Невялікая аповесць Васіля Быкава «Трэцяя ракета» стала падзеяй у савецкай літаратуры. Усесаюзны чытач прыняў яе, як кажуць, безагаворачна, і гэта вельмі прыемна. Я люблю творчасць Васіля Быкава, чытаў усё, ім напісанае, і ў гэтых кароткіх нататках мне хочацца падзяліцца некаторымі думкамі аб «сакрэтах» поспеху таварыша па пяру. Калі гаварыць шчыра, то з усяго напісанага мне асабіста найбольш падабаецца аповесць Быкава «Жураўліны крык». Здаецца, няма ў нас лепшай аповесці пра суровы і трагічны сорак першы год, самы цяжкі з ваенных гадоў, калі найбольш востра стаяла пытанне не толькі аб мільёнах чалавечых жыццяў, але і аб лёсе Радзімы, яе гісторыі і будучыні. Зрэшты, Быкаў вельмі ашчадны да таго жыццёвага матэрыялу, які дасканала ведае, і «Трэцюю ракету» можна лічыць своеасаблівым працягам «Жураўлінага крыку». І там і тут па-рознаму паміраюць людзі. Адны з унутраным перакананнем, што іначай нельга, бо абараняюць яны самае дарагое і святое, другія, тыя, каго да вайны мы па-сапраўднаму не ведалі, у гадзіну суровага выпрабавання дбаюць пра свой «шкурны» інтарэс. У «Жураўліным крыку» большы, суровейшы трагедыйны напал, бо гаворка, паўтараю, ідзе пра лёс бацькаўшчыны. Тыя, што гэтак мужна і самаахвярна гінуць за родную зямлю, яшчэ не бачаць нават пробліску перамогі над ворагам. У сорак першым годзе наўрад ці мог салдат гэтак няўрымсліва думаць пра дзяўчыну, як думаюць героі «Трэцяй ракеты».
Васіль Быкаў, сам у мінулым салдат, франтавік, вельмі тонка і дакладна адчувае тыя грані, якія праз душу ўдзельніка вайны эмацыянальна характарызуюць розныя этапы і перыяды ваеннага часу. Героі «Трэцяй ракеты», пяцёра салдат на чале са старшым сяржантам, у значнай ступені знаёмыя нам людзі. Пісьменнік як бы перанёс іх у новую аповесць з папярэдніх твораў. Іх чалавечыя, псіхалагічныя характарыстыкі ўзмацніліся, паглыбіліся, але прынцыпова новага тут няма. І ўсё ж «Трэцяя ракета» пакідае ўражанне твора, які не падобен на ўсё папярэдняе, напісанае празаікам. Паспрабуем разабрацца, у чым тут справа.
Пісаць пра вайну азначае, на маю думку, маляваць не толькі чалавечыя характары, якія вельмі выразна праяўляюцца ў абставінах смяртэльнага бою, але — і гэта, мабыць, галоўнае — ствараць непаўторны вобраз часу. Вайна, а тым болей Айчынная вайна,— падзея, у якую быў уключаны ўвесь народ: яна падпарадкавала сабе ўсе адчуванні савецкіх людзей, усе іх думы і мары. Успомнім, што нават песні былі розныя ў розныя часы вайны.
Васіль Быкаў у «Трэцяй ракеце» малюе сорак чацвёрты год, кровапралітныя баі ў Румыніі. На гарызонце ярка заззяла сонца перамогі. Героі «Трэцяй ракеты» ведаюць, што хоць яшчэ многа крыві і пакут наперадзе, але іх краіна выстаяла ў жорсткай схватцы, яна жыве і будзе жыць. Таму кроўнай для іх справай становіцца пытанне аб уладкаванні таго жаданага, мірнага жыцця, якое наступіць пасля вайны. Пра гэтае мірнае жыццё кожны па-свойму, са сваёй адметнай меркай будучага шчасця думаюць усе шасцёра з гарматнага разліку «саракапяткі». Для камандзіра разліку, старшага сяржанта Жаўтых, кубанскага хлебароба, вайна — цяжкая, няўдзячная, але неабходная работа: «Толькі тае і радасці, як падумаеш, што гэтая вайна — ужо апошняя. Даваюем, і баста. Ужо другой такой не будзе. Не павінна быць. Сам я гатовы на ўсё. Але каб апошні раз. Каб дзецям не давялося».
Японская вайна забрала дзеда Жаўтых, імперыялістычная — бацьку, пад Халхін-Голам пакалечыла брата.
«Я б усе медалі аддаў,— гаворыць сяржант,— толькі б дзяцей зберагчы. Вунь — не скончыцца вайна да Новага года — старшы мой, Дзімітры, пойдзе. Дапрызыўнік. Васемнаццаць год хлопцу. Возьмуць, трапіць у пяхоту, і што думаеш? Маладое, дурное — у першым-другім баі і пакладзе галаву. Не жыўшы, не ведаўшы...»
З семярых найбольш ярка выпісаных герояў аповесці загінула шэсць, і амаль усе, што загінулі, былі людзьмі маладога веку, ішлі насустрач свайму жыццю. Памерці ў канцы вайны, маючы планы на тыя шчаслівыя, бязвоблачныя дні, што мусяць наступіць услед за атакамі і артылерыйскімі падрыхтоўкамі, мабыць, яшчэ цяжэй і пакутлівей, чым скласці галаву ў пачатку вайны. Пісьменнік гэта адчуў, здолеў данесці боль свайго сэрца і свой грамадзянскі смутак да чытача.
Бадай, найбольшай удачай і мастацкім адкрыццём Васіля Быкава ў «Трэцяй ракеце» з’яўляецца вобраз Люсі, сціплага санінструктара, чалавека вялікага сэрца. Колькі такіх санінструктараў праз гады, плячо ў плячо з мужчынамі, цягнулі цяжкі воз вайны. Апошняя вайна, між іншым, ад усіх папярэдніх тым і адрознівалася, што ў ёй нароўні з мужчынамі ваявалі і жанчыны. Як жа трэба намаляваць доблесць мужчыны, і што галоўнае, нарэшце, у гэтай доблесці, калі самае прыгожае, што ёсць у жыцці — жанчына-краса, аздоба, кветка гэтага жыцця,— пераносіць тыя самыя пакуты ў акопе, на полі бою, што і яе заступнік і абаронца. Гэта, дарэчы, зусім новы ў эстэтычных адносінах матэрыял, і пісьменнік вельмі дасканала адчувае яго навізну.
Героі Быкава — Жаўтых, Папоў, Лазняк, Крывёнак, Лук’янаў, Лёшка Задарожны, Люся — праходзяць перад чытачом на працягу адных толькі сутак; нічога асаблівага, апрача выканання свайго салдацкага абавязку, яны не робяць, але тым не менш характары кожнага з іх раскрываюцца ў аповесці гранічна поўна і лагічна. Кожны з герояў — непаўторная чалавечая індывідуальнасць, жыццёвыя шляхі большасці з іх як бы ілюструюць тое добрае, што было ў нашым перадваенным жыцці, і, нарэшце, біяграфіі некаторых — той друз і непатрэбшчыну, якіх мы не хацелі ці не ўмелі заўважаць у людзях.
Аповесць не мела б такога гучання, калі б пісьменнік не ўвёў і не раскрыў гэтак па-чалавечы цёпла і прывабна вобраз Люсі. Люся — гэта як бы прамень і вястун таго жыцця, якое наступіць пасля хуткай перамогі. Вось яна, маленькая, па-жаночы зграбная нават у кірзавых ботах і вайсковай гімнасцёрцы, прыходзіць на пазіцыю «саракапятчыкаў», і, як заўсёды бывае ў прысутнасці дзяўчыны, загрубелыя, абпаленыя вятрамі вайны салдаты мяняюцца на вачах. Трое маладзейшых — Лазняк, Крывёнак і Лёшка Задарожны — наогул закаханы ў Люсю, і яе з’яўленне яшчэ ярчэй, выразней абвастрае хлапечыя пачуцці і трывогі. Лёшка Задарожны — фразёр, у мінулым футбаліст — выхваляецца ўяўнай смеласцю, увішна абходжвае дзяўчыну, выклікаючы косыя позіркі сваіх «супернікаў». Ён, вядома, з усіх траіх найменш любіць Люсю, намеры яго брыдкія, агідныя. Двое ж астатніх — Лазняк і Крывёнак — любяць дзяўчыну «па-рыцарску», яны гатовы дзеля яе на найвялікшы подзвіг, адзін позірк Люсі для іх — узнагарода за пакутлівае, небяспечнае акопнае быццё.
Лёс не асабліва пеставаў Крывёнка, рос ён у дзіцячых дамах і прытулках, не ведаў мацярынскай ласкі, у дадатак вайна знявечыла яго твар. Юнак азвярэў, лютае азлабленне на «ўсіх і ўсё» перапаўняе яго істоту. Але і ў душы гэтага чалавека жыве нешта святое, прыгожае, што здольна абудзіць адным сваім з’яўленнем Люся. Знявечаны вайной, Крывёнак непамерна вышэй па сваіх духоўных якасцях за Лёшку Задарожнага, прыстасаванца і шкурніка, які не зважае на ўсе высокія ўяўленні і ідэалы. Пісьменнік вельмі добра адчувае і ненавідзіць усёй душой пароду людзей, да якіх належыць Задарожны. З такіх вырастаюць чыноўнікі, бюракраты, падхалімы — тое агіднае, пачварнае племя, якое ўносіць бруд, карыслівы разлік у кожную справу — вайна гэта ці мірныя будні. Недзе тут, у духоўным паядынку паміж Лазняком і Задарожным,— «унутраная тэма аповесці». Праекцыя твора, яго святло, перспектыва — мірнае жыццё, якое будзе заваявана вялікай крывёй і бясконцымі чалавечымі ахвярамі. У гэтым жыцці не павінна быць маны і фальшу, здрады і здзеку над чалавекам, бо за гэта заплачана ўжо вялікая цана. «На колькі ж франтоў суджана змагацца мне,— думае герой аповесці Лазняк,— і з ворагамі ў акружэнні, са сволаччу побач, нарэшце, з самім сабой. Колькі ж гэта перамог трэба здабыць гэтымі вось рукамі, каб яны склаліся ў тую, што напішуць з вялікай літары?»
Аповесць пабудавана на своеасаблівым перапляценні рамантычных, «высокіх» і бытавых, крыху нават «заземленых», інтанацый, якія характарызуюць розныя ўяўленні і адносіны да жыцця герояў аповесці. З высокімі, бескампраміснымі меркамі ставіцца да жыцця Лазняк. У душы юнака ўвесь час ідзе вялікая ўнутраная работа; гэта натура, якая, бадай, толькі складваецца, яна супярэчлівая, па сваёй сутнасці. З аднаго боку, Лазняк — чалавек подзвігу, воінскі абавязак і бездакорнае яго выкананне ў вачах юнака — найвышэйшая адзнака вартасці людзей. Але ў той жа час Лазняк ненавідзіць вайну, бо яна забрала ў яго маладосць, запляміла ў гразь самыя высокія парыванні.
«...Няхай яна будзе тройчы і сотні разоў праклята, гэта вайна. Яна кожнага дня вісела над намі ўсе нядоўгія гады нашага жыцця, яна спела, накоплівалася з самай калыскі, якую, прыйшоўшы з папярэдняй вайны, ладзілі нам нашы бацькі. Пад яе чорным крыллем гушкаліся, раслі і вучыліся мы — салдацкія сыны і самі будучыя салдаты...»
Калі для Лазняка падобныя думкі з’яўляюцца своеасаблівай «рэфлексіяй», што ідзе побач з загартоўкай яго як смелага воіна за справядлівую справу, то Люся адмаўляе вайну ўсёй сваёй сутнасцю, нават тыя высокія рамантычныя ацэнкі, якія Лазняк схільны даваць учынкам сваіх таварышаў у адпаведнасці з тым, як выконваюць яны свой воінскі абавязак.
«Эх, Лазняк, Лазняк! — разважна ўздыхае Люся.— Мне часам здаецца, што я намнога старэйшая за ўсіх вас. Здаецца, я адчуваю, разумею тое, чаго вы не разумееце. Вы такія слаўныя, храбрыя, толькі вы не разумееце сябе, вы трымаеце сябе так, нібы ўвесь век да вас і пасля вас была і будзе адна толькі вайна. Без вайны вы сябе не ўяўляеце. Ці не так? І ўсё вы мераеце салдацкай меркай. Іншай у вас няма. Праўда ж?»
Люся сапраўды менш за ўсё думае пра ўзнагароды, медалі, нават не вельмі дакарае таго ці іншага з салдат, хто спалохаўся, збаяўся на полі бою. У ёй жыве прыроджаная спагада да чалавечага гора, болю, і нібы інстынктыўна яна адчувае сябе маці, пачынальніцай жыцця, а не смерці. І хіба не паліць агнём горычы, жалю фінал аповесці, дзе ўцалелы Лазняк бярэ на рукі і выносіць з акопа маленькае цела мёртвай Люсі, якая спяшалася на пазіцыю артылерыстаў, прыбегла, каб аблегчыць пакуты хлопцаў? Харошы, па-чалавечы абаяльны вобраз дзяўчыны намаляваў у сваёй аповесці Васіль Быкаў.
Па характару свайго таленту Васіль Быкаў — выразны аналітык, падчас манера яго апавядання нават крыху сухаватая; рэдка асвеціцца яго радок усмешкай, вострым, крылатым словам, якое, дарэчы, было вельмі ў пашане і на вайне. Іншы раз нават здаецца, што пісьменнік наўмысна нагнятае дэталі, каб больш уразіць чытача. І ўсё ж варта сказаць, што Быкаў піша пра франтавыя будні вельмі праўдзіва. Здзіўляе ў яго аповесцях і апавяданнях добрае веданне вайсковага побыту. Абстрэлы, артналёты, атакі — увесь побыт вайны, той, які адначасна з’яўляецца і яе героікай, дасканала вядомы пісьменніку, як і праўда пачуцця, тая нябачная работа нерваў, свядомасці, тыя змены настрою, што вядомы толькі салдату, і не наогул салдату, а толькі таму, які сам ляжаў у акопе, страляў, адбіваў атакі, змірыўшыся ў хвіліны адчаю з думкай аб смерці.
Ёсць у аповесці і свае пралікі, з якіх я назаву толькі два. Як гэта ні здасца дзіўным, але ў Быкава назіраецца некаторая схільнасць да кніжнасці, да паўтарэння таго, што ўжо сказалі другія пісьменнікі. Сама па сабе не новая сітуацыя з Люсяй, з закаханымі ў яе хлопцамі, але тут сваё, убачанае ўласнымі вачамі празаіка перавышае запазычанае. Горш, скажам, з вобразам якута Папова, які з’яўляецца, бадай, цалкам літаратурнай рэмінісцэнцыяй. Людзей дакладна з такімі ж паводзінамі, псіхалогіяй сустракалі мы ў Э. Казакевіча («Двое ў стэпе»), у Г. Бакланава і ў іншых пісьменнікаў.
Не заўсёды ўважліва ставіцца Васіль Быкаў да мовы свайго твора, і гэта ўжо недаравальна. Я пералічу моўныя хібы толькі адной старонкі — яны датычаць як лексікі, так і фразеалогіі: «Я курчуся ў куце» ; «затуляю Люсю»; «шастае зямля»; «з ровам шыбуюць на нас бомбы»; «толькі нестрываны сум агартае мяне ад думкі, што не ўдасца ўберагчы Люсю»; «першая бомба выбівае з-пад мяне зямлю»; «земляныя глыбы»; «між калень»; «роў бліжае»; «міма» і г. д.
Думаецца, што Лазняк намаляваны залішне рэфлектыўным, яго паводзіны не пасуюць да тых напружаных абставін, якія малюе нам аўтар, але гэта — пэўная ўмоўнасць мастацкага твора, як умоўная і гармата-«саракапятка», што ўвесь дзень настойліва агрызаецца і ніхто з ёю не можа зладзіць. Галоўнае, што ёсць у аповесці «Трэцяя ракета» і што робіць яе творам, прыкметным ва ўсёй савецкай прозе,— гэта праўда аб чалавеку на вайне, праўда аб тым, як ён адчуваў, думаў, жыў, змагаўся за сваю Радзіму.
1963