epub
 
падключыць
слоўнікі

Іван Чыгрынаў

Апавяданне без канца

На золку, калі яшчэ спявалі пеўні, я пакінуў Брады, каб да сонца выйсці праз дальні расцяроб да Пычава берага.

Дарога ішла паўз лясное возера. Летам па ёй амаль ніхто не ездзіў, таму каляіны пазарасталі высокай травой. Трава даставала да каленяў.

Можа ўжо гадзіну мае грудзі дыхалі халадком яснага рання.

У густым ельніку, што стаяў паабапал дарогі, спрасонку валтузіліся сытыя дразды. Па-над возерам, у млявай шэрані, чубіліся галубы.

- Галубка, кума, ты будзеш мая...

Лес неўзаметку праганяў дрымоту.

Я моўчкі збіваў парусінавымі туфлямі халодную расу і ўсё спяшаўся.

Хутка павінен быў пачацца луг.

Але на Пычаў бераг трапіў не я першы. Чалавек, які паспеў туды раней, сядзеў нерухома каля самай вады, звесіўшы ногі, і зацята глядзеў перад сабой, быццам сіліўся разгледзець нешта на дне ракі. Побач ляжалі рыбацкія прылады - бляшанка з чарвямі і арэшкавае вудзільна. Леседзь хоць і была раскручана, але ён пакуль ні разу не закінуў вуды, бо бляшанка з чарвямі стаяла зачыненая. Рака дымілася цёплым туманам.

Учора гэтага чалавека бачыў я разам са старшынёй райвыканкома і дырэктарам саўгаса ў садзе. Шырока стаўляючы ногі, ён пахаджваў паміж дрэў, падпёртых калкамі, каб не ламалася ад яблыкаў сучча, і голасна смяяўся. Ва ўсёй яго постаці адчуваліся здароўе і тая абыякавая ўпэўненасць, з якой прывыклі ступаць па зямлі толькі нямногія людзі. Нават старшыня райвыканкома, які гаварыў яму пра нейкія справы, ідучы побач, здавалася, губляўся пад яго насмешлівым, трохі спагадлівым позіркам.

Ён быў чалавекам высокага росту, з шырокімі, крыху прыўзнятымі плячамі, з высокім ілбом і доўгімі, закінутымі назад валасамі, якія ўжо добра пасівелі.

Якраз і я апынуўся ля будкі вартаўніка. Стары Панаська сказаў:

- Бач, як перад гэтым Чыкілёнкам гнуцца... і наш і той раённы.

Стары дыміў люлькай і соннымі вачмі глядзеў у той бок, дзе за коўратамі сабраўся каля легкавушак натоўп.

- Ну і пралаза гэты Чыкілёнак, - дадаў стары.

Потым спытаў:

- А ты яшчэ не схадзіў да яго на паклон?

І, не чакаючы адказу, пахваліў:

- Ты гэта правільна, хлопец, робіш. Табе няма чаго знацца з ім.

Панаську быццам цягнуў хто за язык.

- Бацька яго, Іван Чыкіла, быў чалавек, - гаварыў Панаська. - Ігнаська таму і аддаў сваю Вольгу. Думаў, сын па бацьку. Яблыка ж, гавораць, падае недалёка ад яблыні. Але як часта людзі памыляюцца!.. Гэта аж вон куды закацілася. Нават дастаць цяжка.

Панаська гудзеў сваім нутраным - глухаватым, але яшчэ моцным голасам:

- І добра, што хоць Вольга не бачыць. Адпеклавала дзеўка сваё. Ды ён, мусіць, і не надумаўся б сюды, каб яна жыла. Не, што ні кажы, а Чыкілёнак гэты пралаза, брат. Во бачыш, як сустракаюць яго. Дамогся свайго. А нашы вочы вылупілі ды шапкі ледзь не ломяць. Сказана, дурні. Бо ў галаве замест мазгоў - падалікі. Ну і што, калі начальнік? Ды такога начальніка, як Чыкілёнак, калі па-людску рабіць, дык і блізка не трэба пускаць.

То было ўчора. А сёння Чыкілёнак выглядаў адзінока. Што прывяло яго на Пычаў бераг? Няўжо сапраўды тыя шчупакі, якія мне каторы дзень не давалі спакою?

Здалёку ён не чуў маіх крокаў. Не паварушыўся і тады, калі я затупаў блізка.

Але я не шукаў з ім сустрэчы.

Зоркі тым часам тухлі на небе. Паказалася сонца. Спачатку яно высунулася адным сваім краем і стала падобнае на чырвоны шар, у які нехта неўзаметку дзьмуў збоку, і таму ён усё павялічваўся, узнімаючыся ўгору. Нарэшце гэты распалены шар адарваўся ад зямлі і закалыхаўся над ёю - вялікі, блізкі і разам з тым недасягальны. Сонца здавалася нейкім няпраўдашнім. Быццам яго намаляваў хто чырвонай фарбай ды павесіў там, дзе яно заўсёды ўзыходзіць, каб падманваць даверлівых.

- Гэта ты, Іваноў? - спытаў Чыкілёнак і не павярнуў галавы, напэўна, падумаў, што прыйшоў яго шафёр.

Я прамаўчаў.

Тады ён раззлаваўся:

- Ты што, не чуеш, Іваноў?

- Гэта не Іваноў, - адказаў я, каб неяк азвацца.

«Ну і пралаза гэты Чыкілёнак», - успомніў я словы старога Панаські.

Штосьці прыгожае і непрыгожае было адначасова ў яго твары. У шэрых і крыху раскосых вачах, асабліва калі ўсміхаўся, загараліся хітраватыя іскры. Але яны загараліся толькі на адзін кароткі міг.

Дзіўнымі якасцямі валодаў Чыкілёнак. Ён яшчэ не разгледзеў мяне як мае быць, толькі акінуў паспешліва позіркам. Ён яшчэ не сказаў нічога такога, каб запомнілася. І не зрабіў нічога, адно што ўзяўся за вудзільна. Але на Пычавым беразе захадзіла ўсё хадуном, зрабілася раптам шумна, быццам неспадзявана хто запоўніў, як пляшку, усю пустэчу, якая да гэтага была тут.

- А, рыбак, - гаварыў ён паблажліва, і я ўжо бачыў яго такім, якім быў ён учора ў садзе; быццам толькі што не сядзэў на Пычавым беразе адзінокі і заклапочаны чалавек, якога варта было пашкадаваць.

- Ты, мусіць, не адсюль? - І сам адказваў: - Канечне, не адсюль. А то ж я адразу цябе пазнаў бы, нягледзячы на тое, што ўжо дваццаць гадоў не быў тут. Я, брат, на пароду памятлівы. Дык я, малады чалавек, маю сказаць табе, што на гэтым Пычавым беразе...

Гаварыў ён спакойна, важна, уладна. І ўвесь час стараўся быць дружалюбна абыякавым.

Гаворкай сваёй ён нібы закалыхваў.

Ён меў нешта сказаць мне пра Пычаў бераг. Але ж я таксама меў што сказаць яму. Напрыклад, пра тое, як памірала яго жонка.

...Тым летам над тутэйшымі пясчанымі пагоркамі стаяла засуха. Яравыя гарэлі на корані, а жыта, пасмяглае, нізкарослае, было пустое.

Дажджы ішлі стараной.

Але прывіды голаду не палохалі людзей.

- Нябось, зямля вялікая, дзе-небудзь зародзіць, - гаварыў хто-небудзь, і ўсёй вёсцы перадаваліся яго спакой і развага.

- Хлеба прывязуць у краму...

Але пасля гарачыні, калі на зямлю прыходзіў вечар, нехта ўсё ж валачыў за вёскаю плуг, пракладваючы паўз гумны збавіцельную баразну; нехта насіў да возера чужы частакол...

Пясок на дарогах перагараў на мяккі прысак. Босаму на ім нельга было ступіць аднаго кроку - пякло. І калі з вёскі выязджала якая машына ці нават падвода, дык за многа вёрст было відаць кожнаму, бо адразу над усім, што рухалася па дарозе, павісала воблака пылу, якое паступова станавілася падобнае на клубы жоўта-белага дыму, што ўзнімаецца звычайна над стогам падпаленай саломы. Як у бяздонні, прападаў гук. Крычы не крычы, а цябе ўсё роўна ніхто не пачуе.

У такі вось дзень мне якраз і выпала ісці на Самацэвічы. Я выбраў дарогу самую кароткую. Гэта была палявая дарога, вузкая, ледзь не сцежка.

Ужо відаць было, як узвышаліся пасярод старых ліп купалы царквы - самай высокай будыніны ў наваколлі. Ужо не так многа заставалася прайсці. І я траціў, здаецца, апошнія свае сілы, каб па гэткай духаце хутчэй датупаць да мястэчка.

Наперадзе ішла нейкая жанчына, і мне ўвесь час хацелася дагнаць яе. Можа гэта была адзіная жывая істота, якую нешта змусіла ў неміласэрную гарачыню выйсці з дому. Але неўзабаве і яна схавалася ў жыце. Мне падумалася, што яна некуды збочыла, бо не ўсе ж людзі ходзяць у адну дарогу. Затое зусім не парадаваўся я, калі заўважыў жанчыну зноў. Яна ляжала на ўзмежку, галавою ў жыта, нібы шукала там паратунку ад спёкі. Ляжала на спіне, і рукі яе былі шырока раскінуты. Твар, увесь пасінелы, ён ледзь не свяціўся наскрозь, слаба крывіўся ад болю.

Я кінуўся да жанчыны і асцярожна прыўзняў яе за плечы.

- Дыхаць... дыхаць няма чым, - ледзь чутна сказала яна.

Збялелыя вусны яе дрыжалі.

«Памірае», - падумаў я і разгубіўся. Ад гэтага кроў хлынула ў галаву, сціснула скроні. Але я перамог нечаканую слабасць, якая можа больш ад гарачыні была, чым ад разгубленасці, узяў на рукі хворую і панёс яе па дарозе, туды, дзе віднеліся купалы царквы.

Жанчына, здавалася, не дыхала. Твар яе пакрывалі кропелькі поту.

Я ўпарта нёс сваю нялёгкую ношу і з кожным крокам усё больш хваляваўся. Нарэшце мне пачало здавацца, што я не паспею дайсці да пасёлка і жанчына памрэ на маіх руках. Тады я паклаў яе ў жыта і пабег шукаць дапамогі, бо сам нічога не мог зрабіць - жанчына, наколькі я разумеў гэта, хварэла на сэрца, і яе ў дарозе, далёка ад дому, хапіў прыступ.

Я бег, і пот заліваў мне вочы. Дыхалася цяжка. У роце прагоркла.

- Каб не памерла, каб не памерла, каб не памерла, - нібы падлічваў я крокі, і гэта мяне падганяла...

 

Праз два дні я прыйшоў у бальніцу праведаць яе. Сястра, якая ездзіла тады з доктарам на машыне хуткай дапамогі па хворую, замест адказу паказала мне ў канец калідора. Там, насупраць акна, нехта стаяў у белым халаце. Бальнічны калідор быў доўгі, таму адразу цяжка было разгледзець чалавека. Але праз колькі крокаў я ўжо ведаў, што там стаяла жанчына. Толькі не тая, якую мне давялося ратаваць.

- Мама памерла, - яна ступіла насустрач і заплакала.

Ад яе слоў раптам заныла маё нутро. Заныла, засадніла. Але я ўсё ж пайшоў за дзяўчынай па калідоры, каб даслухаць, што яна гаварыла скрозь слёзы.

- Перад смерцю мама хацела бачыць вас. Гэта ж вы падабралі яе на дарозе ў той дзень. А вы ўсё не ішлі. І яна не дачакалася. Памерла. Дык я потым падумала, што вы яшчэ прыйдзеце. Мне сказаў доктар...

Я мог бы расказаць Чыкілёнку не толькі пра гэта. Але ён астатняе ведаў.

...У сорак першым Чыкілёнак пакінуў Брады, калі апошнія нашы часці перайшлі ля Вусаўкі мост. Дома заставалася цяжарная жонка.

Тады стаяла лета, а ўвосень жонка павінна была радзіць. І ён не павёз яе ў бежанцы - не параілі людзі. Але як толькі прыйшлі немцы, тыя ж самыя людзі разнеслі чутку:

- Бачылі Чыкілёнка ў Шурышчы!..

Суседзі пасля гэтага пачалі заходзіць у хату, робячы выгляд, што дарэмна Вольга хавае ад іх сваю тайну.

- Ты, дзеўка, пабойся бога, не будзь такой скрытнай, - гаварыла кожную раніцу якая-небудзь Хвядосіха, калі Вольга ішла з вёдрамі да студні. - Ад людзей жа не век хавацца. Бачылі твайго ўчора!..

Вольга доўга не верыла людзям. Але з цягам часу і яна перастала спаць начамі. Чакала, што муж, калі ён сапраўды недзе паблізу, пастукае аднойчы ў шыбіну.

Нарэшце яе паклікалі ў камендатуру.

- Мы ведаем, што ваш муж хаваецца ў лесе, - ветліва ўсміхаючыся, сказаў камендант. - Ён збіраецца шкодзіць нам. Таму мы і паклікалі вас. Вы чакаеце дзіця. Дык перадайце свайму мужу, каб ён праз чатыры дні з'явіўся да нас. Вы павінны ўлічваць абставіны. Пераканайце яго.

Камендант пазваніў некуды і вылез з-за стала. Ён заставаўся ветлівы да канца:

- Назад вас павязуць на маёй машыне. Мы, немцы, любім гасціннасць. Але ведайце, праз чатыры дні я сам прыеду да вас. Канечне, таксама ў госці, бо я спадзяюся, што ніякіх непаразуменняў паміж намі не будзе.

Камендант стрымаў слова.

- Вы нас падвялі, шаноўная, - гукнуў ён яшчэ ад парога, і ў голасе яго не было ранейшай ветлівасці. - Дзе ваш муж? - ужо наступаў ён.

- Я не сустракала яго. Ён ніколі не прыходзіў дамоў. Мусіць, гэта людзі нагаварылі, што ён недзе тут.

Вольгу павялі да возера і паставілі там, крокаў за дзесяць ад берагу, у халодную ваду, як сказаў камендант, прымаць ванны.

На дварэ якраз была восень.

Пасля па Вольгу яшчэ прыходзілі з камендатуры. Але ў яе нарадзілася дачка. Раней часу.

Пасля пачалася хвароба. Камендантавы ванны так не мінуліся. Вольга застудзіла ногі, і ёй давялося вучыцца хадзіць нанава. Цяпер ужо разам з дачкой.

Тым часам вайна канчалася. Як і ўсе людзі, Вольга чакала свайго гаспадара, бо ўжо каторы год атрымлівала ад яго ў ваенкамаце па атэстату грошы. Зрэдку прыходзілі пісьмы. Муж пісаў, між іншым, што ніколі за вайну яму не выпала хадзіць паблізу Брадоў, і таму яго ніхто не мог бачыць у Шурышчы.

Але навошта было варушыць старое? Добра, што ўсё абышлося.

Так думала Вольга.

І вось аднойчы, здаецца, праз тры месяцы пасля вайны, калі жывыя вярталіся пад свае стрэхі, Вольга атрымала пісьмо. Яно было напісана чужой рукой.

Значыць, не ўсё яшчэ абышлося!..

Вольга чытала пісьмо і не давала сабе веры. Літары, выведзеныя жаночай рукой, скакалі перад вачмі, расплываліся. Пісьмо было кароткае. «Я не збіралася пісаць, - чытала Вольга. - Спадзявалася, што ён сам напіша. Ды ён усё адмаўляецца. Але ўжо не час маўчаць. У мяне ад яго будзе дзіця. Маё дзіця таксама мае права на бацьку. Таму я не пушчу яго ў Брады...»

Дачытаць да канца неставала сіл.

На другі дзень Вольга спехам сабралася ў дарогу...

Дом, у якім жыў цяпер яе муж, паказалі людзі. Але калі яна памкнулася было ўзысці па лесвіцы на другі паверх, яе затрымаў міліцыянер.

- Грамадзяначка, - сказаў ён, як мог, стрымана, - сюды вам не паложана. Я вось тут запішу вас, а вы пачакайце, можа хто выйдзе, тады я паклічу.

Вольга падалася назад і больш не спрабавала падыходзіць да дзвярэй кватэры. Яна толькі падумала, што вельмі ўжо неспадзявана перамяніліся часы і што яе жыццё цяпер, відаць, перакулілася назаўсёды. Асабліва бянтэжыў Вольгу гэты міліцыянер. Яго паставілі тут, здавалася ёй, дзеля таго, каб адгарадзіць іх, каб узвесці паміж імі яшчэ большую сцяну. Але яна хацела дачакацца свайго мужа. Яна павінна была расказаць яму, што перажыла праз яго за вайну... І таму засталася стаяць ля пад'езда.

Успомнілі пра яе пад самы вечар.

- А я і не здагадвалася, што ў вас хопіць смеласці так хутка прыехаць, - падышла да яе спакойная, яшчэ зусім маладая жанчына. Яна была вельмі прыгожая, гэта жанчына. Можа таму яна так спакойна і трымалася перад Вольгай. І хто ведае, можа яна адчула гэту сваю перавагу яшчэ задоўга да таго, як сустрэла Вольгу.

- Толькі я не ведаю, - пачала яна, - чаго вы сваёй паездкай дамагаецеся? Ён не хоча з вамі жыць. Дык што вам патрэбна? Вы нарэшце павінны зразумець, што ўжо не пара яму. У яго цяперашнім становішчы такая жонка будзе адно замінаць...

О, гэтая жанчына была занадта шчырая ў сваіх довадах. Яна нават не заўважала, як балюча даймала гэтым сваю маўклівую ахвяру.

- Я размаўляю з вамі як жанчына з жанчынай, - гаварыла далей яна. - Вы не крыўдуйце. Бо я магла нават не падысці да вас. Вы ўпершыню апынуліся ў вялікім горадзе. Мужа няма дома, і наогул яго доўга яшчэ не будзе, дык я павінна паклапаціцца сама. І потым ён сказаў... Але ж лепш хадземце, я завяду вас да аднаго чалавека.

Вольга адчувала сябе дрэнна яшчэ з раніцы, калі прыехала на вакзал. Затым доўга стаяла ля пад'езда. А зараз гэта жанчына сваёй непадробнай шчырасцю адбірала ў яе апошнюю надзею. Неставала волі на супраціўленне. І яна пайшла следам, спярша па вуліцы, гарачай і дымнай, потым па нейкіх бясконцых калідорах, засланых прыгожымі дыванамі.

Цяпер Вольгу непакоіла ўжо іншае - каб не трапіць неспадзявана на вочы свайму мужу, бо не хацелася, каб ён пабачыў яе поплеч з гэтай модна апранутай, выпешчанай жанчынай. У душы яна ўжо нават рада была, што яго не аказалася дома.

У кабінеце, куды яе прапусцілі адразу, - не абышлося без намаганняў спадарожніцы, - сядзеў, напэўна, той самы чалавек да якога яны ішлі.

- Дык чым я магу быць карысны вам? - пасадзіўшы Вольгу ў крэсла насупраць сябе, спытаў ён вялым голасам.

- Я прыехала да мужа, - і Вольга назвала прозвішча.

- Ну і што?

Чалавек, відаць, не зусім разумеў, чаго дамагалася ад яго гэта вясковая жанчына. Тады Вольга падала яму пісьмо, якое, уласна, і змусіла яе сабрацца ў дарогу. Ён чытаў тое пісьмо, а Вольга ўпотай выцірала слёзы.

- Так, - прамовіў нарэшце чалавек і зацікаўлена агледзеў Вольгу. - Я штосьці прыпамінаю. Але пачакайце. - Ён адчыніў шуфляду стала і дастаў адтуль сінюю папку. Доўга гартаў старонкі, чытаў паперкі, якія былі ўшыты ў папку, потым усклікнуў:

- Ага, вось яно!..

Ад гэтага воклічу Вользе зрабілася млосна. Сэрца раптам пачула штосьці нядобрае.

- Тут ёсць выпіска з метрыкі... Марына нарадзілася дваццаць шостага жніўня тысяча дзевяцьсот сорак другога года. Так?

- Так, - адказала Вольга, не разумеючы, куды хіліцца гаворка.

- Добра. Тады прачытаем, што піша ваш муж: «Мая жонка нарадзіла дзіця ад немца. Бо я пакінуў Брады ў ліпені сорак першага года, а Марына, гэта значыць мая так званая дачка, нарадзілася... што і пацвярджае метрыка... Таму я і не магу жыць разам».

У Вольгі пахаладзела на сэрцы.

- Гэта няпраўда, - захвалявалася яна. - Тут звычайная памылка. Так запісалі ў сельсавеце. Людзі могуць сказаць. Дачка нарадзілася якраз у сорак першым. І не ад якога немца. Гэта яго дзіця. Уся вёска ведае. Я толькі не дагледзела, як яны там запісвалі. Бо ці думаў тады хто!..

- Дапусцім, што вам можна паверыць, - спыніў яе той жа вялы голас. - Але ж і мужу вашаму я мушу паверыць. Тым больш, што дакументы пацвярджаюць. Вы толькі правільна зразумейце мяне...

Ён гаварыў і далей, але Вольга больш не слухала: сёння чамусьці ўвесь час угаворвалі Вольгу, каб яна нешта зразумела, і ніхто не разумеў яе...

 

Ужо каторы год Марына высаджвала на матчынай магіле барвіны.

Гэта магіла і мяне парадніла з Брадамі. Я палюбіў і ціхую раку, і лазнякі над ёю, і пясчаныя пагоркі, на якіх аж да самай восені хвалюецца пад ветрам жыта.

Мне палюбілася скупая прырода таго ўсходняга кутка Беларусі, дзе прамінула дзяцінства чалавека, які мне на ўсё жыццё стаў дарагі.

Я ніколі не спадзяваўся сустрэць тут Марынінага бацьку.

Зараз ён меў нешта сказаць мне пра Пычаў бераг. Але я пабрыў далей.

Над ракою па-ранейшаму дыміўся цёплы туман.

 

1962 г.


1962

Тэкст падаецца паводле выдання: невядомае
Крыніца: невядомая