epub
 
падключыць
слоўнікі

Іван Пташнікаў

Агні

У лютым сорак шостага года інжынеру Ратушняку трэба было ноччу выехаць на самы далёкі ўчастак Мсціжаўскага леспрамгаса. Ратушняк ведаў, што гэта аж у Выгары - невялічкую вёсачку, якая чуць тоўпілася на пасецы пасярод лесу - яловага, сырога нават зімой у марозы і цёмнага. Там, за Выгарамі, у Ліпніках - у пушчы, якой, здавалася, няма нідзе сканчонага і якая радзела толькі ўжо на балоце ля ракі Дзвінасы - за блізкім светам, - і днявалі і начавалі людзі аж з усяго раёна: рэзаць і вывозіць лес давялі і калгаснікам - па дварах. Туды перакінулі і ўсю аўтакалону газагенаў, - іх яшчэ да вайны шафёры сталі зваць «чургенамі» і «чугрэямі», якія на такім марозе, што паціснуў цяпер, у лютым, як гаварыў Петражыцкі, «прастывалі і кашлялі». У радыятарах, як толькі глух матор, на сіверы замярзала вада, і тады трэба было мачыць у мазут анучу і, падпаліўшы яе, класці пад капот. Разагрэць і завесці адразу машыну на марозе ніхто не мог, нават Петражыцкі стаяў. А на ім жа самім вада ніколі не магла ўстояць, і ганяў ён раней свой ЗІС на бензіне - адзін у мсціжаўскай калоне, калі Рэва стаў на капіталку, - як мячык дзе па дзядзінцы, аж пакуль не адарваў пярэдні мост на пнях: «раздзёр машыну». ЗІС на бензіне ў яго адабралі, прыпомніўшы ўсё, і аддалі самаму старому ў аўтакалоне шафёру Рэву, а самога Петражыцкага перасадзілі на Рэваў «чугрэй». Казалі, Петражыцкі аж зубамі скрыгатаў, але не падаў на людзях віду, што «за душу кошкі скрабуць», што душу «салідолам выпацкалі», і ўжо на трэці дзень дагнаў па кубатуры старога Рэву, якому саступіў ЗІС на бензіне.

Саступіў. Сам Сямён Калінавіч прывёў Петражыцкага з канторы з начальнікам аўтакалоны і пасадзіў у кабіну да «старога жураўля», «чаплі». У Рэвы, смяяліся, аж губа адвісла, калі пачуў, што «даюць» ЗІС на бензіне. Прайшоў ужо добры месяц, як ён паставіў свой «на капіталку» і «соп на чурках». А Петражыцкі праз двое сутак дагнаў «чаплю» і пакінуў ззаду... Даў дзве нормы на «чугрэі». Сам памагаў грузчыкам ля шліхты ў дзялянцы, сам разгружаў на беразе ля Дзвінасы прычэп. Без палудня, шапку згубіў - памарозіў вушы, - з ног валіўся, а - даў. Тады, калі тут адну норму «чугрэі» ніяк не бралі, толькі ЗІС на бензіне цягнуў. А Петражыцкі даў дзве. «Паглядзіце... Даганіце, раз вы ўсе такія... І на чорта мне ваш ЗІС на бензіне...»

Прыехаўшы ноччу з берага, ён кінуў машыну на ўчастку, адвінціў фаркоп і панёс з сабой у вёску: едзьце. П'е цяпер у Выгарах, - з хат не вылазіць, дзе ёсць самагонка. Дзень і ноч. Сямёна Калінавіча за план без нажа рэжуць, а машына стаіць без фаркопа. Пазванілі ў раён - на базе пад рукамі фаркопа не было.

Так у аўтакалоне выбыў са строю шафёр, які на такім марозе, калі адны печы ў «чугрэі» трэба раздзімаць паўдня, аж дзве нормы даў. Даў і - з капытоў... Фаркоп знёс. Сабатаж... За гэта ж пад суд збірайся сам і ідзі. А што той суд... Петражыцкага не настрашыш...

Выходзіла, што ў выгарскай аўтакалоне і яшчэ адзін чалавек - пасля Рэвы - перацягнуў за норму, і на «чугрэі». Значыць, і на сырых чурках на марозе могуць даць «праклятую норму» ўсе, не адзін Петражыцкі. Так сказаў сёння дырэктар - Сямён Калінавіч. У раёне непераліўкі... Гарэла лесанарыхтоўка. У вобласць ішлі зводкі па форме № ... з «не тымі» працэнтамі. Дырэктару далі вымову, прыгразіўшы: здымуць з работы. Сёння, вярнуўшыся ў кантору, ён паклікаў у кабінет Ратушняка аднаго і сказаў:

- Паедзеш на прарыў. І пакуль усе газагены не выраўняеш на Петражыцкага, - дамоў і не думай... Не паказвай носа...

«Выраўняць на Петражыцкага» - значыла: знайсці таго, сукінага сына, п'янага, з фаркопам, выцягнуць за абмарожаныя вушы з-за печы, выгнаць з галавы хмель, пасадзіць у кабіну і даць у рукі руль: едзь, давай яшчэ дзве нормы, бо за гэта... а тады ўжо ісці гаварыць з шафярнёй...

- Выраўняць?.. На Петражыцкага? Адмарожу нос, не будзе чаго і паказваць. - Ён, Ратушняк, тады ўсміхаўся, гледзячы, як Сямён Калінавіч, шырокі і нізкі, бегае з вугла ў вугал, выціраючы скамечанай у далоні чырвонай хустачкай круглую лысую галаву. З-за плячэй у яго ішла пара: у канторы былі вялікія вокны. Пасля Ратушняк заўважыў, што пара ідзе і ад лысай галавы Сямёна Калінавіча і ў яго, Ратушняка, з рота, калі ён гаворыць.

Сямён Калінавіч як ішоў ад грубкі да вялікага, ад падлогі аж да столі, замерзлага акна, так і застыў на рог стала пасярод кабінета, бы хто тузануў яго, Сямёна Калінавіча, за падол кароткага, да калена, кажуха:

- Не адмарозіш у Выгарах у лесе - адмарозіш у другім месцы. Не думай...

Ратушняк не ведаў, калі давядзецца вярнуцца з Выгараў...

Мароз даняў знянацку, яшчэ на гарушцы, за мастом, перад лесам, - праехаў, можа, толькі вярсты з чатыры, паганяючы каня: трушком. Стала холадна адразу ўсяму, і здавалася, што цела толькі пад адным кажухом, што на ім няма больш ніякай апраткі, - яно рабілася шорсткае, як яловая карына. Тады здалося, што за плечы насыпалі настылага сухога жарсцвяку-каменьчыкаў, - таго, якім пасыпаюць па лёдзе дарогу, каб машыны з дрэвам маглі ўз'ехаць на гару, калі каторыя шафёры не маюць ланцугоў акруціцца па колах - падперазацца.

Ратушняк пачуў, што мерзне. Саскочыў і бег у кажусе за санкамі-вазком, пакуль не задыхаўся, змарыўшыся, і не аб'інеў.

Калі конь пайшоў паціху, Ратушняк, аблажыўшы на плечы вялікі, белы ад інею каўнер, пачуў, як цяжка зарыпелі сані без седака па настылым грудаватым снезе - на ўвесь лес.

Нанач яшчэ больш паціснуў мароз.

Сцямнела яму ўжо ў лесе - стала адразу шэра, аж замітусілася ўваччу. Цёмная, слізкая смуга павісла і вісела над дарогай, не дастаючы снегу. У небе выразаўся маладзік - вузкі зжаты серп, - наліўся агнём і ярка блішчаў злева ўгары, над самым лесам, аж балелі ад яго вочы. Ля маладзіка скакала маленькая зорка, востранькая, як іголачка, а воддаль стаяў вялікі - даставаў аж да самай зямлі, - шырокі ў дзве паласы - жоўтую і сінюю - круг: на вецер.

Лес за абочынамі быў цёмны, а ўперадзе, воддаль ад дарогі - дарога паварочвала ўправа - чорны, як сажа. Аб'інеў конь - спачатку пабялела грыва, пасля ён збялеў увесь, бы хто ўзяў ускінуў яму на спіну абрус. Было відаць, як абраслі інеем аглобні, загнутыя спераду палазы ў вазку і сена, што збітае ляжала ў перадку, забялелася, стала, як вата. Конь дыхаў парай, - шырокая белая паласа паўзла з-пад аглабень аж на абочыну, слалася на снег. З дарогі цягнула настылай вільгаццю; аднекуль пахла сырым дрэвам - сасной - і распаранай кастрыцай, як з лазні, дзе сушаць перад мяццём лён.

Ратушняк сядзеў цяпер у вазку, уціснуўшыся ў куток у разгоенае сена, і, намораны, дыхаў з сябе, не могучы адсапнуцца. Сорак пяць гадоў, прастрэленыя наскрозь лёгкія: уцякаў, папаўшыся ў пачатку вайны ў палон.

На каўняры растаў іней, і аўчына мокрымі доўгімі пасмамі ліпла да шчок. У плячах, там, дзе ён цяпер прыціснуўся ў вазку да сена, стала цёпла, нібыта прыхінуўся ў канторы спінай да напаленай грубкі. Адчуў, як вянуць рукі, - хацелася спаць. Тады ён, пакінуўшы на каленях на кажусе рукавіцы, - вялікія, байкавыя на ваце, з двума пальцамі - салдацкія, - цёр далонямі вочы, доўга, аж пакуль яны не забалелі і ў іх не пайшлі чырвоныя кругі. Пасля зрабілася ўсяму цёпла, і павяла ўніз галава. Ён пачуў, што спіць. Падняўшыся тады і стаўшы на калені, ён адвязаў у перадку ад загнутага полаза лейцы і стаў тузаць за іх, паганяючы каня. Калі конь на роўным цвёрдым снезе пабег трушком, ён нагнуўся, чуць не выкуліўшыся з вазка, і, ухапіўшы друзалак халоднага збітага снегу - у каня з-пад капыта, - расцёр яго ў далонях і стаў мачыць вочы. Падумаў, што на марозе гэта не паможа, што так можна толькі памарозіць шчокі. Успомніў тады: не спіць другую ноч, возьме і зваліцца на марозе з ног...

Паехаў жа адзін - папёрла нялёгкая, - на ноч гледзячы. Ну прыедзе за цямном яшчэ, ну знойдзе ў каго ў Выгарах у запечку соннага і п'янага Петражыцкага... Машына ў гурбе на ўчастку, фаркоп той нікому не дасць, калі не згубіў яшчэ. Сілай не возьмеш.

Трэба было ехаць разам з Вугальнікам, начальнікам Выгарскага ўчастка.

Той адразу, выйшаўшы ад дырэктара, уваліўся ў сані, накрыў сябе поламі доўгага чорнага кажуха, павярнуўся на бок і пагнаў каня трушком ад самых варот.

«Быць у раёне, прыгнаўшы з сабой без дзела каня? Прывязаць да плота? Калі гарыць план? Калі людзі жылы рвуць? - Усю раніцу - ехаў цэлую ноч - ён, высокі, удвая вышэй за Сямёна Калінавіча, і шырокі ў плячах - у сажань, - быў хмуры і злосны: - Нашто пазвалі? У такую даль? Сам знаю, што план, - кату пад хвост... І чорт з ім, калі наша галава з плеч далоў паляціць. Грош ёй цана, калі мы нічым не можам памагчы людзям. Сеў я ўчора ў Выгарах вячэраць. Пастаяльцы клікнулі, рэзчыкі. Сеў за адзін стол... Булёнчык прысквараны... І бабы ядуць і мужчыны. Пацягні на гэтым булёне пілу... Без акрайца хлеба... Ды на такім марозе... ды пры такой норме... Ды ў лапцях. Ногі марозяць. Калечацца людзі... А мы адзін аднаму гразімся «дзве строчкі» ў картачку запісаць... Скуру катораму б нам спісаць... Свінні мы. Склікаемся... Адчытваемся ў цёплых сценах адзін перад адным. А яно - адгэтуль трэба ехаць. Да людзей... У дзялянку. На мароз. У снег па пояс... Калі адубеюць ад марозу рукі, не напішаш тады «дзве строчкі» ў картачку... Не-е... Пяро вываліцца. Пацягай за пілу - пяро з рук вываліцца. Не да яго будзе...»

Вугальніка толькі і відзелі, як ён, укуліўшыся ў санкі, пагнаў каня. Прыехаў, нагаманіў і паехаў. Не чакаў, калі хто збярэцца і стане гаварыць. «Запішуць у картачку? Хай пішуць...» - плюнуў і паехаў. Сямён Калінавіч пасля яго апусціў галаву і хадзіў, гледзячы ў падлогу...

Дарога за пасекай павярнула ўправа і пайшла цяпер лесам: шырокая гэтым месцам, раз'езджаная машынамі і выцертая саньмі. Наперадзе яе, дарогі, было яшчэ кіламетраў трыццаць: усё лесам - да самых Выгараў - без агнёў з вёскі, без скрыпу настылых варот і крэкту асвераў, які чуваць на марозе за многа вёрст.

Конь не хацеў бегчы трушком - у лесе пайшоў ціхай роўнай ступою, - яго трэба было паганяць. Натапырыўшы вушы, ён тады трухаў, сцішваючы самога сябе, - было чуваць, як яму лезе на галаву хамут і б'юць сані перадком па задніх нагах - па каленях. Сані па ўзбітым за дзень капытамі снезе рыпелі дзярката і ядрана - на ўвесь лес; трапляючы ў расцёрты след, пішчалі цененька і мякка, як вецер у гавыле ля хаты пад прызбай; стукалі палазамі па неглыбокіх ямах-калдобінах, якіх не бачыла вока, і шуршалі, як па жвіры, калі, збіваючыся з тору, лучалі на цалік - на злежаны неглыбокі снег, сцяты шэранню пасля нядаўняй адлігі.

Далёка наперадзе дарога, выслізганая палазамі, ад скупога водсвету маладзіка паблісквала цьмяным і халодным глянцам, і тады здавалася, што ёй не будзе ніколі канца, як і самой начы. Здавалася, што маладзік будзе вечна вісець угары над галавой і вечна ісці нехаця конь - без сканчонага. Цьмяны бляск на дарозе дрыжаў, перасяваўся; знікаў, як перабягаючы дарогу, хаваўся ў цемнаце і зноў бліскаў, скачучы торам, скупы і халодны, як агонь ад газоўкі.

Ратушняк думаў тады, што ў лесе адзін толькі мароз, што холадна каню ад настылых жалезных падкоў у капыты, холадна ў галёнкі і жывёла ледзьве ступае нагамі, насклелымі і здранцвелымі.

Там, дзе было мала снегу і палазы дзёрлі мёрзлую, цвёрдую, як жалеза, груду, конь ступаў смялей, і пад яго ўкаванымі капытамі аж грукала настылая зямля. Ад яе падымаўся і ішоў звон, шырока і імпэтна, з адгалоскамі на ўвесь лес - з канца ў канец - і здавалася тады, што звініць уся зямля: свежая, цвёрдая, халодная і здаровая, як антонаўка ў першыя марозы ўвосень.

У небе заміргалі зоркі: пацямнела. Маладзік апусціўся на самы лес, пачырванеў, - на дарозе ад яго ўжо не мігцеў сыры бляск.

Зноў рабілася холадна, пасля цяпла падскочылі дрыжыкі, і, калі ён нацягваў на пальцы рукавіцы, пачуў, як трасуцца рукі. Нанава браў мароз - ад яго не было спасу. У лесе ён ціснуў, як у вялікай парожняй пуні.

У незакрытыя аўчынай шчокі пякло, як прыскам, - шчокі сталі шорсткія, і ён думаў, што яны патрэскаліся, - смылеў пад рукавіцай нацёрты нос: пачынаў балець. Мерзлі пальцы ў рукавіцах; заходзіла ў ногі.

Трашчалі дрэвы - сухастой, які ў познюю восень у дажджы, відаць, глыбока намок. Мароз прабіраў наскрозь усё жывое: каня, сосны, чалавека і зямлю. Снег хрумсцеў пад капытамі і палазамі, - здавалася, ад марозу ён пераціраўся на жвір.

У вачах у яго, Ратушняка, раптам стаў Сямён Калінавіч: шырокі, як шафа, у накінутым на плечы кароткім кажусе. Прыхінуўся ў канторы да грубкі, нагнуў нізка - аж да дзвярэй - галаву: грэе плечы і студзіць лысіну. Ён падумаў тады, што дарога блішчала ад маладзіка, як лысіна Сямёна Калінавіча ад агню ў канторы...

Сямён Калінавіч не вінаваты, хоць і пагнаў нанач: яго, Ратушняка, ніхто б не змусіў паехаць, калі б ён сам не наважыў...

І тады падумалася, што вінаваты ёсць, што ён недзе спіць у такую пару ў некага на падлозе, уткнуўшыся носам у падкінутую пад галаву і нагрэтую ў запечку фуфайку. І фуфайка недзе ад яго прасмярдзела гарам, і ў хаце дыхаць няма чым, хоць ты задушыся... І ляжыць ён, не раздзеты і не разуты, нават боты з ног не сцягнуў; мокры ад расталага ў цяпле снегу, не мыты суткамі, - ад таго, як запіў...

Ён стаў успамінаць яго, гэтага чалавека, на якім цяпер, здавалася, для ўсяго Мсціжаўскага леспрамгаса свет клінам сышоўся, і не мог. Здаецца, маленькі, дробны з твару і цёмны; здаецца, гадоў яму за трыццаць, не меней; здаецца, шырокі, круглы, жорсткі мужчынскі твар, цёмная і лысаватая галава, кароценькі кажушок на фуфайцы і старая, вынашаная, памытая і зноў выпацканая - гэты раз ужо ў мазут, - халодная для такога марозу салдацкая шапка-вушанка з паднятымі ўверх вушамі і завязанымі на сляпы вузел кароткімі, скручанымі з тасьмы матузкамі...

Помніў гэта, а чалавека жывога ўспомніць не мог...

 

Сцежкі звялі іх першы раз летась, пад восень.

Машыны тады сталі за Малінаўкай у лесе - на новай дарозе цераз балота. Новай дарогай ад самай вясны тралявалі дрэва з Яськавага балота праз Баброва на бераг да Дзвінасы. Ішла сасна ў абхват, чырвоная, што цэгла, ад смалы - на Яськавым балоце не было падсочкі; елка, тоўстая ў камлі, не сцягнуць пілой і белая, як сыр; асіна, старая, зверху ўся ў сівым імху і тоўстай кары, як на дубе, а ўсярэдзіне з чорным дуплом: перастаяла за вайну на пні; клён, прамы, доўгі - на ўвесь прычэп ад дышля да кабіны: ад яго пахла квасам на ўсё Яськава балота; ішоў дуб, старасвецкі - на яго не хапала пілы, - выгінасты, каржакаваты, з буграмі і счарнелы ў камлі...

Цвёрды, што камень, і цяжкі, як жалеза, ён гнуў у дугу чыгунныя рэйкі на прычэпах, рваў ланцугі, якімі перамотвалі яго; на паваротах, дастаючы камлі ў газагенаў да кабіны, ён плюшчыў, зрываючы з месца, печы і крышыў скрыні, у якіх ляжала чурка - шафёрскі запас на ўвесь дзень. Пад дубам асядалі колы, вязнучы ў лесе ў сіпак; пад ім угіналася на Яськавым балоце на дарозе зямля.

Дуб шафёры бралі на «чугрэі» з боем... Пасля дажджу ў газагенаў забівала глеем пакрышкі - яны аблепліваліся і слізгалі па мокрай зямлі; маторы напіналіся, аж рваліся ад звону, і не цягнулі.

Машыны стаялі на дарозе з дубам, - уся змена, - сем машын. На Баброва праехаў толькі адзін Рэва на сваім ЗІСе на бензіне - паехаў пярэдні. За ім, высунуўшы з кабіны галаву, азіраючыся назад на колы, доўга крычаў на ўвесь лес, «рваў» свой «чугрэй» Петражыцкі. Рваў цэлую раніцу, ад самага балота, аж пакуль не сеў...

Мінуўшы масток - масток раскінулі, бо на гружанай машыне па ім усё роўна не паедзеш, ехалі проста ў крыніцу, закінуўшы яе дрыўмі-метрамі, - Петражыцкі стаў, загарадзіўшы дарогу. У кабіну да яго злазілі, сабраўшыся, усе шафёры. Ні ў кога матор не пацягнуў - не ўзяў з месца. Колы круціліся ў ямах, лезучы ў зямлю. Задняя вось лягла на гразь...

Насцялілі лапак, сыпалі пад колы чуркі, вядром. І лапкі і чуркі выкідвалі з-пад сябе колы і шпурлялі далёка назад: не падысці. Трэба было разгружацца.

Разгружацца Петражыцкі не захацеў...

- Норма!.. Норма!.. - крычаў ён на ўвесь лес з кабіны. - Нагрузі - не кранеш! Не нагрузіш - самога ж не памераць на беразе замест дрэва... А тут газу не хапае... Чуркі ніяк не ўгарацца, сіпяць... Пакуль не распалю... Хоча хто праехаць - цягні прычэп з дарогі, калі каму замінаю... А я сам сваю прэмію-надбаўку нікому ў рукі не пакладу. Не саступлю. Я жылы рву...

Шафёры маўчалі. Закурылі. Разгружаць машыну не было як: дарога вузкая, з абодвух бакоў блізка сосны, - куды скінеш. Назад да мастка - на пасеку - Петражыцкага не падцягнеш: ззаду аж шэсць прычэпаў. Трэба адагнаць кожны за паварот...

Шафёры хадзілі наўкол прычэпа, стукаючы ботамі па колах:

- Барахло. Трэснуць...

- Сапхнулі аднекуль з плеч...

- Аблыселі. Рыззё тырчыць...

- Дуб... Што волава...

- Інжынер ззаду. Уважайся...

- Хай сам паглядзіць. Начальства...

- Во-во... Ім толькі грузі ды грузі.

- А што ён - прыйдзе падапхне? У цябе сваё, у яго - сваё. Ён над табой інжынер.

- Перакур, хлопцы... - Петражыцкі выскачыў з кабіны, патаптаўся па сырой зямлі, як па цесце, аціх і палез у кішэні.

Змоўклі і шафёры.

Петражыцкі закурыў, абапёрся на адчыненыя дзверцы і глядзеў уверх - у неба. Доўга, не адрываючы вачэй. Забыўшыся, можа, што ён шафёр і што стаіць, угразшы на грэблі: ні ўзад ні ўперад. Тады ўгару сталі глядзець усе шафёры:

- Што ён там апароў?

- Хай думае, што рабіць будзе...

Угары краталіся ад ветру старыя сосны, высокія, аж у неба, што раслі на Яськавым балоце недзе яшчэ ад прыгону. Неба было ў белых рэдкіх палосах, як у нітках пражы. Сонца іх выбеліла, высушыла, і яны, белыя, што снег, аж пераліваліся ў вачах.

Пасля ўсе ўгледзелі, як над соснамі ў белым небе кратаецца чорная палоска, усё роўна што кавалак кары гнала ветрам. Апускала ўніз, да зямлі, на лес; пасля падымала ўгару яшчэ вышэй, і яна бялела на сонцы і хавалася з воч.

- Каршу-ун... - Петражыцкі свіснуў і паклаў зашмальцаваную кепку на лоб, каб не звалілася з патыліцы на зямлю - галаву ж задзёр, - тады вылаяўся і плюнуў: - Прыляпі-і-ліся. Жаруць усё жывое на Яськавым балоце і тады ў цёпленькім небе плаваюць. Купаюцца... А тут у гразі боўтайся. Усе яны такія...

Петражыцкі, відаць, пра некага думаў.

Шафёры больш нічога не бачылі. Ён тады паказаў сваёй голай і валасатай, з закасаным па локаць рукавом, рукой на старую елку ля дарогі. Елка была высокая, вышэй за сосны, - старая, абгарэлая з камля, чорная, у пісягах жоўтай смалы. На самым версе на ёй тырчаў, росшы аднекуль збоку, востры, з маленькімі лапкамі сук. Там, адкуль ён рос, прыліпла да елкі гняздо, круглае і шэрае, як стары, выцвілы пад застрэшкам на дажджы і сонцы каранёвы кошык.

- Каршуны... Сям'я. Цэлая кантора леспрамгасаўская... - Петражыцкі, заклаўшы рукі за спіну, круціў галавой.

- Ну і вочы... Угледзіць жа. Аж дзе...

- Прыляпіўся, ты скажы. Ніколі б не паверыў. Што Сямён Калінавіч да свайго крэсла.

- Чысцяць гнёзды...

- Малыя, мусіць, ёсць. А бацька ўгары, назіркам... Зверху яно, брат, усё відаць. Што мы і хто мы. Таму нам, можа, і не даюць ЗІСоў на бензіне. Мудрыя птушкі наверсе.

- Не даюць ЗІСоў, бо няма...

- Што мы за шафёры? Ад нас нават бензінам не пахне...

Ля елкі на дарозе прытапталі ў мох і пясок кепку, што зляцела з галавы ў Петражыцкага; пасля адкінулі яе пад прычэп пад калёсы.

Ад ветру ўгары краталіся лапкі і патрэсквалі сухія сучкі, як на агні. Адтуль сыпалася труха, не даючы глядзець, задраўшы галаву; адрываўся і падаў на зямлю зялёны, доўгі і дробны мох, як сторжка ад нявымачанай пянькі.

Яны тады адышліся далей на дарогу, да самага прычэпа, і глядзелі ўверх.

- Во каму суха...

- Хто наверсе сядзіць, таму ўсягды суха.

- Ён плана табе не дасць, не задзірай галавы...

- План... План... У мяне радзікуліт.

- Знайшоў чым хваліцца. Грузчыкам не хочаш памагаць, знаю.

- Патрасе па калдобах - і ты схопіш. Не заракайся...

- Рэва скора вернецца, чаго мы стаім? Не размінёмся...

- А па мне... Машына хай адсапнецца. Рванеш - тады што? У грузчыкі ісці? Машын больш няма.

- Трэба нешта думаць. Пад дубам пакрышкі скора пачнуць страляць.

- Чорт з імі. Навейшыя дадуць. А то грузі і - бойся...

- У каго гэта матор не выключаны? Шум...

Пабеглі выключаць матор - былі пакінулі не выключаны: забыўся нехта ззаду.

Стала ціха. Стоячы на дарозе, яны цяпер глядзелі адно ўгару. Кідалі курыць і тушылі нагамі ў пяску акуркі.

- Хлопцы, што мы робім? План сарвём. Трэба нешта думаць.

- Хай начальства думае...

- Што ты ўсё на начальства? Інжынер чуе...

- Што інжынер? Яму чуркі мяшаць не трэба...

Калі ён, Ратушняк, падышоў да іх, усе змоўклі. Стаялі і глядзелі хто ўгару, на елку; хто ў зямлю; хто пад колы, пад прычэп. У вочы яму ніхто не глянуў. Пасля ад грамады адлучыўся Петражыцкі. Выплюнуў акурак з зубоў, скочыў здалёку на падножку і схаваўся ў кабінку. Махнуў дзверцамі, але не зачыніў, пакінуў насцеж.

«Чугрэй» заныў, як прыбітая муха. Крануліся, торгаючыся, бы чапляючыся за што, колы. Тады закруціліся на адным месцы шпарчэй і шпарчэй: зашасталі па шорсткай гразі, бегаючы хуценька і лёгка, бы пад імі не было зямлі і на іх зверху не наваліўся прычэп з дубам. Сюды, дзе стаялі людзі, паляцелі гразь і пырскі, ахапкам. З зямлі выбіла чурку, і яна, чорная, як у дзёгці, стукнула некаму ў бот і, фуркнуўшы, адскочыла аж у лес на мох.

«Чугрэй» ныў і ныў - звінела ў вушах, і стагнаў, здавалася, лес. Петражыцкі - было відаць - сагнуўся на сядзенні, нахіліўся ўперад, узлёгшыся на руль, - памагаў машыне.

Ратушняка як кальнула што: здагадаўся, - Петражыцкі хоча паказаць: на, інжынер, глядзі, якая дарога і якая машына... Палюбуйся, а пасля ўжо станеш... А мы табе тады пальчыкам пакажам, ціхенька і спакойна: вунь, пад нізам - балота, а вунь, наверсе - печ з чуркамі. Прастыла. Дыміць і чыхае... Аж неба чорнае - у сажы...

Тады сюды, дзе стаяў ён, Ратушняк, падышлі шафёры. Нехта махнуў рукой Петражыцкаму: «Канчай... Думаеш, яны не відзяць гразі? Самі стаяць па калені... Ды яны і не гэта відзелі... Не нас з табой... Не рві машыны...» Другі нехта вылаяўся. Петражыцкі тады адразу выключыў матор, памалу-памалу вылез з кабінкі, нібы ён быў увесь балючы; абышоўшы машыну спераду, падаўся на другі бок: пастаяў, пастукаў ботам па печы, дастаў качаргу і палез «за плечы» машыне, дзе была скрынка з чуркамі. Стаўшы на калені на скрынку, адкінуў у печы века - перакуліў, як вялікую патэльню, - і палез у печ з доўгай і ценкай качаргой.

На дарогу чхнула дымам і пагнала іскры.

Петражыцкі доўга перамешваў чуркі, тады, кашляючы ад дыму, стаў сыпаць са скрынкі ў печ свежыя - прыгоршчамі, што бульбу ў кацёл, - і тоўк іх качаргой.

Далоў з машыны ён саскочыў, ледзь-ледзь зыбнуўшыся ў каленях, якраз перад ім, Ратушняком, і глядзеў цяпер у вочы: пачуем, што скажуць...

Ратушняк тады ўсміхнуўся:

- Што ж... Паказаў. І гразь, і чуркі... Падвёў і носам тыцнуў. Што ката... Дзякуй.

- Няма за што, таварыш інжынер...

- Дык знай: я за цябе цягнуць не буду...

- Дарога, таварыш...

- Бачу і якая дарога. Не вылезлі вочы... Ланцугі абуй...

- Летам? Ланцугі? Ні ў кога няма. І не памогуць яны.

- Дамкратам падымі. Першы раз, ці што?

- Не першы... Ям многа, таварыш інжынер. Ля кожнай дамкрат не паставіш. Кожную чуркамі не засыплеш. Не хопіць лесу...

- А хто вам дазволіў сыпаць пад колы чуркі?

- Гора, таварыш інжынер...

«Таварыша інжынера» Петражыцкі выразаў, як пілой па дрэве. Ратушняку ад таго стала ўсяму горача: падступала злосць.

- Будзеш адгружаць. Дарогу заняў. І сам ні гам, і другому...

- Адгружаць? Хе-хе... Не стану, таварыш інжынер, вы ж ведаеце...

З Петражыцкім смяяліся і шафёры: «У дзялянцы крычалі: дагружай, а тут - адгружай... Смеху варта...»

Ратушняк падумаў, што ён дарма злуе на Петражыцкага, што больш ЗІСоў у калоне няма, што «чугрэі» не для такіх дарог, не для балота і дубу, што яны аджылі свой век даўно, што іх не варта было прысылаць зусім і што да іх у яго ніколі не ляжала душа... Падумаў, што план - як ні цісні - пусты. Бо яно ўсё тут - як мокрае гарыць. Розніца, мусіць, ёсць: ці бярозавую чурку кінуць у агонь, ці пырснуць бензіну... Не той дым...

- Будзем адгружаць, калі вы ездзіць не можаце. Наперадзе ўся грэбля такая...

- А дарожніцы, таварыш інжынер?

- Дарожніцы за Бабровам, на ямах. Там не такое пекла... Будзем адгружаць. ЗІС скора назад вернецца. Дарогу забілі...

- А куды скоціш, таварыш інжынер? Цесна... Што, дзялянку, можа, з боку ля прычэпа выразаць загадаеце?

Петражыцкі зноў пайшоў да кабінкі:

- Мяне гэта «разгружацца» як нажом...

- Абыдземся без нажа... Сюды, дзе стаіш, скінем два камлі... Лягуць...

- А я, можа, інжынер, не хачу распісвацца ў пустой графе ў ведамасці. Можа, я хачу за норму палучыць.

- Сёння нормы не зробім...

- Ты дай мне ЗІС на бензіне! Шафёр я ці не? Ці, можа, я вам - баба разанская? Не-е-е... Я вам не цыган, на кабыле здыхаць... У мяне, можа, ёсць і рукі і ногі... Можа, у мяне ёсць і на каго рабіць... Можа, я і рабіць магу... А на чым? Не-е... Ты дай мне плячо падставіць... А тады ўжо мне пальцам тыкай...

- Не я іх выдумаў... «чугрэі»...

- Седзіцё. Стаўка ідзе, ці дождж, ці снег. А пра тое, што, можа, нам не грэе на вашых «чугрэях», думаеце? Пра ўсіх нас? - паказаў ён рукой на шафёраў. - Дзень-ноч, каб зарабіць, - у гразі, у сажы... Рук няма чым абмыць... Хоць ты карасіну з сабой у банцы вазі, каб вечарам рукі ад масла ачысціць...

- Вось што. Не хочаце адгружацца, ад'язджайце назад. Да мастка дарогу занялі...

- Адступаць? - Петражыцкі закрычаў, і ён, Ратушняк, падумаў: «Крычыць... А чаму маўчаць усе шафёры? Слухаюць, зубы скаляць і маўчаць. Хочуць, мусіць, каб ён гаварыў: «смялейшы».

- І які чорт пагнаў нас сюды? - крычаў Петражыцкі. - У балота, у гразь... Гоняць, давай, Петражыцкі, нагружай... Давай, Петражыцкі, адгружай... Давай, Петражыцкі... А гэтаму Петражыцкаму і даваць ужо няма чым... Не гараць чуркі... - Ён пацішэў, тады спытаўся пошаптам, гледзячы ў вочы: - Дакуль вы нас ганяць будзеце? Муштраваць?..

Ніхто не хацеў ні адгружацца, ні ехаць назад: схадзі, выкіруй. Выцягні яшчэ з ямы Петражыцкага... Некаму ж трэба будзе цягнуць яго з ямы, зачапіўшы...

Стаялі. Курылі. Зноў крычаў сваё Петражыцкі, пасля яны ўсе насядалі на яго, Ратушняка: давай ЗІСы... Тады пайшлі за ім да задніх машын: можа, дзе заднія з'едуць набок, да мастка далёка. А Петражыцкага адгрузяць і пусцяць цераз грэблю. Праскочыць да Баброва, пакуль вернецца Рэва. А не праскочыць - чаго ж тады гнаць у гразь усе машыны...

Петражыцкі нікуды ад машыны не крануўся:

- Хочаце рабіць план - цягніце самі. Ці ўзад, ці ўперад. А я свой план ужо не зраблю. Інжынер сказаў...

Ужо ідучы, яны пачулі, што спазніліся: ехаў Рэва. Было чуваць, як далёка ззаду, недзе пад Бабровам, бразгаў ланцуг... Яны сталі кучкай на павароце і намерыліся вярнуцца назад: папросяць, Рэва падчэпіць Петражыцкага. Убачылі былі, як Петражыцкі выйшаў уперад на дарогу і, схаваўшы рукі ў кішэні, чакаў.

Рэва, пад'ехаўшы, стаў, адкінуў адразу двое дзверцаў; пасля зноў крануўся і ехаў, памалу, ледзь каціўся, на Петражыцкага. Той адыходзіў задам да сваёй машыны.

- Ты што? - саступіў ён пасля Рэву з дарогі, і машыны цяпер стаялі адна ля адной: лоб у лоб.

- А ты што? - пачулася з кабіны. Рэвы яшчэ не было відаць.

- А тое, што ты, старая чапля, ссівеў, а на чалавека лезеш. Не відзіш, што селі? Мала ўсё...

- Знайшлі месца, селі. А мне-е...

- Угу-у... Хочаш дарогі, значыць. Сухенькай... Чысценькай... І каб замінішча не было. Акруціся, зачапі мяне... А там і другіх цераз грэблю да Баброва... А так рэйсаў на норму не палучыцца...

- Я не рвач!

- Значыць, я рвач? Ану скажы-ы... - Петражыцкі заводзіўся. - Ах ты, падкалоднік...

- Падкало-однік? - Рэва толькі цяпер высунуўся з кабіны. - Што-о?..

- А тое, што ў цябе за душой ні... Адна калода. А ў мяне ў душы душа ёсць... І я нікому не дам... пляваць...

- Гэта я плюю табе ў душу? Морда... Загарадзіў дарогу, і я яшчэ яму плюю. - Рэва раптам схаваўся ў кабінку, даў назад, ад'ехаў, тады пусціў машыну зноў на Петражыцкага. Пад'ехаў, зноў высунуўся з кабінкі: - Знай. Быў рвачом, рвачом і здохнеш. І сябе ў зямлю загоніш і машыну... З-за рубля загавееш... Наклаў...

Яны не пачулі, што сказаў Петражыцкі. Убачылі толькі, як ён скочыў з дарогі ў кабінку, спрытна, што кот, як адразу над яго «чугрэем» падняўся дым, густы і сіні. Зазвінеў зноў матор ад вялікай натугі.

Пасля яны яшчэ здалёку ўбачылі, як прычэп вылез з ямы і папоўз па дарозе. Яны тады пабеглі за ім...

Прычэп поўз і поўз, закрыўшы сабой і дарогу і Рэву з машынай. Яны чулі, што гудзе не выключаны матор у Рэвы, чулі, як стогне, не могучы, ад натугі «чугрэй», і не ведалі, што робіцца ўперадзе.

Калі ён, Ратушняк, падбег да прычэпа, убачыў, як стукнуліся лоб у лоб машыны, як «чугрэй», сунучы коламі гразь, пхнуў перад сабой Рэваў ЗІС. Сапхнуў набок з дарогі, падцялежыў і пхнуў далей, упёршыся ўжо не ў буфер, а ў падножку ля дзверцаў, - сагнуў яе і карабаціў кабінку...

Машыны гулі, дрыжалі і скрыпелі...

Ратушняк закрычаў, але крыку яго з дарогі Петражыцкі не пачуў. Тады ён, Ратушняк, ускочыў на падножку і схапіў яго за рукі...

Прычэпы ў той дзень цераз грэблю не пайшлі.

...Вечарам Сямён Калінавіч ужо ведаў пра ўсё.

Замялі...

Трашчыць план, а шафёры варон страляюць... Адзін на аднаго кідаюцца з машынамі. Тады, калі зводку па форме № ... хоць ты два разы на дзень перадавай: жыцця не даюць... Тады, калі ў дзялянцы сам інжынер быў... Вачыма лыпаў... І ў дзялянцы і на грэблі ля машын...

Зрабілі, каб усё было ціха.

Ціха было і ў калоне.

Толькі праз тыдзень вечарам на беразе Рэва пачуў, што ў кабіне пахне ворванню... Пайшлі «нюхаць» усе шафёры. З-пад сядзення выцягнулі тады дохлага ваўка - старога, як толькі там тоўпіўся. Рэва цэлы дзень вазіў яго ў кабіне: не знайшлося патрэбы злазіць пад сядзенне.

Пасля ўжо ў маразы, калі дрэва вазілі да Віліі, падняўшы адзін раз сядзенне, Рэва згледзеў снарад. Тоўсты і круглы, з тупым носам, як гарбуз, бывае, вырасце ўдоўж...

Не падыходзіў да машыны цэлы дзень. Прастаяў, пакуль не прыехаў ён, Ратушняк, - быў у дзялянцы. Снарад ляжаў парожні - адна цяжкая ржавая адаробка, - відаць, партызаны выплавілі з яго некалі тол.

Калі пасля Новага года Петражыцкаму далі ЗІС на бензіне, пад сядзеннем Рэва ўжо нічога не знаходзіў...

 

Маладзік пашырэў, стаў зусім цьмяны - слеп. Спусціўся нізка над зямлёй і мільгаў у вачах, то хаваючыся за соснамі, то чырванеючы зноў у прагалінах крывым шырокім бокам.

Пацямнела. Белая была толькі дарога. У лесе на снег апала густая шэрая мярэжа; на елках - на лапках - не было ўжо відаць інею: яго крала цемната.

Ратушняк мінуў Хатавічы - пакінуў убаку; праехаў краем Рудню, маленькую вёсачку з маленькімі, рассыпанымі па снезе хаткамі, - ад Мсціжаў ад'ехаўся ўжо далёка, - праехаў блізка што паўдарогі. Гэтым месцам у лесе павінна была быць рака - ён не помніў, мінаў масток ці не.

Хроп конь, часцей стаў біць у хамут - жахаўся.

Лес падрабнеў - пайшлі нізкія тонкія елкі, было відаць, як вытыркаецца на дарогу разгаты альшэўнік - дарога павяла імшарай. На імшары стала зноў святлей, - усё роўна як выехаў з пуні на двор.

Ля мастка - ля старых асін, чорных уначы, што абгарэлых, - закрычала на ўсё горла сава, кінуўшыся зверху на снег, пад ногі каню. Конь форскнуў, адсеў у аглобнях, тады рвануў угалоп па дарозе, - вазок стала кідаць з боку на бок. Нахіліўшыся ўперад, Ратушняк цягнуў да сябе лейцы як меў сілы. Суцішыўшыся, конь доўга яшчэ ціснуўся ў адзін бок. Па лесе ззаду крычала сава - палявала пры маладзіку.

Доўга цягнулася імшара - рэдкі альшэўнік, дарога па ім віхляла з боку ў бок, з кургана на курган. За імшарай зноў пачаўся сасновы лес - стары, аб'інелы да самага долу і, здавалася, ад таго дзідаваты, не падступіцца. Ля самай дарогі гэтым месцам рос малады соснік, - конь чапляўся дугой за лапкі, і на калені, на кажух і на валёнкі ў вазок сыпаўся зверху іней доўгімі долькамі, як пакрышаная ў сячкарні салома.

Калі зайшоў месяц, у лесе адразу сцямнела; пачарнеў конь - угрэўся за дарогу і на ім растаў іней; бліжэй да дарогі нагнуліся сосны. Зноў заскрыпелі сані, па лесе пайшоў пошум, за спіну краўся шорах.

Здалося, памякчэла, не калоў у шчокі мароз. У небе зніклі зоркі, відаць, яго зацягнулі хмары. Хроп конь, пускаючы пару сабе пад ногі: ішоў - гэтым месцам пад гару, - апусціўшы галаву. Чуў далёкую дарогу.

Ратушняк адпусціў лейцы і прыхінуўся бокам да ляжэйкі. Хіліла зноў на сон, і ён падумаў, што, бегучы за саньмі, быў распарыўся. Ён баяўся заснуць, але, каб адкасаўся сон, трэба было злазіць з саней і ісці ззаду - перастаўляць намуленыя ў валёнках ногі і махаць цяжкімі рукамі: яны ў рукавах у кажусе былі што чужыя і не гнуліся.

Ён падумаў, што не можа ўстаць, бы ўзваліўся хто на плечы і цісне. Ён бачыў цяпер перад сабой толькі белую дарогу і на ёй чорнага каня. Чорнага - аж сіняга. Конь рабіўся маленькі-маленькі, як жук, тады расплываўся і хаваў з воч белую дарогу. У вачах доўга было то чорна, то бела. Пасля стала лёгка ўсяму і лёгка стала дыхаць.

Закрычала на ўвесь лес сава, недзе ззаду за саньмі. Глуха, як адкуль з ямы: заінелы лес быў цяжкі - не пускаў рэха. Пасля сціхла, як знікла са свету.

Хроп недзе ўперадзе конь, але ён, Ратушняк, ужо не бачыў пары...

 

Спаткаўся з Петражыцкім другі раз ён ужо ўвосень, познюю, перад самай зімой. Стаяла на марозе, снегу яшчэ не было.

Дрэва вазілі за Выгарамі, на бераг да Віліі - к вясне на сплаў. У той дзень, помніцца, пацерушыла з раніцы сняжком, вецер зайшоў з-за ракі, з поўначы, і пачалася зіма. З планам паціснулі, як і цяпер, і ўсе з канторы выехалі на ўчасткі.

Тады і спаткаўся ён, Ратушняк, з Петражыцкім другі раз.

Выехаў ён у той дзень на бераг на разгрузку яшчэ з цямном: «лавіў шафярню за крыло»...

З першым рэйсам прыгналі тры прычэпы - разгрузілі яшчэ з фарамі, - і цяпер прычэпы падымаліся ціха адзін за адным на гару ад ракі, бразгаючы ланцугамі па лёдзе, - пайшлі ў самую далёкую дзялянку, пад Ліпнікі, па рудстойку. Рудстойкай і дрыўмі-метрамі шафёры лягчэй рабілі план.

Развіднела. На беразе стала ціха. У лагчыне, дзе паклалі новыя легары, краталіся грузчыкі - раўнялі шліхту. З-за ракі з поля дзьмуў вецер, несучы ў лес рэдкі снег; свістаў і ныў у шкуматах сасновай кары ў шліхтах і ў сухім на зямлі верасе. На ветры было холадна, і ля дарогі, унізе пад шліхтамі, стары, без адной нагі пасля вайны, прыёмшчык Шыла раскладаў агонь. Вецер круціў там дым - дымам ад сасновых лапак пахла на ўвесь бераг, - зрываў у яго з плеч новы брызентавы плашч з капюшонам, які Шыла палучыў у леспрамгасе цераз магазін. У такім плашчы быў і ён, Ратушняк. Плашч настываў, карабаціўся на холадзе і рэзаў ля шчыкалатак голыя рукі. Без агню ў такім плашчы за дзень можна было адубець...

Ратушняк абыходзіў шліхту ля дарогі - спускаўся да прыёмшчыка Шылы, да агню. Калі ён ужо, быўшы сярод дарогі, угледзеў машыну, - перабег на другі бок. Машына на вялікай хуткасці ўся ныла і звінела - ад яе аж разлягаўся ціхі раніцай лес. Высунуўшыся з сосніку на пасецы, яна кацілася дарогай уніз - з гары да ракі на шліхты... Ён падумаў, што тут нешта не так па тым, як бразгалі на прычэпе ланцугі: стукалі аб зямлю, аб колы, аб дышаль. Каб сядзеў у кабіне чалавек, той бы гэта чуў.

Ён, Ратушняк, здагадаўся: машына коціцца да ракі адна... Яна нават не валюхалася з боку на бок, як тады, калі яе асцярожна выкіроўваюць на калдобах, а ішла па глыбокіх каляінах роўна, як па шнуры; падскоквала толькі на прычэпе бярвенне, высока ўгару, з грукатам і звонам: у каляінах былі ямы.

На Ратушняка падзьмула бензінам. Ля самых ног па сасновай кары на зямлі ўдарыў канцом ланцуг, белы, цяжкі, - цягнуў з сабою трэскі...

У кабіне чалавека не было, Ратушняк убачыў цяпер на свае вочы. Машына па выезджанай грудаватай каляі перлася адна на бераг - у раку. Ён пачуў, як закрычаў прыёмшчык Шыла. Убачыў тады, як падскочыў ля самага берага ўгару прычэп, - відаць, колы лучылі на пень, - і павярнуўся, падцялежыўшыся, бокам; як скацілася зверху з прычэпа бервяно і стукнула аб зямлю ля дарогі, як пасля праваліліся, бы куды ў яму, і машына і прычэп, знікшы адразу з воч. Закалыхалася ля ракі старая голая ніцая лаза - адны дубцы, і доўга яшчэ кацілася па беразе бервяно, пакуль не зачапілася ў кустах, задзёршы ўгару канец.

Калі ён падбег з Шылам да ракі, угледзеў, як па вадзе - рака пасля асенняй паводкі яшчэ не ўвайшла добра ў берагі - паплыло бярвенне, круцячыся і выраўніваючыся адно за адным у шнур: на прычэпе, мусіць, парвала ланцугі.

Кабіны з ракі відаць не было, тырчаў толькі кавалак дышля ад прычэпа, што хвост з нары, аб яго плёскала чорная вада. На тым месцы, дзе, мусіць, была кабіна, круцілася белая пена, вір... Ён угледзеў пасля, як далёка ракой плыло бярвенне, хаваючыся з воч за паваротам. Шумеў у голай лазе, шэпчучы, траснік...

Закрычаў быў зноў, кульгаючы па беразе, прыёмшчык Шыла - паказваў рукой назад на гару, у соснік...

Чалавек спускаўся адтуль памалу, баючыся паслізнуцца, згінаўся і выпростваўся - ішоў, як па жэрдцы.

Ратушняк адразу пазнаў Петражыцкага. Калі той спусціўся з гары і ішоў, выцягнуўшы шыю, як гусак, - намагаўся глянуць здалёку ў раку, Ратушняк угледзеў, што ў руках у таго лом. Вялікі, доўгі, якія вазілі з сабой шафёры за кабінамі, у скрынках з чуркамі.

Калі Петражыцкі, падышоўшы да берага, спатыкнуўся, - згледзеў, відаць, як плыве па рацэ дрэва, - на яго зірнула сонца (узышло) - хуценька, жоўтай плямкай - і зноў схавалася ў хмары. Петражыцкі ўвесь, з ног да галавы, стаў быў барвовы, як ад агню; стаяў, трымаючы рукою лом пасярэдзіне.

Тады Ратушняку прыйшло ў галаву, як Петражыцкага хацелі застрэліць партызаны. Пра гэта сам Петражыцкі расказваў усім у калоне, кожнаму свежаму чалавеку, што заяўляўся да іх.

Калі іхнюю, дзе быў Петражыцкі, брыгаду - Ратушняк не помніць ужо якую, забыўся - прыціснулі ў блакаду ля Беразіны немцы, Петражыцкі згубіў у балоце патроны ад пэтээра - пяць штук. Камісар брыгады, вывеўшы партызан на буй да Беразіны, сам пагнаў перад сабой на вачах ва ўсіх расстрэльваць яго, Петражыцкага. Петражыцкі нёс у руках пэтээр - адно, што было пры ім...

Ратушняку здалося, што ён і тады вось так стаяў на беразе, маленькі, з доўгім цяжкім пэтээрам, як з ломам...

Петражыцкі астаўся жыць, бо разарвалася на беразе міна - немцы ўдарылі з мінамёта - і забіла камісара... Ён насіў пасля пэтээр без патронаў усю блакаду...

Хадзіў недзе, як з ломам цяпер...

Падышоўшы да берага, Петражыцкі плюнуў далёка ў раку, туды, дзе тырчаў з вады дышаль.

- Заглохла, зараза. На самай гары заняло... - Ён зняў кепку і выціраў ёю твар, мурзаючыся: - У мяне, інжынер, план. А яе - ні старцёрам, ні ручкай. Макам сеў. Я тады ломікам пад зад. Пад задняе кола... Пад прычэп... Думаеш, лёгка было сапхнуць? Успеў бы ўскочыць і ў кабіну, каб не паслізнуўся... Пад нагамі, што наплёвана... Хай выкупаецца... Ні чарта ёй не зробіцца... - Ён плюнуў яшчэ раз у раку, кінуўшы далёка ад сябе на бераг лом. Лом пакаціўся назад і, зачапіўшыся за пень, лёг яму пад ногі. - Падвяла... Зрэзаўся. Ушчэнт...

Тады Петражыцкі зрэзаўся: прычэп стаяў цэлы тыдзень пасля, як вытарабанілі яго з ракі. Петражыцкага не каралі. Заступіўся Сямён Калінавіч. Сам. Начальства пусціла ўсё міма вушэй. Шафярня толькі рагатала...

Праз тыдзень, пайшоўшы ў рэйс, Петражыцкі выплавіў падшыпнікі. Нагрузіўся, а матор не пацягнуў на другой хуткасці. Ехаў на першай.

Стаяў... Мяняў падшыпнікі. Даравалі. Каб пасля на каго пальцам паказаць можна было:

- А ён чаму? Што, па небе ездзіць? Не па адной дарозе хіба з вамі? Не на адных харчах? Не на адным катлапункце, можа, ясцё?..

Цяпер, зімой, на яго не ціснулі. Сам затое паціснуў. Нагрузіўшыся, зачапіўся перадком за пень, рвануў узад і «раздзёр» машыну. Перад сабе, зад сабе. Што зайца...

Тут яму не даравалі. Сам Сямён Калінавіч... Адабраць... Перасадзіць... Спагнаць... Каб другія не рабілі самадумам. А ўпрэцца - выгнаць. Хай коз у калгасе пасе. Не націскалі, сам націснуў, - значыць, у сваю кішаню хацеў больш напхаць, славу нажыць захацеў.

А Сямён Калінавіч гэтага не любіць. Патачкі тут не чакай. Каб гэта ён сказаў «націсні».

Петражыцкі не прасіў, каб даравалі. Ён ніколі нікога не прасіў, - не чулі.

Ратушняк падумаў, што Петражыцкі не прасіў, недзе, і калі яго ў блакаду вялі страляць на бераг да ракі...

І яго, Петражыцкага, перасадзілі на «чугрэй». Маўчаў і падцёр нос усім. Адразу...

 

Ратушняк пачуў, як па твары сцебанула нечым шорсткім і халодным, што мокрым суравым ручніком, і адплюшчыў вочы.

Было цёмна, хоць вока выкалі. Зверху валіў снег, густы і сухі, - мяло. Налятаў вецер, тузаў за каўнер у кажусе і рваў з рук лейцы; свісцеў недзе на самай зямлі, ценка і востра, як у сухой траве.

Ён тады, намогшыся, падняўся. Убачыў, што стаіць у полі: наўкола было чыста і бела.

Балела спіна, ныла ў баку, на якім ляжаў, заснуўшы, і адлежаў; не мог выпрастаць шыі: яе ўсё роўна як падвярнула - і не адпускала.

Конь стаяў, нагнуўшы галаву і адвярнуўшыся ад ветру. Было відаць, як вецер адкідае ўбок грыву.

Ён, Ратушняк, тады зноў падумаў, што стаіць у чыстым полі і вецер свішча не ў траве, а ў каня ў грыве. Падняўся, каб агледзецца, - валіў снег, ад яго ліплі павекі, - нічога не было як угледзець. Падумалася, што не ведае ж зусім гэтага поля, дзе стаў конь, і куды пойдзеш, каб спытацца... Прагнала сон, зняло як рукой...

Ён адхінуў рукавічыну і зірнуў на гадзіннік: стрэлкі і малая і вялікая прытуліліся, свецячы адна ля адной каля адзінаццаці. Гадзіннік стаяў, быў не заведзены, - ён, Ратушняк, не стаў нават падносіць яго да вуха...

Тады ўзяў тузануў за лейцы - конь падагнуў яшчэ горш галаву і адсеў назад у аглобнях: не пайшоў.

Ратушняк падняўся, стаў на калені, пасля злез далоў з саней. Ногі праваліліся ў снег аж па сцёгны. Ён здагадаўся, што конь ужо даўно стаіць, і ля вазка намяло гурбу. Было цёмна, і снег быў відаць далёка наўкола.

Шалела мяцеліца: вецер дзьмуў роўны і густы, выў, як галодныя ваўкі, гнаў у вочы сухія шорсткія крупы. Крупы збіраліся на сагнутым у локці рукаве, ліплі ў фалдах кажуха, - былі вільготныя: мусіць, адпусціла.

Ззаду, адкуль ён ехаў, вісела цемната: там, недзе, быў лес. Ён здагадаўся, што конь выйшаў з лесу на поле і што поле ляжала ўперадзе: і вецер дзьмуў з поля, гонячы перад сабой і сівер, і шорах, і калючую цемнату. Калі хлыстала па шчоках шорсткімі крупамі, здавалася яму, што вецер змятае з поля снег да мёрзлай зямлі, тады падмятае і зямлю, падграбаючы пясок.

Стоячы ля санак, ён яшчэ раз крануў каня за лейцы. Конь не слухаў: не чуў следу.

Ратушняк тады падумаў, што збіўся з дарогі і заблудзіў...

Ён хацеў успомніць, дзе гэта магло быць поле - перад Бабровам ці ля Выгараў, - і не мог: дарога ж да самых Выгараў вяла лесам...

Падумаў, калі конь блудзіць па снезе, яго тады трэба весці ў руках. Сам не пойдзе. Сам конь ідзе па цаліку, калі чуе пад снегам след. Пасля падумаў, што не ведае, куды весці каня, што яго трэба, мусіць, паганяць і ён сам тады ўзаб'ецца на езджанае, знойдзе...

Вецер скідаў з ног, рваў з плячэй кажух. Трэба было нагінацца ўперад, каб устояць. Павярнуўшыся ад ветру, Ратушняк убачыў, што ў санках, у тым месцы, дзе ён сядзеў, ужо бела снегу, не відаць сена. Там, адкуль дзьмуў вецер, намяло гурбу ўровень з ляжэйкай - ляжэйка хавалася ў снезе. Сані замятала...

Парой здавалася, што вецер дзьме толькі па зямлі, несучы ўсё перад сабой у чыстае поле... Тады вецер падымаўся вышэй санак і круціў віхрам, захінаючы ад вачэй і каня і вазок, - свісцела толькі ў каня ў грыве, цененька і нудна...

Асядаў віхор - зноў сыпала зверху крупмі, як з шуфля з-пад малатарні пасечаным зернем... Клявала па твары, што гарохам, калі рваў вецер, калола ліпкім і вострым, усё роўна як адкуль гнала ячмень з асцём; тады засыпала вочы нечым дробным і шорсткім, як сухім белым макам...

Конь стаяў, павярнуўшыся аж бокам ад ветру, стрыножыўся і дрыжаў. Ногі ў яго схаваліся ў снезе за калені, бы праваліліся куды ў зямлю, і ён іх не мог выбавіць.

Ратушняк ступіў да каня, пагладзіў ля падсядзёлка голай рукой, намацаў мокрую спіну з намёрзлымі друзалкамі на поўсці. Спіна была халодная як лёд, - конь мерз.

Ратушняк зайшоў тады, дзержачыся за аглабню - баяўся, каб не збіў вецер, - каню наперад і намацаў рукой цуглі. Пачуўшы цёплую руку ля пашчэнкаў, конь зарзаў, ціхенька і цяжка, як уздыхнуў.

Ратушняку стала не па сабе...

Ён узяўся рукой за аброць і, падаўшыся сам наперад, тузануў каня. Конь захроп і адсеў узад, налёгшы на перадок у вазку.

Тады яго, Ратушняка, узяла злосць. Успомніўшы, што ў руках змотаныя лейцы, ён адышоўся назад і пачаў біць імі каня па спіне ля падсядзёлка. Конь таргануў хамут, але ўперад усё роўна не пайшоў - вярнуў убок. Затрашчалі аглобні...

Калі супакоіўся, яму здалося, што аднекуль запахла дымам. Дымам ад бярозавых дроў з печы...

Ён пацягнуў носам - дыму нідзе не было чуваць, ні блізка.

Зноў падумаў, што не ведае, куды кіраваць каня. Ісці шукаць цвёрдага тору ён не адважваўся: схавае з вачэй і каня і сані. Падумаў пасля, што конь стаіць пад вецер, не закруціўся, - адвярнуў, падагнуўшы, галаву, глядзіць уперад - у цёмнае поле. Дарога недзе там, і ехаць трэба туды, бо, стоячы, загібееш: не ведаеш, колькі трэба будзе стаяць, каб дачакацца раніцы, бо не захінешся ў лес, дзе не такі вецер і дзе можна раскласці агонь: сярнічкі ёсць і сена сухое ў вазку...

Ён не чуў ужо ног у валёнках: ногі не гнуліся; на руках, відаць, памарозіў пальцы: не чуў і іх. Ён тады пачаў церці пальцы снегам - яны не балелі - і думаў, што трэба як мага шукаць ратунку: вуглы.

Пацёршы пальцы - рука аб руку, ён, не надзяваючы рукавіц, сцёбаў і сцёбаў лейцамі каню па шыі, па спіне, па задніх нагах, каб не адсядаў на сані...

Пасля, зайшоўшы наперад, ухапіўся абедзвюма рукамі за цуглі. Конь выцягнуў галаву і, скочыўшы ўбок, уваліўся ў снег па жывот. Ішоў і цягнуў яго, Ратушняка, з сабой...

Калі конь стаў і зафорскаў, Ратушняк згледзеў на снезе пад нагамі ў яго чорныя плямы. Запахла тванню - свежай, як летам раніцай дзе на балоце ля рэчкі...

«Крыніца... - падумаў ён. - Конь баяўся...»

Тады пачуў, як стала холадна ў ногі - у калені. Здагадаўся, што набраў у валёнкі вады, што мокрыя шкарпэткі, - хоць і выкруціш іх цяпер, усё роўна мокрае прымерзне да нагі...

Скінуўшы з сябе кажух і шапку, ён сцягнуў з плячэй цесны пінжак і здзёр цераз галаву сарочку - чорную, цёплую. Разарваў спераду, дзе былі гузікі, тады, раскусіўшы зубамі ў падоле шво, разарваў яе на спіне: на дзве анучыны. Сеўшы на санкі - на кажух, - сцягнуў з нагі валёнак; перавярнуўшы, выграб рукой мокрую гразь з халяў - яна бралася на марозе ў камякі, - звалок жывасілам з нагі мокрую шкарпэтку і акруціў сухую анучу з сарочкі. Насунуўшы на нагу валёнак, пачуў, што торгае ў пальцы.

Другі валёнак не злазіў з нагі - набрак, - і Ратушняк, пакуль пераабуўся, пачуў, што астылі плечы. Накінуўшы кажух, зашпіліў яго на ўсе гузікі.

Тады яго пачало трэсці...

Паклаўшы мокрыя шкарпэткі ў перадок у сена, ён тузануў за лейцы. Конь не пайшоў. Зарзаў і не пайшоў.

Тады ён зноў забег наперад і ўзяў яго за цуглі. Конь, ідучы, правальваўся ў снег па калені і выцягваў наверх чорную гразь. Пад нагамі было балота, падапрэлае ад снегу.

Ратушняк чуў, як трашчаў лёд, калі на яго ступалі, і крышыўся, што сухая кара летам у лесе. Нанава нацякло вады ў валёнкі, - ногі зноў былі мокрыя...

Ісці стала цяжка, і ён спачатку ўчапіўся за аброць, тады ўзяўся рукой за аглобню.

Конь, пачуўшы, што аслаблі пад пашчэнкамі цуглі, стаў, і прыйшлося зноў забегчы яму наперад.

Снег цяпер сек проста па твары - было балюча і горача; вецер хлыстаў па доўгіх полах кажуха, адкідаў іх і прабіраў наскрозь ногі ў каленях - яны гарэлі, як ад агню. Уперадзе на балоце стала шэра: было відаць, калі ўгледзішся, як мітусіцца снег, пляйстрамі, бы хто павесіў сушыць на мароз бялізну і не паспеў зняць яе нанач. Вецер ныў ля вушэй, густа і глуха, аж шумела ў галаве. Здавалася, ад шуму галава падымалася ўгару, кружылася, і адтаго яго, Ратушняка, блажыла.

Ён не ведаў, ці многа вёў каня за цуглі: балота было без канца, пашырэла, пабялеўшы ад свежага снегу. Спатыкаўся і падаў на калені конь, дастаючы галавой да зямлі: балота стала правальвацца часцей.

Ён пачуў, як сцяліся, змерзшыся, у мокрых валёнках халявы і стукалі адна аб адну, калі ён ступаў. Зайшло ў ногі, здавалася, ён на снезе босы; тады ногі пачало сціскаць, як абцугамі...

Ён не ўтрываў, клікнуў:

- Гэ-э-эй!..

Крыкнуў глуха, як у яму; падумаў, што яго ніхто не мог пачуць: вецер скуголіў на ўсякія галасы.

Спудзіўся конь, скочыў убок і стаў на цвёрдае - не праваліўся. Стаяў цяпер вышэй яго, Ратушняка, збоку, і ён бачыў, як у каня калоцяцца ногі.

Ён падумаў, што конь узбіўся на дарогу; падышоў да саней, тузануў за лейцы. Конь смела ступіў уперад і праваліўся зноў у снег, - ляглі на зямлю аглобні. Таргануў разы са два хамут, хочучы ўстаць, але аглобні не далі. Лёгшы на бок, ён застагнаў...

Ратушняка падхапіла злосць.

Падскочыўшы бліжэй, ён пачаў біць каня лейцамі:

- Падла...

Пасля ён сціх: «конь не вінаваты», абышоў наўкола санак, сагнуўся адпусціць падпінак. Адсупоніў хамут, выняў з аглабень дугу. Конь ляжаў на снезе, не кратаўся.

Са злосці ён тады сунуў яму валёнкам пад хамут ля шыі. Конь доўга перабіраў нагамі, - ён, Ратушняк, чуць справіўся схінуцца, - пасля ўскочыў і стаў зноў на цвёрдае. Страсануўся і стаяў...

Ратушняк тады перацягнуў цераз чорную латочыну на снезе, дзе качаўся конь, санкі. Сам, - узяўшыся за аглобні. Не чуючы пальцаў, зноў пачаў запрагаць каня - засупоньваць і падпінаць.

Ехаць наперад ён цяпер не рашаўся з асцярогі.

Конь стаяў на цвёрдым, і яму, Ратушняку, зноў прыйшло ў галаву: недзе тут дарога. Зайшоўшы каню наперад, ён памалу пайшоў па цвёрдым, мацаючы нагамі. Ішоў, не праваліўся - адтаго ішоў усё далей і далей ад каня. Аглянуўшыся, згледзеў, як чарнее пляма на снезе - конь усё роўна што ляжаў. Падумаў, што каня не згубіць з воч, і ішоў усё далей па цвёрдым. Расшпіліў кажух і адкінуў каўнер. Конь быў яшчэ відаць, цьмяна расплываючыся на снезе. Ён падумаў тады, што трэба вярнуцца і ехаць па цвёрдым, бо не чуе ўжо ног пад сабой...

Тады яму здалося, што ён угледзеў агонь. Мігнула наперадзе, далёка на балоце, у тым баку, куды ён ішоў.

Забыўшыся на каня, ён пусціўся подбегам па цвёрдым... Агню нідзе не было відаць. Ён падумаў, што яму здалося. Стаяў і доўга глядзеў уперад, захінуўшыся рукамі ад ветру.

Далёка, недзе на краі свету, зноў бліснуў агонь. Адзін, другі... Бліснуў і пагас.

- Агні-і-і... - прашаптаў ён, пачуўшы, што горача і горка ў роце - перасмягла - і што хочацца піць. Сагнуўшыся, ён засіліў рукой снегу. Снег быў халодны, аж калола ў зубы...

Агню больш не было, - як ні ўглядаўся. Тады падумаў: ваўкі... Конь не ішоў, бо наперадзе ваўкі... Ён памацаў пад пахай, - сярнічкі ляжалі ў кішэні: шасталі.

Трэба было варочацца да каня.

Здалося, пагусцеў снег і цяпер сыпаўся без аддухі з ветрам: і на балота, і на кажух, і на твар...

Каня ён не бачыў; ішоў назад па сваіх слядах. Сляды былі знаць: снег ляжаў буграмі, там, дзе ступалі нядаўна ногі.

Калі ён ля саней азірнуўся, зноў бліснулі ў цемнаце агні - ужо недзе збоку, - як маленькія іскры ў попеле.

Прыйшло ў галаву, што гэта не ваўкі, бо вочы ў ваўкоў ніколі не блішчаць самі ў цемнаце...

Конь стаяў, напяўшыся і натапырыўшы ўперад вушы. Ля саней намяло па ляжэйкі.

Ён, ухапіўшыся за ляжэйку, абваліўся ў сані на снег і дастаў рукамі лейцы...

Не было чым дыхаць. Горача стала пад кажухом у плечы.

Конь не ішоў...

Калі ён зноў узяўся за цуглі, конь скочыў у аглобнях уперад і зноў праваліўся ў снег. На цвёрдым...

Ратушняк падумаў, што конь цяжэйшы за яго, што ён б'е вострымі падковамі лёд, што цяжка будзе ісці з ім па балоце і што трэба ўсё роўна ісці, бо без каня ён нікуды адзін не пойдзе...

Здавалася, трасецца на балоце цемната, густая і калючая; падымаецца ўгару, - калі ён ступае - і апускаецца на самы снег; кідаецца з боку ў бок разам з канём у аглобнях...

Пасыпала дробнымі крупмі - секла па кажусе, як гарохам; пасля пацішэў вецер і паваліў з неба яшчэ гусцейшы снег, клаўся на чорныя рукавы, што пер'е.

Яшчэ больш сцямнела, бы неба ссунулася на самую зямлю.

Ён не бачыў каня, чуў толькі цёплыя пашчэнкі, бо ў руцэ былі цуглі.

Конь па цвёрдым ступаў смялей; і аж рваўся з рук, калі правальваўся ў балота...

У густой цемнаце ён зноў угледзеў агні. Яны аказаліся, пасля рассыпаліся і зніклі. Ён падумаў, што агні могуць быць адкуль з вёскі.

Але вёска была немаведама дзе. Агні рассыпаліся, скакалі ў вачах, тады збіраліся і гарэлі ў адным месцы, як вугаль далёка ў печы. Калі ён прыплюшчваў вочы, ад агню разбягаліся маленькія вострыя іголкі, - у бакі. Ён падумаў, што свеціць аднекуль здалёку-здалёку...

Конь спыняўся, форскаў і адсядаў назад - яго нельга было скрануць з месца. Пасля ступаў хутка і цяжка - рваўся, як з возам...

Тады зноў стаў. Ратушняк тузаў за цуглі - яны бразгалі, стукаючы па пашчэнках знізу; цягнуў за грыву, схапіўшы яе між вушэй, - яна, мокрая, выслізгвалася з рук, рэжучы пальцы, што сухая трава сівец; сцёбаў лейцамі па шыі ля хамута, не чуючы рук, - мокрыя лейцы хлёсталі са стрэлам, аж рэха ішло недзе збоку. Пасля ён абышоў ля саней, успомніўшы, што пад сядзеннем на дне ў вазку ляжыць пуга, дастаў яе і стаў біць каня адразу і пугай і пугаўём па спіне, па крыжы, па нагах, - са злосці... Пачуў, што зусім змогся, - не можа махаць рукамі.

- Падла...

Ён адышоўся назад і сеў у вазок; займала дыхаць - адно толькі соп.

Сядзеў нават, калі пачуў, што па целе пабеглі мурашкі: ён зноў калеў. Падумаў, што ўперадзе зноў недзе крыніца і конь, чуючы яе, не хоча ісці. Пасля падумаў: чорт з ёй, з крыніцай, мінулі ўжо не адну, не ўтапіліся.

Ён зноў цягнуў каня за цуглі па белым полі-балоце, якое павузела цяпер, - як праехаць. Вёў на агні, што стаялі далёка на адным месцы. Думаў, пакуль не дойдзе, не кранецца рукой саней... Думаў, што можа не дайсці, бо агні - міраж. І агні і Выгары, якія немаведама дзе: ідзі, і яны будуць ісці наперадзе без сканчонага... Падумаў пасля, што яму было і цяжэй...

У вузкі зашыек на балоце гнала цяпер, здавалася, снег з усёй зямлі. Пад вецер было цяжка ісці, цяжка дыхаць, кратаць рукамі і перастаўляць ногі, - ён апіраўся на цуглі і на аглабню.

Калі конь узбіўся на цвёрдае, лягчэй стала ісці і яму, Ратушняку. Ён здагадаўся, што ідзе з гары, падумаў, што не бачыць жа, куды ідзе: усюды шэрая слепата - не глянеш уперад: сячэ ў вочы. З-пад рукі ён зноў убачыў, як мігаюць агні - яшчэ далей, як былі.

Зноў заныў вецер, густа і нудна... Ён падумаў, што недзе блізка лес і вецер ные ў кустах...

Калі цяпер стаў конь, ён пацягнуў яго з усёй сілы, узяўшыся абедзвюма рукамі за цуглі пад пашчэнкамі... Конь рваўся з рук, кідаўся ў бакі - аж трашчалі аглобні, - біў заднімі нагамі ў перадок у санкі, а ён усё цягнуў і цягнуў за цуглі.

Калі конь скочыў з месца, падняўшы яго за цуглі ад зямлі, ён пачуў, як затрашчала нешта цвёрдае пад нагамі ў каня - як дошка, - і ўбачыў, як конь ступіў на чорнае, што на разасланы кажух. Тады асеў у снег аж па грыву, цягнучы за сабой яго, Ратушняка...

Ён выпусціў з рук цуглі і пачуў, што яму стала холадна ўсяму - па самыя пахі, - што хлюпае вада і форскае конь, ломячы хамутом лёд: ідзе на той бераг...

Ён згледзеў, як яго аднесла ад каня, і пачуў, што не дастае нагамі дна. Вісіць, як дзе ўгары...

Чапляючыся рукамі за лёд, Ратушняк убачыў, як у чорнай вадзе, што хлынула на снег, заблішчалі і рассыпаліся агні...

Пачуў пасля, як трашчыць лёд і вецер свішча ў каня ў грыве...

 

Святло падала праз вузкія незавешаныя дзверы ў перагародцы і зверху цераз яе - перагародка не была аж да столі, - цьмянае, шэрае, як ад месяца. Ратушняк бачыў, як за перагародкай на рагу стала ля парога стаяў магазын ад лямпы - шырокая чорная бляшанка, - без шкелькі і без машынкі. Над ім калыхаўся шырокі і доўгі агонь: шырокі, відаць, быў кнот; ад агню ўверх паўзла чорная паласа дыму - краталася разам з агнём, - і ад яе па столі бегаў цень. Столь у тым месцы была закопчана - чарнела пляма, - магазын, недзе, стаяў кожны раз на адным месцы.

Ён чуў, як трашчала ўгары над ложкам столь, - мусіць, вецер кратаў страху, - як стукала ад ветру ў коміне не туга зачыненая юшка, як кратаюцца недзе ходзікі, - не мог толькі ўлавіць дзе: на сцяне ў галовах ці за перагародкай ля стала на дошках, дзе капцеў магазын.

Ён ляжаў на ложку ў самым кутку ў другой палавіне хаты. З-пад ложка з падлогі цягнула сырасцю, сцяна, абмазаная глеем і пабеленая, была халодная і вільготная, да яе не хацелася датыкацца голай рукой. У хаце была адна печ, далёка ў парозе, - грубкі не было.

Ён ляжаў пад пасцілкамі, наверх яму яшчэ ўскінулі суконную старую вялікую бурку, усё роўна было холадна - не лучаў зуб на зуб. Гарэлі агнём пяты на нагах, тады пачыналі балець; смылела, як ад прыску, скура на руках - пупышкі пальцаў.

Змяніцца не было ў што, і ён, лёгшы на ложак, зняў з сябе ніжняе і аддаў сушыць. Ляжаў цяпер пад пасцілкамі і не мог сагрэцца... Чуў, што мокрае цела, - не выціралася і не высыхала...

Думаў, што не памагае і чай на малінавым дуддзі, які ён піў, седзячы за сталом, дзе цяпер калыхаўся, копцячы столь, агонь ад магазына. Пачуў языком, што аблазіць у роце скура, - чай быў гарачы - вар, і ён сербануў, не астудзіўшы.

Заплюшчваліся самі вочы, і ён валіўся некуды ў яму... Тады свісцеў вецер у чорную конскую грыву, грыва адлятала ўбок, растрасалася на ўсё балота, сцёбала па твары, па санях, па зямлі - па снезе...

Пасля рабілася ціха...

Калі скрыпнулі былі дзверы, ён адплюшчыў вочы, убачыў цяпер, што вісіць, перакінуты цераз перагародку, рассцелены сушыцца, яго чорны кажух, - адтаў, з яго сцякала вада і капала: пок, пок...

Там, дзе вісеў кажух, у запечку за перагародкай нехта біў цвёрдымі нагамі аб падлогу і ёрзаўся... Пасля там замычэла цяля, - мякка і ценка, - зусім малое...

За акном, што было ў канцы ложка ў нагах, на двары раптам задугалі нагамі і нехта ўдарыў у сцяну... Заскрыпелі, расчыняючыся, вароты на вуліцу.

Ён аж падскочыў знянацку - ужо, мусіць, спаў. Нагнуўся, зірнуў у акно. Убачыў - на шыбах намерзла снегу. Святло ад магазына паласой падала якраз на падаконнік, дзе стаяла старое, адбітае з рагоў люстэрка. У люстэрку ён убачыў свой круглы белы твар, вочы, што сядзелі недзе глыбака і блішчалі, мусіць, ад агню; чорныя, раскіданыя па галаве і па белым ілбе валасы. Нос і бровы секліся ў люстэрку дзвюма чорнымі палоскамі - накрыж.

Пачуў пасля, як сыпле з двара па шыбах снегам... Пад пасцілкамі яму стала раптам горача ўсяму і пераціхлі, не балелі пальцы на руках. Пацямнела, мусіць, захінулі нечым дзверы ў перагародцы. Засвісцеў цененька недзе за сцяной вецер у конскую грыву і сціх...

- Цяля... Цяля... - загаманіла ў парозе жанчына, не дала звесці воч.

Ён не помніў, калі пачуў першы раз яе голас, тады здагадаўся: на лагу ля платоў, як вылез з ракі...

Убачыў ён яе ўжо ў хаце, пры агні. Убачыў і пазнаў, што лучыў у самыя Выгары... Пазнаў і яе, бо бачыў, бывала, на ферме, цераз якую ездзіў на ўчастак. Чуў, што яе звалі бабы Варкай, і запомніў.

Калі яна прывяла яго ў хату і падвяла да агню-магазына, які гарэў на краі стала, ён глядзеў на яе зблізку, у твар, не ведаючы, што сказаць. Ён помніў, што нічога ёй яшчэ не сказаў, ні слова; гаварыла толькі яна, і на лагу і на двары. Ён глядзеў усё ёй у твар, і калі яна пачала сцягваць з яго ў парозе мокры кажух, за рукавы.

Была яна ў адной старэнькай фуфайцы; пад яе схавала рагі вынашанай, вязанай з воўны сівой хусткі. Была высокая і тонкая, худая, з чорнымі валасамі - яны вылазілі з-пад хусткі, - з прамым носам і бліскучымі спераду - устаўленымі - зубамі. Вачэй яе ён не злавіў: яна ўвесь час сачыла за цялём - глядзела пад ногі на падлогу. Ён пачуў, што ў яе дужыя рукі, калі яна сцягвала з яго мокры кажух.

Яна была старая - і лоб, і шчокі ў маршчынах...

Ён пачуў цяпер, што спачатку яна гаварыла да некага адна, мусіць, да цяляці, - доўга, з ласкай, бразгаючы вядром. Ніхто ёй не аказваўся, - стала ціха; пасля зноў бразгала вядро і стукалі дзверы - намерзлі і не зачыняліся. Счакаўшы, яна ўжо загаварыла да некага новага, не да цяляці:

- Сядзі ўжо, калі прыгнала нялёгкая... Я цябе не чакала...

- На агонь, матка, прыйшоў. Сам. Знаю, што мяне не чакала. Ночы агонь далёка відаць...

Гаварыў мужчына, сіпаты, прастуджаны.

- На агонь і мухі ляцяць...

- Лепш ты, матка, памаўчы. А можа, мне пільна трэба... І я цябе знаю, і ты мяне... Калі ўжо я прыйшоў. Так што, матка, я не муха...

- Не скінь мне лямпу са стала. Локцем сапхнеш... У мяне работа ў руках...

- Не лямпа, матка, у цябе, а смаркач...

- Смарка-ач... Асвяціцца няма чым. А ты мне і яго... Карасіна кончылася... Выцадзіла астатнюю...

- Усёй той бяды... Прывязу, матка, карасіны... Прывязу. Сказаў - прывязу. І калі я ўжо зайшоў, дай, матка... памагу...

- Адыдзіся... Разліеш малако. Сядзі ўжо. Не хачу тваёй помачы.

- Тады, матка, скажы, чые сляды ад санак на двары... Што, цяля з фермы прывозілі?

- Цяля прывозілі, цяля...

За перагародкай памаўчалі.

- Цяля-я... Я табе дам, матка, цяля... На сабе цягнула па снезе. Віджу, не засланіла мне яшчэ, хоць я... Віджу... На плячах фуфайка мокрая. Не высахла... Цяля ляжала мокрае на плячах. Цёпленькае, з-пад каровы толькі выкацілася... Віш, вушы тырчаць. Бык будзе... Ты яго, матка, так адразу і па пальцах ссаць вучыш?.. І яно ссе?.. І пальцы не адкусіць?.. Такое можа і адкусіць... І як ты яго дацягнула па такім снезе з фермы адна? І пасцілку яшчэ акруціла, каб не голае вынесці на мароз... Пасцілка, вун, ляжыць мокрая на лаўцы ля печы... - Мужчына быў памаўчаў. - Па такім марозе цягнула ты яго, матка, каб яно там чорту ў кароўніку душу не... каб яно ў кароўніку не... душой не загавела... Так пячэ, матка... У мяне, вун, вушы смыляць. Агнём. А я... Можа, матка, яно ў вас троху... Ну хачу, матка, панімаеш, папытацца... Ну... вушы адцёрці... Х-хе...

За перагародкай зноў маўчалі, бразгала толькі перавясла на вядры.

- А я думала, што ты ўжо саўсім п'яны, ажно вочы яшчэ ўсё відзяць...

- Пі, а розуму не прапівай. Я, матка, відушчы...

- Відушчы, відушчы.

- А хто тады ў санках у цябе па двары катаўся, калі ты сама цяля несла? Ты мне, матка, не мудры.

- Адчапіся. Ніхто не катаўся. Ат...

- А сляды ад палазоў? Ля самага асверу акручваўся нехта на двары ў санках нядаўна...

- Уваччу ў цябе і сляды і палазы.

- Ма-тка-а... У хлеве недзе і конь і санкі.

- Схадзі паглядзі. Дзвярмі толькі не бразгай.

- Хаваеш некага ад мяне, матка... - Мужчына зноў памаўчаў. - Хаця каго ты будзеш ад мяне хаваць? А сляды... знаю, матка. Начальства, матка, прыязджала на двор да цябе. Начальства. На двор. Да самага ганка. Што глядзіш? Начальства, матка, яно ўсё такое. Аднаго заводу... На машыне да цябе прыедзе, паглядзіць, як ты на сваіх плячах цяля мокрае па снезе і па марозе валачэш... Начальства тако-о-е. Паглядзіць яшчэ, ці так ты на плечы цяля закідаеш... Можа, не за ногі, можа, за галаву... Можа, ты хочаш яго раздзёрці... Возьме і незалюбіць яшчэ. Перасадзіць тады з аднаго месца на другое. Адразу. Само. Я, матка, начальства знаю. Па сваім знаю. Наш... Ну, можа, ты яго знаеш... Зна-а-еш. Лысы... А я лысых не люблю, матка... Лысыя ўсе хітрыя... Хі-іт-рыя...

- Не вярзі абы-чаго, чалаве-ек... Галава мая старая...

- А ты, матка, гані ўсіх чапельніком - начальства гэткае... У адной, во, фуфаечцы на ферме... Што ў вас за старшыня? У чым ён толькі ходзіць? Я на яго б месцы... Сваё з ног здзёр, апошняе ў калгасе прадаў бы, а валёнкі б табе, матка, купіў... На базе б дзе купіў, з-пад крыла, калі ў магазіне не знайсці. Купіў бы... Што ўсё глядзіш так на мяне, матка? Ну-у, матка... Ты таго на начальства не скажаш, што я. Ты, матка, справядлівая. Асобая маскоўская... Х-хе... Не скажаш, не глядзі... Знаю.

- Я табе скора як выдам асобую маскоўскую... аж за дзвярыма апынешся. Не хочаш па-харошаму - на мароз. Прыйшоў пагрэцца, дык... грэйся.

- Яно, матка, праўду сказала. Пагрэцца - трэба. Трэ-эба... Напаі ўжо цяля перш, тады знойдзеш... Ты, матка, знойдзеш, калі змякчышся... Толькі ты не збівай мяне, дай сказаць. Ты, матка, на начальства ніколі благога не скажаш. Не-е...

- Адкуль ты ведаеш?

- Адку-уль? Ды такі чалавек, які на плячах мокрае цяля прынёс з-пад каровы па такіх гурбах... З фермы да сябе ў запечак... Такі чалавек, я не прапушчу, скажу, матка, - такі чалавек прэданы. Па мне бы тое цяля... Хай бы ехалі і лысыя і пляшывыя... Ты, матка, ніколі таго не скажаш, што я... А мне, матка, не першыня...

- Ну дык слухай... Ты ніякае не начальства, і я табе скажу, не падстыдаўшыся, у вочы: марш з хаты... Мне спаць трэба. У мяне цяля на руках... Сыску яшчэ трэба ісці шукаць у сенцы ў шафарню. З лучынай. Не ссе па пальцу. Другія ссалі, а гэта пальца не хоча лавіць... У мяне...

- Што яшчэ ў цябе?

- Нічога. Марш з хаты.

- А я памагаць стану...

- Што памагаць? Памачнік такі...

- Цяля паіць. Паіць буду, а ты стаяць і глядзець. Як наш лысы. У начальстве паходзіш ля печы. Не хочаш? То шукай сыску, а я магазын вынесу ў сенцы, пасвячу. І лучыны паліць не трэба. Адна, матка, з лучынай пажару наробіш. Кінеш асмалкі, а па такім ветры...

- Ну і чалаве-ек...

У сенцы, мусіць, выходзілі з магазынам, бо ў хаце стала цёмна. Тады зноў у парозе бразгала вядро, - налівалі ў бутэльку малако. Пасля было ціха, мычала толькі і пляскала языком цяля - ссала.

Зноў загаварыў мужчына - не пайшоў з хаты.

- Можа б, матка, адным разам і мне... нацадзіла. Як цяляці... Гм? Кружку вун тую, што ля вядра. Чорную... Больш, матка, мне сёння не пойдзе... Адну кружку і - з ног. З закускай у цябе, матка, тугавата, але вун, пад столлю на шастку, цыбуля. Цэлы вянок. Нядрэнна жывеш яшчэ, матка...

Яна маўчала: ні чарніла, ні бяліла.

- Матка... - мужчына стаў енчыць. - Сам нацаджу. Знаю, дзе стаіць. У шафе, матка, унізе... Я, матка, відушчы... Відзіў буталь, калі ты пасуду цяляці шукала. Аплецены. Вечны... Дзедаўскі яшчэ... - сыпаў ён, што гарохам.

Яна ўсё маўчала. Бразгала толькі, мусіць, кружкай аб вядро.

- Тады, матка, не абіжайся... Я сам...

Ён, мусіць, палез у шафу, бо было чуваць, як ляпнулі дзверцы, тады загаманіла яна, бліжэй, ля пасцілкі, якой былі завешаны дзверы ў перагародцы.

- Ходзікі скінеш са сцяны, раскепа... Куды сунешся? Чуеш? Э-э, не-е-е... У мяне так не заведзена... Не разгуляешся. Сам да мяне ў шафу ніхто яшчэ не лазіў... Вон, свінчо! Каб і не смярдзеў... Набраўся... Усю вёску чысціў... І дзень, і ноч... Работу кінуў... Да цябе ж людзі хадзілі... Шукалі, вёску ўсю перавярнулі, шукаючы... Паслухаў?.. Малады яшчэ, а свінчо такое... Ды каб цяпер усталі мае сыны з зямлі ды паглядзелі... Як вазьму качарэжнік... Ні стыду, ні ўвагі ў чалавека...

- Матка, не шумі... Не шумі... Я, матка, нічога не чуў. Нічога не чуў... А ў цябе, матка, ёсць. У любога ў вёсцы ў вас ёсць... Толькі мне не хочаце даваць напавер. Ставіце тады, калі ў мяне кішэні ад грошы папухнуць... А ты, матка, мяне знаеш. Магла б і ўважыць. Не шумі толькі. Цяля спужаеш, баіцца...

Пасля ў парозе, там, дзе бразгала вядро, нешта моцна грукнула - на ўсю хату, - звалілася на падлогу.

Ён, Ратушняк, быў аж падскочыў на ложку.

Тады ў парозе сціхлі: і яна, і мужчына. Доўга было ціха, пасля загаманіла яна - сціха, правячыся.

- Бяду яшчэ адну прынясло... На маю галаву. Разварыла... З марозу прыйшоўшы яшчэ быў як чалавек. А пасядзеў ля цёплай печы, як мех, на падлогу ссунуўся... Мокры ўвесь. І фуфайка і штаны. У боціках... Як яшчэ ногі ў яго цэлыя... Каб рынуўся дзе пад плотам - каюк. Па такім марозе... Ідзе, у белы свет гледзячы. Агонь увідзіў... У шафе бутэльку ўгледзеў... Хоць бы і меў, дык толькі з атрутай каб даў, хай бы свінчо такое на свеце не гадзіла... Храпе. Як нежывы...

Пасля ён, Ратушняк, чуў, як яна нечым глуха стукала па зямлі.

- Ніяк ботаў не сцягнеш. Прымерзлі, ці што...

Яна разувала яго.

Пасля ўжо ён пачуў, як яна зняла з яго верхняе і пацягнула самога на ложак, што стаяў у другой палавіне збоку, - з прыходу. Доўга пасля тупала ля яго - ля акна, - накрывала, бядуючы, што няма чым накрыць.

- Зніму з дзвярэй пасцілку. Агонь пагашу, не трэба будзе і завешваць.

Выйшла пасля, узяла са стала магазын і панесла некуды да печы.

У хаце стала ціха. Было чуваць, як шастаюць ходзікі і храпе на ложку мужчына, відаць, падкорчыўшы пад сябе галаву.

Зноў стукала ад ветру ў коміне юшка...

Бразнула было вядро, і замычэла цяля.

Яна зноў загаварыла, пошаптам:

- Цяля... Цяля... Сяло-о дурное... Пасля яна падышла да дзвярэй:

- Спіцё? Можа, каму холадна? Накрыцца тады яшчэ чаго пашукаю... Спіцё? - яна сціхла, чакала, ці загаворыць хто. - Ну спіце... А я на печ палезу. Скора ўжо додніца. На ферму бегчы трэба...

Ён чуў яе, не могучы павярнуць языком...

Яна, было чуваць, палезла на печ. На печы доўга шастала лучына.

Угары аж трашчала столь - ад ветру, - здавалася, там нехта ходзіць з цяжкімі нагамі. У коміне несціхана бразгала юшка...

- Божа... Такое безгалоўе на дварэ...

Ён пачуў, як ціха бедавала яна.

Калі, хліпнуўшы, пагас магазын, стала цёмна - не было відаць і акон.

...Зноў засвісцеў вецер на балоце ў вялікую, чорную, растрэсеную конскую грыву, валячы яго, Ратушняка, з ног...

 

Бралася на додніцу. На дварэ было яшчэ цёмна. Вецер улёгся, дзьмуў толькі паціху ля зямлі, метучы снег. Пад'яснілася, і неба было зялёнае; бліскалі здалёку калючыя зоркі. За студняй, за парканам, - на ўсходзе, мусіць, - было святлей, як дзе ад пажару.

Зноў паціснуў мароз, і сухі снег рыпеў пад нагамі. Брала за шчокі - востра і калюча, як дзерла таркай.

Чарнелі на снезе хлявы і платы, плямамі і палосамі. У цемнаце мігалі агні - уставалі людзі. Скрыпелі вароты, нехта сек дровы, ляпаў дробна і часта - спяшаўся. Пахла дымам ад сырых бярозавых дроў, густа і мякка, як пахне толькі дым ад бярозы на марозе, - дзёгцем, смалой і кіслым сухім пілавіннем. Так пахне на ўчастку ў Выгарах - у лесе - дрывотня, дзе рэжуць і сушаць бярозавыя чуркі для «чугрэяў».

За будынкамі чарнеў лес - у Выгарах ён быў зусім блізка ля хат: рукой падаць.

На ўсходзе, там, дзе забялелася неба, калі ўслухацца, гулі машыны: на ціхім марозе машыны далёка чуваць. Там жахалася цемната, як летам ад далёкіх маланак...

На двары быў расчышчаны снег: раскапаны лапатай, драўлянай, вялікай і шырокай, на якой у печ садзяць пячы хлеб, - лапата стаяла ля сеначак, прыхінутая ручкай да вугла. Ля яе стаяў і гальнік - стары змецены венік без лісця, - ім пасля лапаты падмялі начыста двор. Па цвёрдым пасля лапаты і гальніка снезе лёгка было ісці, - ён, Ратушняк, ступаў, як па глінянай падлозе ў хаце.

Ён прачнуўся сам, немаведама ад чаго, мусіць, доўга мычала ў запечку за перагародкай цяля. Паклікаў - у хаце нікога не было. Магазын гарэў на тым самым месцы - на рагу стала, - бы яго, магазын, не прымалі ад учарашняга. Ад яго пахла дымам на ўсю хату: відаць, доўга ўжо гарэў.

Ён, Ратушняк, тады хуценька ўстаў. Ля ложка на куфры ляжала ўся яго апратка: сухая і цёплая, нядаўна, мусіць, знятая з печы. Сухія былі і валёнкі, і шкарпэткі, і чорныя шкуматы ад сарочкі...

Ён апрануўся: засіліўшы вады ля печы з вядра, памыў рукі, пачуўшы, што баляць пальцы, - папухлі пупышкі - і твар... Твар быў шорсткі: пасівераў; патрэскаліся вусны - да іх было не даткнуцца.

Пасля ўжо ўбачыў, што на левай руцэ пачарнелі пальцы. Падумаў: добра, што не на правай...

Сцягнуўшы з дошак, з перагародкі, кажух - кажух быў сухі, - ён ускінуў яго на плечы і, выйшаўшы на двор, падаўся адразу ў хлеў да каня. Конь стаяў з прыходу, на працівеньцы, ціха гломзаючы з саней сена. Павярнуў да яго галаву, заржаў.

«Не поены...» - падумаў ён і хацеў, узяўшы ў сенцах вядро - угледзеў быў яго, - пайсці даць каню са студні вады.

Калі скрыпнулі вароты, ён пазнаў яшчэ на вуліцы яе, Варку. Яна ішла з вядром на руцэ. З вядра тырчалі агаркі ад лучыны, галавешкамі ўніз.

«Лучынай на ферме свяціла недзе сама сабе ля кароў... - падумаў ён пра яе. - Ліхтара няма. І дзе яна яго возьме, бабай будучы... »

- Куды гэта вы додніцай? І не выспаліся недзе. Не далі мы вам з цялём... На вуліцу некуды хочаце ісці? А я дык во і каня вашага не справілася напаіць. Пабегла адразу на ферму. Заспала. Добра, што цяля разбудзіла. А так бы яшчэ спала. Угрэлася на печы... - Яна падышла да сеначак, паставіла на зямлю вядро. - А той пабег, не паснедаўшы нават... - Яна сумелася: - Хаця, вы ж не відзілі яго...

Ратушняк здагадаўся: яна гаварыла пра ўчарашняе. Падумаў, што чуў усё праз сон; хто быў у хаце - не помніць.

- Я яго раніцай яшчэ прабрала... На цвярозую галаву. Прабрала... - усміхнулася яна. - Не баялася... На ўсю хату было голасу. Думаю, прачніцёся вы - дык мы яго ўдваёх... Ажно мы крычым, а вы храпіцё, аж хата разлягаецца... Уляцела яму. Кажу пасля: нядобра ж так, нашчаму на такі мароз ісці, загавееш... Пачакай, хоць блін гэты самы жытні са скаварады скіну... Пагрэешся гарачым блінам, хоць і насуха... Не захацеў. Сядзеў доўга на рог стала, ля магазына. Людзі, кажу, вунь на марозе мерзнуць, галодныя... Бабы пілы цягаюць... Маўчаў, махнуўшы на мяне рукой. Сказаў пасля: «Ну, ты мяне, матка, не ўчы»... і маўчаў. Тады падняўся і пайшоў за дзверы. А так раніцай зноў за сваё ўзяўся. Ускруціўся разам са мной, відаць, холадна было, ад акна дзьмула, - і зноў лезе сам у шафу... Тады я яму кажу: цішэй... Адна не дам рады - дык чалавек вунь паможа... «Які чалавек?» Ён вас, праспаўшы разам ноч, і не згледзеў, відушчы такі... Я яму і расказала ўсё. І як пачула, што конь іржэ на аселіцы, і як угледзела яго, ідучы з фермы, чорнага на снезе. Ля платоў, дзе зімой у нас ніхто не ездзіць, скаціну да вады толькі ганяем... Як знайшла мокрага чалавека ўсяго, - чуць пазнала...

Падышоў ён да самага ложка да вас: не верыў. Паглядзеў і як пазнаў усё роўна вас пад пасцілкамі па нечым. Сціх адразу - а я яму яшчэ больш у вочы... Па першае чысло... Цялё не п'е, дык я сёння злосная... Каб чуць - адхаладзіла б качарэжнікам.

Ён слухаў яе, стоячы на марозе. Яму было холадна ў абмарожаныя пальцы, а ў яе не было рукавіц, і яна не хавала рук - не баялася.

- А хто гэта... што вы з ім?.. - спытаўся ён пасля ў яе.

- Ды вы не ведаеце. У вас іх шмат. Ваш жа... Шафяры ўсё. Я яго знаю - Петражыцкі... Ён мяне не абыходзіць, хоць ніколі не выенчыў і дна закрыць у шклянцы... І сёння не абышоў. Зусім зачаўрыў чалавек, аб'ехаў - што шкілет... Я ўжо збедавалася: па такім марозе прападзе. Саўецца і прападзе. Ці раз так бывала ў вёсцы... - Яна была памаўчала. - А ваш конь звярнуў за Бабровам на Яськава балота. Там след быў, дрэва цяпер возяць. Бліжэй, чымся кола рабіць лесам, на шашу выязджаючы... Мусіць, вёску пачуў здалёку, змерзшы...

Яму тады раптам стала горача. Ён глядзеў на яе і не ведаў, што сказаць...

Яна клікала яго ў хату, а ён усё стаяў. Стаяў пасля яшчэ адзін і глядзеў у вядро, якое яна паставіла ля сеначак на снезе, на вуголле. Вуголля было многа - закрывала дно.

А яна гнала ў хату:

- Каня я напаю. Карову буду паіць і напаю разам... - Яна пайшла ў сенцы, узяла з лаўкі вядро і пашлэпала ў вялікіх бурках да студні: - Вам, можа, не трэба на двор выходзіць... Гэта ж думаць: з вады вылезці на такім марозе. Варта было ехаць па такім безгалоўі? Ад смерці, можа, каб адкупіцца... Не беражыцёся... Добра ж, калі пройдзе. Калі не ломіць у нагах, можа, і пройдзе, не зляжаце... Чай з малінніку мог памагчы... А адзежа ці высахла хаця? Я яе на коміне над духам, выкруціўшы, павесіла. Варочала ночы... Валёнкі са шкарпэткамі ў печ за засланку на дровы ўскінула... Там жар гарэў усю ноч. З кажуха цякло. Ідзіце ў хату, я вас нашча не пушчу. Той, вунь, збег... Аж стыдна... Усё роўна як няма чым людзей накарміць.

Яна палезла з вядром у студню, бразгаючы па зрубе, а ён пайшоў у хату. Ішоў, чуў, як цісне за плечы, і думаў: як жа ён, чуўшы чалавека, быў яго не пазнаў...

...Седзячы на рог стала, якраз проці печы, - магазын пераставіў у парог на лаўку пад суднік, - ён глядзеў, як гарэлі сухія яловыя дровы, пырскаючы на падлогу вуголлем - на госця.

Госць расчыніў дзверы сам - шырака, напусціўшы поўну хату «марозу», белай пары. «Мароз» папоўз праз дзверы ў перагародцы аж у другую палавіну.

Чалавек быў у вялікім, доўгім - да самых пят - чорным кажусе, зашпіленым на драўляныя белыя біркі аж да шыі. Каўнер і шапка аб'інелі - іней не таяў у хаце: не баяўся цяпла ад чалесніку.

- Здаровы, суседзі...

Ён загаварыў, і Ратушняк пазнаў Вугальніка. Вугальнік падышоў, падаў руку, пасля падаў руку Варцы - павярнуўся да печы.

- У самы раз. На бліны... - Ён памаўчаў, тады павярнуўся зноў да яго, Ратушняка: - Што, герой? Хваліцца нечым... Слухаць не хачу і не стану. А тое, што ў мяне на ўчастку лішні конь... Я яго не выпушчу з рук. Свайго адагнаў у дзялянку і твайго адганю. Пойдзем разам, нагамі. Дойдзем. Разатруць дарогу трохі - і дойдзем. У мяне, брат, цяпер коні, як... золата. Што глядзіш? Задыхаюся... І план і сэрца задыхаецца... Не прайду многа па снезе. Кажух адзін панашу - пара верне з мяне на марозе...

- А што тады героем абзываеш? - Ратушняк, прыняўшы локці са стала, адсунуўся на лаве да акна: даваў сесці.

- Ваш жа гэты лайдак... Ну, я вам скажу, маеце чалавека... Ды чорт з ім. Добра, што ў такія марозы не знайшлі дзе пад плотам, як падлу. Ён мне ўсё... Прыехаў я на ўчастак - яшчэ толькі конюхі прачнуліся... А ён ужо машыну сваю растапіў, завёў, сядзіць у кабінцы і ў рукі хукае. Слова за слова... Я яго... а той лайдак... акруціўся і на дарогу. Па снезе, па гурбах... Ну і чалавек... Там, здаецца б, ніякі чорт не рызыкнуў - гэтулькі намяло. А ён пагнаў «чугрэй». Пагнаў на Баброва. Ланцугі толькі бразгалі на ўвесь лес. Калона-то ўчора там была, у Баброве. Трактар дарогу робіць, прыгналі... Ну, я табе скажу, і чалавек ён... А ты - лепшы. Думаеш, ухопіш што па такім марозе? Ці ты, ці я... Выйгранка малая, я табе скажу. Хай бы Сямён Калінавіч сам сваю лысіну прывёз... Не бойсь... Не кінецца ў вір галавой...

Вугальнік на лаву не сеў: хадзіў і хадзіў па хаце - грэўся - і не сціхаў ні хвіліны, гаварыў ужо з Варкай. А ён, Ратушняк, сядзеў на рог стала, глядзеў пад суднік на магазын, на сляпы агонь.

«Чалаве-ек... На самым дзеле... - падумаў ён. - А машыну пагнаў у дзялянку, у калону. З рэйсам пойдзе... Гэта - як піць» даць. Ён - такі...» Пасля падумаў, што яго там ён сёння спаткае. Спачатку яго, а тады ўжо Рэву...

Вугальнік сціх і расшпіляў кажух - выцягваў з пецель біркі, па адной: угрэўся. Падышоў да печы да Варкі, папрасіў вады.

На двары зарыпелі вароты і заскрыпеў снег у некага пад нагамі. Нехта яшчэ ішоў да іх на двор - у хаце добра было чуваць.

Ён, Ратушняк, адвярнуўшыся, глянуў у акно. Убачыў, як на ўсходзе над лесам бялела чорнае неба, - бралася зара.

Калі ён зірнуў пасля на хату, у парог, дзе стаяў Вугальнік, згледзеў вядро, тое, што Варка несла з фермы на руцэ. У вядры былі агаркі - ад лучыны - і шырокае, чорнае, пакручанае вуголле, - ляжала на дне...

 

1965


1965

Тэкст падаецца паводле выдання: невядомае
Крыніца: невядомая