Маці Ягора Мінаева, печніка з Пажэні, да таго была сухая ад голаду, што суседзі звалі яе не Аніссяй, а Качаргою. Празвалі і двор яе - ахрысцілі ў насмешку вясёлым...
Ягор, як гаварылі ў Пажэні, увесь удаўся ў Мірона, у нябожчыка бацьку свайго: такі ж пустабрэх, брыдкі на слова і заядлы курэц, толькі дабрэйшы характарам.
- Сусед ён найлепшы, - гаварылі пра яго, - пячнік добры, а дурань, нічога нажыць не можа.
Заработкі ў Ягора заўсёды былі дрэнныя, надзел яго не выходзіў са здачы. Хата яго, вялізная, няскладная, з кожным годам усё больш і больш згнівала, развальвалася без догляду. Раз ён прынёс аднекуль і наляпаў знадворку на яе скасабочаную сцяну, на трухлявае бярвенне, вялікую салдацкую мішэнь - чорнаю фарбаю надрукаванае на белым папяровым аркушы тулава, са стрэльбаю на плячы, у шапцы набок, з вытрашчанымі вачыма. А от паправіць страху, пазатыкаць пазы, пералажыць печ, комін пачысціць - на гэта ў яго дагадкі не хапала, і зімою ў хаце ваўкоў можна было марозіць: па ўсіх кутках нарасталі снежныя шапкі. Даўным-даўно па аскабалку парасцягвалі б усю гэтую шушамяць добрыя людзі. Ды перашкаджала Анісся.
Ягор быў бялявы, лахматы, не вялікі, але шырокі, з высокімі грудзьмі. Хадзіў Ягор у аблезлай, блакітнай ад часу і цяжкай ад поту гімназічнай шапцы, у кужэльнай кашулі з абтрапаным, злямцаваным каўняром, у абвіслых, працёртых і выцягнутых на каленях портках, у лапцях, абпаленых вапнаю. Усюды многа і без толку балбатаў ён, заўсёды смактаў люльку, да слёз надрываючыся пакутлівым кашлем, і адкашляўшыся, бліскаючы запухлымі вачыма, доўга аддыхваўся, сіпеў, насіў сваімі заўсёды паднятымі грудзьмі. Кашляў ён ад тытуню - паліць пачаў з васьмі гадоў, - а глыбока дыхаў ад расшырэння лёгкіх, і, калі дыхаў, усё раскрывалася, паказвалася ў расшпіленую манішку бурая палоска загару, якая рэзка вылучалася на мярцвяна-бледным целе. Пачварныя былі яго рукі: вялікі палец правае рукі падобны на абмарожаную куксу, пазногаць гэтага пальца - на звярыны кіпець, а ўказальны і сярэдні пальцы - карацейшыя за безыменны і мезены: у іх было толькі па адным суставе. Але спрытна мяў ён гэтымі тугімі куксамі попел у хліпучай люльцы, кашляў надрывіста, але нібы з асалодаю нават: «а-а, так яго і так!» Гледзячы на яго, не верылася, што бываюць мацеры ў такіх хрыпуноў і людзей, брыдкіх на слова. Не верылася, што Анісся яго маці.
Дый нельга было верыць. Ён бялявы, шырокі, яна - сухая, вузкая, цёмная, як мумія; стары андарак матляецца на тонкіх і доўгіх нагах. Ён ніколі не разуваецца, яна вечна босая. Ён увесь хворы, яна за ўсё жыццё не хварэла ні разу. Ён пустабрэх, часам баязлівец, часам, з кім можна, смелы, нахабны, яна маўклівая, роўная, пакорлівая. Ён бадзяка, любіць народ, бяседы, выпіўкі, - што б ні рабіць, абы нічога не рабіць. А яе жыццё праходзіла ў вечнай адзіноце, у поседах на лаве, у бясконцым адчуванні нудотнай пустаты ў жываце і бясконцай тугі, з якой яна ўжо зжылася: «Зямля забыла мяне, грэшную!» Адзіным апраўданнем такой забыўчывасці была, як думала Анісся, неабходнасць сцерагчы, зберагаць Ягору хату: усё думала, - вось жа, не маладзенькі ўжо, вось жа, прыйдзе да розуму, ажэніцца. Пяшчотна і соладка туманілі ёй галаву мары пра гэта незбытэчнае шчасце. А ён заўсёды цвердзіў адно: «Давеку не жанюся! Цяпер я - вольны казак, а ажэнішся - клапаціся аб жонцы. Ды прападзі яна пропадам!..» Ён не прызнаваў ні сям'і, ні ўласнасці, ні радзімы.
Наняцца куды-небудзь, працаваць не давала Аніссі, апроч хаты, яшчэ і тая бяда, што вельмі слабая была яна, дый слепавокая ў дадатак. Шмат гадоў хадзіў па лаве каля яе, па лаве, на якой прабыла яна гэтулькі доўгіх дзён, стары, чорны з золатам, певень: яна сядзіць і думае, падпіраючы тонкаю рукою шчаку, а ён пахаджвае, клюе мух па цьмяных, сабраных з кавалачкаў шыбах. Раз ткнулася яна да акна, - нехта ехаў па вёсцы з шамкамі, - а певень як дзеўбане ў левае вока ёй! І вока выцекла, запалае павека сцягнула, асталася адна шэрая шчылінка... Раней сеяла яна каноплі на агародзе, брала пасконне, церла пяньку: усё быў сякі-такі прыбытак. Але Ягор і агарод здаў. Раней на падзёншчыну прымалі яе - да дробнага панка Панаева, што за вярсту ад Пажэні. Ды пачалі крыўдаваць дзяўчаты, - старая качарга работу адбівае! - пачалі нагаворваць аконаму, нібы ўсё ў яе, сослепу, з рук валіцца, пачалі тайком засоўваць крадзеныя з панскага саду яблыкі ў тую хустачку, у якую, ідучы на работу, завязвала яна свой сняданак - акраец чэрствага хлеба...
Замуж выйшла Анісся рана - рана адна на свеце асталася. Кахаць Аніссі ў маладосці не было каго. Але і не кахаць не магла яна. Не ўсведамляючы таго, што ёй хочацца аддаць каму-небудзь душу, выходзіла яна за Мірона, - таксама печніка, распрыгоненага дваровага, - і кахала яго доўга, цярпліва, бо, скінуўшы неўзабаве пасля вяселля ад пабояў, доўга пазбаўлена была магчымасці на дзяцей перанесці сваю любоў. У хмелі Мірон бываў буйны. Так жа бывае: цвярозы дзіцяці не пакрыўдзіць, а нап'ецца - хоць святых з хаты вынось. Б'е вокны, ганяецца за сынам і жонкаю з дубінкаю. «Ну, зноў у Мінаевых хрэсны ход пайшоў! - гаварылі суседзі, радуючыся такой забаве. - І вясёлы ж двор, дальбог!» Калі нехаця пачынаў ён перапрошваць, працверазіўшыся, хутка здавалася яна на ласкавае слова, толькі ціха гаварыла скрозь слёзы: «Што ж, з цябе ж будуць людзі смяяцца, калі калекаю мяне зробіш!»
Усё ж пасля Міронавай смерці нават такое мінулае пачало здавацца шчасцем Аніссі. Так, калісьці былі і маладосць, і сямейнае жыццё, і гаспадарка ў яе; быў муж, былі дзеці, былі радасці і нягоды - усё як у людзей... Дваццаць гадоў таму назад замёрз Мірон, - ні з таго ні з сяго ўвязаўся п'яны за чужым абозам у Ліўны, - і многа ночаў прабыла яна без сну, седзячы ў цёмнай хаце на тапчане, успамінаючы і думаючы; але ніхто не ўведаў яе дум. Усіх памерлых дзяцей аплакала яна горкімі слязьмі, але аплакала таксама тайком, у адзіноце. Беднасць, якая разбурыла ўшчэнт яе двор, часта вымушала яе кланяцца суседзям, прасіць іх памагчы дзеля сіраты-сына, пакуль малы ён быў; але ніколі не асмельвалася яна напамінаць людзям, што ў былыя часы памагала і яна ім. І выйшла так, што ў Пажэні нікому і не верылася, што жыла яна некалі па-людску. Спадзявалася яна адпачыць хоць пад старасць, за сынам. Мужык ён выйшаў добры, - на словах толькі бессаромны і гарачы, не тое што бацька нябожчык. Рукі ў яго залатыя, гаварыла яна, яшчэ б як жылі, калі б не кінуў ён дома!
Гэташняй зімой нават Пажэнь здзівіў Ягор: усяго маглі чакаць ад яго, але толькі не таго, што раптам кіне ён сваю справу і ні з таго ні з сяго, - вось як Мірон за чужым абозам, - пойдзе, усім на пасмешышча, у залатары ў Маскву. Але і ў Маскве прабыў ён без году тыдзень. Думала часамі Анісся, у самае сэрца кранутая весткаю аб яго прочках, што, быць можа, дзеля яе вечнага голаду, дзеля добрых заработкаў, з затоенаю думкаю паправіць сваё жыццё пайшоў Ягор. Але вось ён нечакана вярнуўся, - абтрапаны, без капейкі грошай; начаваў тры ночы дома, але і двух слоў талковых не сказаў ні з суседзямі, ні з маткаю, - быў нейкі хоць і не сумны, але разгублены; нават не здолеў растлумачыць як след, чаго цягаўся ў Маскву, - сказаў толькі: «Ды ай вялікай бяды?» - і зноў знік.
У маі наняўся ён вартаваць Ланское, лес абшарніка Гур'ева, што ад Пажэні вёрст за пятнаццаць. Палажылі яму андынарыю, ды толькі тры рублі на месяц. А што такое тры рублі? Тое купі, другое купі... на запалкі нават не хапае... І, наняўшыся, Ягор зусім перастаў памагаць мацеры.
У Пятровіцу, даеўшы апошнюю скарынку вельмі цяжка пазычанага хлеба, наважыла яна, нарэшце, пабыць у Ланскім, пабачыцца з сынам, праведаць яго, а галоўнае, хоць крыху падмацавацца. Даядала яна хлеб з вялікаю асцярогаю - і ўсё слабела, слабела. Не ў меру пачало хіліць у сон, дрыжаць у вачах, звінець у вушах; пачалі пухнуць ногі, пачала гнясці неадчэпная мара: паесці чаго-небудзь гарачага з соллю. Боязна было сказаць сабе: пайду. Ды навялі на думку, разгаварылі, настроілі падарожнікі. Зайшлі яны напіцца - бабулька і маладая; хадзілі ў Гур'ева памінаць нябожчыка. Бабульцы нябожчык быў сынам, маладой - мужам. І вось усе трое разжалобіліся яны, разгаварыліся пра сваю жаночую долю, пра мужоў, сыноў. Маладая - буйная, з вялікім бледным тварам і вялікімі шэрымі вачыма навыкат, добра і стройна надзетая - у новы гарсэт з карычневага саматканага сукна са зборкамі ззаду, у чырвоную шарсцяную спадніцу і ў боцікі, з чорнаю аксаміткаю, аздобленаю белымі гузікамі, на шыі - тая ўсё маўчала. Бабулька, сухенькая, чысценькая, стомлена-ажыўленая, гаварыла бесперастанку, а маладая за ўвесь час толькі раз, проста і не спяшаючыся, уставіла сваё слова: калі бабулька запнулася, забылася горад, куды загналі ў салдаты яе меншага сына.
- Тры тыдні таму назад схавалі, ягамосцейка, - ласкава гаварыла бабулька Аніссі. - З'ездзіў у горад, быў страхата як вясёлы, а прыехаў дадому, пагнаў коней на начлег, дзвюх дзесяцін да Шчэдрынскага хутара не дагнаў, - мы праз Шчэдрына, праз яго поле гавяда ганяем, - вярнуўся. Прыйшла я з палотнамі, бачу, ляжыць ён на печы, кажухом накрыўся... «Паміраю, кажа, мамка, захварэў я. Пагнаў учора на начлег, дзвюх дзесяцін да Шчэдрынскай мяжы не дагнаў - панесла на мяне нібы як холадам, дрыжыкі пранялі, ледзьве назад дайшоў, ногі падгінаюцца...»
Анісся ўздыхнула, і на вока яе набегла сляза. «Дзіця хоць сляпое, а маці роднай дарагое, - падумала яна і ўздыхнула ад тужлівай пяшчоты да сына. - Пайду, што там ні будзе, не чужая ж я яму...» А бабулька гаварыла далей, выціраючы куткі тонкіх, зморшчаных, сцягнутых у жменькі губ худымі цвёрдымі пальчыкамі:
- Што тут, ягадка, рабіць? Дала я яму дзве просвіркі, адну за здароўе, другую за вечны спачын. З'еш, кажу, сынок, можа, палягчэе. На трэці дзень ён і заве мяне: «Матулька, балазе сёння дзень харошы, павадзеце мяне, а то тут, у хаце, дух цяжкі». Павялі мы яго ў гумно, пасадзілі на салому, самі адлучыліся на хвілінку - аўцу стрыгчы. Трохі счакаўшы, прыходзім, а ён ужо і галаву схіліў, ледзьве дыша: дагэтуль твар чырвоны, як сукно, быў, а тут ужо ад ілба бялець пачаў. Прыўзнялі мы яго, а ён ужо сканаў. Не дачакаўся, значыць, нас...
І Анісся задумалася. Расчуленая гутаркаю, поўная горнасці, матчынай пяшчоты і матчынай журлівасці, пачала яна раіцца з падарожнікамі, што ёй рабіць: ісці ці не? Калі ўжо ісці, дык ці не лепш з розумам ісці, не дзеля таго толькі, каб праведаць, а каб на ўсё лета астацца? Вунь, кажуць, ён цяпер на андынарыі жыве; а на андынарыі і яна пракорміцца, - не аб'есць жа, ды ці многа ёй і трэба...
Бабулька сказала:
- Ды яно як сказаць? - не ўгадаеш, як лепш, ягамосцейка. Мой Ціхан не то што другія. Такі ўжо самавіты быў: адзін на свеце разумны і замыслівы! А паслухаеш наўкол, - праўда, не тыя сыны цяпер пайшлі, не раўня майму, несуверныя... Ну, а ўсё-такі я пайшла б. Мая гаворка - ідзі.
- Ён не можа не карміць мацеры, - дадала маладая.
І Анісся павесялела.
- Такі ж пайду, - сказала яна нерашуча. - Ён жа толькі самотлівы ў мяне, а ніхто лядайкага не скажа, - не забіяка, не п'яніца. От толькі дома не любіць сядзець... А мне галаднавата, дый нуда заела. Часамі думаеш: хоць бы захварэў, ці што, усё дома пажыў бы... Мужык ён добры, ды, вядома, рабочы чалавек, крыўдлівы. У мяне адна душа, у яго другая. Прыйдзеш, думаецца, а ён возьме дый пакрыўдзіцца...
Правёўшы падарожнікаў, яна доўга аглядала пустую хату: ці нельга прадаць чаго? Але ўсё багацце яе было ў старым куфэрку, дзе зберагаўся адзіны Ягораў падарунак, - хустка на пахаванне, купленая ў манастырскай краме ў Задонску, вялікая белая палатняная хустка, уся ўсеяная чорнымі чарапамі, паскладанымі крыж-накрыж чорнымі касцьмі і чорнымі надпісамі: «Святы божа, святы крэпкі...» Грэх прадаваць такую рэч, дый шкада, праўду сказаць: прынёс Ягор свой падарунак са шчырым жаданнем парадаваць маці, выпіўшы... Ну, ды сам жа вінаваты, думала яна, - забыўся на матку, да крайнасці давёў. А бог міласлівы, ён бачыць, што цяжка: пахаваюць і без хусткі, з беднай жанчыны на тым свеце спаганяць не будуць... І пайшла прадаваць хустку. Тоне ў збажыне, у лазняку Пажэнь. Адна мураваная хата багатыра Абакумава далёка відна. Яна на падмурку, накрыта бляхаю, з квяцістымі мальвамі, з агародчыкам. У нядзелю пайшла Анісся да Абакумава. Абакумаў пранікліва агледзеў хустку сваімі татарскімі вочкамі, пазваў матку, змрочную, тоўстую, азызлую старую жанчыну ў ватовым кабаце і ў валёнках.
- Колькі ж просіш? - паволі выходзячы з хаты, спадылба аглядаючы ганак і горбячыся, непрыветліва папыталася старая.
Анісся, адчуваючы нядобрае, пачала хваліць хустку, паказваць тавар на від - накінула яе на плечы, прайшлася. Абакумаў, падумаўшы, пасырычыў «два арлы» - грыўню; пасля, усміхнуўшыся, дадаў яшчэ дзесятку - «за манеру». Анісся паківала галавою і пайшла дадому, нават не зняўшы з сябе хусткі. А дома, седзячы ў гэтай жалобе, доўга разглядвала яго канцы сваім адзіным вокам, нешта абдумваючы. Пасля ўзлакацілася на стол, ужо нічога не думаючы, а толькі слухаючы звон у вушах... У пазах стала засела некалі многа прасянага зерня. Яна выкалупала з паўжмені, з'ела. Пасля схавала хустку ў куфэрак, лягла на вялікія голыя нары каля вялікае, патрэсканае печы, калі яшчэ не змерклася як мае быць, кажучы сабе: трэба хутчэй заснуць, а то не дойдзеш, трэба выйсці як мага раней ды, адыходзячы, не забыць замкнуць куфэрак, зачыніць юшку на выпадак грому...
Прадумаўшы ўсю ноч скрозь сон нешта трывожнае, неадчэпнае, паперабіраўшы нагамі, - пяклі іх скочкі, казыталі мухі, - заснула яна моцна толькі пад раніцу. Прачнулася, калі ўжо развіднела - і хваравіта абрадавалася дню, таму, што яна жывая, што ідзе ў Ланское, пачынае нейкае новае, можа, добрае жыццё... Бог літасцівы - адчуваць сябе на белым свеце, бачыць раніцу, любіць сына, ісці да яго - гэта шчасце, салодкае шчасце... З сярэдзіны прыперла яна дзверы ў сенцах адназубымі вілкамі, уткнуўшы іх у зямлю, знайшла ў кутку кіёк, абгаджаны вераб'ямі, пералезла цераз абваленую сцяну... На зялёным выгане каля сажалкі, да якой чыкільгалі прыказчыкавы гусі, доўгімі шэрымі палосамі ляжала на бель пасланае палатно. Машка Бычок, рабая, здаровая дзеўка, наваліўшы па скручаным, мокрым, цяжкім сувоі на кожны канец каромысла, ішла насустрач, уся віляючыся, дробна перабіраючы белымі дужымі нагамі па зеляніне. Анісся падумала: «Дзякуй богу, з поўным насустрач...»
Увесь травень, увесь чэрвень перападалі дажджы. Збажына і трава сёлета найлепшыя. Блытаючыся худымі ступакамі і андараком па межах, пазарастаных травою і кветкамі, мераючы кіем сцежкі сярод жытоў, аўсоў і грэчкі, радавалася, па прывычцы, Анісся на ўраджай, хоць ужо даўно не было ёй ніякай карысці ад ураджаяў. Жыты былі высокія, хваляваліся, ласніліся, толькі сям-там сінела валошка ў іх. Высыпалі і цьмяна серабрыліся сакаўныя, глянцавітыя сцяблом аўсы. Кліны грэчкі ў цвеце малочна ружавелі. Дзень быў воблачны, вецер дзьмуў мяккі, але моцны, - у сон уганяў пчол, перашкаджаў ім, блытаў іх, санліва стомленых, абдаваў пахам гэтага мёду. І ці то ад ветру, ці то ад гэтага паху млява кружылася галава. Ішла Анісся сцежкамі, межамі, каб скараціць дарогу, але, калі мінавала панаеўскія лагчыны і выбралася на процілеглую гару, выйшла ў чыстае поле, адкуль далёка відаць, - аж да станцыі на гарызонце, - здагадалася, што дала круку.
Ад самага таго часу, як выйшла з дому, адчувала яна, што трэба абдумаць галоўнае: ці дома Ягор, ці застане яна яго? І ўсё збівалася з тропу, усё не магла сабрацца з думкамі. Цяпер дзве галубкі, крокаў за дзесяць адна ад аднае, па адной лініі, дробна і спорна беглі перад ёю ўздоўж дарогі і не давалі думаць. Яна доўга, пакуль не падняліся яны, не магла зразумець, што гэта такое: галубкі зусім пад колер дарогі, толькі спінкі з бруснічным бляскам. Яны любасна, гулліва семянілі, пасля лёгка ўзляцелі, распусціўшы шэрыя хвасты з белаю аблямоўкаю, і зноў селі, зноў пабеглі. Анісся махнула на галубак кійком: затрапятаў лёгкі свіст крылаў, але не прайшло і хвіліны, як зноў убачыла яна іх, і зноў яны беглі скоранька і аднастайна. Яны мучылі, стамлялі яе, але і краналі сваёю прыгажосцю, бесклапотнасцю, пяшчотнай любасцю адна да аднае. Колькі гадоў яе чорна-зялёнаму, у клетку, андараку, бруднай, сатлелай на высахлым целе кашулі, цёмнай, у жоўтым гарошку хустцы? Старасць, худоба, гора так не пасуюць да прыгажосці галубак, кветак, урадлівай зямлі, якая забыла яе, да жабрацтва збяднелую жанчыну, - і яна хваравіта адчувала гэта. Яна зноў няспрытна і нясмела махнула на галубак. Галубкі ўзляцелі - і яна пастаяла, пачакала, пакуль яны зніклі...
Яна не паддавалася, але хіліла ў сон. Ісці па ўбітай коламі дарозе яшчэ лягчэй, чым па мяккіх сцежках, ступаць босымі нагамі па цёплай зямлі так соладка. Але махалі, махалі на гарызонце крыламі прывідныя ветракі. А ўзнімеш вочы на воблачнае неба - плыве, плыве шкляны чарвячок, плывуць шкляныя мушкі, і ніяк не зловіш, не ўтрымаеш іх на месцы: толькі спыніш вока, а чарвячок ужо слізгануў некуды - і зноў плыве ўгору, слізгаціць, падымаючыся, і множацца, множацца мушкі... Яна пачынала ісці паволі і перадыхала: «Ой, не дайду! Цішэй трэба...» І зноў ішла, і зноў, сама таго не заўважаючы, пачынала спяшацца...
Цёплы вецер, што дзьмуў з поўдня, убок, нёс над прасторам шэра-зялёных раўнін песні жаваранкаў, водар кветкавага пылу. Мякка, густа і пяшчотна сінелі далёкія вёскі, пералескі. Вунь у далёкай далечы справа, за палямі і вяршынямі, відна царква Знамення, роднага і ўжо даўно забытага сяла. Вунь налева, яшчэ далей, за Варгольскімі лугамі - бедныя стэпавыя вёсачкі: Каменка, Сухія Брады, Рабінкі... Неба зацягвалі велічэзныя, але лёгкія і дзівотлівыя, лілова-дымчастыя воблакі. Яны збіраліся па гарызонтах у сіняватыя хмаркі, і туманава-блакітнымі палосамі апускаўся з іх дождж. А нябачныя ветракі ўсё махалі і махалі крыламі нават і ў гэтых палосах... Хіба легчы, падрамаць? Але не, нельга: пасля адпачынку яшчэ цяжэй ісці і працаваць, яна добра ведае гэта па доўгай практыцы. Ды вунь і едзе нехта... Паказалася наперадзе тройка. Яна пачала разглядаць яе і ажывілася. Тройка, уся ў мядзяных бляхах, у дарагой наборнай збруі, набліжалася паволі, стрымліваючы гуллівую сілу. Гняды караннік, высока задраўшы галаву, ішоў ступою, цёмна-арэхавыя прыпражныя, выгінаючы ільсняныя шыі і бадай што кранаючыся параздзіманымі ноздрамі дарогі, плылі. Прыжмурыўшы вочы, заваліўшыся ў задок каламажкі, лена млеў малады фурман, у плісавай безрукаўцы, у палавой кашулі, у гарадской шапцы, у замшавых рукавіцах... Нейкі асаблівы выгляд у гэтых гладкіх панскіх коней, нейкі асаблівы смачны пах у гэтых каламажак: мяккай скуры, лакаваных крылаў, цёплай калёснай мазі, перамешанай з пылам... А вось пачынаецца зялёна-алавянае гарохавае поле, таксама панскае. Ад тройкі Анісся перайшла на мяжу, пакасілася на гарох, правяла вачыма прыўзняты задок каламажкі... Ды не, гарох яшчэ і не набракаў. Калі б набрак, наелася б да ахвоты - і не ўбачыў бы ніхто! І, зморшчыўшы твар, паглядзела Анісся на неба, туды, дзе адчувалася за больш светлымі і цёплымі воблакамі сонца: няйначай, едзе фурман да цягніка на станцыю, што прыходзіць у гадзіну, - у людзей акурат полудзень...
Яна забылася на ветракі - ветракі пачалі махаць цішэй. Яна ішла і ішла; мяжа, уся ўсыпаная белымі краскамі, бегла ёй пад ногі, белыя кропкі красак дрыжалі. А недзе на ўсе лады весела сварыліся бабы - перабівалі адна адну звонкія бабскія галасы. Яна ясна чула кожны з іх, нават з нейкай непрыемнасцю сачыла, як яны мяняліся, пераходзілі на скорагаворкі, ускрыквалі. Але ўвагі ім не давала, - справа прывычная слухаць гэтыя, што не існуюць, галасы! - думала сваё што папала, усё яшчэ не маючы сілы сабрацца падумаць пра Ягора: думала то пра муку нейкую, што ў некага пазычала, ды так і не аддала, то пра тое, што ўчора ў суседкі цяля зжавала ўвесь падол кашулі, якая вісела на плецяні, то пра сваю блізкую смерць... «Пасаромелася б, пасаромелася б!» - звонка крычалі бабы. «Трэба сесці», - адказвала ім Анісся ў думках і ўсё чакала кімсьці прызначанага для адпачынку месца. Кім яно прызначана? Богам? «Не, сынам, Ягорам!» - крыкнуў нехта. Яна ўздрыгнула, матнула галавою, праганяючы дрымоту...
І па мяжы, і ў рове пад мяжою - усюды пярэсцілі краскі. Адчуваючы, што не дабрацца ёй да прызначанага месца, Анісся села адразу, дзе папала. Бабы змоўклі. «Добра!» - падумала яна. І з задуменна-тужлівай усмешкай пачала рваць кветкі; нарвала, набрала ў сваю цёмную грубую руку вялікі стракаты пук, пяшчотны, найхарашэйшы, пахучы, ласкава і жаласліва гледзячы то на яго, то на гэтую ўрадлівую, толькі да яе аднае абыякавую зямлю, на сакаўны і густы зялёна-алавяны гарох, пераблытаны з пунсовым мышыным гарошкам. Бабы маўчалі, ветракі зніклі. Цяпер яна плыла, плыла, як той шкляны чарвячок, па паветры. Вунь удалечы, у гаросе, буданчык вартаўніку, пакуль што яшчэ пусты: залезці б у яго і - спаць... Вецер нёс над палямі закалышлівыя выцінанкі жаваранкаў, гублялася ў полі зялёная мяжа. Нямала расло на ёй рамонак, залатой курынай слепаты, аксамітна-ліловых мядзведжых вушак, маліновай канюшыны. Прыплюшчваючы вочы, Анісся шчыкала асцінкі то з мядзведжых вушак, то з канюшынных шапачак; нудзіла, пякло губы, а ў асцінках былі свежыя кропелькі горкага мёду. Раптам сэрца замерла - холадам абліло галаву, адабрала плечы, заныла ў іх і па ўсім целе прайшла тая жудасная, як бы перадсмяротная, млосная хваля, што накочваецца на чалавека, які высока ўзляцеў на гушкалцы, раптам сарваўся і ляціць уніз. Пераламаўшы сябе, ускочыла Анісся з мяжы, з прымятага ў вільготнай траве месца, і ледзь не пабегла. Да дрыжыкаў у руках і ў нагах захацелася застаць сына, штосьці сказаць яму, перахрысціць на розвіт...
За гарохам пайшлі папары. Мужыкі аралі іх. Яна слаба крыкнула, ці праўда, што ўлева паваротка на Гур'ева, а направа ў Ланское? «У Ланское!» - таксама крыкам абазваўся вялікі босы стары чалавек, які расшпіліў пад сваёй першабытна-густой барадою каўнер доўгае кашулі, падкладка якой чарнела ад пылу і поту. «А напіцца, родны, няма чаго?» Ён, хістаючыся, спатыкаючыся ў баразне, падышоў у гэты час з сахою да мяжы і, абіваючы бліскучы сашнік аб дзёран, суняўся. «Можна», - сказаў ён. Яна падняла з мяжы збанок, накрыты шапкаю, і прыпала да вады, косячыся на ступакі старога. Ён быў страшны, падобны на лесавіка ці балотніка: вялізная галава, зеленавата-жоўтыя кудлы, такая ж барада, фіялетавы ў рабацінні твар і зусім зялёныя вочы, якія злосна паблісквалі з-пад калматых і рэдкіх броваў; ступакі ж яго - колеру буракоў - нагадвалі сашнікі. Але адразу відаць - рэдкай дабраты чалавек... Яна напілася, хацела папытацца, ці няма хлеба, - і не магла, не здолела...
Цяпер яна ўспомніла мясцовасць. Аставалася да Ланскога вярсты дзве, і яна не спускала воч з вялікага дрэва, якое адзінока бялела ствалом сярод мора закаласаванай пшаніцы каля ўзлеску, - са старой бярозы, што круглілася сваёю вяршыняю, серабрыстай ад ветру, на воблачна-дымчатым небе. За пшаніцаю, за бярозаю паказаўся шаўкавісты бярозавы хмызняк, цёмна-зялёны. Мясціна тут стэпавая, роўная, здаецца вельмі глухая: нічога не бачыш, апроч неба і бясконцага хмызняку, калі ўваходзіш у Ланское. Усюды буйна зарасла зямля, а тут дык проста непралазны гушчар. Трава - у пояс; дзе кусты - не пракосіш. У пояс і краскі. Ад красак - белых, сініх, ружовых, жоўтых - мірсціцца ў вачах. Цэлыя палянкі заліты імі, такімі прыгожымі, што толькі ў бярозавых гаях растуць. Збіраліся хмары, вецер нёс песні жаваранкаў, але яны губляліся ў няспынным рушлівым шалясценні і ў шуме. Ледзьве пазнавалася сярод кустоў і пнёў закінутая дарога. Соладка пахла трускалкамі, горка - суніцамі, бярозаю, палыном. Анісся спяшалася, спатыкаючыся, блытаючыся ў кветках і травах. Вось і вартоўня. Але вісіць на яе дзверцах вялікі рыжы замок. І, убачыўшы яго, Анісся раптам зморшчыла твар і загаласіла.
Але галасіць на бягу было цяжка. Закалацілася сэрца, стала горача, слёзы не давалі глядзець. І яна сунялася. Наўкруга - палын, лапухі, крапіва, у крапіве - хатка без страхі. З лапухоў вылез сабака, чорна-сівы, шэравусы, з гнойнымі вачыма, з адсечаным хвастом і адсечанымі, у кроў раз'едзенымі ўсялякай машкарою вушамі. Ён падняў гэтыя абрубкі і глуха забрахаў - нейкім асаблівым, лясным брэхам. Яна стала і не краналася з месца, глухла ад стуку свайго сэрца, Сабака паглядзеў на яе - і змоўк, адвярнуўся. І доўга абое стаялі ў нерашучасці: ён не ведаў, ці брахаць далей, яна - ці падыходзіць?
- Ягорка! - слаба крыкнула яна.
Ніхто не абазваўся. Сабака падумаў і брахнуў яшчэ раз. Пасля апусціў свае абрубкі - і галава яго стала круглая, добрая, жаласлівая. Памахваючы тоўстым, кароткім хвастом, ён падышоў да Аніссі, зірнуў ёй у вочы. «Э, ды і ты старая! - абыякава сказаў яго позірк. - Ну, нам з табою дзяліць няма чаго...» І, адышоўшы, сабака рассеяна падняў заднюю нагу на куст дробных ярка-жоўтых рысак і, не зрабіўшы нічога, лёг, разявіў, па прывычцы, зяпу і часта задыхаў, матаючы галавою, адбіваючыся ад шэра-лімоннай, што ліпла да вуха, мухі. І зноў стала сумна, ціха і глуха вакол. Бег па кустах шаўкавісты шум і шорах, аднастайна і крыштальна звінела ў іх аўсянка, жаласліва цокалі і пераляталі з месца на месца, з былінкі на былінку шэранькія чаканкі, нібы шукаючы і ўсё не знаходзячы нечага. Вартоўня была вельмі малая і старэнькая; замест страхі рос па яе столі высокі бледна-серабрысты бур'ян... Хістаючыся, плачучы, блытаючыся ў лапухах, Анісся падышла да дзверцаў, пашукала над вушаком - ці няма ключа. Не знайшла - і здагадалася: адагнула дужку замка, - ён, вядома, быў не замкнёны, - і пацягнула за клямку, пераступіла высокі парог...
Есці - пра гэта нават думаць не хацелася. Усё плыло навокал яе, смутна і горача гаманіла. Праз сілу яна агледзелася ўсё-такі - і пераканалася, што нідзе няма і адзінае скарыначкі хлеба. Пасля, палажыўшы пук завялых красак на сяк-так збіты са старых дошак і свежых бярозавых слупкоў столік, які коса стаяў у кутку на пагорыстай сіняй зямлі, села на лаву каля століка і, не крануўшыся, прасядзела да самага вечара. Яна тупа чакала чагось - не то сына, не то смерці, - сонна глядзела на гнілыя сцены, на бадай што разваленую печ. Слабае святло прабівалася ў акенца над столікам. Далей, дзе было другое, без рамы, заткнёнае кажушком, клоччамі бруднай аўчыны, згушчаўся змрок. У змроку скакалі па зямлі маленькія жабкі.
«Можа, мне мірсціцца?» - падумала Анісся, - і прыгледзелася: не, не мірсціцца, самыя сапраўдныя жабкі...
Уся столь парасла грыбкамі - часта віселі яны, - тонкія сцяблом, як нітачкі, уніз аксамітнымі каптурыкамі, - чорнымі, жалобнымі, каралавымі, - лёгкімі, як істужкі, яны ператвараліся ў слізь пры самым маленькім дотыку. Хіба паесці? Не, памрэш - і расцягнуць тады суседзейкі хату ў Пажэні па бервянцы... А больш есці няма чаго. Маленькі злівачак стаяў на падаконніку, накрыты дошчачкаю. Яна падняла яго: у злівачку загудзела вялікая страшная муха; паднесла дошчачку да вока, пачала разглядаць: так і ёсць, абразок. Грахаводнік Ягор, за тое і не дае яму бог шчасця! Яна перахрысцілася, ледзьве падняўшы руку, пацалавала дошчачку і палажыла яе на столік; падумала, што памірае, - і яшчэ раз перахрысцілася, прымушаючы сябе выказаць уздыханнямі і асабліва павольнымі, стараннымі рухамі рукі ўсю пакорлівасць сваю богу, усё сваё замілаванне перад славай і сілай яго, усе надзеі свае на яго міласэрнасць... На загнетцы адслоненае печы, на кучы попелу стаяла патэльня з прысохлымі да яе прыгаркамі яечні: відаць, Ягор з птушыных яек рабіў, - шалупайкі каля патэльні валяліся стракатыя. Анісся падумала: чым жывіцца чалавек, як тхор, жыве. Усё больш хіліла на сон, у трызненне, бегла пад ногі дарога разам з тройкамі і галубкамі... Анісся адкідвала назад галаву - і на хвілінку магла апамятацца, праганяла прывід і тую трывожную зыбаватасць, у якую ўсё глыбей апускалася яна. Вецер санліва і глуха шамацеў каля сцен, у крапіве, праносіўся па бур'яне на столі. У акенца відны былі вяршаліны кустоў, што санліва варушыліся, - бледныя на крэйдава-свінцовым фоне хмар. Цямнела, наставаў вечар...
Яна разумела, што пачынаецца дождж, шуміць вецер, даносіць аднастайна павышаны і паніжаны звон куставой аўсянкі: ці-ці-ці-ці-ці-і... Дзесьці млява крычалі гракі: таксама на дождж, на вечар... Але, усё разумеючы, яна спала, спала - і памірала, і ўяўленне яе, не паслухмянае ёй, нястрымна працавала. Ах, ды Ягор жа ідзе на кірмаш, - трэба дагнаць яго! І яна бачыла кірмаш. Там гамана, гаворка, парыпванне вазоў, іржанне коней, народ валіць валам - і ўсё п'яныя, страшныя; б'е, грыміць аркестрыён на гушканках, кругам ляцяць на драўляных конях дзеўкі ў чырвоных гарсэтах і хлопцы ў канарэечных кашулях - і ад гэтага робіцца нядобра, млосна... Душна, цяжка, а Мірон, малады, вясёлы, з адкінутай на патыліцу шапкай, прадзіраецца да яе праз натоўп, нясе цэлае бярэмя гасцінцаў - пернікаў, жованкі, ласункаў - і не дае ёй дапіць пляшкі квасу, толькі што адкаркаванай квасніком, дзедам, які араў папар; Мірон крычыць: «Запрагай хутчэй, трэба Ягорку дагнаць!..» Вось які ты, Мірон, кажа яна яму, ніколі ты не шкадаваў мяне ў маладосці, а цяпер от і смерць прыйшла... у полі вецер, хмаркі, дробны дождж, дзеўкі картопель капаюць, - не, Міронка, відаць, трэба легчы скарэй... Як лунацік, хістаючыся, шэпчучы, паднялася Анісся з лавы, выцягнула з акенца кажушок, згарнула, паклала на лаву, у галовы... У клубах ныла і дрыжала, сэрца так замірала, што здавалася, нібы вісіць яна ў паветры, што няма ў яе ног, ёсць толькі тулава, як у таго страшнага салдата, што чарнее на хаце ў Пажэні. Скоранька, стараючыся не ўпасці, лягла яна і заплюшчыла вока. Лава плаўна паляцела ў бездань...
Яна спала, паміраючы ў сне. Твар яе, твар муміі, быў спакойны, здранцвелы. Прайшоў дождж, вечаровае неба ачысцілася, у лесе, у полі ўсё змоўкла. Вечаровы матылёк трапятліва-бязгучна праплыў у паветры. Сталі відны ў сутонні па зямлі толькі белыя краскі. Ззаду вартоўні дробным прыгожым узорам да чарнаты зелянелі вярхі хмызняку - на аранжава-пунсовай каламуці, што пераходзіла вышэй у празрыста-лімонную, лёгкую пустату. Супроць вартоўні, на бескаляровым, папяловым небе стаяў поўны, ясны, але не яркі месяц, які не даваў яшчэ святла. І глядзеў ён проста ў аконца, каля якога ляжаў не то мёртвы, не то яшчэ жывы першабытны чалавек. У другое, без шкла, без рамы, дзьмуў цёплы вецер...
Ягор у дзяцінстве, у юначасці быў то гультаяваты, то жвавы, то смехатлівы, то сумны - і заўсёды вельмі вялікі манюка, без усякай патрэбы. Раз ён знарок аб'еўся блёкату - ледзьве малаком адпаілі. Пасля ўзяў за звычку плявузгаць, што павесіцца. Дзед-пячнік Макар, заўзяты сур'ёзны п'яніца, пры якім працаваў ён, пачуў аднаго разу гэтую брахню, даў яму добрую аплявуху, і ён зноў, як бы нічога і не было, кінуўся мясіць нагамі гліну. Але праз нейкі час пачаў плявузгаць пра тое, што павесіцца, яшчэ з большым выхваляннем. Аніяк не верачы таму, што ён вешаецца, ён аднойчы такі спраўдзіў свой намер: працавалі яны ў пустым панскім доме, і вось, астаўшыся адзін у гулкай панскай зале з залітымі вапнаю падлогаю і люстэркамі, па-зладзейску азірнуўся ён, у адну хвіліну зашмаргнуў рэмень на аддушніку - і, закрычаўшы ад страху, павесіўся. Вынялі яго з пятлі без прытомнасці, адхадзілі і так адматалі галаву, што ён лямантаваў, захлібаўся, як двухгадовы. І з таго часу надоўга забыўся і думаць пра пятлю.
Ён рос, убіраўся ў сілу, рабіўся мужчынам, хварэў, п'янстваваў, працаваў, балбатаў, швэндаўся па павеце, толькі сяды-тады ўспамінаючы пра кінуты двор і пра матку, якую чамусьці называў сваёю дакукаю; жыццё, як ні бесталкова марнатравіў ён яго, вельмі падабалася яму, і калі нападалі на яго хвіліны стомленасці, разбітасці і тае душэўнае каламуці, калі ён гаварыў: «Белы свет не мілы мне!» - то яму і ў галаву не прыходзіла, што ёсць тут сувязь з яго блазенскім плявузганнем аб самагубстве. І так ён дажыў да трыццаці гадоў, да тае зімы, калі ні з сяго ні з таго пайшоў ён у Маскву, звязаўшыся нечакана з залатарамі, якія адпраўляліся туды...
З Масквы варочаўся ён п'яны і ўзрушаны. Адчуваючы ўсю недарэчнасць свае паездкі і як бы рыхтуючыся да таго адпору, які ён дасць кожнаму, хто будзе называць яго залатаром, ён да капейкі прапіўся ў дарозе, вылазячы на кожнай станцыі і нахабна праціскаючыся ў натоўпе да буфета. І вось тут, седзячы ў вагоне, які матляўся і патанаў у дыме, ён, ледзь не ўпершыню пасля гісторыі ў пустым панскім доме, пачаў зноў плявузгаць тое, што плявузгаў некалі, пачаў даводзіць суседзям па лаўцы, мужыкам-пільнікам, што ён павінен павесіцца. І зноў ніхто не даў веры яго словам, і зноў, праспаўшыся, забыўся ён на сваю балбатню.
Дома, у родных мясцінах, пасля Масквы, пасля таго непрывычнага жыцця, якім жыў ён там, пасля п'янства і ўзбуджанасці ў дарозе, усё здалося яму да таго будзённым, што ў яго нават прапала ахвота адбрэхвацца ад насмешлівых роспытаў, навошта гэта падарожнічаў ён у Маскву. Выгляд свайго разбуранага двара, выгляд вельмі не падобнай на ранейшую, высахлай і нязвычна ціхай, крыху ўтрапёнай мацеры не зрабіў на яго ніякага ўражання. Нехаця пражыўшы дома трое сутак, пайшоў ён у Гур'ева, на панскі двор, - прасіцца за вартаўніка ў Ланское. Быў сонечны сакавіцкі дзень, дарога перш раставала, пасля, - калі сонца схілілася на бязвоблачным небе на захад і залатою слюдою заблішчалі пад ім снежныя палі, а на паўднёвы ўсход пазелянела лёгкая і празрыстая далеч, - пачала дарога падмярзаць, прыемна хрумсцець пад лапцямі, і прыемна, спакойна, у лад з гэтым доўгім, ясным і спакойным днём, адчуваў сябе і Ягор. Ён падняўся на спаласаваную ледзянымі каляінамі бліскучую гару ў сяле, узышоў на панскі двор. Сонца мірна, па-вясноваму ўжо, дагарала супраць яго, за рэчкаю; па-вясноваму мітусіліся і пішчалі вераб'і ў залаціста-зялёна-шэрым пруцці, у кустах бэзу каля панскага дома, які выразна вырысоўваўся белізною сцен і рудою бляшанаю страхою на зеленаватым небе. На ганку стаяла пакаёўка і вытрасала самавар. - Паноў дома няма, - сказала яна, - у горад паехалі; можа, прыедуць сёння ўвечары, можа, і не... І Ягор неяк адразу звяў, занудзіўся; пастаяў сярод зружавелага двара ў нерашучасці і паклыпаў у чалядню. У чалядні моцна пахла кіслаю капустаю; на лаве каля стала сядзеў работнік Гарасім, чорны грубы мужык, прымацоўваў пугу да пугаўя і сварыўся з сваёю жонкаю Мар'яю, якая прымасцілася на нарах каля печы з дзіцянём на руках. Ягор увайшоў, страсянуў галавою і сеў. На паклон яму адказалі, але сварыцца не перасталі. Дзіця драла ручкамі кофтачку ў мацеры, шукаючы грудзей; Мар'я, маленькая, смуглявая, не спускаючы блішчастых воч з мужа і не заўважаючы, чаго шукала дзіця, гаварыла, і Ягор хутка зразумеў, што сварка пачалася за брытву, якая належала Мар'інаму брату, за тое, што Гарасім камусьці даў гэтую брытву.
- Сваю перш нажыві, - гаварыла Мар'я, бліскаючы злоснымі вачыма. - Тады і давай, калі нажывеш. Жабрак чортавы!
- Я з табою ніякага інтарэсу мець не хачу і гаварыць не стану, - цвёрда і размерана гаварыў Гарасім, раздзімаючы ноздры. - Скандалу не смей зачынаць: у людзей свята заўтра.
- Рота ты мне не смееш затыкаць, - гаварыла Мар'я са смеласцю чалавека, які ведае, што на яго баку праўда.
- Маўчы лепш, - адказваў Гарасім, стараючыся ўтрымацца на цвёрдым тоне.
- Не фарсі, не вельмі цябе баюся!
- Пачакай, дзеўка, пабаішся! Заступнікаў не надта многа!
- Што ж, паплачу на ўдачу. Пешага сокала і галкі шчыпаюць. Не навіна...
Ягор, прывыкшы бадзяцца па чужых хатах і жыць чужым жыццём, любячы скандалы, любячы слухаць сваркі, спачатку зацікавіўся і гэтаю сваркаю. Але раптам і ад сваркі стала нудна яму...
- Нешта Масква скора надакучыла! - сказала Мар'я, нагадваючы мужу яго паездку ў Маскву, паездку, такую ж недарэчную, як і Ягорава паездка, хоць і не так ганебную, бо Гарасім ездзіў шукаць месца на концы. - Нешта скора заявіўся! Відаць, вас такіх от нямала там лынды б'е!
- Ты лепш, сука, свайго клопату пільнуйся, - адказаў Гарасім. - Ты вунь які кулеш змастачыла на абед сёння? Свінням, ці што, мясіла? Дык тут жа не свінні ненажэрныя!
- За мною падглядаць няма чаго, - абазвалася Мар'я. - Ты лепш за сваёю Гашкаю, за сваімі шкурамі, палюбоўніцамі, глядзі.
Ягор хацеў схлусіць, якая рэдкая і дарагая была ў яго брытва, - і паленаваўся, прамаўчаў. Ён падняўся з месца і падумаў: «А конча павешуся я! Ну іх усіх... куды далей!..» Ён паволі падышоў да Гарасіма, які закурваў цыгарку, пацягнуўся да яго з люлькаю. Не гледзячы на яго, той падаў бадай што дагарэлую запалку. Ягор, апякаючы пальцы, запаліў і стаў каля дзвярэй.
- Гашка нябось трошкі больш за цябе робіць! - гаварыў Гарасім, не ведаючы, што сказаць.
- А можа, і мне за табою, за чортам, не соладка, - адказвала Мар'я. - Дзесяць гадоў варочаю!
- А-а! Бач, актрыса якая!
- Аднае картоплі па тры чыгуны трэскаеце! Увесь жывот на чыгунах сарвала...
Ягор не даслухаў і выйшаў.
Вясну і пачатак лета ён прабыў у Ланскім. Пэўнасць становішча перш радавала яго. Вечна думаць пра тое, ці будзе заработак, вечна бадзяцца, шукаць гэтага заработку і, як-ніяк, гнуць хрыбет - гэта ўжо да чорта надакучыла. А тут работы няма ніякай, спі колькі хочаш, пенсія і андынарыя ідуць ды ідуць... Але дні ішлі - і ўсё больш рабіліся падобныя адзін на аднаго, рабіліся ўсё даўжэйшыя і даўжэйшыя; трэба было марнатравіць іх, а ў лесе, у адзіноце, як іх змарнатравіш? І, спасылаючыся на тое, што ў яго на плячах старая маці, хворая і галодная, Ягор панадзіўся хадзіць на панскі двор выпрошваць пенсію і андынарыю наперад, а выпрасіўшы, прапіваць і тое і другое з прыяцелем, гур'еўскім кавалём. Ён адчуваў цяпер нешта накшталт таго, што адчувала ў апошнія часы Анісся: хісткасць ва ўсім целе, няпэўную трывогу і асаблівую бязладнасць у думках. На змярканні ён пачаў дрэнна бачыць, пачаў баяцца набліжэння змрокаў - было вусцішна ў гэтым маўклівым хмызняку; усюды, дзе клаўся вечаровы змрок, уяўляўся ледзь бачны, няўлоўны ў абрысах, але ад таго яшчэ больш страшны, вялікі шараваты чорт. І чорт гэты не спускаў з Ягора воч, паварочваў за Ягорам галаву, куды б ні ішоў Ягор. І таму што здавалася, што гэта ён, чорт, прымушае ўспамінаць пра пятлю, пра вяроўку, пра тоўстае сучча старой бярозы ў пшаніцы, то стала страшная і колішняя, што раней была такая простая, думка пра пятлю. І Ягор зусім забыўся на лес - пачаў дняваць і начаваць у Гур'еве. На людзях, нават тады, калі ён толькі што выходзіў з гэтых глухіх стэпавых мясцін, буйнай збажыны і хмызняку на дарогу ў сяло, адразу рабілася лягчэй.
Вось і ў той дзень, калі ішла ў Ланское Анісся, пабрыў Ягор у Гур'ева. Ад ягад моцна трэсла вечарамі, ён ведаў гэта. Але есці не хацелася - і, выйшаўшы з хаты, ён доўга лазіў на каленях па кустах, па красках і травах, доўга еў суніцы і трускалкі, часамі вельмі спелыя, часамі зусім зялёныя, цвёрдыя... Пасля не спяшаючыся пайшоў у сяло.
«Галоўная рэч - хлеба трэба разжыцца», - думаў ён, выходзячы з лесу за гадзіну да таго, як прыйшла туды Анісся.
Дзе ён будзе разжывацца, ён не ведаў, ды мала і спадзяваўся на разжыву. Але ж трэба было апраўдаць тое, што ён пакідае лес. І папраўдзе, дрэнныя былі яго справы наконт хлеба. «Ну, ды дрэнныя ці не дрэнныя, але ж не першая воўку зіма!» - гаварыў ён сабе, разлата ступаючы па дарозе лапцямі, смокчучы люльку, кашляючы і гледзячы ўдалеч запухлымі, бліскучымі вачыма.
Гур'ева сяло вялікае, старадаўняе, з прасторнымі выганамі, з двума млынамі, - вадзяным і ветраком, - стаіць на рэчцы, тоне ў цэлых плоймах лазняку, асінніку, і гракоў у гэтых зарасніках - незлічоныя тысячы. «Такога сяла, - гаварыў Ягор, - ні ў адной Амерыцы не знойдзеш!» Перад вечарам, калі ён падыходзіў да сяла, над сялом прашумела не доўгая, але моцная навальніца, як відаць, не першая за дзень. Ярка чарнелі дарогі сярод зялёнай муравы па выгане, на якім злева, каля панскай сядзібы, стаяла старая царква, абітая бляхаю, каля царквы - новае мураванае вучылішча, пасярэдзіне - гуртавы свіран, магазын, а справа - цяжкі вятрак і ўтульны мельнікаў двор. Дзьмуў вецер, але ветраковы крылы нерухома стаялі ў воблачным небе. Заўсёды шэрыя, яны былі цяпер цёмныя, сырыя. Са страхі магазына падалі кроплі; хлапчукі, што пасвілі коней па зялёнай мураве, сядзелі пад магазынам у мокрых світках.
«Дзівосы, - думаў Ягор, кіруючыся да ветрака і абмяркоўваючы, як заўсёды, тое, што выпадкова трапляе ў галаву. - Беспярэстанку тут дождж. Месца прывольнае, на агароды, праўду кажучы, - чысты скарб...»
Яшчэ рана было, а ўжо гналі парассыпаны па выгане стракаты статак. Перадвечаровае сонца лінулася на хвіліну далёка за сялом, за рачною далінаю, якраз супроць вучылішча, бліснула на новай, падобнай на цынкавую, страсе яго, на залачоным крыжы царквы, зрабіла статак яшчэ больш стракаты і зноў патухла, схавалася ў воблаках. Царква ў Гур'еве грубая, нявідная, нейкая чужая ўсяму, вучылішча мае выгляд валасной управы, вятрак няўклюдны, цяжкі, меле рэдка. Будзённа шумелі, гамавалі без толку гракі ў лазняку па рэчцы. Бег, роў і мэкаў статак, перакрыкваючыся, ганяліся за авечкамі бабы з накінутымі на галаву падоламі... Там, у Ланскім, у вартоўні без страхі, сярод глухога хмызняку, красак і бур'яну, памірала, знясіленая да апошняга, ціхая Ягорава маці. А ён стаяў чагосьці сярод выгану ў Гур'еве, думаў абы-што, чакаў чамусьці, пакуль прагоняць статак. Статак прагналі - і ён доўга глядзеў на двух спутаных мокрых коней, якія шчыпалі траву і цяжка пераскоквалі з месца на месца спутанымі пярэднімі нагамі. Пераводзячы люльку з кутка ў куток у роце, цяжка дыхаючы, кашляючы і сплёўваючы, ён няўцямна вадзіў вачыма па выгане, у думках лаяў дурнем царкоўнага старасту, які абабіў старую мураваную царкву бляхаю, глядзеў на магазын. Прыціснуўшыся да сцяны магазына, сядзелі на вялікім белым камені хлапчукі ў мокрых падраных світках. Каля іх стаяла жарабё-трацяк. На яго капала са страхі: зверху яно было цёмнае, знізу светла-рыжае, сухое... Ягор нявесела ўсміхнуўся і, слізгаючы, раз'язджаючыся па гразі лапцямі, пабрыў да млынаровай хаты.
Як заўсёды, гаспадары не кінулі на Ягора ніякай увагі. І, як заўсёды, гэта ані кропелькі не збянтэжыла яго. Ён пераступіў парог хаты, трасянуў, у знак прывітання, галавою, сваёю гімназійнаю шапкаю, якая пляската ляжала на белых кудлах, і сеў на палок, пачаў набіваць люльку ядучым махорачным пылам, выварочваючы сцёрты кісет. Стары млынар гнуўся на лаве каля стала, тупа, упёршыся далонямі ў лаву, глядзеў на рукі свае маладое цяжарнае бабы, Алены, якая прасявала над сталом муку. Алена слыве ў Гур'еве красуняю за сваю дужасць і белы каровін твар. А сам млынар малы і лысы, галавасты, нягеглы. Ён багаты, а кажушак на ім падраны, зашмальцаваны, цёмны, - рэзка вылучаецца новы чырвоны рукаў гэтага кажушка. Нос у яго падобны на мухамор, вялікія адкрытыя ноздры сталі ад нюхальнай табакі цёмна-зялёныя і аксамітныя. Гледзячы на муку, якая шэрым пылам сыпалася з-пад рэшата, ён абыякава папытаўся ў Ягора:
- Што, хіба занудзіўся ў лесе?
- Чаго ж мне нудзіцца, - не спяшаючыся адказаў Ягор. - Інтэрас маю ў сяле...
І, саскочыўшы з нараў, падышоў да загнеткі, адчыніў засланку і па пояс залез у цёмную гарачую глыбіню печы.
- Патрэба ёсць, - глуха крыкнуў ён адтуль, выцягваючы сваімі куксамі пякучы жар з попелу і забіваючы яго ў люльку.
Алена, падсяваючы, спрытна пляскаючы рэшатам у далоні і трасучы шырокім задам, цераз плячо пакасілася на Ягора. «Усю печ выстудзіць, злыдзень!» - падумала яна. Але Ягор, добра ведаючы такія думы, прыняў, вылезшы з печы, самы бесклапотны выгляд. І, зацягваючыся, растраўляючы сабе ноздры ядучым пахам і жарам асінавага вугалю і з пакутліваю асалодаю кашляючы, зноў спакойна ўсеўся на нарах. «Ці, можа, пайсці? - думаў ён няўцямна. - Ды чорт з імі, пасяджу яшчэ трохі... Жаруць, жаруць, па два разы на тыдзень хлеб рашчыняюць і ўсё не нажаруцца», - няўцямна думаў ён, гледзячы то на хлебную дзяжу каля печы, накрытую старою світкаю, то на жаўтаватую атласную муку, што доўгаю горкаю, накшталт века дамавіны, расла на стале, то на Алену. Тоўстыя рукі яе, закасаныя па локаць, былі зацярушаны мукою; на пальцах блішчалі мядзяныя і срэбраныя пярсцёнкі. Падол шарсцяной чырвонай спадніцы Алена падняла і заткнула за пояс, тоўстыя ногі ў мужчынскіх ботах пад шэраю кашуляю паставіла цвёрда і, крыху адваліўшыся назад, выстаўляючы свой страшны жывот, мерна трэсла задам.
- Хлеба я не разжывуся ў цябе паўакрайчыка? - папытаўся Ягор, сплёўваючы сліну, што беспярэстанку набягала на яго белыя ад голаду і люлькі губы.
Алена прамаўчала. Анютка, яе дзяўчынка з балячкамі на губах і веерам падстрыжанымі на лбе цвёрдымі валасамі, усё лезла, навальваючыся на стол, пальчыкам праводзячы ў муцэ палоскі. Прамаўчаўшы на Ягорава папытанне, Алена раптам звонка пляснула дзяўчынцы ў лоб далоняю. Дзяўчынка адвалілася, бразнулася на лаву і загаласіла.
- Сказала, не коўзайся ў муцэ! - крыкнула Алена сваім грубым аднадворніцкім голасам.
- А от я яе ножыкам зараз зарэжу, - сказаў, уваходзячы ў хату, Салтык, малады работнік у кароткім кажушку і ў белым фартуху, які толькі што прыехаў з поля, дзе ён падкошваў край пабітага градам аўса.
І пачаў вешаць на сцяну, на драўляны крук, убіты паміж бярвення, цяжкі новы хамут з белымі гужамі і аброць, на бліскучых цуглях якой зелянела недаедзеная канём травяная пена.
Выгляд у Салтыка, які нядаўна адбыў салдатчыну, быў самаздаволены, твар, з невялічкімі бачкамі, загарэлы, прыемны, грудзі шырокія, салдацкая шапка ссунута на патыліцу. На грудзіне фартуха былі буйна вышыты чырвоныя літары. І Ягор, якому Салтык толькі кіўнуў, падумаў: «Мабыць, Аленка і вышывала. Дый дзяўчынка, канешне, яго. Нездарма ж пляскалі языкамі, што ён яе яшчэ да салдатчыны ўправіўся аблапашыць. Дурань млынар! Я б з яе шкуру спусціў ды на пяла расцягнуў!»
Ён, хрыпучы, насіў грудзьмі, паказваючы ў распорку абтрапанай манішкі рудую палоску загару на мярцвяна-бледным целе. Бледны быў і азызлы твар яго. Ён быў цяжка хворы, але чуць сябе хворым даўно ўвайшло ў прывычку, ён не звяртаў на гэта аніякай увагі. Ніяк не крыўдзіла яго і тое, што на яго, хворага, галоднага, нават і паглядзець уважліва ніхто не хоча. Не адчуваў ён і злосці да Алены, калі думаў: «Я б яе шкуру на пяла расцягнуў», - хоць расцягнуць мог бы. Але глухое раздражненне не толькі супроць гэтага багатага і сумнага двара, але і супроць усіх гур'еўцаў усё-такі сядзела ў ім, гняло і прымушала думаць нешта такое, што не паддавалася рабоце розуму, дакучліва круцілася ў галаве, як сцёртая гайка. Ён ужо даўно асвойтаўся з тым, што часта ішлі ў ім адразу два рады адчуванняў і думак: адзін - звычайны, просты, а другі - трывожны, хваравіты. Спакойна, нават самаздаволена думаючы пра тое, што трапіць на вочы, што выпадкова прыйдзе на розум, часта мучыўся ён у гэты ж самы час і дарэмным жаданнем абдумаць нешта другое. Ён зайздросціў часамі сабакам, птушкам, курам: яны нябось ніколі нічога не думаюць! Цяпер яму і хацелася і не хацелася сядзець у млынара. Але што ж рабіць, калі не сядзець, куды ісці? У лес, у хмызняк, у змрок, дзе ўсюды мірсціцца гэты шэры чорт?
Алена запаліла над сталом вісучую лямпу, якая загарэлася бледна-зялёным агнём: яшчэ светла было за вокнамі. Салтык не спяшаючыся дастаў з кішэні портак плісавы кісет, не спяшаючыся скруціў і зляпіў папяросу, ікнуў і, прапусціўшы ў шкло лямпы саломіну, запаліў, сеў на лаве.
- Падсявай, падсявай, - кінуў ён Алене, зацягваючыся. - Нешта піражка хочацца.
- А ражна не хочацца? - папыталася Алена, гаворачы з Салтыком тым асаблівым, як бы грубым тонам, якім гавораць пры народзе толькі з палюбоўнікамі.
- Іх, пірагі, таксама трэба ўмець з розумам пячы, - сказаў Салтык, далёка сплёўваючы. - Трэба табе каталог выпісаць. Калі я ў Ціфлісе служыў, дык нам гаспадыніна дачка заўсягды выпісвала каталог, па якім можна ўсё згатаваць. Вось і ты - пашлі ў Маскву пісьмо, пакладзі ў яго марку сем капеек і напішы: так, бо, і так, вышліце мне ўсіх магчымых каталогаў.
- І то праўда, - абазваўся стары. - Ты, вядома, усё знаеш, дзе якія людзі, дзе якія гарады...
Ягор пакасіўся і падумаў: «Якія гарады! Многа ён, дурань, ведае, акрамя свайго Ціфлісу! От я б яму нарасказваў...» Яму вельмі захацелася паспрачацца і каб у гэтых спрэчках ён выйшаў і разумнейшы, і талкавіцейшы, і бывалейшы за Салтыка. Але жаданне папрасіць хлеба і яшчэ нешта, чаго ён не мог вызначыць, звязвала яго, заўсёды смелага і балбатлівага, ставіла ў тупік - і перад кім жа! - перад мужыкамі, якіх ён нават і параўноўваць ніколі не хацеў з печнікамі, цеслярамі, малярамі! Ён толькі незалежна адкашляўся і, пасмоктваючы патухлую люльку, прыкідваючыся рассеяным, пачаў слухаць: што гэта яшчэ брэша Салтык?
- Як жа мне не знаць! - сказаў Салтык. - Ды я не тое што, я, як толькі восень, конча падамся зноў туды! Там цяпер самы калбень ідзе, - сказаў ён, мелькам зірнуўшы на Алену і ўсміхнуўшыся. - Ды дальбог: весялосць, гулянне - кожын божы дзень, з васьмі раніцы да дзвюх ночы. Асабліва ў курсавых, у Пяцігорску, у Кіславодску, у Вісінтуках...
- Значыць, нудзіцца не маюць права, - уставіў стары і дастаў з кішэні кажушка партабак.
- Ну, толькі там з грашыма добра, - далей гаварыў Салтык, не слухаючы старога. - Без грошай туды лепш і не паказвайся. Там толькі віно нічога не каштуе. Там кожны грузін вялізны вінаграднік мае. Вязуць на рынак у бочках - так і плешчацца.
- Маюць капітал здабываць яго, вось і плешчацца, - сказаў Ягор. - А ўжо ж і гэтую справу знаем не горш за цябе, - прамармытаў ён, адчуваючы, што яго зноў пачынае ламаць, трэсці, і неадчэпна думаючы пра кажушак, якім ён зусім дарэмна заткнуў акно ў вартоўні замест таго, каб надзець яго, здагадацца, што пад вечар пасля дажджу будзе холадна.
Але Салтык не абазваўся і на гэтую заўвагу.
- Там, брат, - гаварыў ён, невядома да каго звяртаючыся, - якія бульвары, сады! Сад князя Чалыкова на тры квадратныя вярсты цягнецца! Толькі з-за аднаго дрэнна: там, ноч прыйшла, без буркі ні кроку: холад. А ў гарах заўсягды снег, круглы год не пераводзіцца...
«Дурань! - падумаў Ягор. - Без буркі! А папытайся ў яго, якая такая бурка - ні ялды, кіслая шэрсць, не ведае...»
- Бурка, яна, брат, мядзведжая, ідзе ты мог яе паглядзець? - нечакана для самога сябе сказаў ён уголас.
І заплюшчыў вочы. «Нуда цяпер у маім бліндажы... І дарэмна, ядрона маць, не ўзяў я кажуха!» - падумаў ён, гледзячы на зялёны агонь лямпкі, на лілаватае паветра за вокнамі, у якіх сек зноў, пачаўшыся, дождж, і ўспамінаючы аднастайнае цвырканне куставых аўсянак, жаласлівае цоканне чаканак.
- Па гарах там усюды сцежкі пароблены, - гаварыў Салтык. - Чаркес які-небудзь разгоніцца... ляціць, гарцуе - як толькі галава цэлая! А зірнеш на горы здаля - як хмары находзяць. Да таго ж і з дзяўкамі не блага. Там да дзявок пайсці - па таксе, за заходзіны трыццаць капеек. Ты от стары чалавек, а яна цябе можа кожная распякчы.
- Не, цяпер не гаджуся, - адказаў стары, варушачы плячыма, пачухваючы іх аб кажух, што коўзаўся на лапатках. - А раней я, праўда, да дзявок ласы быў! Мог з імі добра абысціся.
Ягор усміхнуўся і хацеў быў расказаць, як адзін пячнік бабровым струмянём апаіў, атуманіў, спакусіў генералаву дачку, - расказаць і даць зразумець, што пячнік гэты быў не хто іншы, як ён сам. Але перабіла Алена.
- Годзі, брахун! - крыкнула яна тым прытворным тонам, якім здаровыя бабы, што маюць старога мужа, прыкрываюць сваю ахвоту да вострых размоў. - Годзі, сараматнік! Стары чалавек, а шчо брэша! Табе вунь на кладах прыпірышча даўно гатова! Дзвюх жонак пахаваў!
- А я што? - сказаў стары. - Я нічога.
- Народ там прыгожы, не прыніжаны, - далей гаварыў Салтык. - Ёсць там старыя па сто гадоў жывуць...
Ягор і на гэта хацеў запярэчыць: жывуць-то жывуць, а на якое ліха, скажыце, калі ласка? Але зноў яго перабілі.
- Ну, пра гэта ты пакінь! - сказаў стары. - Узяць хоць бы, прыкладам, мяне такога от: жыву я семдзесят гадоў, шашнаццаць чалавек свае крыві пахаваў, а пражыў бы да ста гадоў, ад мяне зноў бы ж пайшлі плады... Дзе ж тады жыць? І то народу развялося да гібла, а тады проста елі б адзін аднаго, як рыба ў моры. От прыходзіў да мяне стары з таго боку, - сто пяць кажа. А ўпусціў шапку - падняць не можа.
- Гэта панскі гэты? Дзіва што! - весела крыкнула Алена. - Па ваду сам яшчэ ходзіць! Трапяткі дзед!
- Не горшы за маю старую, - сказаў Ягор. - Любажыўная старая! А я яе карміць павінен, дбаць пра яе...
- А от кажуць жа разумныя людзі, - сказаў стары, - можна, кажуць, век пражыць, а як памрэш, не будзеш падлежаны ні гніць, ні тлець. Толькі, кажуць, не трэба разгарачонае стравы есці. Я калі ў паноў жыў, дык там паніч быў, на дохтара вучыўся. Быў ён мне дарагі прыяцель і, бывала, часта баяў, быдта кожны чалавек можа сваё цела захаладзіць, і, як памрэ, цела тлець не будзе, а будзе ў дух выпаветрывацца.
- Ну, гэта дарэмна брэшуць, - запярэчыў Салтык.
- Кнігі, значыць, даказваюць.
- Кнігі! - ухмыльнуўся Салтык. - Ці то ж можна з халоднаю крывёю жыць?
Ягор, пакрыўджаны абыякавасцю, якой была сустрэта яго заўвага пра матку, зноў умяшаўся і на гэты раз ужо зусім смела.
- А рыба? - папытаўся ён. - Можа ж яна з халоднаю крывёю жыць і пладніцца?
Салтык павярнуў да яго галаву.
- Але-е! - сказаў ён насмешліва.
І раптам рашуча загаварыў:
- Рыба! Ды ты паглядзі, як яна, рыба гэтая, нырца дае, вывіжоўвае ў вадзе! Ухітруешся хіба ты так? Ты от мелеш - яна з халоднаю крывёю, а вытрасі яе на бераг: выпаветрыцца яна ці не? Нікуды яна не можа выпаветрыцца!
Ягор раптам разгарачыўся.
- А я так скажу, - крыкнуў ён, - а я табе скажу, што нашаму брату, рабочаму чалавеку, нельга без гарачае стравы! Ты вунь мурло наеў, табе добра брахаць! А я без яды захварэць магу! Я, можа, калі б есці не хацеў...
- Ну, і выйшлі абодва дурні! - закрычаў і стары, падымаючыся. - Цярплівасці ў нас не хапае, вось і не можам захаладзіць! А вы зірнеце, як святыя вунь, угоднікі вунь, якія богу вунь дагаджалі, ды не елі, не пілі, як яны вунь рабілі? Як Ларывон вунь святы рабіў? Мог жа ён тры гады аднэю рэдзькаю жывіцца?
- Значыць, па-твойму выходзіць, і мая старая святая будзе? - крыкнуў Ягор, выхопліваючы люльку з рота. - Яна вунь таксама не есць, не п'е... У нас вунь нават і рэдзькі твае няма...
- Пастойце, - сказаў Салтык, - пачакайце грызціся!
І, павярнуўшыся да старога, нечакана стаў на Ягораў бок:
- Значыць, і мы з табою маглі б святымі парабіцца? Ахаладзілі б сваё цела, нажэрліся б рэдзькі, дый усяго б клопату?
- Ды будзе вам брахаць! - мацней за ўсіх закрычала Алена, кідаючы рэшата. - Балабоны!
- Дый праўда! - падхапіў стары. - Надта многа ведаеце! Бога не забывайце! Ён, брат, за такія рэчы не спускае нам, дурням!
Алена з нахмураным тварам падышла да палка і, косячыся на хустку, на якой сядзеў Ягор, тузанула яе і злосна крыкнула:
- Пусці-тка! Усеўся на тараноўку - і хоць бы што! Нябось і дадому пара, няма чаго да вячэры даседжваць!
- Гэта не твой клопат, - запярэчыў Ягор, - я і сам свой час ведаю. Вячэра твая мне без патрэбы, а пагаварыць ты мне не можаш забараніць. От пасяджу яшчэ трохі і пайду...
Дождж прайшоў, вечаровае неба ачысцілася, у сяле было ціха, хаты цёмныя: да Ільі не запальваюць агню летам, вячэраюць перад ганкам, на каменні, у лёгкім змярканні. Выйшаўшы ад млынара, Ягор спыніўся, нават папытаўся ў сябе: ці не вярнуцца ў Ланское? - і павярнуў у сяло, у тую вялікую вуліцу, што цягнецца паміж дварамі па ўзгорку над рэчкаю. У лёгкім сутонні наўкол камення каля парогаў сядзеў народ без шапак, хлёбаючы з драўляных місак хто цуру, хто малако. Але Ягор, праходзячы міма і косячыся, дрэнна распазнаваў, хто вячэрае: у вачах мітусілася, па целе прабягала ліхаманка, у мыслях было трывожнае бязладдзе. Вельмі хацелася яму абдумаць тое, пра што спрачаліся ў млынара: усе глупства гаварылі там, адзін ён мог бы сказаць што-небудзь талковае, калі б яму не перашкаджалі разабрацца ў думках. Вельмі хацелася вырашыць і яшчэ нешта - неадкладнае, нешта самае галоўнае... Але што? Галава яго моцна працавала. Ціфліс мяшаўся ў галаве з рыбаю, Салтык з Аніссяю, пытанне пра тое, ці можна нічога не есці і захаладзіць сваё цела, нельга было вырашыць таму, што не давала спакою злосць супроць Алены, яе шырокага зада і аднадворніцкага голасу. І Ягор скоранька ішоў па вуліцы, баючыся, што не застане каваля дома, што каваль ляжа спаць, што зноў не ўдасца ні пагаварыць у ахвоту, ні давесці, што ў млынара ўсе глупства гаварылі... Але каваль быў дома.
Каваль быў горкі п'яніца і таксама думаў, што разумнейшага за яго ва ўсім сяле нікога няма, што і п'е ён толькі па прычыне свайго розуму. Хіба яму трэба было кавалём быць! Ён усё жыццё не мог прымірыцца з сваёю доляю, люта ненавідзеў сяло і халодна-злы быў у цвярозым стане, раз'юшаны рабіўся, калі яму ўдавалася папіць дзён тры-чатыры ўзапар. Ён хадзіў тады з калёсным ключом у руцэ, усчынаў скандалы з кожным, хто сустракаўся, рагатаў пад акном у крамніка, які спяваў кожнае свята ў царкве, выклікаючы яго пазмагацца ў спевах. А не дык ішоў у вучылішча экзаменаваць хлапчукоў па законе божым і гразіўся настаўніцы на месцы забіць яе ключом за адзіную памылку. З пахмелля ён быў прыгнечаны. У такім стане і застаў яго Ягор.
Ён сядзеў каля кузні, на ўзгорку ля рэчкі, над плёсам, супроць вадзянога млына. Слаба пунсавеў захад за ім, там, дзе сыходзіўся з цёмнаю зямлёю празрыста-зеленаваты небасхіл. Яшчэ светла было над плёсам, што сталлю ляжаў на лузе. Але той бераг, дзе млын, быў ужо зусім цёмны: толькі па адлюстраванні ў плёсе можна было здагадацца, што там дрэвы. І, седзячы каля кузні, паставіўшы локці на калені, думаў каваль пра тое, да чаго дурныя былі нашы генералы ў часе вайны з японцамі. От, напрыклад, у такі вечар... ці доўга было японцам усутыч падысці да нашых войскаў? Нябось генералы нашы гэтыя, разумнікі гэтыя, глядзелі ў свае падзорныя трубы за рэчку, на бераг, у цемру, дзе нічога не відаць, калі трэба было глядзець зусім не туды, а ў рэчку, дзе адсвечваецца кожнае дрэва і ўсе прасветліны паміж дрэвамі... Думку гэту каваль зараз жа выказаў Ягору, як толькі той падышоў і сеў на ўзгорку поруч з ім. А Ягор, абрадаваўшыся, што ў каваля ёсць тытунь, што каваль з пахмелля і думае, значыць, зусім не пра генералаў, паглядаў у бакі, кашляў і чакаў, калі, нарэшце, дадумае каваль сваю думку. Як і ў Ягора, мярцвянае было цела ў каваля, кашулю ў якога ўсё загольваў ззаду вецер, кашулю паркалёвую, але вельмі старую, прапаленую, у дробных дзірачках. Быў і каваль калматы, але не так, як Ягор, а так, як бываюць калматыя майстравыя, рабочыя. Страшэнна чорныя і масляністыя былі яго валасы, яго барада, смуглявы і масляністы твар, хваравіта перакошаныя бровы і блішчастыя вочы. Дзьмуў ветрык, па зацямнелай рэчцы ішла рабізна; каваля трэсла. Але раптам ён устаў і, наступаючы ботам на бот, пачаў скоранька разувацца, раздзявацца.
- Ты што, з глузду з'ехаў? - крыкнуў Ягор, са страхам гледзячы на худое крэйдавае цела, што забялела ў святле захаду, калі каваль, ускудлаціўшы валасы, сарваў з сябе кашулю. - Ты што, з глузду з'ехаў? Ды ў цябе сэрца зойдзецца ў вадзе ў такую халадэчу!
- Дзіва што! - крыкнуў каваль хрыплым басам.
І раптам зарагатаў, скінуўшы порткі разам з ісподнікамі і разганяючыся, каб плюхнуцца ў ваду:
- Бла-га-сла-ві, ула-ды-ка-а!
Ён добра ведаў, што ледзяная вада імгненна дасць яму рашучасць. У вадзе, і папраўдзе, зайшлося ў яго сэрца, але ён не даў яму патачкі: ён пырхаў, даваў нырца, плаваў... Не пападаючы зуб на зуб, выскачыў ён на бераг, няёмка і скоранька надзеў порткі на мокрае цела, улез у кашулю і, улазячы, цвёрда сказаў Ягору, што дубянець не збіраецца, што яго душа даражэйшая за колы. Якія колы, гэта Ягору не трэба было тлумачыць: ён імгненна сцяміў, што ляжаць у каваля нечыя колы, прывезеныя ў направу, і што трэба як ні можна хутчэй захапіць перадкі і бегчы да млынара, які тайком гандлюе гарэлкаю, каб залажыць іх яму. І не прайшло і паўгадзіны, як ужо сядзеў Ягор з кавалём у кузні, каля маленькае бляшанае лямпкі, пастаўленай на горан, поруч з пляшкаю і гаршчочкам халоднае пшановае кашы, за ажыўленаю гаворкаю пра тое, ці можна, жывячыся адною рэдзькаю, папасці ў святыя, ці можна захаладзіць сваё цела, каб не тлела яно пасля смерці...
А на другую гадзіну ночы, пры месяцы, які заходзіў за бледна бліскучаю збажыною, Ягор, хістаючыся і размахваючы рукамі, хутка ўваходзіў у Ланское. Нібы пругкія хвалі неслі цяпер яго цела. Раса серабрылася па мокрых, пахучых, густых красках і травах. Мацней за ўсё пахла найлепшаю Ягораваю раслінаю - палыном. Доўгія цямнелі цені ад хмызняку, які блішчаў вяршалінамі пад скіраваным на поўдзень месяцам. І палосы святла і ценяў сярод іх стваралі нешта казачнае п'яным вачам, як у казцы, светлая была далёкая далячынь за хмызняком, за палямі, над якімі ўжо дрыжала ў серабрыстай празрыстасці вялікая ружова-залатая зорка. Шоргаючы па росных лапухах і напяваючы, смела падышоў Ягор да дзвярэй, рвануў за ручку - і спыніўся на парозе свае маленькае, ледзьве відное хаты. Мёртвае маўчанне стыла ва ўсім свеце ў гэты перадранішні час. Мёртвае маўчанне напаўняла і вартоўню. І ў гэтым маўчанні, у сонным рэдкім святле, нерухома чарнела нешта на лаве пад абразамі. І, прыгледзеўшыся, Ягор раптам закрычаў такім страшным сіплым голасам, што з лямантам выскачыў з лапухоў стары чорна-сівы сабака...
Гур'еў падарыў на пахаванне чырвоную паперку. Усё было спраўлена як мае быць - як бы і не Аніссі была такая пашана.
Паволі, з вялікімі прамежкамі, пачынаючыся звонка, жаласліва, але ўсё больш строга, падалі гукі са званіцы. Паданне гэтае раптоўна, нястройна абрывалася тэрцыяй баса і альта. І наставала доўгае маўчанне: чулася толькі, - з-за ракіт па дарозе ў Ланское, - працяглае, усё бліжэйшае і бліжэйшае царкоўнае пяянне: на дарозе сустрэлі поп і дзяк калёсы, у якіх везлі Аніссю з Ланскога. З двара сядзібы і па вуліцы над узгоркам беглі на выган бабы. З дзіцем на руках, спатыкаючыся, спяшалася Мар'я. Стаялі на парозе млынар без шапкі і млынарыха. Дзьмуў заходні вецер, а з-за рэчкі зноў находзіла, цьмяна сінела дажджавая хмара.
Трохі пукацістая дарога паміж ракітамі, пры ўездзе ў Гур'ева. І невялікі натоўп, на чале з кавалём у чорнай цяжкай паддзёўцы, які нёс на галаве доўгае века дамавіны і на хаду пахмура спяваў, здалёк здаваўся высокі, вырысоўваючыся на воблачным небе. Бялела тканіна, што накінута была на века, і развейвалася на ветры. Ішлі з нагі на нагу, але ўжо можна было распазнаць, што гэтыя цёмныя фігуры з паблытанымі ад ветру валасамі валакуць на ручніках доўгую скрыню, чорную з аранжавым абадком па краях. Паважна чуліся галасы папа і дзяка. Як заўсёды, марудзілі ў дарозе, спыняліся, махалі кадзілам і, палохаючы саміх сябе словамі, паўтаралі адно і тое самае - то злавесна, то з пакорлівасцю. Усё рабілася так, каб выходзіла ўрачыста і грозна. А тая, дзеля каго гэта рабілася, і цяпер была такая ж пакорлівая, простая, як і пры жыцці. Цёмная і сухая была яна; маленькая стала яе высахлая галоўка, укрытая новаю чорнаю хустачкаю. На грудзях яе жаўцеў драўляны абразок. Парча ўкрывала да паловы невялікую чорную скрыню, дзе яна знайшла спакой, - парча, знак царскасці. І парча гэтая была да таго старая, да таго брудная і дзіравая: божа, колькіх яна ўкрывала ўжо! Дзяк гур'еўскі, шэра-сівы чалавек, які трывожна думаў толькі пра пасеку сваю, усім сваім гнутым станам і кароткім, але шырокім тварам падобны на звера. Жоўтавалосы поп, слабасільны, слабавольны, заўсёды п'янаваты, шапялявіць. Рызы, епітрахілі іх да таго пазношваны, што срэбранае шыццё, падолы, калошы - усё ў поўнай адпаведнасці з гразкімі або пыльнымі дарогамі, з калёсамі і дробнаю, спарахнелаю саломаю ў вазах.
І на выгане, дзе пасвіўся панскі статак, поп не вытрываў урачыстасці: пачаў спяшацца, мармытаць, паглядаць на панскага быка: бык гэты бадучы, уходаў нядаўна пастушка. Паглядаў поп і на вартоўню каля царкоўнай агароджы: на ганку вартоўні стаяла кашолка, накрытая абрусам, а ў кашолцы ў той былі «папоўскія харчы»: сітныя пірагі, смажаная курыца, пляшка гарэлкі - тое, што належыць служкам за пахаванне, апроч грошай. І скоранька правёў поп зграмаджаны натоўп у царкоўныя вароты. Вецер развейваў тонкія русыя валасы, шыі тых, што неслі дамавіну, былі чырвоныя, нацёртыя ручнікамі, твары заклапочаныя. Больш жа за ўсіх стараўся здавацца заклапочаным Ягор, што ішоў з ручніком цераз плячо ў галавах дамавіны.
А ў царкве ўсе крыху спалохаліся. Прыціхлі - і чулася толькі шорганне, тупат: асцярожна апускалі дамавіну на дол. Вызваляючы з-пад расы мяккія, дрыготкія, маленькія рукі, раздаў поп кароткія, тонкія свечкі, раздрабняючы ярка і залаціста гаручы пук іх. І, раздаўшы, моцна і прывычна пачаў служэнне. І замільгалі складзеныя для малення пальцы, галовы, што ўзмахваліся і кланяліся. Моцна маліліся старыя жанчыны, падымаючы вочы да іканастаса. Блішчалі рассеяныя па натоўпе агеньчыкі, размахвалася, дыміла кадзіла. Кадзілі, абыходзячы вялікімі крокамі труну, кланяліся Аніссі, скоранька гаварылі на ўрачыстай мове, даўно забытай яе жабрацкай радзімай, нястройна і прытворна-пакорліва пелі, выказваючы замілаванне, што роўная яна цяпер царам і ўладарам, выказваючы надзею, што супакоіцца яна цяпер разам з духамі праведных. Але ўжо не чула Анісся гэтых суцяшэнняў. Ні крывінкі не было ў яе блакітнаватым твары. Заплюшчылася ліловае павека яе правага вока, запякліся, зліпліся і падсохлі тонкія губы. І ледзяны лоб яе ўжо быў увенчаны вянцом найвышэйшае славы - залачонаю паперкаю. І ў шыза-васковай, празрыстай руцэ яе, у пакурчаных пальцах, пад пазногцямі якіх кропкамі цямнела мёртвая кроў, панавала ўжо Сцішанасць...
Ягор, гледзячы ў труну, хрысціўся размашыста і часта. Ён іграў тую ролю, якую належала яму каля дамавіны мацеры. Ён моргаў, як бы гатовы заплакаць, кланяўся нізка, нахіляючы свечку, што капала, моцна заціснутая ў яго куксе. Але далёка былі думкі яго, і, як заўсёды, у два рады ішлі яны. Няясна думаў ён пра тое, што вось жыццё яго пераламалася - пачалося нейкае не такое, цяпер ужо зусім вольнае. Думаў і пра тое, як будзе ён абедаць на магіле - не спяшаючыся і з толкам...
Так і зрабіў ён, засыпаўшы матку зямлёю, еў і піў, пакуль мог. А пад вечар, тут жа, каля магілы, скакаў усім на пацеху, - нягегла выкручваў лапці, кідаў шапку на зямлю і хіхікаў, строіў дурня; напіўся так адчайна, што ледзь не сканаў. Піў ён і на другі дзень, і на трэці... Пасля зноў настала ў жыцці яго будзёншчына.
Гэтая будзёншчына была ўжо не тое, што раней. Пастарэў ён і паддаўся - за адзін месяц. І многа памагло таму адчуванне нейкай дзіўнай волі і адзіноты, што ўвайшло ў яго пасля смерці мацеры. Пакуль жывая была яна, маладзейшы здаваўся ён сам сабе, нечым яшчэ звязаны быў, некага меў за спінаю. Памерла маці - ён з Аніссінага сына стаў проста Ягорам. І зямля - уся зямля - нібы апусцела. І без слоў сказаў яму нехта: ну, дык як жа, га?
Ён не думаў пра гэтае пытанне - толькі адчуваў яго. І нічога асаблівага не заўважылі на твары яго тыя хлапчукі з Пажэні, з якімі начаваў ён на начлезе пад чацверты дзень жніўня, вёрстаў за тры ад Пажэні, каля адхону чыгункі. Ён толькі раптоўна прачнуўся на золаку і раптам сеў, пабляднеўшы.
- Што ты, дзядзька Ягор? - спалохана крыкнуў хлапчук, што ляжаў з ім поруч.
Ягор, бледны, слаба ўсміхнуўся.
- Так... нешта здалося, - прамармытаў ён. І зноў прылёг.
Было яшчэ рана. Ішоў туманны, перадвосеньскі дождж над апусцелымі палямі. Ягор ляжаў, прыкрыўшыся кажушкам, паліў і, кашляючы, паволі расказваў паразбуджваным хлапчукам, як ён, не баючыся ніякіх судоў, кінуў сваё месца, пайшоў з Ланскога. Расказваючы, ён да кожнага слова дадаваў мацернае слова. А расказаўшы, пачаў прыслухоўвацца да шуму таварнага, што прыбліжаўся, цягніка. Шум рос і набліжаўся ўсё больш грозна і паспешліва. Ягор спакойна слухаў. І раптам сарваўся з месца, ускочыў наверх, па адхоне, ускінуўшы пашарпаны кажушак на галаву, і плячом ткнуўся пад грамаду цягніка. Паравоз штурхнуў яго лёгенька ў шчаку. І Ягор крутнуўся, галавою паляцеў на насып, а нагамі на рэйкі. І, калі скаланаючы зямлю, аглушаючы, пранёсся цягнік, убачылі хлапчукі, што тузаецца, курчыцца поруч з рэйкамі нешта страшэннае. У пяску курчылася тое, што было за імгненне перад тым Ягорам, курчылася, паліваючы пясок крывёю, падкідаючы ўгору дзве тоўстыя куксы - дзве нагі, што наводзілі жах сваёю кароткасцю. Дзве другія нагі, ублытаныя акрываўленымі анучамі, у лапцях, ляжалі на шпалах. А па пустым, восеньскім полі, у тумане дробнага дажджу, ужо трывожна крычаў на вецер, да наступнае будкі медзяны ражок вартавога...
Вось гэтак па-рознаму скончылі свае дні гаспадар і гаспадыня «вясёлага» двара ў Пажэні.
Капры, 12.1911