Насып чыгункі-аднапуткі, бліскучыя рэйкі губляюцца ў сіняватай смузе. Ад месца, дзе я стаю, нічога не ўбачыш, бо наперадзе пагорак. Мясцовы цягнік ледзь адольвае яго. Я чакаю, калі пакажацца з-за пагорка чорна-шызы клуб дыму. Таварны цягнік з Мікацэвіч на Міхалевічы ідзе ў поўдзень, і ўсе, хто едзе ў Махавец, лёгка саскокваюць у гэтым месцы.
З чыгункі добра відаць Махавецкая школа. Яна таксама на пагорку. Пакрыты ацынкаванай бляхай дах блішчыць. Чымсьці гэта непрыемна. Лепш бы дах пафарбаваць.
Сяло атулена прысадамі. Паўднёвая частка прылягае да колішняга панскага парку, што паступова пераходзіць у звычайны лес. Паўночны край схаваны за цёмным сасоннікам, бярэзнікам — яго насадзіла лясніцтва на сыпучых пясках. У прамежку паміж чыгункай і сялом — поле. Жыта, ячмень зжаты, саўгасныя будынкі амаль закрыты для вока сціртамі саломы. Але яшчэ многа саломы на полі, яна нават не ў копах, а ў валках. Як асталася пасля камбайна, так і ляжыць. Авёс таксама стаіць непрыбраны.
Адсюль, з чыгункі, Махавец прыгожы. Схаванае за пагоркамі, за асмужанымі прысадамі паселішча як бы нясе на сабе выраз таямнічасці. Можа, таму, што праз навісь зеляніны праглядваюцца толькі паасобныя дахі. А так сяло звычайнае. Доўгая пясчаная вуліца, а наабапал хаты. Дайшоўшы да парку, вуліца як бы робіць калена, паварочваючы да чыгункі.
Вакол прастор, шырыня, і я люблю тутэйшыя мясціны. Адразу за Махаўцом прасцяг балота, затым лес. За чыгункай — таксама лес. Сасоннікі, беразнякі, дубовыя гаі. Лясы па левую руку цягнуцца да самага Дняпра, правастароннія — да Прыпяці. Адлегласць да дзвюх вялікіх рэк аднолькавая. Але ў самім Махаўцы рэчкі няма. Гэта, вядома, кепска.
Я кіруюся да месца, дзе насып узбягае на пагорак. Дакладна яго ніколі не вызначыш. Проста адчуваеш, што ўзышоў, бо вачам адкрываецца новы далягляд. Там, унізе, таксама трымціць смуга. Лес паабапал чыгункі як бы ахутан вэлюмам празрыстага туману. Зумкаюць зеленаватыя мушкі, імкліва праносяцца ў разагрэтым паветры. Палыны ўзбоч насыпу выпетралі, прывялі. Іх церпкі, горкі пах перабівае астатнія пахі.
Лета адкрасавала. Трава на пясчаных узлобках выгарала, парудзела, хоць, адчуўшы гарачыню, па-летняму трашчаць у ёй вялікія і малыя конікі. Павольна, як бы з адчуваннем уласнай годнасці плаваюць у паветры жоўтыя стракозы. Над полем узлятае чародка шпакоў. Яны цяпер сама жыруюць.
Лета пераступіла ў пару млявага, лянівага згасання, і я не люблю гэтых апошніх, запоўненых непатрэбнай гарачынёй дзён. Хораша цяпер толькі ў лесе. Лес яшчэ жыве. Хоць адспявалі, адшчабяталі птушкі, але дрэва яшчэ гоніць да лісцяў сок, яшчэ ў самай сіле дуб, вольха, асіна, ясень, не кажучы пра сасну. Не вельмі прыкметная прожаўцень кранула толькі бярозу. Але бяроза ўвогуле пачынае рана старэць.
Даўно не было дажджоў, таму грыбы толькі-толькі праклёўваюцца.
Паказаўся дым цягніка. Я адступаю з насыпу і саджуся на край узбочыны. Стасю адсюль я ўбачу. Калі пракладвалі чыгунку, узлобак узгорка раскапалі, і жоўта-чырвоныя берагі логвішча навісаюць над насыпам. Цягнік ідзе марудна. Ад Мікацэвіч да Міхалевіч менш за пяцьдзесят кіламетраў, але язды паўтары гадзіны. Па той прычыне, што рэйкі тут кароткія і нетрывалыя. Некалі партызаны крамсалі, шкуматалі чыгунку, а калі прыйшлося аднаўляць, то, акрамя пасечаных, пагнутых рэек, другіх не было. Іх рэзалі, сяк-так прышывалі. Так з таго часу і засталося. У Мікацэвічах ветка канчаецца, там тупік, за суткі праходзяць два паязды. Відаць, наверсе думаюць, што для такой чыгункі досыць і кароткіх рэек.
З тармазной пляцоўкі саскокваюць трое. Стасі сярод іх няма. Я падымаюся з узбочыны і зноў спускаюся на насып. Міма праплываюць платформы, гружаныя рудстойкай і бярозавым кругляком. Паравоз не ўперадзе састава, а ў канцы. Перавесіўшыся да палавіны з акна паравознай будкі, выскаляе зубы і махае мне рукой памочнік машыніста Міця. Шапка на яго галаве казырком назад. Я махаю Міцю ў адказ. Усіх тутэйшых паравознікаў, кандуктараў я ведаю, бо ў Махаўцы таксама бывае пагрузка. У Мікацэвічах леспрамгас, а ў нас — лесаўчастак. Летам ён працуе слаба, таму пагрузка рэдкая.
Я цяпер іду на лесаўчастак. Там крамка, і калі яна не зачынена, я куплю дзве бутэлькі віна, а вечарам пайду ў госці да фельчара Шпака. Адпачынку засталося тыдзень, і свой вольны час належыць праводзіць весела, а не валэндацца як непатрэбнаму.
На пляцоўцы лесасклада кары, трэсак, аскабалкаў нарасло на цэлы метр. Сям-там параскіданы кучы плашак, бярвенняў, у некалькіх месцах ад доўгага ляжання дубовыя кражы зусім паўязджалі ў грунт. Між імі густа параслі лебяда і быльнёг. На адным бервяне скача сямейка плісак. Недзе тут, мабыць, вывеліся. Птушкі любяць дрэва нават тады, калі яно мёртвае.
Насустрач мне ў тапачках на босую нагу размашыста крочыць высокі і дужы фізік Васіленка. Ён у шырокім саламяным капелюшы, нясе на плячах граблі. Пад сіняй, напушчанай на штаны безрукаўкай пакалыхваецца ладны жывот.
— Прывітанне, Лявонавіч! — бадзёра выгуквае ён. — Куды дзержыш пуць? Даўно не бачыў цябе.
Я адказваю, што ў адпачынку, а ўчора толькі прыехаў.
Фізік прыкметна весялее.
— Слухай, — пераходзіць ён на даверлівы тон. — Тут без цябе твае памочнікі трохі дроў наламалі. Будай на мяне акт саставіў. Парві ты, братка, тую паперыну, каб не мазоліла вачэй.
Я ведаю пра акт. Настаўнікам, у каго ёсць каровы, пакосы выдзелены ў Будным. Трохі далекавата, але нічога не зробіш. На бліжэйшыя дзялянкі ахвотнікаў хапае. Прыходзяць зацверджаныя пячаткамі паперы з райвыканкома, з лясгаса. А Васіленка сваё скарыстаў і яшчэ залез у лесапасадкі.
— Ладна, — гавару я. — Толькі тут справа не ў нас. Ляснік Гаркуша бучу падняў. Гэта яго надзел.
— Ваш Гаркуша гатоў увесь свет заграбастаць! — гарачыцца Васіленка.
Я маўчу. Васіленка не лепшы за Гаркушу. Дзе кепска ляжыць, урве. Некалі быў дырэктарам школы, але знялі, мабыць, за доўгія рукі.
— Заўтра канферэнцыя, — паведамляе фізік. — Трэба ехаць, а тут з гэтым праклятым сенам звязаўся. Хіба прыемна брацца загрудкі з Гаркушам? Прападзі яно пропадам! Але, думаеш, настаўнік дастане шклянку малака, калі не будзе трымаць карову? Хваробы, браток ты мой!..
Напамінак пра настаўніцкую канферэнцыю адразу ўздымае мой дух. Дык вось чаму Стася не прыехала! Канферэнцыя працягнецца два ці тры дні, і ёй трэба быць у Мікацэвічах. А ў школе тым часам ніякай работы.
Я развітваюся з Васіленкам. Леспрамгасаўская крамка якраз адчынена. Дзве бутэлькі яблычнага віна мы вып’ем са Шпаком за мілую душу. Будзем сядзець за сталом пры адчыненым акне, глядзець, як згушчаюцца на дварэ павольныя жнівеньскія змрокі, закусваць свежымі, знятымі з грады памідорамі, маласольнымі гуркамі...
Прагналі статак, у паветры гаркаваты пылок. Спёка ўжо спала, але назапашаным за дзень цяплом яшчэ дыхаюць парканы, сцены хат, дахі. З балацявіны пачынае цягнуць між тым прыемным халадком, там пакрысе наматваецца на вяршаліны нізкіх дрэўцаў туман, і яго хісткая белая лава хутка акрые ўзмежкавыя лазнякі, падпаўзе да самых агародаў.
Да чаго ж харошыя жнівеньскія вечары! Яны як бы нясуць на сабе вобраз вечнага спакою, суладнасці, перад якім нікнуць дзённыя турботы і згрызоты, трацяць значэнне сваркі, звяга, усё тое, чым намазоліць сабе чалавек сэрца за дзень. Жнівеньскае неба — як хорам. Здаецца, усё лета зоркі раслі, памнажаліся, набіраліся моцы, каб толькі цяпер высыпаць так густа і ўрачыста.
У Шпака мы выпілі, і ў яго за сталом мне прыйшло ў галаву, што трэба ехаць у Мікацэвічы. І вось полем я іду да чыгункі. Мне здаецца, што калі сёння ці заўтра не пабачу Стасю, то здарыцца штосьці непапраўнае, за што я ўсё жыццё буду сябе дакараць. Можа, вінават зорны вечар. Можа, я проста адчуў, што ў такі вечар нельга блукаць аднаму і трэба, каб побач быў нехта блізкі. Адносіны ў мяне са Стасяй дзіўныя. У Махаўцы я ўжо два гады, яна — год, за гэты час мы многа разоў бачыліся, гаварылі, хадзілі па полі, па чыгунцы, але ні аб чым не дамовіліся. Жывучы побач, мы затым па месяцу, па два пазбягалі сустрэч, а выпадкова сустрэўшыся, перакідваліся словамі як звычайныя знаёмыя.
Станцыі ў Махаўцы няма. Ёсць пуцейская казарма, пафарбаваная ў жоўты колер — у ёй жывуць пуцявыя абходчыкі. Зімой, калі пасажырам ад холаду, ветру невыкрутна, адзін з абходчыкаў не замыкае калідорчык. Пасажыры там грэюцца.
Лесаўчастак побач з казармаю. Я зноў іду туды. Крамка даўно зачынена, але ў мяне дружба з вартаўніком Кузьмой Кавальчуком, і ён заўсёды выручае.
— Куды едзеш? — пытае Кузьма.
— У Мікацэвічы.
— А ўчора адтуль прыехаў?
— З дому.
— Як там дзед?
— Дзякуй, мацуецца.
— Ты калі-небудзь спытай у свайго дзеда пра мяне,— гаворыць Кузьма. — Ён павінен помніць. Я быў дзесятнікам, дастаўляў у Лоеў клёпку і абручы. Іх потым грузілі на баржу. Гэта было ў трыццатым годзе, цябе яшчэ тады на свеце не было.
Кузьма бярэ грошы, выносіць мне з хаціны-старожкі дзве бутэлькі яблычнага віна. Я хаваю іх у кішэні.
Цягнік трохі спазніўся. У Мікацэвічы едуць некалькі настаўнікаў, але я трымаюся воддаль, бо не хачу, каб мяне бачылі. Саджуся ў апошні вагон. У ім цёмна, і купэ амаль пустыя.
Самы памятны момант у маіх адносінах са Стасяй — наша першая сустрэча. Гэта было год назад, таксама ў жніўні. Я ехаў з канторы саўгаса дамоў у лясніцтва, а Стася — з Мікацэвіч паглядзець Махавецкую школу, куды яе накіравалі. Мы сустрэліся на шашы. Эх, шаша, шаша!.. З таго незабыўнага дня я люблю тваю незаасфальтаваную, з рабрыстага граніту брусчатку, пасадкі выносных сасоннікаў на пясчаных выспах, абсягі неасушаных балот з парудзелай асакой, асіннікі, альшанікі — усё, міма чаго мы ехалі.
Стася дзеля першага наведвання школы апранулася нават залішне сціпла — паркалёвая сукенка ў чырвоную крапінку, просценькія туфлі. На руках — шэры плашчык. Я ўбачыў яе, і мне здалося, што яна — пасланец лёсу. Я ж яе ведаў... Прыгожы твар як бы з выразам яснай журботнасці, зграбная пастава...
У Мінску на вуліцы Свярдлова размяшчаецца хмуры будынак універсітэцкага інтэрната. Стася там жыла. А насупроць гэтага будынка наш тэхналагічны, а праўдзівей, лясны інстытут, у якім я пяць гадоў вучыўся. Стасю я адразу пазнаў, бо сустракаў не раз на вуліцы, бачыў у тралейбусе, яшчэ тады, у Мінску, выдзеліў яе з гурту другіх студэнтак. Я мог бы дакладна назваць некалькі выпадкаў, дзе, калі і з кім бачыў яе.
Усё гэта там, на шашы, я ёй адразу і выпаліў, не тоячы радасці і ўзбуджэння. Яна ўзрушылася таксама. Не, мяне яна не ведала, хоць сказала, што твар мой ёй знаёмы. Мы стаялі на шашы, размаўлялі, адно аднаму ўсміхаліся, і тут мной авалодаў бес натхнення.
Нашы са Стасяй каардынаты на шашы вызначаліся тым, што мы маглі паехаць у два гарады, якія гэта шаша злучала. Я і прапанаваў рушыць у Гомель ці Мазыр, пакупацца ў Сожы або Прыпяці, схадзіць у тэатр (у Мазыры гастраляваў Станіслаўскі тэатр). Стася згадзілася на Мазыр.
Калі шанцуе, то шанцуе. Як спецыяльна выкліканы, каля нас спыніўся новы самазвал, мы залезлі ў кабіну, і за якія-небудзь лічаныя сорак — пяцьдзесят хвілін чарнявенькі вясёлы шафёр дамчаў нас да Мазыра...
Апошні вагон пагойдвае. Мабыць, ад гэтага ў купэ пыльна. Пыл выбіваецца з розных шчылін. Я адчуваю яго ў сябе на руках, на губах, у роце. Міма акна праплываюць старыя хвайнякі. Праз навісь бліжэйшых дрэў праглядваюць зоркі. У прагалінах, на лясных палянках — копы, вастраверхія стажкі сена. Я закурваю цыгарэту, затым адкаркоўваю бутэльку. Адпіваю з рыльца трохі віна.
У купэ заходзіць праваднік. Крыху памуляўшыся, садзіцца насупроць мяне. Запалены ліхтар ставіць на лаўку.
— Да Мікацэвіч?
— Да Мікацэвіч.
— Свечак няма, — як бы апраўдваецца праваднік. — Выйшлі свечкі. Канец месяца.
— А электрычнасць?
— Ноччу даём. А звечара — свечкі. Палавіну дарогі едзем завідна...
Бутэлька стаіць на адкідным століку пры акне. Я яе злёгку прытрымліваю. Праваднік глядзіць на бутэльку і маўчыць.
— Пылу многа, — кажу я. — У горле асядае. Можа, хочаце прамачыць горла?
— Стары, халера, вагон. Разбіты. А яшчэ вокны адчыняюць. Не начысцішся.
Вагон сапраўды скрыпіць і рыпіць. Асабліва на стыках.
Праваднік бярэ бутэльку і робіць некалькі асцярожных глыткоў. Потым старанна выцірае рыльца рукой. (Як бы яго рука чысцейшая, чым рот.) Я таксама трохі адпіваю. Рэшту стаўлю на столік.
Заскрыгаталі тармазы, заскрыпеў вагон. Сказаўшы «дзякуй», праваднік знікае. Цягнік спыніўся. Гэта станцыя Качаны. Я гляджу ў акно і бачу ахутаныя шэрым мроівам ночы дамкі, якія стаяць між хвой... У вокнах яшчэ гарыць святло. Я запальваю сярнічку, гляджу на гадзіннік. Адзінаццаць. А палове дванаццатай буду ў Мікацэвічах.
У Качанах невялікі шпаларэзны завод, і вясной я прыязджаў сюды разжыцца круглай пілой для нашай цыркуляркі. Лес на шпалы сюды завозяць здалёку. З Карпат, з Сібіры. У нашым лясніцтве годнага для шпал лесу мала.
Ціха, амаль нячутна цягнік крануўся. Я выпіваю трохі віна.
У Мазыры мы са Стасяй прабылі два дні. Пусціўшы ў ход свае здольнасці, я нават уладкаваў яе ў гасцініцу. Мы паглядзелі два спектаклі і тры кінакарціны. На вуліцы сустрэлі дзяўчыну, з якой Стася разам вучылася, і я заўважыў, што яна яўна ганарыцца тым, што спецыяльна прыехала дзеля тэатра ў горад і не адна прыехала. Стася і яе аднакурсніца здаліся мне тады зялёнымі дзяўчатамі. Я думаў, іх можна зблытаць з дзесяцікласніцамі. Але я памыляўся...
Стася дзень пабыла ў Махаўцы, у школе, наняла кватэру. Да заняткаў заставалася многа часу, і, не вытрымаўшы, я паехаў у Мікацэвічы. Але там чакала мяне расчараванне. Стася сустрэла мяне як звычайнага знаёмага. Ні радасці, ні прыветлівасці на твары. Як бы не было Мазыра, узаемнай узрушанасці, нашага імклівага збліжэння.
Мне завязала язык. Не было аб чым гаварыць. Стася дала мне ў рукі два старыя «Огоньки», я маўкліва іх палістаў, з паўгадзіны пасядзеў і пайшоў з хаты.
Трошкі паразмаўляла са мной Стасіна маці. У яе голасе я пачуў нібы спагаду.
Вагон скрыпіць і рыпіць. Я дапіваю рэшткі віна, а бутэльку стаўлю пад лаўку. Яна адразу падае, качаецца пад нагамі. Тады я выкідваю яе ў акно. Тое, што Стася так абыякава да мяне паставілася, я ўспрыняў балюча. Але пакінуць яе не мог. Яна мне падабалася, і з гэтым нельга было нічога зрабіць. Я мог падоўгу пра яе думаць. Ні да кога, апроч яе, мяне не цягнула...
Нарэшце Мікацэвічы. З вагона я выходжу апошні. На платформе натоўп. Перад дзвярамі некалькі немаладых жанчын з клункамі і чамаданамі. Пасадка яшчэ не хутка, але яны, не чакаючы яе, залезуць у вагон, будуць драмаць або паціху перамаўляцца.
На пясчаным пляцы перад будынкам вакзала гамана і крык. Драўляны гарадок Мікацэвічы ад станцыйнага пасёлка кіламетраў за пяць. К часу, калі прыбывае цягнік, тут збіраюцца паўтаратонкі, службовыя «газікі», калгасныя і саўгасныя машыны. Мікацэвічы — адзіная станцыя на тры раёны, якія чыгункі не маюць, таму ўвесь гэты край сустракае сваіх пасажыраў уласным транспартам.
Я мінаю станцыю і іду па вуліцы, на якой жыве Стася. Вуліца мне падабаецца. Адным сваім канцом яна выходзіць да станцыі, а другім паглыбляецца ў сасоннік. Бадай у кожным двары сад і многа сланечнікаў. Яны падступаюць пад самыя сосны. Ды вось у такім прыгожым месцы Стася жыла да семнаццаці гадоў, пакуль не паехала ва універсітэт, а цяпер жыве наездам. У яе яшчэ ёсць замужняя сястра, якая мае свой дом недзе на гэтай жа вуліцы. Бацька Стасі быў чыгуначнік; ён памёр, калі ёй было дзесяць гадоў. У гэтых адносінах мы роўныя: мой загінуў, калі мне не споўнілася і васьмі.
Вуліца засыпана жужалем, і ён скрыпіць пад нагамі. Некаторыя вокны яшчэ свецяцца. Пахне яблыкамі і сухім начным лесам. Нізка, над самымі соснамі, вісіць срабрысты паўбоханчык месяца. Акно ў пакойчыку, які займае Стася, свеціцца таксама. Мая трывога знікла, бо стукаць у цёмнае акно я б, можа, і не адважыўся.
Я заходжу ў дворык, пераскокваю нізкі парканчык гародчыка і праз палоску аконнага праёма, не зацягнутую фіранкай, гляджу ў пакой. Стася нешта прасуе. Тады я асцярожна стукаю ў шыбіну.
— Ты? Чаму так позна? — Але яе голас даволі прыветлівы.
— Толькі прыехаў.
— Заходзь у хату.
— Позна. Разбуджу маму.
— Дык што будзем рабіць?
— Пасядзім.
— Тады пачакай. Пайду пераапрануся.
Я прысеў на ганку. Адна трухлявая дошка трохі паднялася — яе варта б прыбіць. З левай ад мяне рукі — стары куст бэзу, пасярэдзіне дворыка — груша. Я вымаю з кішэні бутэльку віна і стаўлю на дол, пад бэз.
Стася выходзіць, садзіцца побач са мной. Паверх сукенкі яна апранула шэры шарсцяны джэмперык. Я адразу абнімаю яе, і яна не адхіляецца. Мы сядзім і маўчым, хоць не бачыліся хутка два месяцы.
— Давай вып’ем, — гавару я і бяру з-пад бэзу бутэльку.
Яна прыгожа, з лёгкім, падобным на галубіны, вуркатам смяецца. Смех у яе вынікае аднекуль з глыбіні, і я заўсёды яго люблю.
— За што будзем піць?
— За ноч. За зоры. Бачыш, колькі высыпала...
Я падаю Стасі бутэльку, і яна робіць маленькі глыток. Я выпіваю больш, потым закурваю цыгарэту.
— Заўтра ў вас канферэнцыя?
— Але. У мяне выступленне на секцыі.
— Калі ў школу?
— Прыеду за дзень да заняткаў. Што там рабіць?
Мне няўтульна, і я зноў бяру ў рукі бутэльку. Стася піць не хоча, але я сілай прыстаўляю рыльца бутэлькі да яе вуснаў. Потым мы зноў сядзім і маўчым. Я цалую Стасю. Яна не адхінаецца, аддаючыся мне пад уладу. Але сама ніводным рухам не выказвае да мяне прыхільнасці. Яшчэ не было выпадку, каб яна адказала на пацалунак. Нічога не змянілася за гэтыя два месяцы. Мной авалодвае абыякавасць. Можна сядзець вось тут, на ганку, глядзець на жнівеньскія зоркі, маўчаць. А можна і не сядзець. Маўчаць яшчэ лепш аднаму.
— Заўтра паеду, — кажу я. — А цяпер пайду начаваць да ляснічага. Табе таксама трэба выспацца. У вас канферэнцыя.
Яна кладзе мне руку на плячо.
— Пасядзі яшчэ. Я ўсё роўна не засну.
Мы сядзім і маўчым яшчэ з паўгадзіны. Апісаўшы на небе срабрыстую паску, згарэла зорка. Сёння яны падаюць адна за адной. У жніўні заўсёды так. Вуліца спіць. Добра відаць застылыя нерухомыя вяршаліны хвой. Там, за агародамі, адразу бор. Я мог бы спытаць у Стасі, ці хадзіла яна па лесе, калі вучылася ў школе, мог бы ўвогуле бясконца распытваць яе аб тым, як ёй паводзілася на гэтай вуліцы. Але яна не пускае мяне ў сваё ранейшае жыццё, маўчаннем або аднаскладовымі адказамі ахоўваючы нават далёкія да яго подступы. Я мог бы шмат расказаць пра сябе, але Стася ні аб чым не пытае.
— Адпачынку засталося тры дні, — кажу я. — А там работа. Адна таксацыя выматае дух.
— А што такое таксацыя? — пытае Стася.
— Калі вызначаюцца запасы, якасць, прырост драўніны і многае іншае.
На станцыі гукнуў паравоз. Яшчэ праз хвіліну пачуўся перастук колаў. Цягнік, якім я прыехаў, рушыў назад на Міхалевічы. Я мог бы смела паехаць ім назад. Нічога не змянілася б.
— Будзеш піць? — пытаю я ў Стасі, беручы бутэльку з віном.
— Не хачу.
У бутэльцы яшчэ амаль палавіна. Я выпіваю ўсё сам. У галаве трохі пашумлівае.
— Пайду, — гавару я. — Табе трэба выспацца. Заўтра ў вас канферэнцыя.
— Сёння канферэнцыя, — адказвае Стася. — Ужо сёння. Гадзіны ў чатыры закончым, а тады прыходзь да мяне.
Мяне ахоплівае радасць. Я спрабую абняць Стасю і пацалаваць, але яна ўхіляецца. Ледзь не сілай вырываецца з абдымкаў.
— Спакойнай ночы, — гаворыць яна зусім спакойна.
Дзень не такі гарачы, як учора. Неба светла-сіняе, глыбокае, з рэдкімі белымі аблачынкамі.
Ляснічы Ганчарык, у якога я начаваў, таксама ў адпачынку. Але, у адрозненне ад мяне, ён не змарнаваў вольны месяц. Да свайго добрага, на чатыры пакоі дома прыбудаваў веранду, зашкліў яе з верху да нізу і нават зрабіў каляровыя вітражы. На гэтай верандзе мы сядзім і снедаем.
Ганчарыку больш чым пяцьдзесят. Сын яго ў арміі, дачка ў Мінску, на хімфаку універсітэта. Яна цяпер дома, на канікулах, гэтая чарнявая, тоненькая, на дзіва падобная да маці дачка-студэнтка. Праходзячы паўз мяне, яна апускае вочы.
Ганчарык налівае па паўшклянкі вішнёвай настойкі.
— Квартальны план выканаеш? — пытае ён.
— Мабыць, выканаю. Трэба дашчэчку падагнаць. З транспартам цяжка.
Нашы лясніцтвы напалову на гаспадарчым разліку. На ахову, добраўпарадкаванне, пасадку лесу грошы нам выдзяляюць, на астатняе — шукаем дадатковых прыбыткаў. Рэжам дашчэчку, робім дранку, будуем разборныя фінскія домікі.
— Як твая рацыяналізацыя?
Ганчарык пытае пра дровы. Продаж насельніцтву дроў я вяду па-свойму. На тэрыторыі лясніцтва шэсць вёсак, і каб выпісаць метр сухастою, трэба ісці ў кантору. Я зрабіў прасцей: даў леснікам квітанцыі, дазволіўшы прадаваць дровы на месцы. Выгода відавочная, бо прыбытак вырас.
— Трэба асцярожна, — гаворыць Ганчарык. — Я сям-там раблю гэтак жа. Але не ўсім можна давяраць. Наломяць дроў.
Довад здаецца смешным, і я пярэчу. Я даўно падлічыў, колькі драўніны ідзе на апал і колькі яе фактычна выпісваецца. Ламачча і сушняку ў лесе — хоць адбаўляй, лясніцтва — не блізка, таму не кожны пойдзе выпісваць ламачча. То хіба пра ўсё гэта не ведаюць леснікі?
Ганчарык згаджаецца. Зрэшты, мы абодва ведаем, што лясныя законы вельмі мяккія. У лесе можна раскладаць вогнішчы, будаваць шалашы, вырэзваць кійкі, і таму, хто гэта робіць, нават слова не скажаш. Тое самае з дрывамі, з сенам. Усе думаюць, што лесу многа і яму ад такіх дробязяў нічога не зробіцца. Мы ж ведаем, што гэта не так.
Ганчарык просіць пазычыць пяцьдзесят рублёў. Дачка едзе ў Мінск, ёй трэба на дарогу, а з касы ён браць не хоча. Я даю яму грошы. Праз тры дні мой адпачынак канчаецца, а за сталаванне я плачу толькі трыццаць рублёў.
Затым я іду ў Мікацэвічы. Іду сасоннікам, які цягнецца ледзь не да самага паселішча. Мястэчка носіць сваю назву з незапамятных часоў. Яно пераважна драўлянае, але за апошнія гады паднялося нямала двух- і нават трохпавярховых камяніц. У новых будынках магазіны, кінатэатр, Дом культуры. Найбольш відныя трохпавярховыя памяшканні займаюць дзве сярэднія школы. Яны на процілеглых канцах цэнтральнай вуліцы, якая надае Мікацэвічам гарадскі выгляд.
Я люблю вось такія мястэчкі, дзе сельскае, ціхае пачынае спалучацца з імклівым тэмпам сучаснага жыцця. Па забрукаванай буйным каменнем вуліцы праносяцца грузавікі, грукоча трактар, цягнучы нагружаную бочкамі фуру, з адчыненых акон раённых устаноў даносяцца трэск арыфмометраў, тэлефонныя размовы, якія вядуць галасістыя сакратаркі.
Па дашчаным тратуары, раз-пораз пырскаючы смехам, выдыбаюць даўганогія дзяўчаты ў кароценькіх спаднічках. Падстрыжаныя пад бокс хлопцы ў пярэстых, расквечаных безрукаўках пахаджваюць гуртам, і на кожны такі гурт абавязкова ёсць гітара з доўгай почапкай — каб можна было павесіць інструмент на шыю. На плошчы, а таксама ў многіх іншых мясцінах павешаны рэпрадуктары, якія грымяць з ранку да позняга вечара, так што, знаходзячыся ў любым пункце мястэчка, можна пачуць самае новае з усяго таго, што робіцца на свеце.
Шмат дзе сцены, парканы заклеены афішамі: кіно ў Мікацэвічах ідзе адначасова ў трох месцах: у Доме культуры, у кінатэатры «Буравеснік», а таксама ў клубе спіртзавода. Няма таго дня, каб не было танцаў — яны наладжваюцца там жа, дзе кіно, а ў летні час яшчэ і ў парку.
Па суседству з цэнтральнай вуліцай пралягае другая. Там лавачкі пад вішнёвай навіссю, гародчыкі з кветкамі; ля студні спатыкаюцца і абгаворваюць апошнія навіны суседкі. Што датычыць ускраінных вуліц, завулкаў, то там парадак, як у звычайнай вёсцы, і ранкам гаспадыні выганяюць на пашу кароў, у дварах рохкаюць свінні, зацята кудахчуць куры.
Перад Домам культуры, у якім праводзіцца настаўніцкая канферэнцыя, пярэсты натоўп. Відаць, скончыўся даклад і аб’явілі перапынак. Там недзе сярод настаўніц, якія дзеля канферэнцыі апранулі лепшыя сукенкі, Стася. Яна запрасіла да сябе. Такое ўпершыню. Мне чамусьці трывожна і радасна.
У глыбіні душы я трохі зайздрошчу настаўнікам. Хоць раз у год яны збіраюцца на канферэнцыю, іх выслухоўваюць раённыя кіраўнікі, і ўвогуле сваім трохдзённым знаходжаннем у мястэчку яны як бы заяўляюць аб сабе. Лясных работнікаў на канферэнцыі ніхто не склікае. Лес расце сам — думаюць усе. Адны мы ведаем, што гэта памылка.
Мне трэба сюды-туды забегчы. У міжраённай меліяратыўнай канторы пагаварыць наконт машыны, выклянчыць на пару дзён машыну яшчэ дзе-небудзь. Трэба дамовіцца наконт цэглы, цвікоў, напільнікаў, рыдлёвак, шпагату, фарбы, бляхі. Ніхто нам гэтых рэчаў проста так не дае. Ляснічы мусіць выкручвацца...
Вечарам падняўся вецер. Ён дзьмуў з захаду, быў вільготны і моцны. Па ўзмежках, ля парканаў панікла зялёная яшчэ трава, глуха шасцелі кіяшныя бадылі ў агародах. У паветры насіліся шматкі паперы, апалае лісце. У сасонніку вецер гуляў наверсе, расчэсваючы чубы кашлатым хвоям. Сосны запелі аднастайную песню, якая прадвяшчала, што лета канчаецца, наступае восень.
Я люблю баравы пошум. Можна сесці пад сасну, закрыць вочы: тады здаецца, што ты не ў лесе, а ў моры, і не вецер гуляе ў вяршалінах хвой, а калышуцца, пеняцца, даганяюць адна другую марскія хвалі.
Мора я бачыў...
Калі я падышоў да Стасінага дома, вецер аціх, але стаў накрапваць дождж. Неба зацягнулі калматыя воблакі. Было яшчэ рана, але стаяў паўзмрок, і было такое ўражанне, што на дварэ позняя восень.
У Стасіным пакойчыку ўсё па-ранейшаму. Сям-там паадставалі ад сценкі, тапырачыся, старыя шпалеры. У кутку ля перагародкі стаіць канапка з прадаўленымі бакамі. Верхняя палічка этажэркі шчыльна застаўлена нумарамі «Иностранной литературы».
Я паставіў на стол бутэльку віна. Стася прынесла чаркі, талерку яблыкаў, нож.
Маці няма. Перш чым сесці за стол, я падышоў да Стасі, памкнуўся яе абняць, але яна ўхілілася. Мне здалося, што чымсьці яна ўзбуджана.
На сцяне такаюць ходзікі. На цыферблаце намаляваны кацяняты, і заўсёды калі я заходжу ў Стасін пакойчык, то гляджу на іх. Кацяняты мне падабаюцца. Яны простыя і гуллівыя, іх круглыя вочкі, здаецца, выказваюць поўны давер да жыцця.
— Як канферэнцыя? — пытаюся я.
— Звычайна.
— Хвалілі вас?
— Не вельмі.
Мы выпіваем па кілішку. Стася дае мне палавіну яблыка. Рука ў яе дрыжыць. Чаму яна хвалюецца? Твар яе шчыры, адкрыты, і я думаю аб тым, што на фота ён шмат чаго траціць. Залішне многа на ім светаценяў, таго няўлоўнага, што фотаапаратам схапіць немагчыма. Стася заўсёды задуменная, гэта, бадай, галоўны выраз яе твару. Задуменнасць ёй вельмі пасуе.
Пастукалі ў дзверы, Стася падхапілася, пачырванела. У пакой зайшоў сярэдняга росту чарнявы старшы лейтэнант з блакітнымі пятліцамі лётчыка. На мундзіры і фуражцы, якую ён трымае ў руках, дажджавыя кроплі.
— Знаёмцеся, — ужо зусім спакойна гаворыць Стася.
Старшага лейтэнанта завуць Віктарам. Пра сябе ён болей нічога не сказаў. Стася прынесла кілішак, і я наліў лейтэнанту віна. Мы выпілі, але гаворка не клеіцца.
Стася ўключыла святло, і я разгледзеў лейтэнанта ўважлівей. Яму гадоў дваццаць пяць, у яго смуглявы, нават цыганаваты твар, з выразам як бы нейкай жорсткасці. Па тых паасобных словах, якімі ён перакідваецца са Стасяй, я зразумеў, што лейтэнант быў тут учора.
Справа праясняецца.
Мяне, як заўсёды, апаноўвае абыякавасць. Лейтэнант, наадварот, нервуецца. Ён ёрзае па крэсле, падхопліваецца, падыходзіць да акна.
Я наліў яшчэ па кілішку. Віктар выпіў і, сказаўшы, што яго нехта чакае, выскачыў за дзверы. На мяне нават не зірнуў.
— Ты з ім даўно знаёма? — спытаў я ў Стасі.
Яе твар перасмыкнуўся, як ад болю.
— Са школы.
— Дзе ён жыў?
— Тут, на суседняй вуліцы...
Што ж, зразумела. Адразу за агародам бор: гонкія ўрачыстыя сосны. Ён прыгожы, гэты Стасін бор. У ім многа сцяжынак, утульных месц, яны былі і тады, калі Стася хадзіла ў школу. З соснамі, ляснымі сцяжынкамі ў яе, мабыць, шмат звязана, таму яна не пускала мяне ў свой бор. Каханне пачынаецца не ў дваццаць сем, а ў семнаццаць, яно моцнае, цэльнае, гэтае першае каханне...
Я разумею Стасю, бо ў мяне таксама быў бор. Я паступаў у мараходнае вучылішча ў Калінінградзе, а не паступіўшы, амаль год плаваў матросам на гандлёвым ціхаходзе «Калуга», потым яшчэ два гады служыў у замежных гарнізонах. А калі вярнуўся, сцежкі ў маім бары зараслі. Мая дзяўчына проста забыла пра іх. Тры гады ў маладым жыцці — многа. Звычайная гісторыя...
— Ён столькі мне пакуты прынёс, — гаворыць Стася. — Няхай ідзе. Няма чаго яму тут рабіць.
А ў самой на твары ледзь не роспач. Яна зусім не ўмее таіць пачуццяў. «У цябе яшчэ не кончана, мая дзяўчынка, — думаю я. — Ты проста сама сябе не ведаеш. Таму не расказала сваёй гісторыі. А я б расказаў, толькі ты не спытала. Яна цябе зусім не цікавіла...»
Калі ў сенечках пачуліся цвёрдыя крокі і ў пакойчык зайшоў змакрэлы старшы лейтэнант, я ведаў, што рабіць. Для прыліку пасядзеўшы некалькі хвілін, я развітаўся. Гэтага хацеў цыганаваты лётчык. Ён стаяў, мусіць, на вуліцы і чакаў. А можа, проста не мог саўладаць з пачуццямі...
Рыцары мусяць змагацца за даму сэрца!.. Гэта іх абавязак.
Я таксама змагаўся. А цяпер лічу, што рабіў несур’ёзна. Яшчэ ў школе ў маёй дзяўчыны было шмат кавалераў. Я дамогся таго, што астаўся адзін. А калі паехаў, яны ўсе вярнуліся...
Калі я дабег да станцыйнага буфета, то ўвесь змок. Да поезда яшчэ далёка — ён нават не прыбыў з Міхалевіч. Я сеў за столік і заказаў бутэльку віна. Трэба было абагрэцца...
У мяне была кропля надзеі, што Стася накіне плашчык і прыйдзе ў станцыйны буфет. Яна ведае, што на дажджы, апроч гэтага месца, мне некуды дзецца... Я патрошку піў віно і паглядаў на дзверы. Стася не прыйшла...
Затое зала пакрысе набівалася студэнтамі. Яны вярталіся ў свае інстытуты, бо канікулы канчаліся. Дзяўчат было болей, чым хлопцаў. Хлопцы, іх равеснікі, служаць у арміі, ахоўваюць граніцу — мужчынам у гэтым свеце трошкі болей клопатаў, чым жанчынам. Студэнткі з мокрымі пасмачкамі валасоў весела шчабяталі, смяяліся. Яны куплялі ліманад, цукеркі і амаль усе здаваліся мне прыгожымі. Некаторыя з іх цішком зыркалі на мяне.
Паглядаючы ў сваю чаргу на студэнтак, я думаў аб тым, што магу, зрэшты, пазнаёміцца з якой-небудзь адной, якая мне найбольш спадабаецца. Мы будзем адно аднаму пісаць лісты, тады я паеду да яе ў госці — у Гомель або Мінск, там паходзім па тэатрах, пасядзім у рэстаране, калі-небудзь яна завітае да мяне, у мой лес. Не ўсе ж студэнткі асядуць па гарадах, хоць, магчыма, яны гэтага хочуць. Я яшчэ не стары, мне дваццаць сем, дзяўчатам па дваццаць, і, мабыць, знойдзецца адна, якая не прыкіпела душой да свайго нарачонага, як Стася да лётчыка.
Стасю я наважыў забыць. Усё-такі яна кепска зрабіла. Навошта запрашала, калі ведала, што прыйдзе лётчык? Каб падштурхнуць яго, ці як? А мне, выходзіць, увесь гэты год была наканавана роля запасной пешкі...
Калі прыбыў цягнік з Міхалевіч, я зайшоў у вагон і, каб мяне ніхто не ўбачыў, заняў цёмнае пустое купэ.
Цягнік рушыў, у суседнім купэ ўспыхнула святло. У маім — паўзмрок, аднак знайшліся ахвотнікі і на яго. Насупроць селі два маладыя, у расхлістаных сарочках хлопцы, паставіўшы на столік каробку партатыўнага магнітафона. Ля супрацьлеглага акна прымасціліся дзве студэнткі. Каб заняць сярэднія полкі, яны загадзя паклалі на іх свае чамаданы. Адна са студэнтак, наколькі я паспеў разгледзець, даволі прывабная.
Я ніколі не любіў сучаснай замежнай музыкі, але цяпер, калі хлопцы сталі пракручваць стужку магнітафона, стаў уважліва ўслухоўвацца. Слоў не разбіраў, але галасы спевакоў, як і самі мелодыі, вабілі задушэўнасцю і непадробным смуткам. Людзі страцілі штосьці дарагое, запаветнае, а цяпер пакутуюць ад гэтага. Песні былі розныя, розныя галасы, але настрой адзін. Аб беззваротна страчаным.
Мне падабаюцца мелодыі, і я думаю аб тым, што варта купіць магнітафон, назапісваць музыкі і вечарамі пракручваць.
Пазіраю ў акно. Калі ехаў у Мікацэвічы, глядзеў на заходні бок, цяпер — на ўсходні. Малюнак другі. У прагалах між сасоннікамі зыркаюць яркія агні. Іншы раз яны сягаюць высока ў неба і відны здалёк. У такіх месцах стаяць буравыя вышкі, а навокал палаткі і вагончыкі буравікоў. З таго часу, як пад Рэчыцай знайшлі нафту, усё палескае Прыдняпроўе ажыло. Нафту шукаюць у многіх іншых мясцінах, таму проста ў лесе вырастаюць часовыя паселішчы.
Хлопцы выйшлі на першым прыпынку. Хутчэй за ўсё яны з буравой, што ў Дуброве. Студэнткі залезлі на полкі. Знаёміцца з імі позна. Тая, што здалася прыгажэйшай, лягла якраз на полку над маёй галавой. Я ўстаю, выходжу курыць, а затым зноў вяртаюся на сваё месца. Каб лепш разгледзець твар студэнткі, падоўгу стаю ля акна. Мая галава на ўзроўні сярэдняй полкі, і нават у паўзмроку я добра бачу гэты твар. Ён спакойны і далікатны. Акрыўшыся лёгкім палітончыкам, студэнтка спіць. У яе, відаць, няма асаблівых клопатаў і турбот.
Так я даехаў да Махаўца.
У мяне ў запасе два дні адпачынку, але я прыступаю да работы. Дождж, які пачаўся ўчора, усё яшчэ церусіць, таму, маючы намер выбрацца ў лес, я апранаю гумавы плашч.
Будынак лясніцтва новы, прасторны, стаіць у прыгожым месцы — там, дзе ліпавая алея, насаджаная некалі тутэйшым панам, пераходзіць у лес. Апроч канторы, у гэтым будынку кватэра памочніка ляснічага і мая. Сваю я саступіў бухгалтару Саўчуку і займаю пакойчык. Сталуюся ў Саўчука. Ён быў тут ляснічым, але выйшаў на пенсію, застаўшыся на пасадзе бухгалтара.
Саўчук ужо ляскае на лічыльніках. Маўкліва падсоўвае мне стосік папер. За час адпачынку я нават па цыркулярах засумаваў. Уважліва іх перачытваю, адкладваю ў асобную папку дзве паперкі, якія трабуюць хуткіх мер. У адной паведамляецца, што з будучага года павялічваюць план цэха шырпатрэбу, а ў другой — напамінак аб справе лесніка Гаркушы. Яшчэ летам прыязджала камісія, яна пацвердзіла, што Гаркуша самаўпраўна прадае дровы. Справа заблытаная, і я не спяшаўся звальняць лесніка з работы.
У поўдзень саджуся на матацыкл. Дарогу добра прыбіла дажджом. Яна наезджаная і шырокая. Еду спачатку зірнуць на лесапасадкі.
На махавецкім полі густа падняўся лес. Яго насеяў яшчэ Саўчук. Прыняў па акце ад калгаса гектараў сто пясчанай няўдобіцы, на якой нават лубін не рос, і засадзіў бярозай і сасной. Сасонкі яшчэ невысокія, але ўжо ўвабраліся ў сілу. Пасля дажджу адліваюць сівізной. А бярозы высока шуганулі. Паміж дрэўцаў прабіваецца малады верасок. Летась махавецкія жанкі ледзь не панадрываліся, носячы адсюль казлякі і зялёнкі.
Я думаю, што настаў час зрабіць тут прачыстку і асвятленне. Лясок пры дарозе, па ім мяркуе кожны аб парадках у лясніцтве. А безгаспадарчасці яшчэ многа. Не паспяваем рабіць самае неабходнае.
На прачыстку, асвятленне наймаем школьнікаў. Звяно лесакультурнікаў ледзь трывае. Расцэнкі нізкія, дзяўчаты ходзяць на работу толькі таму, што выдзяляем сенакосы і трохі зямлі пад бульбу. У саўгасе супроць нашага можна зарабіць удвая.
Мінуўшы вёску Сівалобы, я памчаў па шашы. Вось тое месца якраз, дзе летась мы спаткаліся са Стасяй. Успамін балюча кальнуў. Стася, відаць, не разумее нават, як мяне пакрыўдзіла, сутыкнуўшы са сваім Віктарам. Лепш бы не запрашала...
Я зварочваю з шашы і еду зноў пясчанай дарогай. Свежага следу няма. Леспрамгас цяпер з лесу нічога не возіць.
Паабапал дарогі бор. Кавалак лесу, якім яшчэ можна ганарыцца, бо мала ўжо засталося такіх бароў. Магутныя выносныя сосны з купчастымі вяршалінамі, якія сплятаюцца між сабой у самым паднябессі. Бор гэты — як хорам. Ва ўсякае надвор’е, у кожную пару года ў ім урачыста і хораша. Асабліва люблю я бор летам, калі востра пахне смалой, хвояй, а па сінім небе плывуць белыя аблачынкі. Можна легчы на сухі верас, падкласці рукі пад галаву і хвілінамі маўчаць, слухаючы цішыню.
Я пабываў у многіх гарадах у нас і за мяжой, хадзіў па карцінных галерэях. Але нідзе так не апаноўваў мяне святочны настрой, як у гэтым бары. Чалавек, мабыць, не падняўся яшчэ над прыгажосцю, якую стварае прырода.
Пераскочыўшы драўляны, раз’езджаны масток, пад бярвеннямі якога булькае балотная рачулка, мінуўшы некалькі кварталаў чарналесся, маладых саснякоў, я нарэшце заглушыў матор. Сёлетняй вясной мы размясцілі лесакультуры на суцэльных высечках. Дваццаць гектараў сасны вось тут, на гэтай змрочнай, цёмнай паляне, якая нагадвае пажарышча. Злева ад паляны крута ўздымаецца сцяна сасонніку, масіў як па-жывому перасечан папалам. Звычайна лес пачынаецца ніжэйшымі, радзей пасаджанымі дрэвамі, а тут адразу нібы выведзеная пад лінейку стромая сцяна. Таму што тут плошча суцэльнай высечкі. Пні, пні скрозь на паляне. І яшчэ барозны.
Сасонкі ў барознах ледзь прыкметныя. Мясцінамі ніжнія іголкі саджанцаў пажаўцелі — дрэўцы ўсё яшчэ хварэюць. Лета пякло, як ніколі. Але ў цэлым становішча здавальняючае.
Дождж паціху церусіць. Я саджуся на матацыкл і еду далей. Каля вёсачкі Азярыны быў пажар. Яго патушылі, але гектараў дзесяць лесу спустошана. Абгарэлыя сосны стаяць, як чорныя свечкі. Іх трэба пусціць на дровы, а плошчу раскарчаваць. Але сёлета рукі не дойдуць.
З узгорка як на далоні віднеюцца Азярыны. Строгай забудовы няма — хаткі, як статак гусей на лузе. Дый самі па сабе яны не вабяць — маленькія, з падслепаватымі акенцамі. Немцы, помсцячы партызанам, спалілі вёсачку датла, забудова рабілася на скорую руку, і гэтая спадчына ліхалецця дажыла да сённяшняга дня. Я заўсёды з цяжкай душой праязджаю праз Азярыны. Трэба будаваць новыя хаты, а лесу бракуе. Па законах ляснога гаспадарання мы мусім спілоўваць столькі, колькі драўніны прырастае за год. Але ўжо многія гады яе бярэцца ў два, а то і ў тры разы болей прыросту.
Калі я паказваюся ў якой-небудзь вёсцы, мяне пытаюць пра лес і пра сена. У раённага работніка таксама пытаюць пра гэта і яшчэ пра цэглу. У абсягу лясніцтва некалькі вёсак, і ў адной з іх — у Табунах — някепска разгарнулася будаўніцтва з цэглы. Але добры прыклад слаба пашыраецца, бо дастаць цэглу гэтак жа цяжка, як дзерава.
Ля Доўгага Броду спатыкаю свайго памочніка Будая. Сядзіць у кабіне разам з трактарыстам, тралюе цераз балота асіну. З асінавых бярвенняў мы вырабляем дошчачку.
— Не хацеў цябе будзіць, — смяецца Будай. — Ты ж у адпачынку. Чаму адбіраеш мой хлеб?
Трактарыст паласуе балота адзін. Мы закурваем, гаворым аб гаспадарчых справах. З Будаём ладзім. Ён нетаропкі, разважлівы, мае вялікую цікаўнасць да ўсяго, што робіцца па-за межамі лясніцтва.
Расказваю, што патрабуюць зняць Гаркушу.
Будай не любіць дзейнічаць не падумаўшы. Гаркуша — ляснік не надта, але ж не так хутка знойдзеш лепшага.
— Гаркуша Гаркушай, а дырэктар і да цябе прыдзіраецца, — гаворыць Будай. — Што вы там, у інстытуце, не падзялілі?
Я маўчу. З дырэктарам лясгаса Пікулікам мы сапраўды разам вучыліся. Але я яго мала ведаю. Ён канчаў, а я толькі паступіў. У інстытуце ён нічым асаблівым не вызначаўся. Студэнт як студэнт. Прызначылі яго ў лясгас тады, калі я ўжо працаваў ляснічым.
Будай гаворыць праўду — дырэктар на мяне трохі наскаквае. Летась пазбавіў прэміі. За тое, што не дацягнулі нарыхтоўку сасновай лапкі. Але мы перакрылі план па шырпатрэбе. Нават намнога. Другія лясніцтвы не мелі палавіны нашага, а прэмію атрымалі.
Будай пасмейваецца:
— Не ўмееш шыі гнуць. Начальства любіць пакорлівых.
Трактарыст заглушыў трактар, падышоў да нас. Завуць яго Усевалад. Хлопец харошы, працавіты, але непаседлівы. За апошнія пяць гадоў тры разы звальняўся з лясніцтва, але вяртаўся. Быў у Карэліі, на Калыме і ў Казахстане. Нідзе не спадабалася.
— Перакусім, ляснічы, — гаворыць Усевалад, шчэрачы белыя, як часнок, зубы. — Мы з вамі халасцякі, а Мітрафану Іванавічу жонка пончыкаў напякла. Закаштуем...
Я адчуваю, што галодны. Фактычна не снедаў, выпіў шклянку чаю. Будай разгортвае пакункі. Жонка яго, Аліна, клапоціцца пра мужа і наклала ў сумку бутэрбродаў, вяндліны, памідораў, яблыкаў, салёных агуркоў. У маленькім тэрмасе — гарачая кава. Нават пра сурвэтку, якую можна разаслаць на зямлі, жонка памочніка ляснічага не забылася. У карабку ад залалак — соль...
Усевалад разгортвае зашмальцаваную ватоўку, якая ляжыць пад кустом, дастае паўлітэрку. Такія вось неспадзяваныя снеданні, абеды ў кампаніі з падначаленымі або нават малазнаёмымі людзьмі выпадаюць даволі часта. Я ведаю, што раблю кепска, бо штосьці трачу ў вачах людзей. Але супакойваю сябе тым, што другія робяць гэтак жа. Такая служба.
Мы выпіваем па чарзе, наліваючы гарэлку ў накрыўку тэрмаса. Чалавек — тонкая істота, для яго мае значэнне не толькі тое, што п’е, а — і з якога посуду. Я не паважаю пластмасавых стаканчыкаў, чарак. Папярхнуўся, і цяпер — гарэлка трапіла не ў тое горла. Лепей ужо проста з рыльца.
Чым добрая служба леснікоў, дык гэта вось такой магчымасцю паляжаць на чыстым паветры, на ўлонні прыроды. Не трэба курорты. Месца мы не выбіралі, дзень хмуры, імжысты, але ўсё адно прыемна глядзець на сіняватую граду далёкіх саснякоў, на вяршаліны асін, у якіх многа жоўта-чырвонага лісця. У кустоўі цінькаюць сініцы. Восень хутка.
Мне здаецца, у характары мужчын застаецца трохі дзіцячага. Як дзеці, любяць збірацца, адзін перад другім выхваляцца, падколваць. Забаву замяняюць чаркай.
Усевалад зноў налівае ў накрыўку, але я адмаўляюся.
— Звальняцца не будзеш? — пытае Будай ва Усевалада.
Той ужо выпіў, закусіў, лёг, падаслаўшы ватоўку, на спіну і пазірае ў неба.
— Не ведаю. Яшчэ не засумаваў.
— А як засумуеш?
— Звольнюся.
— Чаго ты шукаеш у Карэліі, на Калыме? Не магу такіх, як ты, летуноў зразумець! Носіцеся, бадзяецеся па свеце. Для чаго?
Ва Усевалада смуглявы, абветраны твар, трохі жорсткія шэрыя вочы. Жуе былінку. Чаго ён лятае па свеце? Бо на адным месцы сумна. Пакуль малады, можна пабадзяцца. Пабачыш новыя мясціны, людзей. Хоць, зрэшты, усюды аднолькава. Усюды людзі імкнуцца да аселасці. Асабліва жанчыны. Пазнаёмішся з якой-небудзь, а яна на другі дзень намякае пра загс, пра кватэру...
Будай прагна слухае. Я ведаю, што сам ён ніколі не адважыцца сарвацца з наседжанага месца. Хіба толькі калі перавядуць у суседняе лясніцтва. Жыве са сваёй Алінай, у яго ўсё да ладу, усё як трэба. Тым не меней вятры вандравання вабяць і яго.
Будай чакае лясгасаўскай машыны. Ён мусіць пераправіць вытраляваны лес у Махавец. Я заводжу «Іж». Нашуся да вечара, спатыкаюся з леснікамі, тэхнікамі. Усе павінны ведаць, што ляснічы прыступіў да выканання абавязкаў.
Стася не прыехала. Назіркам я прайшоў міма дома, у якім яна кватаруе. Фортачка ў акне зачынена. Да заняткаў застаўся дзень... Затым я падаўся да фельчара Шпака, але дома не застаў. Шпак на паляванні. Сядзіць у лазе, ля балотных азярын, пільнуе атлусцелых чыркоў. Ён заўсёды на паляванні. Рыцыну, розныя парашкі выдае жонка. Гэткім манерам Шпак жыве ў Махаўцы гадоў дваццаць. Ніводнай скаргі за гэты час на яго не было.
Я рушыў дамоў, наважыў пачытаць. Але перад самым лясніцтвам мяне пераняў фізік Васіленка. З ходу загукаў:
— Дзве гадзіны шукаю цябе, Лявонавіч! Пайшлі, брат, пайшлі, а то і так парадкам спазніліся... Куды пайшлі? На вясёлае зборышча, вядома. Хіба ты забыў, што Махавец даў свету шэсцьдзесят настаўнікаў?! Па колькасці інтэлігенцыі, якая выйшла з сяла, Махавец займае першае месца ў раёне. Так, так, першае! Вось табе дакладныя лічбы. Шэсцьдзесят настаўнікаў, трыццаць два аграномы, урачы, інжынеры, дваццаць шэсць афіцэраў, з іх два палкоўнікі і генерал... Лічыш, што на дзве сотні двароў мнагавата? Сам ведаеш, зямля тут кепская, таму людзі шукалі іншага спосабу жыцця...
Зрэшты я ўсё разумею. З Махаўца сапраўды паходзіць нямала настаўнікаў, якія працуюць у навакольных вёсках. Хто несямейны — праводзілі канікулы ў бацькоў, а цяпер раз’язджаюцца па школах. Такая ж вечарынка была летась, але я тады не пайшоў.
У душы варушыцца кволая надзея, што пабачу Стасю. Можа, яна прыехала, сядзіць там, куды вядзе мяне Васіленка? Чаго б у адваротным выпадку ён так стараўся? Але я адганяю гэтую думку. Стася на вясёлыя зборышчы не ходзіць. Тут, у Махаўцы, паводзіны яе бездакорныя. Адносна Стасі мне ўсё зразумела: ёсць Віктар, ён засланіў ёй свет.
Хутчэй за ўсё, Васіленка дбае пра некага другога. Мяне стараюцца ажаніць, таму ахвотна запрашаюць на імяніны і вечарынкі.
Праводзіны наладжаны ў доме настаўнікаў-пенсіянераў Свірыдзецкіх. Дом гэты проста выдатны і, можа, найлепшы ў Махаўцы. Ён цагляны, прасторны, атынкаваны, пабелены, з мезанінам і чатырохскатным бляшаным дахам. Пры доме вялікі сад з дарожкамі, апавітай плюшчом, дзікім вінаградам крытай альтанкай і самаробным фантанам. Псуе выгляд дома і саду залішне высокі паркан, пацягнуты зверху калючым дротам. Свірыдзецкім, няхай сабе яны на пенсіі, не варта было нацягваць на паркан гэты дрот...
Кампанію засталі ў зборы. За сталом чалавек дваццаць. З добра знаёмых мне — Будай і майстар цэха шырпатрэбу Аніскавец, чорны, напалавіну сівы, з нерухомай правай рукой. Мяне пасадзілі паміж Тарэзай і Вандай, дочкамі Свірыдзецкіх. Будай, які сядзіць насупраць, падміргвае, пасміхаецца, прыкрыўшы даланёю рот.
Тарэза і Ванда даволі прыгожыя. Падобныя адна на другую мала. Старэйшая Свірыдзецкая болей кідкая тварам і паставай. Усміхаючыся, яна па-кашэчы звужвае вочы і аблізвае чырвоныя сухія вусны. Ванда — сціплейшая, пагляд яе вачэй з доўгімі вейкамі мяккі і даверлівы.
Мы выпіваем за пачатак навучальнага года, затым па чарзе за настаўніц. Запруда няёмкасці прарвана, усчынаецца гамонка, перамовы. Я павёў сябе трохі з выклікам, наліўшы ў шклянку не гарэлкі, а віна. Тарэза памкнулася адабраць віно, і нашы рукі скрыжаваліся. Яна стрэліла ў мяне звужанымі вачамі.
— Хіба вы не мужчына?
— Магу паказаць пашпарт, Тарэза Браніславаўна.
— Але мужчыны п’юць што-небудзь моцнае.
— Грузіны, французы п’юць пераважна віно. Хіба яны кепскія мужчыны?
Нечакана я пачуў імя Стасі. Размаўлялі паміж сабой Аліна і чорненькая, як мушка, жонка майстра Аніскаўца.
— Лётчык жанаты. Болей як два гады. Дзіцё ёсць. А з ёй гуляе, як кот з мышшу...
Не ведаю, гаварылі яны для мяне ці проста так. У Махаўцы нас са Стасяй ніхто не бачыў. За ўвесь год быў у яе толькі два разы. І яшчэ некалькі разоў мы прагульваліся за сялом. Але было цёмна, і, здаецца, ніхто па дарозе не стрэўся...
Мной апаноўвае радасць. У другім святле паўстае Стасіна запрашэнне быць у той вечар з ёю. Яна хацела мяне мець як апору, як абаронцу, а я ганебна збег. Я нягодны і нікчэмны! Чакаў яшчэ, што Стася прыйдзе на станцыю. Чаго ісці? Жанчыны любяць сапраўдных мужчын, нязломных і цвёрдых. А я кісель, ныцік, рэфлектыўны тып, няздольны ні да чаго сур’ёзнага.
Павярнуўшыся да суседкі, я сказаў:
— Вы хочаце, каб я выпіў гарэлкі, Тарэза Браніславаўна? Я магу выпіць. Толькі наліце мне вы. За ваша здароўе!
Прыжмураныя вочы стрэлілі як бы з выклікам. Я чокнуўся з Тарэзай, выпіў. Стаў яе крадком разглядаць. Прывабная жанчына, а ў жыцці не надта шчаслівая. Была замужам за раённым пракурорам, але ён пакінуў яе. Разам з хлопчыкам. Не паглядзеў, што панізяць па службе. Яна жыла яшчэ з адным. Калі праўда тое, што я чуў, то шлюб быў дзіўны: ён, яна паасобна клалі грошы на ашчадную кніжку, а на сталаванне ўносілі роўныя долі.
— Колькі вы ловіце рыб? — спытала Тарэза.
— Якіх рыб?
— Ну, самых звычайных, якія жывуць у рацэ. Вы ж ляснічы, у вас ёсць ружжо і гэтыя, як іх называюць, спінінгі.
Навошта ёй ведаць? Ёсць інтарэс, яна хоча разгадаць мой характар. Колькі я лаўлю рыб? Магу сказаць, тут няма сакрэту. Я вырас на Дняпры, у дзяцінстве, юнацтве трохі лавіў. Чырванапёрак, язёў, ляшчоў. Аднойчы злавіў сома. А цяпер не лаўлю зусім. Тут няма ракі. І на паляванне не хаджу. Толькі аднойчы забіў лісіцу. Яе шкурка цяпер у мяне. Нават пачала псавацца.
— А вы б маглі зняць боты з забітага чалавека?
Што адказаць? На вайне я не быў. Нарадзіўся ў той год, калі вайна пачалася. У арміі служыў з шасцідзесятага па шэсцьдзесят другі. У час манеўраў у нашым палку загінуў сержант. Яго пахавалі ў ботах.
— Чаму вы так дзіўна пытаецеся?
Тарэза смяецца. Вочы яе павільгатнелі і яшчэ больш звузіліся. Мяне агортвае сум. Здаецца, яшчэ ніколі не было так сумна ў застоллі. Нічога нельга з сабой зрабіць, і не трэба ад сябе хавацца...
У тостах, выгуках, не цікавых для мяне размовах прайшла яшчэ гадзіна. Я ўжо не мог болей трываць.
Тарэза ўключыла радыёлу. Пачаліся танцы. Я выняў з пачкі цыгарэту, паціху выбраўся на двор. Каб ніхто не затрымаў, выйшаў за веснічкі. Неба патроху праясняецца. У прагалах між воблакамі блішчаць зоркі. Яшчэ рана, толькі адзінаццаць гадзін, а поезд з Мікацэвіч прыходзіць у дзве. Стася мусіць прыехаць, бо да заняткаў застаўся адзін дзень. Яна сама гаварыла, што прыедзе за дзень.
Я не магу без Стасі. Цяпер зусім не думаю пра лётчыка. Ён знік, растаў у тумане. Стася звала мяне, і ў той вечар мне трэба было быць з ёю. Што з таго, што Віктар вярнуўся? Яна ж прасіла прыйсці, адчуваючы, што ён з’явіцца. Я не ведаў толькі, што лётчык жанаты. А гэта мяняе справу.
На чыгунку яшчэ рана, і я паварочваю да пасадак. Крочу па дарозе ўперад-назад, уперад-назад. Гудуць стомай ногі. За дзень я парадкам нахадзіўся. Расхінаючы мокрыя галіны, я лезу ў глыб сасонніку. За каўнер капае. Я знімаю пінжак, кладу споднім бокам на дол і лажуся. Цішыня. Чуваць, як падаюць з галін важкія кроплі. Я закурваю цыгарэту, затым непрыкметна для сябе засынаю.
Прахопліваюся ад таго, што замёрз. Праз навісь галін відаць густа засеянае зоркамі неба. Запальваю сярнічку і падношу да гадзінніка. Яшчэ толькі палавіна першай. Выбіраюся з пасадак на дарогу і іду да чыгункі. Цяпер я па-другому ацэньваю вечар, калі ў Стасіным пакойчыку нас было трое. Тры нябесныя целы з перакрыжаванымі арбітамі. Ясна, у тых дваіх сіла прыцягнення роўная адштурхоўванню. Таму не сышліся. Але і разысціся не могуць. Што сваім з’яўленнем прынёс я? Нічога. Нябесныя целы імкнуцца адарвацца адно ад другога, але прывязаны сілай прыцягнення. Мая арбіта істотнага ўплыву не мае. Значыць, свабоды волі няма. Усё ўзаемаабумоўлена. Што ведаем мы пра каханне? Што ведаеце вы, паважаныя суддзі, члены мясцовых камітэтаў, камісій, калі разглядаеце справы пра тое, што ён пайшоў ад яе ці яна ад яго?
Што, напрыклад, скажаце пра мой выпадак? Калі я канчаў дзесяцігодку, у мяне была дзяўчына. Я за яе змагаўся. Вандруючы па-за домам, служачы ў арміі, думаў толькі пра яе. А яна не думала. Калі вярнуўся, яна не мела нічога супроць, каб працягваць добрыя адносіны. Нават магла выйсці за мяне замуж. Але я не мог. Таму цяпер не хачу змагацца нават за Стасю.
Што значыць — змагацца? Чаго можна дамагчыся ў такой барацьбе? Жыць так, як жыла Тарэза са сваім другім мужам, уносячы з ім роўную долю за сталаванне?..
Мая прамова пад зоркамі адраса не мае. Я адчуваю, што магу любіць Стасю да самазабыцця. Я ведаю — яна той чалавек, які можа мяне разумець і, калі карыстацца высокімі словамі, — натхняць, даваць крылы, напоўніць навакольны свет радасцю. Але хвалі разбіваюцца аб каменную скалу. Вось зараз я яе сустрэну і магу да дробязей прадказаць, якая гэта будзе сустрэча. Яна выйдзе з вагона, я падыду, павітаюся. Ноч позняя, дзве гадзіны ночы, у яе голасе будзе трошачкі цеплыні. Яе ўсё-такі кране мая самаахвярнасць. Не кожны сустракае сваю, няхай сабе добрую знаёмую, у дзве гадзіны ночы. Потым мы пойдзем па дарозе, я буду падтрымліваць яе пад руку. Што-небудзь спытаю, яна адкажа. Ветліва, уважліва. Але не спадзявайцеся, што яна пацікавіцца, што я рабіў два дні, як сябе адчуваў. Не, гэтага не будзе. Ні слова не скажа, чаму прыехала ў апошні дзень, не растлумачыць наконт Віктара. Думай, што хочаш. Я магу нават пацалаваць яе, яна не адхінецца, але гэта будзе толькі мой пацалунак. Перад сваёй кватэрай скажа «дабранач». Пойдзе спаць. У яе не ўзнікне жадання трохі павандраваць перад хатай, патрымацца са мной за рукі. Вы адчулі, што я пры гэтай сустрэчы прысутнічаю і ў той жа час мяне як бы няма? На маім месцы мог быць другі, выпадковы спадарожнік, і ўсё было б такім самым, хіба што без пацалунка...
Цікава, а як было з Віктарам? Не ведаю, не ведаю. Гэта справа не мая. Толькі хваляванне на Стасіным твары я бачыў. І перад тым, як ён прыйшоў, і тады, калі вярнуўся другі раз, яна страшэнна хвалявалася...
Поезд спазніўся. Рашучыя словы, едкую, толькі што выдуманую прамову я адразу забыў. Я баяўся, што Стася не прыедзе. Нарэшце бліснула светлае вока цягніка. Колькі я памятаю, не было выпадку, каб наперадзе поезда свяціліся два электрычныя ліхтары...
Стася выйшла з апошняга вагона. Яе стройную постаць я ўбачыў адразу. Я падышоў і павітаўся. Па яе голасу адчуў, што яна нават як бы здзівілася, убачыўшы мяне. Я ўзяў яе сакваяж, і мы пайшлі па дарозе. Наперадзе нас, гучна размаўляючы і смеючыся, ішлі трое. Двое мужчын і жанчына. Па голасу я пазнаў фельчара Шпака. Дзіўна, чаго ён ездзіў у Мікацэвічы? Жонка сказала, што ён на паляванні.
— Заўтра будзе добрае надвор’е, — кажу я. — Бачыш, колькі высыпала зорак.
Стася ідзе моўчкі. Але я на яе не злуюся. Злуюся, калі яе няма. Усё, што я нядаўна думаў, дакляраваў сам сабе, глупства. Мне радасна, што я іду побач са Стасяй, магу дакрануцца да яе рукі, адчуваць яе каля сябе. Добра, што яна ў Махаўцы. За гэты месяц, што ад’ехаўся адсюль, я проста спакутаваўся.
— Слухай, давай пераменім жыццё. Ну, як мы гэты год пражылі? Ты ў сваёй каморцы, я ў сваёй. Хочаш, я куплю магнітафон? Паставім у цябе, і я буду прыходзіць слухаць.
— Не гавары так, Саша.
— Чаму не гаварыць?
— Не трэба.
Цяпер мы ідзём моўчкі. Сцежка няроўная, і я злёгку падтрымліваю Стасю. Нарэшце выйшлі на дарогу. Я адпусціў яе руку і закурыў.
— Дай і мне, — просіць яна.
— Ты ж не курыш.
— Цяпер хачу закурыць.
Я даў цыгарэту і запаліў запалку. Твар яе трохі бледны. Але нават прыгажэйшы, чым раней. Курыць няўмела. Раз-пораз цягне дым і адразу выпускае.
Калі мы выйшлі на вуліцу, дзе стаіць яе дом, гучна заспявалі пеўні. На другім канцы сяла ляніва брахнуў сабака. Зоркі свяцілі ярка і роўна. Было цёпла.
Мы спыніліся ля веснічак.
— Сёння я пайду да цябе, — сказаў я. — Ты ведаеш, што я цябе люблю. Больш не магу...
Яна стаяла і маўчала. Абедзвюма рукамі я прыхінуў яе да сябе, стаў цалаваць яе вусны, твар, шыю. Яна не працівілася. Я задыхаўся, прыціскаў яе да сябе цясней і цясней. Я чуў, як часта б’ецца яе сэрца і як часта яна дыхае. Я быў вышэй за яе, абдымаючы, прыціскаючы да сябе, непрыкметна адарваў яе ад зямлі. Яна абхапіла мяне за шыю рукамі і павісла на мне, як на дрэве. На імгненне я адчуў дотык яе вуснаў, але на адно толькі імгненне. Яна расчапіла рукі і груба, з незнанай раней у ёй сілай мяне адштурхнула. Гэты жорсткі, грубы жэст зняважыў і ў адзін момант ацвярозіў.
— Скажы, — стараючыся схаваць задыханасць, прамовіў я, — у цябе было гэта з Віктарам? Скажы сумленна, больш я ніколі не спытаю!..
— Не твая справа! — з выклікам прамовіла яна.
— Тады скажы, чаму два дні таму прасіла, каб я прыйшоў да цябе.
— Ты мог не прыходзіць.
— Нас ніхто не чуе, Стася. У другім месцы я б табе не сказаў. Хіба сумленна год вадзіць за нос? Ты ведала, што я цябе люблю...
— Мог зразумець сам.
— Што зразумець?
— Што я цябе не люблю.
— Што ж, дзякуй за шчырасць. Болей я не прыйду, Стася...
Я павярнуўся і пайшоў прэч. Яна стаяла і глядзела мне ўслед. Мне нават здалося, што яна плакала...
Стасі бачыць не хачу.
На душы востры, няўтольны смутак. Сінеча неба спакойная, улагоджаная. Цвітуць верасы, на балотных імшарынах шчодра высыпалі журавіны. Як чырвоныя занізкі, апаясваюць яны купіны, струхлелыя пенчукі. Усе дні праводжу ў лесе. У шмат якіх кварталах вядзецца высечка догляду — там я паказваюся, каб зірнуць на работу, а тады да вечара вандрую, падбіраючы плошчы пад будучыя пасадкі. Капаю ямкі, даследую грунты, падлічваю колькасць лічынак хрушча.
У лясных кварталах, аддаленых ад дарог, вёсак, — стоена-дрымотная цішыня.
Птушкі адспявалі, кветкі адцвілі, жыццё свой круг заканчвае... У развітальных праменнях надвячоркавага сонца пабліскваюць на сетачках павуціны, нацягнутай між дрэў, шматколерныя кропелькі. Востра пахнуць багуны.
У адзін з тых цёплых, па-летняму сонечных дзён я ляжаў на паляне і, каб перабіць голад, еў насабіраныя ў шапку журавіны. Паляна — месца былога хутара. З левага боку відзён рад здзічэлага, нізкарослага вішанніку, трохі правей — купка раскарачаных, пакрыўленых яблынь. Перад месцам, дзе я ляжу, некалі стаяла хата. Ад яе засталася куча абымшэлай цэглы. Але яшчэ і цяпер на месцы двара расце не жорсткая лясная трава, а свойская зялёная мураўка.
Мясціна глухая, вёрст дзевяць ад Махаўца, і я стараюся ўявіць сабе, як і чым жылі тут людзі. Летам можа, нават някепска: штодня завітваў нехта з вяскоўцаў, навакол багата ягад, грыбоў. А зімой? Дарогі няма, сцежкі замяце, закідае снегам. Па начах жудаснае воўчае выццё.
Заняты развагамі, я трохі запознена пачуў ціхі, журботны звон, які нёсся з паднябесся. Нарэшце ўбачыў у блакіце неба два жураўліныя трохкутнічкі. Боль кальнуў сэрца. Няўжо і я пакіну тут след не большы, чым гэты лясны хутар? З’еду, нічога не зрабіўшы, і ніхто пра мяне не ўспомніць...
Вечарамі чытаю. Нікуды не хаджу. Ніколі я столькі не чытаў, як у гэтым верасні. Ёсць штосьці прывабнае ў тым па-свойму строгім рытме, у якім цяпер праходзяць мае дні. Днём да знямогі нашуся па лесе, а вечарам — з кнігай. Два папярэднія гады я пражыў у Махаўцы, па сутнасці, расхлябана. Пускаў вольны час на ўзвей-вецер. А можна многа зрабіць. Падрыхтавацца, напрыклад, і здаць кандыдацкі мінімум. Ці вывучыць замежную мову...
Мінуў вераснь.
Сяджу ў лясніцтве, праглядваю паперы, што сабраліся за апошнія дні. Лесніка Гаркушу, якога мы з Будаем колькі маглі ашчаджалі, уласным загадам звольніў дырэктар лясгаса. Трохі дзіўна...
Пытаю, што думае аб гэтым Саўчук. Ён моршчыць лоб, доўга маўчыць.
— Нешта ёсць, — нарэшце гаворыць ён. — Час пакажа. Не трэба спяшацца.
Саўчук мудры. Некалі сам быў дырэктарам лясгаса, гадоў дваццаць адпрацаваў ляснічым, а цяпер перасеў у бухгалтарскае крэсла і не наракае на лёс.
Нібы спецыяльна пакліканы, у пакой заходзіць Гаркуша. Нізкі, прыгорблены, з-пад навіслага лба пабліскваюць малыя шэрыя вочкі.
— Садзіцеся, Гаркуша, — кажу я. — Справы ў нас з вамі няважныя.
— Пакрыўдзілі вы мяне, начальнікі. Абняславілі. А я душой богу вінават.
Я доўга тлумачыў Гаркушу як і што. Ён усё-такі вінаваты. Леснікам дальніх кардонаў мы дазваляем прадаваць дровы на месцы, даём бланкі квітанцый. У інтарэсах справы. А яго абход пад бокам. Жыхары Махаўца самі могуць прыйсці ў лясніцтва, выпісаць, што трэба. Таму ён не мог сваёй уладай даваць дазвол няхай сабе на гнілое ламачча.
— Без дазволу бяруць, таварыш ляснічы. Хіба вы не ведаеце? Так заведзена. Хто пойдзе выпісваць ламачча?
Я абяцаю даць Гаркушу месца ў лесакультурным звяне. Як быў, так і астанецца ў лясніцтве. Заработак, прывілеі тыя ж. Звягі не будзе. Толькі няхай зойдзе пазней, калі шум трохі аціхне...
— Дарэмна ты з ім разводзіў анцімоніі, — нездаволена гаворыць Саўчук. — Яшчэ дасца ён нам у знакі. Нехарошы чалавек...
Прыехаў з лесу Будай, мы заняліся з ім квартальнымі справаздачамі.
Пад вечар таго ж дня на дарозе насупроць будынка лясніцтва спыніўся «казёл» дырэктара лясгаса. Сам дырэктар, малады, танклявы, у кароткай скураной куртачцы, выйшаў з машыны, але ў кантору не рушыў — прахаджваецца па дарозе, пазіраючы на нашы вокны. Чакае, што выскачыць нехта з нас. Няцяжка здагадацца — едзе на паляванне.
Я абурыўся да шаленства. Многа на сябе берыцё, шаноўны таварыш Пікулік! Хочаце, каб ляснічы выбег насустрач, сеў у машыну, дагаджаў, прыслужваў. Як некалі леснікі ў Коласавай «Новай зямлі». А дулю з макам не хацелі? Калі трэба дапамога, то мейце ласку завітаць да нас, папрасіць, пагаварыць...
Збянтэжаны Будай кінуўся да дзвярэй, але я спыніў яго. Дырэктар паехаў адзін...
Праз хвіліну Будай, рагочучы, выдыбваў па пакоі.
— Будзе грому. Памянеш маё слова. Толькі не ведаю, калі і з якога боку грымне...
У бары, на світанні, трубяць ласі. Танканогі гарбаносы прыгажун самец выходзіць з выгараў на мяжу бору і ўзболатку, зарослага нізкім, чэзлым хвойнікам, кліча сваю бязрогую сяброўку. Трубныя, поўныя палымянай прызыўнасці гукі стогалосым рэхам разлягаюцца ў лясным наваколлі. З балотнага зарасніку вынырне статак ласіх, якая-небудзь з іх наблізіцца да гарбаносага прыгажуна, будзе лашчыцца, церціся аб яго шыю, але ён не кранецца з месца. Ён па-ранейшаму трубіць, пасылаючы прызыўную песню толькі адной, якая забавілася, заблудзілася або падбілася ў дарозе. А калі яна не з’явіцца, лось паныла пакіруе ў чашчобу, каб зноў выйсці на світанні заўтра і паслязаўтра...
Вёрст за дваццаць ад ласінага бору здабываюць нафту, яшчэ бліжэй, ужо ў абсягу лясніцтва, стаіць буравая ўстаноўка. Буравікі ласёў не чапаюць, і яны не рушылі з лесу. Лось даверлівы, яго можна нават прыручыць...
Днём праз месца, дзе досвіткам трубяць ласі, блазнаваты Ільюша праганяе статак. Каровы пасуцца на ўзболатку, а ён, стары, дзіўны чалавек, што даўно выгадаваў сына, садзіцца пад бярозу, вымае з-за пазухі жалейку. Мяккія, чароўныя гукі поўняць лес. Пражыў Ільюша вясковае аднастайнае жыццё, з маленства да старасці пасе скаціну, але калі паслухаць, як і што іграе, можна падумаць, што аб’ездзіў свет, усё пабачыў, перажыў. Жалейкі, акрамя як у Ільюшы, я нідзе болей не чуў...
Мінуў амаль і кастрычнік.
Будай напрарочыў: пайшлі непрыемнасці. У адзін з тых дзён у лясніцтва прыехала камісія. Трое лясгасаўскіх служачых перакапалі дакументацыю, апытвалі леснікоў, гойсалі па лесе, абмерваючы штабялі дроў.
Аб тым, што леснікі дальніх кардонаў самі афармляюць квітанцыі на дровы, у лясгасе ведалі. Была відавочная выгода. Я нават лічыў, што такім манерам ажыццяўляю эканамічную рэформу. Ляснік жа не толькі вартаўнік, а фактычны гаспадар у лесе. Але цяпер усё павярнулася супроць мяне. Устанавіўшы факт з дрывамі, лясгасаўскія служачыя настойліва дапытваліся, з кім і як часта я выпіваю...
Камісія паехала. Услед за ёй паехаў у райком Саўчук. Абараняць мяне. Праверку, як ён высветліў, лясгас распачаў не сваёй ахвотай. Прыслалі паперу з міністэрства, а ў ёй наварочана бог ведае што...
Саўчук лічыць, што заварыў кашу Гаркуша. Выгароджваючы сябе, топіць другіх... Вечарам упершыню за ўсю восень блукаю каля Стасінай кватэры. Учора бачыў яе здалёк. Ішла задуменная, невясёлая. Мне цяпер хочацца сустрэць Стасю на дарозе і развітацца.
Я некалькі разоў прайшоў ад школы да дома, у якім яна кватаруе. Вокны пакойчыка цёмныя. Я доўга стаю пад школьнымі вокнамі.
Не, я падманваю сябе, што хачу развітацца са Стасяй. Я не магу без яе. Мінула амаль два месяцы, і не было дня, не было, можа, хвіліны, каб Стася так або іначай не прысутнічала ў думках, адчуваннях, ва ўсім, што я гаварыў ці рабіў. Першыя дні ў душы жыла вострая абраза. Гонар мой быў зняважаны, абражаны, утоптаны ў зямлю. Паступова гэта сплыло. Я стаў вінаваціць сябе. Хто так размаўляе з дзяўчынай, як я ў тую ноч? Хто я для Стасі? Чаму яна павінна да мяне хінуцца?
Быў Віктар, яна любіла яго. Можа, нават любіць. Але ён жанаты. Хіба Стася не клікала мяне, ведаючы, што Віктар прыйдзе? А я ганебна ўцёк, потым яе зняважыў...
Зрэшты, усё гэта глупства. Я люблю Стасю. І нічога не магу з сабой зрабіць. Калі з ёю — мне радасна, калі іду, сяджу, размаўляю з ёй, то ўвесь ва ўладзе ўзбуджанасці, прыўзнятасці. Ні з якой другой дзяўчынай чаго-небудзь падобнага не было нават блізка. Дык чаму ўцякаю ад Стасі?..
Нягледзячы на згрызотлівыя, супярэчлівыя думкі, да Стасі я не пайшоў. Што ёй скажу? Што мяне звальняюць з работы. Падасць на развітанне руку, пажадае шчаслівай дарогі. Не, развітвацца не трэба...
Назаўтра я быў у лясгасе. Пікулік нават здзівіў: ласкавы, абыходлівы. Даў прачытаць матэрыял, падрыхтаваны камісіяй. Паперына, паводле якой гэтая камісія стваралася, спаласавана рэзалюцыямі міністра, начальніка аддзела міністэрства, начальніка абласнога ўпраўлення. Закруціў Гаркуша машыну...
— Падай заяву аб звальненні, — сказаў Пікулік. — Не крыўдуй, дэмакратыю з леснікамі выдумаў ты сам.
З Мікацэвіч да станцыі, як і тады, у канцы лета, я прайшоў борам. Зірнуў на Стасін дамок. Свеціцца завешанае фіранкай акно. Да ганка прынік куст бэзу, шастае голымі цёмнымі галінамі груша.
Дома я склаў некаторыя рэчы ў чамадан, напісаў заяву ва ўпраўленне. Даводзіў, што ад адказнасці не ўхіляюся, але практыку з павышэннем ролі лесніка лічу правільнай. Вывады камісіі наконт выпівак, панібрацтва з падначаленымі абвяргаць не хацелася...
Што ж, бывай, Махавец! Праз тыдзень ці раней прышлюць загад па ўпраўленні, і я паеду. Я магу рушыць, куды захачу. Нават у тайгу...
Быў выхадны дзень, я слухаў радыё, трохі чытаў. Пад вечар прыйшоў фельчар Шпак.
— Дзе ты бадзяешся? — спытаў ён. — Прыходзіў учора, пазаўчора...
Пра мае справы Шпак збольшага ведае. У Махаўцы ўсе ведаюць адзін пра другога.
— Паеду, — сказаў я. — Мяне, відаць, звольняць.
— А на каго настаўніцу пакінеш?
— Якую настаўніцу?
— Тую, што прыходзіў да цягніка сустракаць. Яна ўчора праходжвалася ў цябе пад вокнамі. Пазаўчора таксама. Мне ўжо няёмка яе адзінокую сустракаць.
У мяне перахапіла дыханне. Але я не хацеў паказваць Шпаку ўзрушанасць. Таму закурыў цыгарэтку.
— Ты таксама не шчыры, — сказаў я. — Я да цябе неяк прыходзіў. Жонка сказала — на паляванні, а тым часам ты вылез з вагона. Прыехаў з Мікацэвіч.
— Было дзела. Калі яго разблытаюць, то цябе, можа, не звольняць...
...У бары на світанні трубіць лось. Танканогі, гарбаносы прыгажун выходзіць на край бору і ўзболатку, прызыўна кліча сяброўку. Выходзіць дзень, другі, тыдзень. Яе няма. Яе забіў дырэктар лясгаса Пікулік. Ляснік Гаркуша памагаў яму. Іх «засеклі». У Пікуліка ёсць ліцэнзія, але на тыдзень раней, у другім лясніцтве, ён забіў яшчэ аднаго лася. На адну ліцэнзію двух...
— Ты быў, значыць, тады ў следчага? — пытаю я.
— Але. Пасля таго яшчэ два разы.
— Чаму дырэктар звольніў Гаркушу?
— Каб перакласці віну на саўдзельніка.
— А я тут пры чым?
— Пры тым, што ў лясніцтве няма парадку. Самаўпраўна прадаюць дровы, забіваюць ласёў.
— Думаеш, не Гаркуша пісаў у міністэрства?
— Думаю, Гаркушу было не да гэтага.
Потым мне цюкнула. Я ўспомніў дзіўныя пытанні, якія задавала мне Тарэза на настаўніцкай вечарынцы:
«Колькі вы ловіце рыб? А вы б маглі зняць боты з забітага чалавека?..»
— Следчы той самы, што раней быў пракурорам?
— Той самы. А што?
— Нічога. Думаю, што ўсе, хто працуе ў лесе, не могуць забіваць ласёў нават па ліцэнзіі...
У бары трубяць ласі, і калі гарбаносы не даклічацца сваёй сяброўкі, ён месяц-два пакутуе, а потым шукае сабе другую спадарожніцу. Але можа і не знайсці...
Я выйшаў на двор. Было цёмна. Імжыў дробны дождж. На засаджанай старымі ліпамі алеі напаткаў Стасю.
— Не крыўдуй на мяне, — сказала яна, спыніўшыся. — За тую ноч...
— Я не крыўдую. Я цябе люблю, Стася.
— А я не магла так проста да цябе прыйсці. Я яго любіла. Ты ж таксама каго-небудзь любіў?..
— А цяпер не любіш?
— Яго няма. Ён загінуў. Паўтара месяца назад. Адразу, як адсюль паехаў...
Мне здалося, што яна прамовіла гэтыя словы залішне спакойна. Як бы трэба было, каб іменна так здарылася. У голасе яе мне пачуліся нават ганарлівыя ноткі...
Пра таго, другога, я падумаў упершыню.
— Ён выпрабоўваў самалёты, Стася?
— Выпрабоўваў...
Я прыхіліў яе да сябе, цалаваў у вусны, у твар. Яе рукі былі халодныя. Мне хацелася хутчэй іх сагрэць...
1971