epub
 
падключыць
слоўнікі

Іван Бунін

У начным моры

Параход, што ішоў з Адэсы ў Крым, спыніўся ўночы перад Еўпаторыяй.

На параходзе і каля яго ўтварылася сапраўднае пекла. Грукацелі лябёдкі, раз'ятрана крычалі і тыя, што прымалі груз, і тыя, што падавалі яго знізу, з вялізнай баржы; з крыкам, як на прыступ, з незразумелым, шалёным спяшаннем лезла ўверх з сваімі пажыткамі ўсходняя чэрнь; электрычная лямпка, спушчаная над пляцоўкаю трапа, рэзка асвятляла густую і бязладную чараду брудных фесак і турбаноў, вытрашчаныя вочы, плечы, што прабіваліся наперад, рукі, што чапляліся за парэнчы; стагнанне чулася і ўнізе, каля апошніх прыступак, што заліваліся вадою; там таксама біліся і раўлі, спатыкаючыся і чапляючыся, там стукалі вёслы, стукаліся адна аб адну лодкі, поўныя народу, - яны то высока ўзляталі на хвалі, то глыбока падалі, знікалі ў цемнаце пад бартом. А дэльфінападобную тушу парахода пругка, усё роўна як на гуме, кідала то ў адзін, то ў другі бок... Нарэшце пачало сціхаць.

Вельмі роўны, з вострымі плячамі пан, што падняўся на палубу сярод апошніх, падаў каля рубкі першага класа свой білет і торбу лёкаю і, дазнаўшыся, што месцаў у каюце няма, прайшоў на карму. Тут было цёмна, стаяла некалькі палатняных крэслаў, і толькі ў адным з іх чарнела фігура чалавека, што ляжаў пад пледам. Новы пасажыр выбраў сабе крэсла за колькі крокаў ад яго. Крэсла было нізкае, і, калі ён сеў, парусіна напялася і ўтварыла вельмі зручную і прыемную ўтульнасць. Параход падымала і апускала, паволі зносіла і паварочвала цячэннем. Дзьмуў мяккі ветрык паўднёвай летняй ночы, слаба пахнучы морам. Ноч, па-летняму простая і мірная, з чыстым небам у дробных сціплых зорках, рабіла цемнату мяккаю і празрыстаю. Далёкія агні здаваліся соннымі і бачыліся бледна, бо час быў позні. Неўзабаве на параходзе і зусім усё набыло парадак, пачуліся ўжо спакойныя камандныя галасы, зазвінеў якарны ланцуг... Потым карма задрыжала, зашумела вінтамі і вадою. Нізка і пляската рассыпаныя на далёкім беразе агні паплылі назад. Гайдаць перастала...

Можна было падумаць, што абодва пасажыры спяць, гэтак ціха яны ляжалі ў сваіх крэслах. Але не, яны не спалі, яны пільна глядзелі ў змроку адзін на аднаго. І нарэшце першы, той, у каго ногі былі ўкрыты пледам, проста і спакойна папытаўся:

- Вы таксама ў Крым?

І другі, з вострымі плячамі, не спяшаючыся адказаў яму тым жа тонам:

- Гэтак, у Крым і далей. Пабуду ў Алупцы, потым у Гагры.

- Я вас адразу пазнаў, - сказаў першы.

- І я вас пазнаў і таксама адразу.

- Вельмі незвычайная і нечаканая сустрэча.

- Як нельга лепш.

- Папраўдзе, я не тое што пазнаў вас, а ў мяне як бы загадзя ўжо карцела такое адчуванне, што вы чамусьці павінны паявіцца, так што і пазнаваць не трэба было.

- Якраз тое самае адчуў і я.

- Хіба? Вельмі дзіўна. Як тут не сказаць, што ў жыцці ўсё-такі бываюць хвіліны - ну, незвычайныя, ці што? Жыццё, можа быць, не такое ўжо простае, як здаецца.

- Можа быць. Але ж можа быць і другое: тое, што мы з вамі толькі што проста ўявілі гэтыя пачуцці нашага як бы прадбачання.

- Можа быць. Ну але, вельмі магчыма. Нават больш за ўсё, што якраз гэтак.

- Ну вось бачыце. Мы мудруем, а жыццё, можа быць, вельмі простае. Можа, нават падобнае на тое пекла, якое было нядаўна каля трапа. Куды гэтыя дурні гэтак спяшаліся, топчучы адзін аднаго?

І субяседнікі трохі памаўчалі. Потым зноў загаварылі.

- Колькі мы з вамі не бачыліся? Дваццаць тры гады? - папытаўся першы пасажыр, той, што ляжаў пад пледам.

- Ды мабыць, што гэтак, - адказаў другі. - Увосень будзе роўна дваццаць тры. Нам з вамі гэта вельмі лёгка падлічыць. Бадай што чвэртка веку.

- Вялікі час. Цэлае жыццё. То бо я хачу сказаць, што нашы з вамі жыцці ўжо бадай што скончаны.

- Гэтак, гэтак. І што ж? Хіба нам страшна, што скончаны?

- Гм! Вядома, не. Аніколечкі. Гэта ж усё мана, калі мы гаворым сабе, што страшна, ці, лепш кажучы, калі мы стараемся пужацца, што вось, бач, жыццё пражыта і праз якіх-небудзь дзесяць гадоў давядзецца ляжаць у магіле. Толькі падумайце: у магіле. Не жарты.

- Вельмі слушна. І я нават куды больш скажу. Вы ж ведаеце, мабыць, наколькі я, як кажуць, знаны ў медыцынскім свеце?

- Хто ж гэтага не ведае! Бясспрэчна, ведаю. А што ваш пакорны слуга таксама праславіўся, вам вядома?

- Ну, а як жа. Можна сказаць, ваш паклоннік, шчыры чытач, - сказаў другі.

- Гэтак, гэтак, дзве славутасці. Ну, дык што вы хацелі сказаць?

- А тое, што дзякуючы сваёй славутасці, гэта значыць, некаторым пазнанням, не бог ведае якім мудрым, але ўсё-такі досыць грунтоўным, я ведаю бадай што беспамылкова, што жыць мне асталося нават і не дзесяць гадоў, а некалькі месяцаў. Ну, самае вялікае - год. У мяне дакладна вызначаная і мною самім і таварышамі па рамястве смяротная хвароба. І запэўніваю вас, я ўсё-такі жыву так, як бы нічога і няма. Толькі з'едліва ўсміхаюся: хацеў, як бачыце, усіх перахітраваць, што ведаю ўсялякія прычыны смерці, каб славіцца і раскошна жыць. І на сваю галаву дамогся: раскошна дазнаўся пра сваю ўласную смерць. То мяне абдурвалі б, хлусілі б: - Што вы, даражэнькі, мы яшчэ паваюем, чорт на яго! - а тут як ашукаеш, як зманіш? І недарэчна, і няёмка. Да таго няёмка, што нават перасольваюць у шчырасці, змяшанай з расчуленнем і ліслівасцю: «Што ж, паважаны калега, не нам з вамі хітраваць... Finita la comedia!»*

* Скончана камедыя (італ.).

- Вы гэта сур'ёзна? - папытаўся першы.

- Вельмі сур'ёзна, - адказаў другі. - І галоўнае-то ў чым? Нейкі там Кай смяротны, ergo* памру і я, але ж калі гэта яшчэ будзе! Ды тут, на жаль, справа зусім іначай: не калі будзе, а цераз год. А ці многа гэта часу год? На тое лета вы вось гэтак жа будзеце плыць куды-небудзь «по синим волнам океана», а ў Маскве, у Новадзявочым, будуць ляжаць мае высакародныя косці. Ну і што ж? А тое, што я бадай што нічога не адчуваю пры думцы аб гэтым і, што горш за ўсё, зусім не з прычыны нейкай там мужнасці, якую бачаць у мне студэнты, калі я распісваю ім сваю хваробу і яе плынь, як нешта цікавае з клінічнага пункта погляду, а проста так, па нейкай ідыятычнай нячуласці. Ды нічога не адчуваюць і ўсе, хто вакол мяне, хто ведае маю фатальную тайну. І вось вы, напрыклад, - хіба вам страшна за мяне?

* Гэта значыць (лац.).

- Ці страшна за вас? Не, прызнаюся, - калі напраўду, то аніяк.

- І, вядома, аніяк не шкада мяне?

- Не, і не шкада. І прытым вы, я думаю, ніколечкі не верыце ў тыя шчаслівыя мясціны, дзе няма ні тугі, ні жалю, а толькі райскія яблычкі?

- Ну, якая там у нас з вамі вера...

І зноў абодва памаўчалі. Потым дасталі партабакі, запалілі.

- І от жа заўважце, - сказаў першы, той, што ляжаў пад пледам, - мы ж з вамі ні кропелькі не выстаўляемся, ні кропелькі не мудруем ні адзін перад адным, ні перад уяўленым слухачом. Гаворым мы, папраўдзе ж, вельмі проста і без усякага загадзя адчутага цынізму, без усякага з'едлівага выхваляння, у якім усё-такі ёсць заўсёды нейкая кампенсацыя: вось, калі ласка, зірніце, у якім мы становішчы - ні ў кога такога няма. Мы і гамонім проста і замаўкаем без усякай значнасці, без усякай стаічнай мудрасці. Кажучы ўвогуле, больш юрлівай жывёліны, чым чалавек, няма на зямлі, хітрая чалавечая душа хоць з каго ўмее здабываць самаасалоду. Але ў нашым з вамі выпадку я цават і гэтага не бачу. І гэта тым больш цікава, што да нашай, як вы кажаце, ідыёцкай нячуласці трэба дадаць усю асаблівасць нашых з вамі адносін. Мы з вамі вельмі цесна звязаны. Ці, больш дакладна гаворачы, павінны былі б быць звязаны*.

* У апавяданні ўдзельнічаюць два персанажы: першы - аўтар апавядання Іван Бунін, і другі - Арсень Бібікаў. Рэч у тым, што, разышоўшыся з Буніным, яго каханая В.Пашчанка выйшла замуж за Бібікава. Як піша Бунінава жонка В.Мурамцава-Буніна ў сваіх успамінах, у апавяданні адлюстраваны пісьменнікам асабістыя перажыванні. (Заўвага перакладніка.)

- Дзіва што! - адказаў другі. - Якога жаху, калі падумаць, нарабіў я вам. Уяўляю, што вы перажылі.

- Гэтак, і нават куды больш, чым вы можаце ўявіць. І наогул гэта жахліва, увесь той кашмар, які перажывае мужчына, палюбоўнік, муж, у якога адабралі, адбілі жонку і які цэлымі днямі і начамі, бадай што бесперапынку, штохвіліны курчыцца ад пакут самалюбства, страшэнных раўнівых уяўленняў пра тое шчасце, якім жыве яго сапернік, і ад безнадзейнай і несканчонай пяшчоты, - лепш кажучы, полавай расчуленасці, - да страчанай самкі, якую хочацца ў адзін і той жа час і задушыць з самай лютай нянавісцю, і абдарыць самымі зневажальнымі знакамі дапраўды сабачай пакорлівасці і адданасці. Гэта наогул невыказна жахліва. А я ж не зусім звычайны чалавек, асоба з павышанай адчувальнасцю, з павышанай фантазіяй. Вось тут і ўявіце, што я перажываў на шмат гадоў.

- Няўжо гадоў?

- Запэўніваю вас, што не менш як тры гады. Дый потым яшчэ доўга кожны ўспамін пра вас і пра яе, пра вашу з ёю блізкасць, пёк мяне як распаленым жалезам. Ды гэта ж зразумець можа кожны. Ну, адбіў чалавек, напрыклад, нявесту - гэта яшчэ туды-сюды. Але палюбоўніцу ці, як у нашым выпадку, жонку! Тую, з якой ты, прабачайце за адкрытасць, спаў, усе асаблівасці цела і душы якой ведаеш як свае пяць пальцаў! Падумайце, які тут прастор раўніваму ўяўленню. Як перанесці, што валодае цяпер ёю другі? Усё гэта вышэй за чалавечую цярплівасць. Ці ж не праз гэта я траха не спіўся, ці не праз гэта сарваў здароўе, волю? Ці не праз гэта страціў пару самага яркага росквіту сілы, таленту? Вы мяне, сказаць, аніяк не перабольшваючы, проста папалам пераламалі. Я зросся, вядома, але якая з таго карысць? Мяне, ранейшага, усё роўна ўжо не было дый не магло быць. Гэта ж у якое святое святых усяго майго існавання ўтруціліся вы! Царэвіч Гаўтама, выбіраючы сабе нявесту і ўбачыўшы Ясодхару, у якой «быў стан багіні і вочы лані ўвесну», натварыў, узрушаны ёю, чортведама чаго ў спаборнасці з другімі юнакамі, - стрэліў, напрыклад, з лука так, што было чутно на сем тысяч міль, - а потым зняў з сябе жамчужныя каралі, абвіў імі Ясодхару і сказаў: «Я таму выбраў яе, што гулялі мы з ёю ў лясах у даўно мінулыя часы, калі быў я сынам паляўнічага, а яна дзеваю лясоў: успомніла яе душа мая!» На ёй было ў той дзень чорна-залатое покрыва, і царэвіч зірнуў і сказаў: «Таму чорна-залатое покрыва на ёй, што мірыяды гадоў назад, калі я быў паляўнічым, я бачыў яе ў лясах пантэраю: успомніла яе душа мая!» Вы прабачце мне за ўсю гэтую паэзію, але ў ёй вялізная і страшная праўда. Вы толькі ўдумайцеся ў сэнс гэтых дзівосных слоў наконт успомненай душы і ў тое, які гэта жах, калі такую найсвяцейшую ў свеце сустрэчу парушае чужы чалавек. Хто ведае - я, магчыма, таксама стрэліў бы гэтак, каб было чутно за тысячы міль. І вось раптам паявіліся вы...

- Ну і што ж вы адчуваеце да мяне цяпер? - папытаўся пан з вострымі плячамі. - Злосць, агіду, прагу помсты?

- Уявіце сабе: анічагусенькі. Нягледзячы на ўсю вышэйсказаную тыраду, анічагусенькі. Жах, жах. Вось табе і «ўспомніла душа мая»! Ды вы ж гэта добра ведаеце і самі, ну тое, што я нічога не адчуваю. Іначай не папыталіся б.

- Ваша праўда. Ведаю. І гэта таксама вельмі страшна.

- А нам усё-такі не страшна. Проста жах: зусім не страшна.

- Ну пэўна ж, па сутнасці, аніяк. Кажуць: мінулае, мінулае! А ўсё лухта. Ніякага мінулага ў людзей, строга кажучы, няма. Так толькі, слабы водгук нейкі ўсяго таго, чым колісь жыў...

І субяседнікі яшчэ раз памаўчалі. Параход дрыжаў, ішоў; мерна ўсчынаўся і сціхаў мяккі шум соннай хвалі, што праносілася паўз борт; шпарка, аднастайна з аднастайным шумам круцілася за кармою вяроўка лага, часам нешта адзначаючы тонкім і таямнічым звонам: дзін-нь... Потым пасажыр з вострымі плячамі папытаўся:

- Ну, а скажыце... Што вы адчувалі, калі даведаліся, што яна памерла? Таксама нічога?

- А так, бадай што нічога, - адказаў пасажыр пад пледам. - Больш за ўсё проста здзівіўся, што нічога не адчуваю. Разгарнуў раніцаю газету - трохі кранула ўвагу: воляю божаю такая і такая... З непрывычкі трохі дзіўна бачыць імя знаёмага, блізкага ў гэтай чорнай раме на гэтым гібельным месцы газеты, надрукаванае ўрачыста, буйным шрыфтам... Потым пастараўся засумаваць: гэта ж, бачыце, тая самая, што... Але ж -

 

          І з раўнадушных губ пачуў я смерці весць,

          І абыякава дзівіўся...

 

Нават і суму не выйшла. Так сабе нейкая слабенькая жаласлівасць... А гэта ж была тая самая, якую «ўспомніла душа мая», было маё першае і такое жорсткае шматгадовае каханне. Я ўведаў яе ў часы яе найвышэйшае пекнаты, цнатлівасці і тае юначае даверлівасці і боязкасці, якая скаланае сэрца мужчыны невыказна, магчыма, таму, што ва ўсякай жаноцкасці павінна быць гэтая даверлівая бездапаможнасць, нешта дзіцячае, знак таго, што дзяўчына, жанчына заўсёды тоіць у сабе будучае дзіця. І гэта ж мне першаму, у нейкай боскай шчаснасці і жаху аддала яна да астатку ўсё, што дараваў ёй бог, і гэта ж яе дзявочае цела, проста кажучы, самае найдзівоснейшае, што ёсць у свеце, не менш як мільёны разоў цалаваў я ў такім шаленстве, якога больш не было ва ўсім маім жыцці. І гэта ж з-за яе я траціў розум літаральна дзень і ноч, цэлымі гадамі. З-за яе плакаў, рваў на сабе валасы, рабіў замах на самагубства, піў, заганяў стаеннікаў, у разлютаванасці знішчаў свае лепшыя, найкаштоўнейшыя работы... Але вось прайшло дваццаць гадоў - і я тупа гляджу на яе імя ў жалобнай рамцы, тупа ўяўляю сабе яе ў труне... Уяўленне непрыемнае, і толькі. Упэўніваю вас, што толькі гэта. Дый вы цяпер, - цяпер, вядома, - хіба вы што-небудзь адчуваеце?

- Я? Ды не, чаго ж таіцца? Вядома, бадай што нічога...

Параход ішоў; з сіпеннем падымалася наперадзе хваля за хваляю, з плёскатам міналася, за бартамі, аднастайна шумела і кіпела бледна-снежная дарога, што цягнулася за кармою. Дзьмуў салодкі вецер, зорны бляск нерухома стаяў у вышыні, над чорнаю трубою, над снасцямі, над тонкім вастрыём пярэдняй мачты...

- Але ведаеце што? - нечакана сказаў першы, як бы ачуўшыся. - Ведаеце, што галоўнае? Гэта тое, што я ніяк не мог звязаць яе, мёртвую, з тою другою, пра якую я вам толькі што гаварыў. Ну, аніяк. Ніколечкі. Тая, другая, была зусім асобна. І сказаць, што я роўна нічога не адчуваў да яе, да тае, да другое - мана. Так што я недакладна гаварыў. Зусім не тое і не так.

Другі падумаў.

- Ну і што ж? - папытаўся ён.

- А тое, што бадай што ўся наша размова ідзе на глум.

- Ох, ці на глум толькі? - сказаў пасажыр з вострымі плячамі. - Тая, другая, як вы кажаце, ёсць проста вы, ваша ўяўленне, вашы адчуванні, ну, словам, нешта ваша. І значыць, краналі, хвалявалі вы сябе толькі самім сабою. Разбярыцеся толькі як след.

- Вы думаеце? Не ведаю. Можа быць... Гэтак, гэтак, можа быць.

- Ды ці доўга толькі вы і хваляваліся самім сабою? Дзесяць хвілін. Ну, паўгадзіны. Ну, дзень, нарэшце.

- Гэтак, гэтак. Жахліва, але, здаецца, ваша праўда. І дзе яна цяпер? Вунь там, у гэтым чароўным небе?

- Адзін алах ведае, дарагі чалавек. Найвярней, што нідзе.

- Вы думаеце? Можа, і гэтак... Ды, напэўна, што гэтак...

Роўнядзь адкрытага мора бадай што чорным кругам ляжала пад лёгкім і светлым купалам начнога неба. І кінуты ў гэтую круглую ўчарнелую роўнядзь маленькі параход тупа і няўхільна пільнаваўся свайго кірунку. І без канца цягнулася за ім сонна-кіпучая, бледна-млечная дарога - туды, у далячынь, дзе начное неба злівалася з морам, дзе гарызонт, як процілежны гэтай млечнасці, здаваўся цёмным, сумным. І круцілася, круцілася абора лага, і маркотна і таямніча нешта адзначаў, адсякаў часам тон-звон: дзі-інь...

Памаўчаўшы яшчэ нейкую хвіліну, субяседнікі спакойна і проста сказалі адзін аднаму:

- Добрай ночы.

- Добрай ночы.

 

Прыморскія Альпы, 1923



Пераклад: Ян Скрыган