскі сірэны, здушванай бураю, але супакойваў сябе блізкасцю таго, нарэшце яму самому незразумелага, што было за яго сцяною: той як бы браняванай каюты, якая раз-пораз напаўнялася таямнічым гулам, трапятаннем і сухім трэскам сініх агнёў, што ўспыхвалі і разрываліся вакол бледнатварага тэлеграфіста з металічным абручом на галаве. У самым нізе, у падводным чэраве «Атлантыды», цьмяна паблісквалі сталлю, сіпелі параю і сачыліся варам і маслам тысячапудовыя аграмадзіны катлоў і ўсялякіх другіх машын, тае кухні, распаленай спадыспаду пякельнымі чарэньмі, у якіх варыўся рух карабля, - клекаталі страшэнныя ў сваёй засерадкаванасці сілы, якія перадаваліся ў самы кіль яго, у бясконца доўгае сутарэнне, у круглы тунель, слаба асветлены электрычнасцю, дзе паволі, з беспярэчнасцю, якая гняце чалавечую душу, круціўся ў сваім масляністым логаве велічэзны вал, як жывая пачвара, выцягнутая ў гэтым тунелі, падобным на жарало. А сярэдзіна «Атлантыды», сталовыя і бальныя залы яе зырчэлі святлом і радасцю, гулі гаманою расквечанага натоўпу, пахлі свежымі кветкамі, пяялі струнным аркестрам. І зноў пакутліва вывівалася і часамі сутаргава стыкалася сярод гэтага натоўпу, сярод бляску агнёў, шаўкоў, брыльянтаў і аголеных жаночых плеч, тонкая і гнуткая пара нанятых закаханых: грэшна-сціплая, харошанькая дзяўчынка з апушчанымі вейкамі, з цнатлівай прычоскай і рослы малады чалавек з чорнымі, нібы прыклеенымі валасамі, бледныя ад пудры, у зграбным лакіраваным абутку, у вузкім, з доўгімі фалдамі, фраку - вельмі прыгожы, падобны на велізарную п'яўку. І ніхто не ведаў ні таго, што ўжо даўно надакучыла гэтай пары прытворна мучыцца сваёй салодкай пакутай пад бессаромна-тужлівую музыку, ні таго, што стаіць труна глыбока, глыбока пад імі, на дне цёмнага трума, у суседстве са змрочнымі і спякотлівымі нетрамі карабля, які цяжка адольвае змрок, акіян, завіруху...
Васільеўскае, 10.1915