epub
 
падключыць
слоўнікі

Якуб Ермаловіч

Акопы не пазарасталі

Пра яе казалі: «Жанчына з характарам». І гэта праўда. Яна была з характарам. З характарам усё жыццё.

Усё жыццё? Як сказаць. Для аднаго выхад на пенсію — канец актыўнага жыцця, для другога — зеніт, з вышыні якога ён пачынае ясней усё бачыць, глыбей адчуваць, правільней разумець, чым разумеў у маладосці.

Ліда лічыла, што яна прайшла толькі адзін адрэзак не вельмі складнай жыццёвай дарогі. Уперадзе новы адрэзак. Трэба было зараз жа нешта папраўляць, удакладняць, адразаць і адкідаць убок, падточваць ці шыць новае.

І яна рашыла: шыць новае. Не было жыцця, дык яго трэба зрабіць. Самой трэба зрабіць, як усё рабіла сама, галавой і рукамі, дагэтуль, жывучы з такіх маладых гадоў удавой. Хто табе што параіць? Не, параяць, але ў які бок? Калі чалавек раіць другому чалавеку, дык ён, лічы, раіць сабе, а не яму, не другому чалавеку. Нездарма гавораць: «Людзей слухай, а свой розум май!» Так, кожны чалавек мае свой розум, але не кожны чалавек жыве сваім розумам. Што: лягчэй жыць на гатовым? Відаць, лягчэй. Ды і адказнасці ніякай. Тым часам параілі, падказалі. Хай нехта будзе вінаваты за твой няпэўны крок. Лягчэй паміраць святым і чыстым.

Шыць новае, новае. Перашытае ды надточанае не адзежына, у якой можна паказацца на людзі. У ёй можна сядзець толькі ў запечку.

Не хоча Ліда сядзець у запечку ў сына з нявесткай і гадаваць іх дзяцей, сваіх унукаў. Усякаму чалавеку нешта адмерана ў жыцці добрае, і калі не ўзяць гэтага добрага, тым больш адмовіцца ад яго, навошта было раджацца і таптаць траву на гэтым свеце?

Маці... Яна пражыла дзевяноста тры гады. Як пражыла? Апошнія дваццаць сем гадоў — удавой. Калі ўжо замуж нельга было пайсці. Старая. Ды і дзяцей за плячыма — пляцёнка. Арына, Масей, Іван, Якаў, Андрэй і яна, Ліда. Маці ўзяла сваё, што і гаварыць. Цяжкавата было, праўда, сям’я. Але ж сям’я свая, дружная, дзеці адно над адным. Большыя глядзелі меншых. Меншыя пазіралі на большых і раслі, беручы з іх прыклад.

«Крыклівая ты была, не дай божа,— успаміналіся словы маці.— Іду жаць жыта, калыску за плечы. У адной руцэ цапкі цягну, у другой гаршкі нясу з полуднем. Цапкі пастаўлю, цябе ў калысцы павешу. А ты крычыш на ўсё поле. Андрэй ці Якаў калыша, а ты ўсё роўна крычыш. Хаця б, думаю, кішкі ў яе з жывата не выскачылі».

Расці Лідзе было няблага. Яна ў сям’і меншая. А меншаму перад большым можна і папесціцца. Большыя шкадуюць меншых, у любых нягодах бяруць іх пад сваю абарону. У вясковай дзяўчыны тых часоў не было каму заступіцца, калі крыўдзілі хлапчукі і хлопцы, нават не зважаючы на тое, што ў яе былі бацька і маці. А тут — не. Тут большыя браты. Пад іх вокам уся вясковая мальга. І калі Ліда скажа: «Андрэю скажу» ці нават Якаву, Івану або Масею, задзіры і смельчакі адразу апускаюць рукі і прыкусваюць языкі. А як жа, так і павінна было быць. У яе былі большыя браты, сіла. Праўда, жаніхоў хапала, хоць на кій вярні. Але яны не надта насядалі на яе. Усё больш з падыходам, з намёкамі на яе прыгажосць і прывабнасць.

Але сама Ліда не лічыла сябе прыгажуняй і ніколі не выстаўляла наперад сваю прыгажосць. Не было ў яе гэтай прыгажосці! І не любавалася яна ёй, як некаторыя, седзячы перад люстэркам. Не ўглядалася ні ў ямачкі ці такое-сякое рабацінне на скуры твару. Былі яны, і ямачкі, і рабацінне. Эт, хай будуць. Баліць ад іх, ці што? Нічым не мазалася і не выводзіла іх. Праўда, калі часамі непрыгожым чарвяком лажылася драпіна на шчацэ або на барадзе, тады мазала яе смятанай або вазелінам. Яна мякчэла, бялела і хутчэй зажывала. І што за дзіва? Учора ўдзень нічога не было, а ўранні глянеш у люстэрка — драпіна. Адкуль яна?

І вочы якія — ніколі добра не прыглядалася. Чорныя? Шэрыя? Карыя? Чужыя вочы бачыш, а ў свае пачнеш углядацца, а яны маргель, маргель, і зноў усё змяшалася. Няма, каб адзін колер. Вушы — не вялікія. Лоб не надта пукаты, але і не плоскі, як дошка, шчокі круглыя. Увесь твар круглы. Круглатварая была Ліда. Валасы цемнаватыя і не круціліся. Завівак у той час вясковыя дзяўчаты не рабілі. Спрабавалі некаторыя на гарачае шыла або дрот рабіць каля вушэй і над лобам спіралькі, але Ліда не падраблялася пад такую прыгажосць. Навошта?

Гэта ў маладосці.

Ды што маладосць! Лідзе цяпер прасцей і ямчэй. Жыве такой, якой адліла яе прырода. Навечна. Адну.

Адну? Так, адну. Нялёгка жыць жанчыне адной, ой нялёгка. Бачыш, а не можаш. Адчуваеш, а нікому не скажаш. Нявыказанае баліць, як скабка ў жывым целе.

Мужа, можна сказаць, і не было. Даткнуўся — і няма. І не ўведала нават, які ён быў: цёплы ці халодны, ласкавы, добры ці без душы, жорсткі. Забралі ў армію ў саракавым, увосень, а летам сорак першага пачалася вайна, і не вярнуўся ён з яе, нават невядома, дзе і калі яго скасіла.

Калі пачалася вайна, надвор’е стаяла сонечнае, цёплае, паспявала ўжо жыта, высыпаўшы буйнае калоссе... Самы раз людзям жыць, любавацца набыткам сваёй працы.

Сын, Пеця, нарадзіўся ўжо без яго, не ўбачыў свайго бацькі, а бацьку не суджана было хоць раз, хоць адным вокам глянуць на роднае дзіця.

З таго часу — адна. Адна, адна і адна. У хаце адна, на рабоце адна. Сын не мог падзяліць яе адзіноты. Быў малы і нічога не разумеў, што рабілася наўкола. А як падрос, меў сваіх аднагодкаў і аднадумцаў. Ці ж дзеці адчуюць тое, што адчуваюць і разумеюць бацькі? Ніколі. І не трэба. У іх свае будуць слёзы і свая будзе радасць.

Уй, нагаравалася Ліда ў вайну з ім, з малым. На руках і на руках. Ад адных камароў ратунку не было, калі сядзелі ў лесе, пакуль прайшоў фронт на ўсход. Паміраць не хацелася нікому, людзі — у лес. Сама — галодная, у грудзях нічога не было. Суне яму ў рот пустую цыцку, ён падрыгае ножкамі, усердзіцца, заплача, што нічога няма ў ёй, абвяне, як мёртвы, і засне не дыхаючы.

Да работы быў муж жорсткі. Калі ўзяўся за што, не прысядзе, не адпачне. Бацька такі быў, і ўсе браты такія. Таму і параілі Лідзе: «Ідзі. Яны працавітыя. Будзеш жыць».

Глядзелі людзі толькі з аднаго боку: «будзеш жыць» ці «не будзеш жыць». Спадабаўся хлопец ці не спадабаўся — не пыталі. Затрапятала сэрца чаканнем вяселля. Расквечаная дуга са званком, вянок на галаве і падружкі, каравай і вясельныя песні.

Песні... Але чаму яны былі жаласлівыя? Чаму, калі пачыналі іх спяваць, плакала маладуха, плакала маці, якая аддавала сваю дачку, плакалі браты, сёстры. Бацькі не было ўжо. Навошта ж тады рабілі вяселлі, калі не рады былі ім?

Ніякага кахання, успамінае Ліда, не было ў яе да Сяргея. Можа, яна і падабалася яму, але каб цягнула да яго, не помніць. Праводзіць ён яе з вечарынкі ніколі і не праводзіў. Гаварыць не ўмеў. Танцаваць браў, ды танцаваць з ім было вельмі няёмка, патрапляць пад музыку нагамі было надта цяжка. «Сяргей не дурэй»,— дражнілася часамі з яго Ліда вядомай у вёсцы прымаўкай, а ён жартаў не разумеў і дурэць не ўмеў.

Быў адзін хлопец, які падабаўся Лідзе, але аб гэтым ніхто не ведаў і ўведаць не мог. Па-першае, ён быў з суседняй вёскі, а аддаваць замуж дзяўчат у чужую вёску ў тыя часы бацькі не аддавалі. «Адарваць ад сваіх, ад радні?» І не адрывалі. Можа, і правільна рабілі. Ён толькі раз прыгарнуў і пацалаваў Ліду, і гэтага зусім хапіла, каб не забыць...

Якое жыццё? Ліда яшчэ не пражыла яго. Пакуль ішла вайна, пакуль людзі збольшага забыліся пра яе і падымалі на ногі калгас, пакуль сын хадзіў у школу, а тады ў тэхнікуме вучыўся, калі было падумаць, было ў яе жыцці каханне ці не? Мужа няма, ой даўно ўжо няма, і калі б нават было ў Ліды што-небудзь да яго, даўно б астыла, выветрылася б і выпарылася. Снягі ішлі і мяцеліцы круцілі, дажджы лілі і туманы засцілалі поле, былі гады і спякотныя, засушлівыя, калі лён (Ліда была звеннявой па лёну) ані не рос, сядзеў шчоткай, павытыкаўшыся з зямлі, і казалі: «Лён згарэў». Было не па сабе, гарэла душа, была злосць і на пагоду, і на чалавечую бездапаможнасць. Калі было думаць пра сябе, тым больш пра тыя далёкія дзявочыя гады? Прыгожым касніком мільганулі яны перад вачыма. Цяпер успомні, які быў той каснік? Сіні? Чырвоны? Ружовы? Помніцца, што прыгожы, і ўсё, больш нічога не помніцца.

Цяпер у Ліды ёсць час, ёсць сталы чалавечы розум, і яна можа зусім цвяроза прасеяць праз яго сіта ўсё сваё мінулае і разабрацца ў сучасным. Не атрымалася жыццё ў маладыя гады (скруціла, зламала іх вайна), чаму ж не паспрабаваць паправіць яго цяпер, у сталым часе? Ліда не адчувае старасці. Не! Не! Тысячу разоў не! Хто можа ведаць пра чалавека больш, чым ён сам пра сябе ведае? «А раз я сама пра сябе больш ведаю, я і судзіць сябе, у выпадку чаго, сама буду»,— зрабіла вывад Ліда.

 

* * *

Быў спас, калі ў прыродзе ўсяму час, як любяць гаварыць у народзе. Яблыкам, гуркам, бобу, бручцы, рэпе, моркве, бульбе... Усё вырасла, усё паспела, еш, хоць пуп развяжы.

Піліп загадаў большаму сыну Масею пераматаць вяроўкай ззаду і спераду драбінку калёс, каб было сядзенне і нічога з іх не вывальвалася, а сам пачаў па-святочнаму апранацца. На споднікі надзеў белыя, з шасцінітовага, у невялікую клетачку, палатна нагавіцы, абуў на чыстыя анучы новыя лыкавыя лапці, каўнер сарочкі з добра выбеленага тонкага палатна звязаў сіняй жычкай і расчасаў грабянцом шэрую ад сівізны бараду і вусы.

— Дай насоў, Аксеня,— сказаў ён жонцы, аглядаючы свой твар у люстэрка.

Жонка пайшла ў сенцы і вярнулася адтуль з насовам.

Піліп апрануў яго і заплікнуў унізе на гузікі. Смыкнуў адным, другім плечуком — добра, не цісне, нідзе нічога не колецца.

Насоў быў яшчэ бялейшы, чым нагавіцы, з таўсцейшага палатна, чым яны, ці не з васьмінітовага, а можа, і дванаццацінітовага і з кішэнямі.

— Запрагаць? — увайшоў у хату Масей.

— Запрагай,— адказаў бацька.— А дзе Арына?

— Арына! — закрычалі на вуліцы, і неўзабаве ўбегла ў хату паўнагрудая, у белай блузцы з заборкамі на таліі, у доўгай, амаль не да пят крамнай спадніцы Арына.

— Чаравікі ўзяць? — пытала яна не то ў бацькі, не то ў маці, шаркаючы туды-сюды босымі нагамі па хаце, не ведаючы, куды падзеліся прыгатаваныя ёй яшчэ ўчора чаравікі. Пад лаўку яна іх клала.

— На палатках,— адказала маці, паціху пакалыхваючы запнутую вопінкай калыску, у якой спала яшчэ не хрышчаная, а таму і без імя дзяўчынка.

— Надзень,— сказаў бацька.

— Нагам будзе душна. Там надзену, як у Парэчча прыедзем.

— То не згубі, глядзі.

— Не згублю.

Перад тым як сесці ў драбінку, бацька глянуў на восі, ці памазаў сын колы (у трубках відаць была чорная смала, значыць, памазаў), пакратаў дугу з вербалозавага кругляка, ці не віхляецца назад-наперад, памацаў, як нацягпуты церазсядзельнік, як супоня на клешчах замацавана і як зашморгнуты на аброці лейцы. Тады абышоў вакол калёс і глянуў на кожную загваздку.

Дробязь? Так толькі здаецца. Ехаць на нямазаных калёсах — усё роўна што тону жалеза ў воз палажыць, перацягнуць церазсядзельнік — каня паддавіць, ён хутка захрапе і пену з рота пусціць, не дацягнуць — карак да крыві збіць. А дуга хлямае — гужы не нацягнуты, і конь у дарозе так зцургаецца, што будзе туляцца ў бакі, як п’яны.

У перадку калёс ляжала свежая, адкошаная ў садку трава каню пад нос, калі прыедуць у Парэчча і паставяць ці дзе ў двары, у знаёмых, ці дзе на вуліцы паўз плот. Пад сядзеннем, накрытым не новай рабой пасцілкай,— леташняя, ужо ломкая і без ніякага паху салома.

Плеценую кашолку з дзвюма ручкамі Піліп паставіў паўз самы вяровачны перамот у перадку, прыгарнуўшы да яе пабольш травы, каб яна не павалілася і не разбіўся гладышык, які стаяў у ёй абвязаны ўверсе палатнянай сурвэткай. У гладышык яны купяць бураковага мёду, у які будуць мачаць ці пшанічныя маленькія булачкі як за раз у рот узяць, ці аладкі. Тараны ці якую шмайку паложаць проста ў кашолку, калі будзе што з гэтага. А можа, іншага чаго купяць, пахадзіўшы па крамах і параўнаўшы цану і свае грошы, якія бяруць з сабой? У нядзелю трэба будзе перахрысціць дзіця. Ну, а калі хрысціць, дык і хрэсьбіны такія-сякія трэба зрабіць, як заведзена звеку дзядамі і прадзедамі і іх, мусіць, прадзедамі. Піліп ужо і жыта паабіваў пуды са тры, папу на плату.

Арына села побач з бацькам, на сядзенні ззаду. Масей пабег адчыняць вароты.

— Не хлопай гэтак ботамі,— абурыўся бацька, што сын так не шануе іх. Ого, узбіўся на боты. Мала таго, што шаўцы дзяруць за іх, важна, тавар які паставяць.

Вароты былі на драўляным вораце і моцна зарыпелі, калі Масей адчыніў іх і стаў збоку паўз клець, даючы выезд каню.

Бацька ўзяў у рукі лейцы, ледзь трошкі таргануў імі, сказаўшы «но», і Палавы крануўся з месца.

Конь быў немалады ўжо, гадоў пятнаццаць было яму, але вельмі разумны і паслухмяны. Скажы тпру — і ён як укопаны. Любы воз бярэ лёгкім цісканнем управа — улева і ніколі не рве, не стукае ў хамут, як стукаюць ці рвуць некаторыя коні-неўхалоды. Ці выязджаеш з двара, ці ўязджаеш, не ўчэпіцца воссю за шулу, хоць кіруй, хоць не кіруй ім. А араць? Ну, проста любата адна. Баразна тая — як струна. І, трэба сказаць, маласытны. Ці аўса, ці сена трошкі з’есць — і кругленькі. Іншага не ўкарміць, не ўпаіць, а запрэжаны, дык ён толькі і ведае, што кучкі класці. Не, Палавы — акуратны конь.

Выехаўшы на вуліцу, Піліп спыніўся і чакаў, пакуль Масей зачыніць вароты.

— Адсюль, злева, садзіся,— сказаў ён сыну, бо калі б сын сеў справа насупраць бацькі, то лейцы б ішлі прама на яго і кіраваць канём было б нязручна.

Масей сеў на драбінку насупраць Арыны, бокам да яе, перавесіўшы ногі ў ботах цераз біла драбінкі.

— Глядзі, халявы не падрапай,— зноў бацька думаў пра боты.

Вуліца была сухая, роўная, і Палавы лёгка пабег па ёй, хуценька перабіраючы сваімі тонкімі нагамі.

За вёскай аканаўленая дарога пайшла цераз лужок і лягла мастком цераз рэчку. Лужок быў даўно скошаны, і на ім паспела адскочыць ладная атава. Шпакі чародамі то садзіліся на яго, то падымаліся, пералятаючы на другое месца. Там-сям стаялі, як вылітыя з цяжкой зеляніны, дубы. О, тут, на лужку, яны былі як цары: іх усе бачылі і яны вакол за ўсім жыццём і ўзімку і ўлетку сачылі. Прыгожа было на лужку. Надвор’е стаяла сонечнае, ціхае, неба глыбокае — як шкляны звон.

Вёска з платамі, з дахамі хат, стопак, клецяў і пунь, з зяродамі, поўнымі дабра (жыта, аўса, ячменю, гароху, грэчкі), аддалялася і аддалялася, і Масею здалося, што яна памаленьку нібы плыве кудысьці.

І ў лесе, у які ўехалі, было прыемна і прыгожа. Дзіўная садружнасць: елкі, сосны, бярэзнік, асіннік, рабіннік, арэшнік, крушыннік — якіх дрэў тут толькі не было!

Перад самым выездам на раўкоўскае поле дарогу перабег вялікі заяц-шарак. Каб жа перабег! Памаленьку, нібы дражнячыся з людзей, пракуляўся пад самым носам у каня.

Бацька правёў яго вачыма і незадаволена, нібы сапраўды сёння ім у нечым не пашанцуе, вымавіў:

— Іч, косы чорт, як дома.

І не пашанцавала. У вёсцы Раўкі стаяла некалькі падвод, якія паспелі ўжо вярнуцца з Парэчча, не даехаўшы да яго. У Парэччы былі палякі і нікога цераз мост не пускалі. У шапках-чатырохвуголках, з вінтоўкамі, у сваёй нязвычнай форме салдаты белапольскай арміі.

З двара адной з хат выйшаў добра знаёмы: Захар’я. Ён паволі пачаў напіхаць у люльку табаку, улажыўшы яе, люльку, у кісет, і прыглядацца па баках, нібы іх нехта мог падслухаць. Запаліўшы люльку і папыхаўшы дымам, загаварыў:

— У Парэчча ехалі?

— Думаў.

— Трэба было?

Піліп расказаў.

— Усё,— сказаў Захар’я і выплюнуў гаркоту табачнага дыму.— Кажуць, ён тут доўга будзе. Будзе стаяць. Хоча да Старога Дуба заняць.

— Да Старога Дуба? — здзівіўся Піліп, трымаючы ў руках лейцы і глянуўшы ў правы бок, тады ў левы, нібы гэты Дуб можна было ўбачыць недзе тут, у ваколіцах Раўкоў.— А дзе ж той Стары Дуб? — і глядзеў на Захар’ю, на яго нерасчасаную, як паклычаны сівец, бараду, на барозны маршчын пад вачыма.

— Стары Дуб? — Захар’я пачаў смактаць люльку, раз за разам апускаючы ўказальны палец у яе пякучае жэрала, нешта падумаў сам сабе, прыплюшчыўшы вочы, а тады лёгка ўскінуў твар угору, выпнуўшы перад Піліпам усё жылле худой сваёй, згарэлай, як і нос, і вушы, шыі, зірнуў тонка на далягляд неба (вочы ў Захар’і былі сінія) і адказаў: — Там, кажуць, далёка. За Воршай ці пад Воршай. Во! А ты едзеш у Парэчча. Нашаму брату цяпер...— Ён плюнуў рудой слінай убок і выцер тылам далоні рот.

Піліп паківаў туды-сюды галавой. Арына і Масей глядзелі на яго, чакаючы, што скажа бацька.

— Твае? — паказаў на іх Захар’я.

— Мае.

— Сям’ёй сваёй ехалі?

— Я ж кажу, трэба было.

— Каторае гэта ў цябе радзілася?

— Шостае. Большая во дзеўка, Арына, і радзілася дзеўка. А тыя ўсе хлопцы.

— У цябе шчэ не многа. Ёсць у людзей паболей.

— Як не многа? Гледзячы як лічыць. Калі па хлебу, колькі з’ядуць, то і не мала. Восем душ у хаце. Добры бохан на дзень. Ды і прыварак не абы-які трэба. А як няма круп, бульбы, то бохана і мала. А ты, Захар’я, кажаш, не многа. Сям’я — яна, брат, як той вулей: зробіць, калі што трэба. Ну і з’есць у ахвоту.

Піліп крутнуў галавой, прыцмокнуў, аж конь крануўся з месца, думаючы, што гаспадар яму цмокае.

— Тпру, спяшыць няма куды, дамоў паедзем, раз у Парэччы госці. Году не прайшло, як пажылі самі сабе, і наце вам: зноў чужыя на пастой.

Меліся на ўвазе немцы, якія толькі летась увосень, калі ўжо зямлю прыхапіў добры мароз, пакінулі тутэйшую мясцовасць.

— Яны б не паехалі, чорт ведае колькі б аб’ядалі нас тут, калі б не перапуд. Рэвалюцыя ў іх была,— махнуў Захар’я люлькай у паветры, апісаўшы ёй круг ад рота і да вуха.

— Карміліся, а як жа. Спачатку хадзілі па хатах і прасілі, як старцы, «яйка», «шпэк», а пасля кабаноў з пунь пачалі браць. У мяне самога такога вепрука зарэзалі! І маўчы. Не дасі ім?

— Гэ, не дасі! Зброя! Ён з табой што хочаш зробіць. Як муху...— Захар’я махнуў люлькай знізу ўгору.— А думаеш, гэтыя шкадаваць нас будуць? — І потым глуха, прыцішана: — Кажуць, пазнанскія легіянеры. Самыя паны. Шкуру з жывых здзяруць. Масей глянуў на Захар’ю, тады на бацьку. Арына закруцілася на сядзенні, ёй зрабілася страшнавата. Яна хацела штосьці сказаць бацьку, ды не асмельвалася перад чужым чалавекам.

— Цара скінулі, улады ніякай, дык яны, як тыя ваўкі, хапаюць зубамі нашу зямлю, каб хоць які кавалак яе вырваць. Ні да хрэсьбін і ні да вяселляў. Паедзем дамоў. Я-ткі гляджу: выязджаем на ваша поле, а заяц нам, вялікі, як лось, цераз дарогу. І каб хоць трошкі сумеўся ці збаяўся, дык ані, нібы мы і не людзі.

— І звяры, і птушкі пер’ем, поўсцю сваёй адчуваюць, што на свеце робіцца, толькі мовы ў іх такой няма, каб мы іх разумелі,— сказаў Захар’я і смыкнуў барадой уперад.— А разумеюць. Усё разумеюць!

Вяртаўся Піліп дадому ў задуме. Конь ішоў як хацеў: сваім крокам, ніхто яго не прыспешваў. Планы... Планы былі. І надзеі былі. Новая ўлада. Зямлю б перадзялілі. Палянкі, казалі, можна б было ў лесе раскарчаваць. Лес, казалі, будзе людзям на патрэбы. Першым чынам Піліп меркаваў хату новую збудаваць. А то — хата. Глядзець на яе не хочацца. У зямлю ўся ўехала. Не толькі падруб, а можа, другое бервяно ад яго ўжо згніло. Падаконнікі пагнілі, шамацяць мурашкамі і рознымі казяўкамі. Падлога лягла на зямлю. Макрыцы з-пад яе выпаўзаюць, часамі жабы. Ды і малая, не на сям’ю яго.

«Вось і будуйся. Цара скінулі... Не, улада ёсць, але яна недзе яшчэ дужа далёка. А ў нас яе няма. Мы яе яшчэ і не бачылі, толькі чулі пра яе. Матрос з Дубка сход праводзіў і расказваў, якой будзе гэтая новая ўлада. Але яго немцы злавілі і расстралялі без усяго ўсякага, каб не бунтаваў людзей і не нацкоўваў на старыя парадкі. Матрос быў, ясна, бальшавік, за народ, як і новая ўлада. А ім, бач, не па душы такія, не ў іх дудку дзьме. Вайну вялі супраць рускага цара, а цара скінулі,— яны расстрэльваюць людзей, якія яго скінулі. Як жа тады так?»

Матроса з Дубка Піліп ведаў. Вярней, бацьку яго ведаў. Дзянісаў сын. Таго самага Дзяніса, які на ўсю ваколіцу быў вядомы як мастак крыць саламяныя стрэхі. Не проста абы-якой саломай, а саломай-правіцай, кулямі, як тады гаварылі. Увесь яго «струмант» складаўся з дзвюх прылад: чатырохвугольнай дошкі з ручкай, якой ён падганяў камлі правіцы пад адзін роўны плашчак страхі, і калок з зарубленым, як у шыдэлку, канцом, каб прыціскаць ім і потым лазовай вітачкай прывязваць паплеціну да лаціны. Матрос быў ёмкі ў плячах, смелы, на руцэ якар наколаны. Звалі яго Саўка. І... як дуб зваліўся. «Школу,— казаў,— у вас адкрыем».

«Гэтыя... хто іх ведае, якімі будуць. Хужэй. Хужэй»,— рашыў у думках Піліп.

Калі ад’ехаліся ад Раўкоў, Арына азірнулася на іх і запытала ў бацькі:

— Тата, а да нас яны не могуць прыехаць?

Піліп глянуў на сваю круглатварую, большую ў сям’і дачку, і яму чамусьці шкада зрабілася яе. Баіцца, бедная.

— Могуць, дачка, чаму не могуць. Калі да Парэчча дайшлі, то і да нас могуць прыйсці. Што тут: дзесяць вёрст — і мы, наша сяло.

— І мы будзем пад палякамі?

— А дзе ж мы дзенемся? Будзем пад палякамі, як былі пад немцамі. Іх сіла. Бач, занялі колькі. Чула, што казаў Захар’я? Хочуць ісці на Стары Дуб. Дзе той у чорта Стары Дуб, я добра і не ведаю, колькі да яго.

— Дык немцы ж не стаялі ў нас. У Ратуцічах стаялі. А да нас толькі ўдзень прыязджалі ці прыходзілі.

— Ну, Ратуцічы большыя, чым наша сяло. Хаты лепшыя. На большай дарозе, чым нашы Жабікі.

І яўрэі там ёсць. Яны былі ў іх перагаворшчыкамі. Едуць да нас — і Шолам Борухаў з імі, тлумачыць ім нашу гаворку, а нам — тое, што яны кажуць. Я не ведаю, можа, і гэтыя не будуць у нас стаяць.

Масей маўчаў. Міргаў зыркімі карымі вачыма то па адзін бок дарогі, то на другі, быццам падпільноўвала яго недзе тут, у лесе, паміж Раўкамі і Жабікамі, нядобрая нечаканасць. Непакоіўся хлопец. Не малы ж ужо, па ўзросту, можна сказаць, салдат і, як усякі дарослы, мае свой чалавечы гонар.

Дзіця перахрысцілі ў другую нядзелю пасля спаса. Хрысціць вазілі кумы. Кум кіраваў Піліпавым канём, а кума трымала ў сябе на руках спавітае і загорнутае ў новую чырвоную пасцілку малое. Уперадку ўпоперак драбінкі ляжаў нічым не прыкрыты мяшок з жытам — плата папу. Палавы хуценька перабіраў сваімі тонкімі нагамі, нібы разумеючы, што дзіця без цыцкі доўга не пратрымаецца і пачне плакаць. Ратуцічы, дзе была царква і жыў поп, былі быццам і недалёка ад Жабікаў, але пакуль туды ды назад, ды пакуль хрышчэнне поп правядзе, ды ў кніжку запіша імя дзіцяці і чыё яно (імя і прозвішча бацькі), то сонца на небе вунь куды ўздзярэцца, амаль у самы поўдзень.

Калі вярталіся дамоў кумы, то кожны сустрэчны, хто меў патрэбу або проста цікавасць, пытаў у іх:

— Як завуць?

— Ліда,— адказвала часцей за ўсё кума, бо дзіця было ў яе на руках, яна была як бы другой яго мамай, і кожнае дзіця, якое хрысцілася ў папа, мела так або іначай сваю хросную маму. Хросны бацька заняты быў больш сур’ёзнай, мужчынскай справай. Ён паганяў каня, уважліва сочачы ўперадзе перад сабой за дарогай, каб дзе не наехаць на якую патарчаку, або не бултыхнуцца адным колам у каўдобіну.

Бацькі былі задаволены імем. Ліда — лёгка і ясна. Бывае, такое імя выпадзе ў кніжцы, у якую поп глядзеў, калі хрысціў малое, што і прагаварыць цяжка — язык у роце зломіш. Праўда, некаторыя падлеткі спрабавалі спачатку спяваць пад акном у Піліпа «Ліда-гніда», ды большыя хлопцы так паказалі ім, як барсук дзяцей гладзіць, што рыфмачы языкі сабе папрыкусвалі. Хоць мянушка і ўзышла, але не вырасла і не прыстала да Ліды.

Хрэсьбін, можна сказаць, і не было. Разбіў кум бабін гаршчок з кашай, раздалі гэтую кашу па кавалку ў рукі дзецям, якія прыйшлі на хрэсьбіны, і тут табе ўсе пачастункі. Ні гарэлкі, ні тарана, ні шмайкі, ні скораму — ані, ані нічога. Ды і людзей не звалі. Не было на што зваць. Вочы свае на стол паставіш?

Хлопцы раджаюцца на вайну, дзеўкі — на гора. Калі б летась увосень немцы не забралі кабана (самага лепшага забралі, укормленага), то, можа б, скварка якая вялася яшчэ, здор, затаўчына. З каровы масла не збярэш: сям’я. Хаця б крупеню, зацірку было чым забяліць. А забяліць трэба тры разы на дзень. Снеданне, абед, вячэра. Праўда кажуць: «Я на малаку ног не валаку», улетку работа з рання і да вечара, а дзень вялікі, але каб і яго не было, то была б зусім нішчымніца. Дзякуй, што хоць лыжка малака ёсць. А калі б і каровы не было?

 

* * *

Палякі за Бярозу не пайшлі, зімавалі на ёй. Ці ў іх сілы не было, ці разлічвалі на больш падыходзячы, на лепшы час,— хто іх ведае. Парэчча зрабілася іх вотчынай, і адчувалі яны сябе ў ім зусім няблага, можна сказаць, як дома. Па гэты бок Бярозы, вёрст на пятнаццаць ад яе, ніякай нашай арміі не было, тэрыторыя была як бы нічыя. Людзі, якія жылі на ёй, на захад паглядалі са страхам, на ўсход — з безнадзейным чаканнем. На захадзе, за Бярозай, чужынец, на ўсходзе — кавалерыйскі полк Чырвонай конніцы. Часткі гэтага палка былі раскіданы па вёсках, кормячы коней тымі запасамі сена, якія былі ў гэтых вёсках. Полк быў расслаблены такім сваім размяшчэннем і нагадваў хутчэй перадавыя заставы, чым згуртаваную баявую адзінку. Таму белапольскія акупанты не надта баяліся яго і не толькі па начах, але і сярод белага дня з’яўляліся ў вёсках нейтральнай паласы, наганяючы на людзей страх і рабуючы іх. Бралі яны літаральна ўсё, што можна было ўзяць у сялянскай хаце: калолі свіней, жывымі лажылі на сані звязаных авечак, выварочвалі сала з кублікаў, здымалі падвешаныя шынкі і начыненыя крышаным мясам каўбухі, хапалі кажухі, аўчыны вырабленыя і нават нявырабленыя, сувоі палатна, усю крамніну, воўну, нават пражу з яе. Людзі да таго разгубіліся, што не ведалі, што і куды хаваць.

Пайшлі пасланцы ў тыя вёскі, дзе стаялі коннікі. Як быць далей?

Камандзіры раілі: паведамляць ім, як толькі акупанты з’явяцца ў якой-небудзь вёсцы. Быццам ёсць сэнс у такім рашэнні. Але як паведамляць? Вёска з вёскай не былі звязаны якімі-небудзь тэхнічнымі сродкамі сувязі. Не дзынкнеш, не крыкнеш у трубку: «Алё!» Не пашлеш у паветра ўмоўны сігнал. Чым? Якой прыладай? Адзін сродак — ногі. Свае або конскія. Ды ногі не маланка і нават не крылы. Пакуль адлічыш імі адлегласць з вёскі да вёскі, ды пакуль там па баявой трывозе збяруцца ў строй коннікі, ды праедуць тую ж адлегласць, якую прабег або праехаў пасланец, то вунь які час пройдзе. Налётчыкаў след прастыў.

Тады пайшла па руках у людзей зброя. То аўстрыйская, то нямецкая, то французская вінтоўка, то пісталет і патроны ў ім, то выкапаная аднекуль, доўгая, як багор, бярданка, то паляўнічая, з шырокімі, як у гарматы, стваламі, пістонаўка. Частку зброі далі са штаба кавалерыйскага палка. Сам камандзір яго, Маркатанаў, аб’ехаў са сваімі памочнікамі ўсе вёскі, якія цярпелі ад набегаў легіянераў, расказваючы, як дзейнічаць партызанам, дзе і якія выстаўляць пасты.

Стрэл справа ў лесе, стрэл злева, стрэл спераду, стрэл ззаду. Недзе пачуўся залп. У якім баку? І разабраць цяжка. Не ўехаўшы ў вёску, злыя і напалоханыя, як абкладзеныя на аблаве ваўкі, легіянеры крута заломвалі свае падводы ўбок, у цалік і хутчэй імчаліся назад за раку, у Парэчча. Там яны скрыгалі зубамі, помсліва, але не без страху паглядаючы на ўсход, адпускаючы свае звыклыя «пся крэў» непакорным «хлопам», як паны называлі звычайных сялян.

Людзі пасмялелі, пачалі адпускаць ёмкія словы і жарты ў адрас за Бярозу і ўбачылі зусім практычнае значэнне зброі.

Прынёс аднойчы дамоў рускую вінтоўку ўзору 1893 года і Масей.

— Хто даў? — хаваючы ўсмешку пад вусамі, запытаў бацька.

Бацька быў рад. Відаць было, што быў рад, толькі не надта выказваў сваю радасць.

— Сам Маркатанаў быў. Воз вінтовак прывезлі.

І гранаты давалі.

— Каму?

— Максім Рыгораў забраў.

— Ён — што?

— Што? Ён старшым.

— Запісвалі?

— Запісвалі. Гранаты будуць даваць на пост. Мне заўтра на пост.

— Куды?

— Куды скажуць. Можа, аж у Слабаду.

Вёска Слабада знаходзілася па гэты бок рэчкі. І калі палякі пераязджалі на гэты бок закаванай марозам Бярозы, то з Слабады і слабодскага лесу відаць было. Ехалі яны звычайна на падводах па два, па тры чалавекі на кожнай. Падводы бралі ў навакольных вёсках за Парэччам.

Натуральна, партызанскі пост стаяў не ў вёсцы, а ў лесе ў яе ваколіцах.

Бацька ўзяў у рукі вінтоўку і пачаў соўгаць узад-уперад затворам. Хадзіў ён туга.

— Змазаць трэба было,— сказаў ён хутчэй сабе, чым сыну.

Масей глянуў у вочы бацьку. Па-першае, чым змазаць, а па-другое, ён не ведаў, як змазваюць вінтоўку.

— Зараз змажам. Алеем,— і бацька падняў указальны палец, рады таму, што так хутка даўмеўся, чым можна змазаць вінтоўку.

Узяў маленькі ўслончык, сеў на яго і разлажыў на асінавай лаўцы затвор на часткі.

Бацьку абступілі ўсе: Масей, Арына, маці, Іван, Якаў, Андрэй. Цікава было, якая яна, гэтая вінтоўка, калі яе разабраць. Бацька выняў з яе і разабраў толькі затвор. Але і ён быў з большых і меншых жалезінак і спружыны.

— Дайце кавалак якога-небудзь сухога лайна,— сказаў бацька, разглядаючы вачыма часткі затвора.

Аксеня пайшла да печы, дастала з верхняй пячуркі якуюсь анучыну і падала Піліпу. Ён старанна выціраў кожную частку затвора рознымі бакамі гэтай анучыны, і на ёй заставаліся то чорныя, ад колішняй змазкі, пісягі, то рудая ржаўчына.

— Капні, Арына, у каціны чарапок трошкі алею.

Арына ўзяла з-пад прыпечка гліняны чарапок, які быў калісьці добрай місачкай, разбітай кімсьці па неасцярожнасці, і ўліла з аплеценай бутлі трошкі алею. Прыемны яго пах пайшоў па хаце. Алей быў з сваіх канапель, добры, чысты, без жамераў.

— Дай трошкі кудзелі,— сказаў бацька Масею, пазіраючы на Арыніну прасніцу, якая з увязанай у яе кудзелінай ляжала на лаўцы ад вуліцы.

Масей скубануў пальцамі жмут кудзеліны і падаў бацьку.

Бацька абкруціў кудзелю вакол указальнага пальца, садраў гэты кудзельны хамуток пальцамі правай рукі і давай мачаць у алей і вадзіць ім па частках затвора.

У запнутай калысцы натужна заплакала Ліда, нібы пачула, што ў хаце робіцца цёпла незвычайнае, а яна гэтага незвычайнага і не бачыць. На яе плач не звярталі ўвагі. Яна мацней заплакала.

— Паглядзі,— сказаў Аксені Піліп і ўсё мазаў затвор, не зводзячы з яго вачэй.

Па вуліцы, а тады ў двары паўз вокны прайшоў чалавек на кавёлах, рыпаючы па снезе то адной нагой, то кавёламі.

У паводзінах Піліпавай сям’і нічога не змянілася: ішоў свой чалавек, сусед Сцяпан. Марудна перабіраўся ён цераз парог у сенцы, тады — у хату. Адчыніўшы дзверы, адну кавялу перастаўляў цераз парог, намацваючы месца, дзе б яна не пакаўзнулася, хоць і быў у яе канец убіты тоўсты цвік без плешкі, тады, стаўшы да ўваходу бокам, пераносіў цераз яго нагу, вісячы ў гэты час падпашкамі на скрыпучых кавёлах, а потым ужо, абапёршыся на нагу і правую кавялу, перастаўляў левае драўлянае прыстасаванне.

Вось так: з прыгожага маладога чалавека вайна зрабіла калеку. Паспрабуй цяпер на адной назе касіць, араць, скародзіць, ехаць зімой у лес у дровы, зграбаць сена, падаваць яго пластамі або віламі на стог або на воз, зярэдзіць снапы ў зярод... Паспрабуй абцясаць хоць бы жэрдку. Як?

Сусед, мусіць, бачыў, як панёс Масей дамоў вінтоўку, бо, скрыпнуўшы разы са два ад дзвярэй да лаўкі кавёламі, ён узрушана-радасна запытаў у яго:

— Што, далі?

— Ну,— адказаў Масей, стрымліваючы недзе глыбока ў душы сваю задаволенасць.

Сцяпану паказалі месца на лаўцы. Ён сеў на яе, спусціўшы адзіную нагу далоў. На ёй быў аборачны лапаць, падшыты кавалкам бела-шэрага паса, не коўзкага, але носкага. Аборкамі ад лапця была абматана суконная, ужо даволі вынашаная, да порту, які складаў увесь уток (аснова была цалкам з воўны), штаніна. Меншыя дзеці, Якаў і Андрэй, усё час ад часу кідалі свае погляды на Сцяпанаву нагу і на тое месца, дзе павінна была быць другая нага, але яе чамусьці не было.

— Не забыўся яшчэ сабіраць-разбіраць? — папытаў ён у Піліпа, шукаючы сваімі добрымі сінімі вачыма сустрэчы з яго вачыма.

Піліп адказаў:

— Не, не забыў.— І дадаў: — А яно, што ведаеш, не забываецца.

Не забываецца. Такое, як руска-японская вайна, на якой быў Піліп, ніколі не забудзецца. Расія прайграла яе.

У гутарцы з мужчынамі Піліп казаў: «Здрада». Хто здрадзіў? Цар? Піліп не пагаджаўся, што цар у чым-небудзь мог быць вінаваты. «Камандаванне. Што ім было да нас, да салдатаў!»

Сцяпан ваяваў на дзесяць гадоў пазней за Піліпа. З немцам. Усталі на штыхі. Сцяпан немцу ў грудзі сваім рускім штыхом, а немец паспеў яшчэ кальнуць Сцяпана ў нагу. Нямецкі штых як нож-сякач, востры з абодвух бакоў. І, халера на яго, быў, мусіць, іржавы, бо нага разбухла, як бервяно, анямела,— і адрэзалі вышэй калена. Засталася ад яе невялікая кукса.

Змазаўшы і сабраўшы затвор, паглядзелі, навёўшы на вокны, у ствол вінтоўкі. Спачатку глядзеў Піліп, пасля — Сцяпан. Ніякага бляску не было ў ім, у ствале. Цёмная ноч.

— Дзе шомпал? — глядзеў на лаўку Сцяпан, папраўляючы кавёлы, уздзетыя на левую руку.

Не было шомпала. Вінтоўка была старая, і хто ведае, куды мог падзецца шомпал ад яе. Ну, а чым ты пачысціш ствол, калі няма шомпала?

Адкрылі магазінную каробку. Доўга праціралі анучай спружыну, потым змазалі алеем.

Змазаны затвор стаў хадзіць лягчэй.

— Кляпні,— сказаў Сцяпан Піліпу.

Піліп навёў рулю ў столь, націснуў на спускавы кручок, і баёк кляцнуў.

— Спружына яшчэ моцная. Важна, каб асечку не давала.

— Не павінна б. Я па гуку чую,— адказаў Сцяпану Піліп.

— Цёпла ў вас у хаце,— сказаў Сцяпан, зняўшы з галавы зайцаву шапку і расплікаючы кажух. Заплікаўся ён не на проразкі. З аўчыны кравец адрэзаў вузкі пасак, нажом выскобліваў з яго воўну і рабіў з яго гузікі-булдавешачкі і петлі.

— Гэ, малое, таму і палім добра,— адказаў Піліп.

Аксеня зыбала калыску спачатку нагой, націскаючы почапку зверху ўніз, тады пачала ціскаць рукамі, узяўшыся за яе берагі. Важкалка ў гэты час — жэрдка бярозавая, закладзеная адным канцом пад падоўжную бэльку,— неміласэрна пішчала, нібы прасілася, што ёй, сухой, вельмі цяжка адным бокам церціся аб столь, другім — аб бэльку. Нарэшце, бачачы, што дзіця чагосьці хоча, раскрыла вопінку і узяла яго на рукі. Цесна пераплеценае па белай палатнянай полцы поясам, яно і на руках плакала, выпучвалася жыватом і дрыгала нагамі, сціснутымі той жа полкай і тым жа поясам у кучу. Тады маці павярнулася ад калыскі тварам да дашчатага памосту, на якім уночы спалі, і, палажыўшы дзіця на яго, распавіла. Яно закратала ручкамі, ножкамі і перастала плакаць.

Арына і меншыя хлопцы перайшлі да маці паназіраць за распавітай сястрой. О, у яе ножкі і ручкі як паперавязаныя ўпоперак нітачкамі — поўненькія, гладзенькія. Вочкі светлыя, светлыя, блішчыць нешта ў іх, пераліваецца, як сонечныя зайчыкі. Яна ўжо гукае — гу, гу, гу. Раток бяззубы, але чысценькі, чысценькі, і дакрануцца да яго сваімі губамі — адно шчасце. І за вушка хочацца патрымацца — такое маленькае, кволенькае і цёпленькае.

— На,— сказаў бацька, устаўшы з услончыка і аддаючы вінтоўку Масею.

Масей стаў пасярод хаты і пачаў думаць, пазіраючы ў падлогу. Куды лепш схаваць?

— На дварэ дзе-небудзь падтыкні,— здагадаўся бацька, аб чым думае сын.

— Патронаў шмат далі? — спытаў Сцяпан.

— Чатыры абоймы.

Ёп узяў з лаўкі шэрую, яшчэ амаль новую сваю світку і палез рукой у правую кішэню, каб паказаць Сцяпану патроны.

Сцяпан узяў у рукі адну абойму і, пакручваючы галавой управа і ўлева, агледзеў яе. Пяць жоўценькіх з вострымі кулямі шчыльна сядзелі адзін каля аднаго ў бляшаным рыштку. Ён, Сцяпан, вызваліў адзін з іх, паглядзеў у капсуль і назад заправіў, абціснуўшы вакол яго вусікі, якія не давалі патронам раз’ехацца з абоймы ў бакі.

— Патроны добрыя, новыя,— заключыў Сцяпан.

— Дай, Арына, у пячурцы ў вузельчыку парахню,— сказала Аксеня, аглядаючы ў дзіцяці складкі ў пахвінах.— Папрэла ў яе тут, яна і плача. У-у, маленькая, балючанька табе. Бедная, аж калоціцца,— гаварыла маці, выціраючы рогам полкі папрэласці на дзіцячай скуры паміж ножкамі і жыватком.

Сухой парахнёй перасыпалі дзіцяці сцягенцы і далі пагуляць ёй распавітай. Яна кратала поўненькімі ручкамі і ножкамі, гугукала ратком, уставіўшыся вочкамі ў столь, нібы бачачы там для сябе нешта вельмі цікавае. На ёй была адна, з белага крамнага палатна сарочачка.

Цяпер ужо ўся сям’я перанесла сваю ўвагу на малое. Нават Сцяпан, сусед, і той разы са два зыбнуўся на кавёлах, ад лаўкі, на якой дасюль сядзеў, і пачаў глядзець на дзіця, якому так рады былі ўсе ў хаце. Меншыя пачыналі цмокаць сваімі губамі, казытаць копчыкамі пальцаў ёй пуп, каб дзяўчынка перанесла сваю ўвагу на іх, адарваўшы свае вочкі ад столі, і яна пачынала вочкамі знаходзіць таго, каму было патрэбна, і нават усміхалася.

Сцяпан гладзіў правай рукой свой русы чуб, густы, як у хлопца, папраўляў туды-сюды русыя вусы і ўсміхаўся прыгожым белым тварам, быццам ніколі не бачыў малых дзяцей, хоць у самога было ўжо двое.

У хату вярнуўся Масей і далучыўся да агульнай людской пацехі з дзіцяці.

Урэшце яно зашчоўкала — сцюдзёна яму зрабілася.

Маці хуценька спавіла яго і на вачах усіх дала яму цыцку.

 

 

* * *

Арына ніяк не магла зразумець сястру, тым больш пагадзіцца з ёй. Столькі за сваё жыццё перажыць, перацярпець і раптам на старасці гадоў здурнець, набраць сабе абы-чаго ў галаву і надумацца ісці замуж. Свая хата, як мора, сын, нявестка, двое ўнукаў. Глядзі і пацяшайся. Ні табе клопатаў пра дровы, пра сена, не баліць галава, як гарод пасеяць, як яго выкапаць. На работу не трэба спяшацца, ніхто табой не панукае. Еш што хочаш, спі колькі ўлезе. Не даспіш уранні, удзень можна прылегчы. Калі ўжо так тлумна з імі, дзяцей можна ў садзік вадзіць. Дзяўчынцы тры, хлопчыку чатыры — самыя садаўцы. Тады ты зусім будзеш царыца. Печ выпаліш, сям’ю пакорміш, свінням чаго лінеш — і работа твая ранішняя ўся. Нявестка сама дзяцей у садзік завядзе, ідучы ў сваю бухгалтэрыю. Там жа побач: сад і кантора калгасная. Сын, праўда, аграном, ён раней, чым нявестка, на работу бяжыць. Калі дык і з цёмным. Яйцо хай вып’е, малака вячэрняга з’есць. Нашча, падхлябіўшы дух, не трэба бегчы, бог ведае калі будзе той абед. А ўдзень... Што ўдзень! Улетку дзень — год. Граду прапалі. Бульбіну абматыч. Ідзі ў грыбы, у ягады. Спачатку — суніцы, тады паспеюць чарніцы. А пасля — маліны, брусніцы. І ў багуны можна схадзіць, ягады салодкія, хоць пахнуць нечым незусімным. Э-э-э, а грыбы як пачнуцца! І смарчкі, і вушы, і лісічкі, і сыраежкі, і падасінавікі, і бабкі, і белыя грыбы (баравікі і лагавікі), і казлы, і свінкі... Ды гэта ж толькі бяры, калі ахвота ёсць. На чорта тое ў такіх гадах замужжа? Маладыя ягляць замуж, дык яны маладыя. Яны не ведаюць, што такое замужжа, яны думаюць, што там мёд і рай, а не горкая рэдзька.

Хата Лідзіна стаяла ў добрым месцы, у канцы вёскі. Выгада для курыцы, клюй што хочаш і нясі яйкі, такі прастор. І качак можна трымаць, раўчак збоку цячэ і ўсё лета не перасыхае.

Сіла была, як будавалі яе. Свёкар, чатыры браты. Любое бервяно гоп — і на сцяне. Лес выбіралі не маркоўнік нізінны, а баравіну, гонкую, вынослівую, смала і стрыжань. Дзесяць метраў бярно, а яно аднолькавай таўшчыні як у камлі, так і ў верхнім адрэзе. Пераруб упускалі ў каню, у вуглах такой сцяны не будзе цягнуць холад. Праўда, зрублена хата на просты вугал, не на гладкі, але глянуць на яго люба — як па струне пастаўлены. Ды і не ў модзе быў тады гладкі вугал, не па густу быў ён тады нашым людзям.

Першая палавіна — шэсць на чатыры метры, другая, большая і «чыстая» — шэсць на шэсць. У першай печ, у другой — грубка-ляжанка. І, галоўнае, цёплая хата. Зімой у ёй — як у вуху. Вунь нарубілі людзі пасля вайны хаты. Дык куды яны! І на нямецкі вугол, і высокія вокны, і столь пападшывалі, а жыць нельга — холад, хоць ваўкоў па такой хаце ганяй.

Праўда, дах быў нехіцавы. Не цёк яшчэ, але ведама — саламяны. Дзе палахмаціўся, дзе паплеціна была ўжо відаць — канцы саломы паадгнівалі. Сын, як стаў аграномам, накрыў шыферам. А сцены — сцены яшчэ пяцьдзесят гадоў будуць стаяць. Нават не пачарнелі, жоўтыя, як яйцо. Чарнее будыніна тады, калі лес дрэнь. У такой будыніне і шашаль, і грыб заводзяцца.

Сын са сваёй сям’ёй спіць у большай палавіне. Магла б там спаць і маці, месца б для яе ложка хапіла, але і спіць, і, можна сказаць, жыве ў першай палавіне. Ёй тут ямчэй, вальней. Яна раней устае, чым маладыя. Печ пачынае паліць, па ваду з вёдрамі да калодзежа ідзе. А бывае, што ўночы не спіцца ёй. Тады яна ўстае, каля акна пасядзіць, угледзіцца і ўслухаецца ў цёмную ноч. Паплывуць думы пра тое, што было і чаго ніколі ўжо не будзе. Думы розныя, адны — мутныя, нядобрыя, другія — святлейшыя, з імі можна было б і жыць. І пачне за голыя плечы браць холад (ведама, з-пад коўдры ды ў адной сарочцы без рукавоў, з голай шыяй), і яна палезе на печ. Чарэня цёплая, сядзі, падкінуўшы якую-небудзь лайніну пад сябе, і думай.

«Дзе ж ты падзелася, жыццё? На якой жа дарожачцы ты са мной размінулася? Сокал мой ясны, чаму ж ты быў такі нясмеленькі, як рахманы каток? Можа б, я і не пайшла за свайго Сяргея? Можа б, бацька аддаў бы мяне за цябе? Ён быў добры, мой бацька. Добры! Пакрычаў бы, пагразіўся б і аддаў. Можна было б папрасіцца: татачка мой родненькі, не аддавай за нялюбага. Так і ў песні пяецца. Сяргея во і няма, гадочка я з ім не пажыла, а ты жывы, і мы б жылі з табой. Бог забраў тваю жонку, майго — мужыка. І мы глядзім во адзін на аднаго здалёку, як дзеці, і гаруем. Ты адзін, і я адна. А ці ж вернуцца нашы гады?»

Ліду пачынаў браць жаль, пачынала ціснуць за горла крыўда, і яна тады плакала. Плакала адна, на печы, упоцемку, выціраючы рукамі слёзы.

За сцяной спаў сын, спала нявестка, спалі ў сваіх загародках-ложках унукі. Ім ані няма справы да таго, што на печы плача баба, яны яе не разумеюць і разумець не хочуць. Хто ж вінаваты ў такой скалечанай яе дарозе?

Да яе паступова вярталася мужнасць. Яна моцна выцірала далонямі рук усе-ўсе слёзы з твару, міргала ўпоцемку вачыма, каб яны хутчэй высыхалі, і пачынала рабіцца злоснай і бязлітаснай. Бязлітаснай да сябе, да свайго лёсу і ў думках вымаўляла толькі адно, але страшнае, як вострая шабля, слова: «Вайна!» Колькі крыжоў, абеліскаў, колькі бязрукіх і бязногіх, глухіх і сляпых, удоў і ўдаўцоў, сірот, колькі заплаканых, быццам бяздзетных, бабулек, якія даўно забылі пра ўсе людскія дарогі, акрамя дарогі на могілкі!

Яна злазіла з печы, апраналася хутка і проста, як салдат, нічога ў вопратцы лішняга і непатрэбнага, што б замінала гаспадыні за кароткую раніцу выпаліць у печы і закругліць усю работу па гаспадарцы, і працавала. Працавала спорна, парадкам, калі работа за работу чапляецца ў прыгожы ланцужок, ані не бразгаючы ні посудам, ні вёдрамі, ні дзвярамі, перамяшчаючыся па падлозе без грукату, каб не будзіць дачасна сям’ю.

Што там гаварыць, ёй падабалася ўсё ў сваёй гаспадарцы. Двор шырокі і сухі, ніколі гразі не бывае ў ім. Наадварот, улетку ён увесь зарастае травой — мурагом, трыпутнікам, дзьмухаўцамі, паўз платы — мятай, чыстацелам. Пазней выскоквае дробная мядунка. Там-сям, паўз платы, з-пад якога-небудзь каменя, вытыркаецца і крапіва, але Ліда вырывае яе з коранем. На руку надзене брызентавую рукаўку, каб не апячы руку, і да крапівінкі парве.

А пуня. Пуня хоць куды. Вароты расчыняюцца на два бакі, высокія. Лёгка заходзіць задам машына або трактарны прычэп, калі гной вывозяць. У адной табале — сена, салома, у другой — карова, свінні, загародка для цяляці, калі гадуюць цяля. Бэлькі высока, ніколі рагамі карова не дастане, колькі б ні настаяла гною.

Стопка з вялікім прыстопачнікам. У ім рыдлёўкі, капаніцы, кошыкі, запасныя вёдры, нават куфар, у якім Ліда везла, як ішла замуж, усю сваю вопратку і прыбіранне. Сын зрабіў у стопцы печ з комінам, і цяпер не трэба ўзімку насіць у яе жар.

З двара вароты на агарод і вароты на вуліцу. У адны і ў другія машына ці трактар смела праязджаюць, нават не чыркануць аб шулы.

Пад вокнамі ад вуліцы кветнічак, абгароджаны пафарбаваным штыкетнікам. У ім растуць толькі кветкі і пахучы бэз. Тут царства чмялёў і пчол і густы прыемны пах.

Канечне, Ліда прывыкла да сваёй сялібы, да ўсяго, што тут стаіць і расце, як прывыкае чалавек да сям’і, у якой жыве, калі б...

Вось і сёння прыйшла Арына, не паспела Ліда прыбраць са стала, за якім елі ўнукі.

Дзеці ўжо пайшлі гуляць на двор, на сонца, у сандаліках на босую ножку, у лёгкіх безрукавачках, а Арына сядзіць на крэсле недалёка ад стала, паўз Лідзін ложак, засланы капай у сінюю вялікую шашку, і нібы вывучае Лідзіну хуткасць у хадзе і рабоце і ўсю яе паставу. Ліда на дваццаць гадоў маладзейшая за сястру.

Так, Арыне няма ўжо чым выстаўляцца, калі пайшоў семдзесят шосты. Калісьці мажная і поўная, яна схуднела. На плячах вырас прыкметны горб. Ад работы, ад гора ці проста старасць косці пакрывіла? Таму і блузка на ёй — шэрага старэчага колеру — не ляжыць і не ўліваецца ў яе рукі і плечы, а вісіць. І вісіць нязграбна, нібы пад ёй не жаночыя грудзі, а нежывая крыжавіна. І шыі няма. Станела, зморшчылася, як недаспелы вялы гурок. Твар сплюшчыўся, змарнеў, на складках і шчокі, і падбародак, а вочы пазападалі, звялі, і не ўбачыш, каб яны калі-небудзь свяціліся чалавечым святлом. Вось так: што ні гавары, а прыйшла да чалавека старасць.

А Ліда... Ліда во ходзіць па хаце перад ёй, перад сястрой, лёгка і хутка, ікры ног як налітыя, загарэлыя. Валасы ззаду на галаве закручаны ў куклу, і пад ёй ружовы грэбень. Калі паварочвае галаву да акна, у якое падае сонца, грэбень адлівае дзіўнымі ружовымі колерамі. Прыгожа! А шыя — як точаная. Шчокі — поўныя. Вочы жывыя, цікаўныя і хуткія. Гарэзлівыя! І, бач, што апранае, андарачок да калень, блузка без рукавоў і без каўняра. Грудзі напятыя пад цесным бюстгальтарам. Не, не, Арына даўно ўжо не носіць ніякіх нагруднікаў. Няма ўжо чаго заціскаць імі.

Калі Ліда канчае прыбіраць са стала, сёстры ідуць у вялікую палавіну хаты. Ці парадак там ва ўсім і ці ўсё там на месцы.

Так, тут — парадак. Ложак сына з нявесткай пад капай у ружовыя кветкі, з падбітымі падушкамі ў белых навалках. Ложкі дзяцей. І ў іх маці, ідучы на работу, зрабіла што трэба. І радыёдынамік, і з шырокім і высокім экранам тэлевізар — пад вышыванымі накідкамі. На белым абрусе стала — вузкая вазачка, а ў ёй — букет з рознакаляровых кветак. Ліда ўгледзелася ў вазу: пасак вады знізіўся.

— Глядзі, колькі за ноч выпілі,— сказала яна Арыне і трымала ўказальны палец на паску, які паказваў узровень вады ў вазе.

— Квяты? — адказала сястра і дадала праз якую мінуту: — На чорта вы іх ставіце?

— Чаму? Мы ўсе любім кветкі. І я, і Пеця, і Ніна. І дзеці рады, калі прыносім букет.

— Во, як малыя. Ліда, Ліда,— ківала Арына галавой,— і табе квяты наўме? Няма ў цябе нічога ў душы? Забылася?

Арына цягнула свой глухі прытомлены голас, нібы спрабуючы пачаць пра вялікае людское гора песню.

— Пайду вады прынясу,— сказала Ліда і юркнула ў пярэднюю хату па ваду. Вярнуўшыся з белым кубачкам, япа даліла з яго вады ў вазу да самага верху. А занёсшы назад, адкуль прынесла, кубачак, адказала сястры:

— Нічога я, сястра, не забылася. Што я — ужо такая дурная? Усе вы абы-што на мяне гаворыце. Во, вазьмі яго, угрызні. Палена, кардон, фарба!..

Ліда глянула на сцяну, дзе вісела яе пераробленая ў партрэт фатаграфія і партрэт мужа Сяргея.

— Аджывецца, можа, а? — перавяла яна свой погляд на сястру.— Каб я, можа, па-твойму, жывая ў ямку лягла? Наплакалася! Галава ад думоў трашчэла, і вочы на лоб лезлі. Нічога тут майго няма. Сынава. Усё яму пакіну і пайду. Хай самі сваё гора гаруюць. А мне хто памагаў яго гадаваць? Папрывыкалі ўсе, каб толькі на гатовым. А хто мне гатаваў гэтае гатовае? Забыліся, як я ў дровы ў лес сама ездзіла, і тапаром бухала, і касой махала, і бочкі з вадой на сабе ў калгасе вазіла? Беларучка я, па-твойму, во?

З двара вароты на агарод і вароты на вуліцу. У адны і ў другія машына ці трактар смела праязджаюць, нават не чыркануць аб шулы.

Пад вокнамі ад вуліцы кветнічак, абгароджаны пафарбаваным штыкетнікам. У ім растуць толькі кветкі і пахучы бэз. Тут царства чмялёў і пчол і густы прыемны пах.

Канечне, Ліда прывыкла да сваёй сялібы, да ўсяго, што тут стаіць і расце, як прывыкае чалавек да сям’і, у якой жыве, калі б...

Вось і сёння прыйшла Арына, не паспела Ліда прыбраць са стала, за якім елі ўнукі.

Дзеці ўжо пайшлі гуляць на двор, на сонца, у сандаліках на босую ножку, у лёгкіх безрукавачках, а Арына сядзіць на крэсле недалёка ад стала, паўз Лідзін ложак, засланы капай у сінюю вялікую шашку, і нібы вывучае Лідзіну хуткасць у хадзе і рабоце і ўсю яе паставу. Ліда на дваццаць гадоў маладзейшая за сястру.

Так, Арыне няма ўжо чым выстаўляцца, калі пайшоў семдзесят шосты. Калісьці мажная і поўная, яна схуднела. На плячах вырас прыкметны горб. Ад работы, ад гора ці проста старасць косці пакрывіла? Таму і блузка на ёй — шэрага старэчага колеру — не ляжыць і не ўліваецца ў яе рукі і плечы, а вісіць. І вісіць нязграбна, нібы пад ёй не жаночыя грудзі, а нежывая крыжавіна. І шыі няма. Станела, зморшчылася, як недаспелы вялы гурок. Твар сплюшчыўся, змарнеў, на складках і шчокі, і падбародак, а вочы пазападалі, звялі, і не ўбачыш, каб яны калі-небудзь свяціліся чалавечым святлом. Вось так: што ні гавары, а прыйшла да чалавека старасць.

А Ліда... Ліда во ходзіць па хаце перад ёй, перад сястрой, лёгка і хутка, ікры ног як налітыя, загарэлыя. Валасы ззаду на галаве закручаны ў куклу, і пад ёй ружовы грэбень. Калі паварочвае галаву да акна, у якое падае сонца, грэбень адлівае дзіўнымі ружовымі колерамі. Прыгожа! А шыя — як точаная. Шчокі — поўныя. Вочы жывыя, цікаўныя і хуткія. Гарэзлівыя! І, бач, што апранае, андарачок да калень, блузка без рукавоў і без каўняра. Грудзі напятыя пад цесным бюстгальтарам. Не, не, Арына даўно ўжо не носіць ніякіх нагруднікаў. Няма ўжо чаго заціскаць імі.

Зразумела Арына гэты яе тон ці не зразумела? Чаму, нешта, мусіць, зразумела.

— Колькі ў цябе?

— Каго?

— Старых.

— А-а-а, курэй,— зразумела Ліда.— Дванаццаць.

— То і хопіць. Яны ж у цябе не надта і старыя. Нясуцца яшчэ, кажу?

— А кожны дзень па яечку. Як бульбы яец. Есці не хочацца. Мы і не з’ядаем іх. Дзеці бульбіну лепш хапаюць, чым яйцо. І абвару, і на скавараду разаб’ю — не глядзяць. Я тады манкі на малацэ звару і туды яечка адно, другое ўваб’ю. З’ядуць.

— Сыпіш што-небудзь ім?

— Сыплю. Круп не ядуць. А ячмень увесь паклююць. І крупы ж ячменныя.

— Не,— растлумачыла Арына.— Ячмень ім смачней, дарма, што крупы ячменныя.

— Ды выгода ў нас ім. Такі выган! Дзе казяўка, дзе чарвяк. Траву клююць.

Арына пайшла дамоў.

Памірыліся яны ці не памірыліся? Калі глядзець збоку, быццам памірыліся. А ў душы? У душу другога чалавека не залезеш.

Арына разважала сама з сабой: «Што там дзівіцца, бацьку яна не помніць. Ёй году не было, калі палякі забілі яго. А калі не помніць, то і не так шкода, як мне. Ёй ужо лягчэй, чым мне. І не помніць брата Івана. Ён быў яшчэ малады, яго б не ўзялі ў армію, але як прыйшлі ў вёску чырвонаармейцы, сказаў: «Пайду», і яго ўзялі. Шмат хто пайшоў з чырвонаармейцамі добраахвотна. Масей пайшоў са сваёй вінтоўкай. Усе партызаны пайшлі са сваімі вінтоўкамі. Максім, іх камандзір (ён не быў тады яшчэ Арыніным мужам, а толькі часамі заглядаўся на яе, даючы ёй знак, што яна яму падабаецца), дык пайшоў са сваёй вінтоўкай, шабляй пры боку і гранатай на поясе. Потым, як разбілі палякаў і скончылася вайна, Максім з Масеем вярнуліся дамоў, ужо ў армейскай вопратцы, а Іван не вярнуўся. Канечне, Ліда не помніць ні брата, ні бацьку, і ў яе няма да іх таго шкадавання, якое бывае ў чалавека, які ведае тых, што загінулі».

 

* * *

Двор у Арыны быў не такі травяністы, як у Ліды. Ладны, але не травяністы. Квактуха драла сваімі кіпцямі зямлю, водзячы за сабой плойму жывых камячкоў, а яны, мала чаго знаходзячы ў ёй, усё роўна ціўкалі на ўсе свае дваццаць галасоў, патрабуючы яды і яды. «Каб двор быў травяністы, як у Ліды,— думала Арына,— то і куранятам было б больш спажывы. Казяўку б якую знайшлі, чарвяка. Мошку. А на такім упліндраваным лабяку дзе схавацца ці казяўцы, ці чарвяку? Ды і траву самую яны б шчыпалі. Шчыплюць зялёную траву і качаняты, і кураняты. Трэба ім яна». І што за куры цяпер такія дурныя пайшлі? Даўней, бывала, заквокча курыца, дык логам будзе ляжаць на гняздзе, крукам яе адтуль не сцягнуць. Колькі ні падлажы яек, дык з кожнага кураня выведзецца. І не затопча ні аднаго. А гэта чорт яго ведае, што за куры пайшлі. Пасядзіць суткі, а тады зляціць з яек і вяртацца на іх не хоча. Гэтую рэшатам накрывала, пасцілкай. От і заморкі таму, і баўтуны. Ладзіла ёй, каршуковаму пер’ю, каб хоць двойку вывела ды было к чаму падпусціць інкубатарак. Падпусцілі — прыняла, як сваіх, і водзіць.

Арына пайшла ў сенцы, зачарпнула з дзежачкі ў бляшанку пшана і панесла пад павець, дзе стаяла скаварада з вадой. «Пылі-пылі-пылі!» — паклікала яна куранят, пасыпаючы на зямлі дробныя крупы. «Квок-квок-квок»,— вяла іх за сабой дзяцівадка, разумеючы, што будзе ім яда.

Кураняты наперахапкі дзяўблі маленькімі жоўтымі дзюбкамі ядранае пшано, а Арына пералічыла іх усіх у гэты час. Усе, пакуль што ні адно не ссорылася. Накляваўшыся, не менш дружна пілі са скаварады ваду, смешна задзіраючы ўгору раткі, зяўкаючы імі, каб вада хутчэй кацілася па горлачках.

«Цяпер не тое. Усё не так. І куры, і людзі не тыя пайшлі. Бач, маладзейшая, і ў яе ўжо не тое ў галаве».

Арыне ўспомнілася, як першы раз былі ў іх у хаце нашы салдаты. На вуліцы каля платоў стаялі папрывязаныя коні з сёдламі. Хвасты ў іх былі кароценька і роўненька паабразаныя, грывы стрыжаныя.

Яна ўскочыла ў хату, а за сталом сядзяць салдаты і ядуць. Пахла печаным салам, белай квашанай капустай і кіслымі гуркамі. Чорныя, з доўгай воўнай і чырвонымі, як полымя, вярхамі, шапкі, ляжалі на лаўцы. Каля парога, прыслоненыя да сцяны, стаялі вінтоўкі. Арына туды-сюды і не ведала, што рабіць перад такімі чужымі людзьмі. Нават не сказала нічога на прывітанне. Села побач з маткай на палок і пачала хавацца за калыску.

Тады адзін з іх запытаў у маці:

— Гэта Арына?

— Арына,— адказала маці.

— Ого, якая ўжо,— заключыў ён.

— Не хавайся. Гэта Паўла нашага з Калінаўкі Ягор. Брат твой дваюрадны,— растлумачыла маці.

Усе салдаты пачалі ўглядацца ў Ягора.

— Не бойся. Свае мы,— сказаў да Арыны Ягор.

Арына адсунулася з-за калыскі ад маці. Салдаты перавялі свае позіркі на Арыну. Яна чамусьці не бачыла, хто з салдатаў які, ніводнага не запомніла ў твар, у сваёй аднамаснай вопратцы яны здаліся ёй аднолькавымі. Ягора запомніла. Чамравыя валасы, невялікія вушы, кругленькі нос, сам драбнатвары, але не худы.

Такім і цяпер ён стаіць у яе перад вачыма. Дзе ён потым падзеўся, Арына не ведае.

Неўзабаве ў хату ўвайшоў Максім. Ён быў у доўгім бякешы з перарэзам у таліі, з шабляй пры боку. Сказаўшы «добры дзень», сеў на лаўку і, не здымаючы шапкі, гаварыў і жартаваў толькі з салдатамі. На Арыну нават не глянуў, быццам і не было яе не толькі ў хаце, але і на свеце.

Пасля ўжо, як салдаты паехалі з вёскі, Арына пачула, што сярод іх быў сам Маркатанаў. Каторы з іх? Так і да гэтага часу не адказала б. Мусіць, той, што сядзеў з канца стала, што ідзе на покут. Ён быў, здаецца, ледзь-ледзь старэйшы за астатніх, шырэйшы ў плячах, і вочы ў яго былі не такія гарэзлівыя, як у тых другіх. На яе, Арыну, ён глянуў адзін раз, уважліва і пільна, і больш не глядзеў. З-за стала ўстаў першы. Першы надзяваў на галаву сваю чырванаверхую шапку. З хаты выходзіў апошнім. Так трэба было? Таму, што камандзір?

Назаўтра пасля паўдня бацька пераабуўся, падвярцеўшы пад анучы сухія і лепшыя суконкі, і пайшоў кудысьці. І аж дзве ночы не было яго дома. Куды пайшоў, у хаце не гаварылі. Маці непакоілася, усё неяк трывожна глядзела ў вокны, калі хто ішоў па вуліцы, тым больш у двор. Ліда хужэй спала гэтыя ночы, маці на яе сердзілася і, узяўшыся абедзвюма рукамі за почапкі, пачынала моцна гойтаць калыску. Лідзе ад страху займала дух, і яна сціхала.

Пазней Арына ўведала, што бацька спачатку ішоў у Раўкі, адтуль з Захар’ем у Парэчча, дзе ў Захар’і нехта быў з радні. Выведаўшы тое-сёе, што трэба было Маркатанаву і што можна было выведаць, яны вярталіся назад. Так некалькі разоў бацька знікаў з дому на два-тры дні.

Потым зніклі кудысьці з вёскі ўсе партызаны. І Максім, і Масей. Куды? Ніхто нічога не ведаў. Зноў маці непакоілася. Зноў дрэнна спала Ліда, і маці сердавала на яе і калыхала яе не так, як трэба калыхаць дзяцей.

О, колькі было радасці, калі салдаты і партызаны, сабраўшыся разам, наладзілі палякам, якія ехалі на вёску Брадзец, засаду і ніводны з іх не вярнуўся назад за Бярозу! Перабілі, пералавілі іх нашы.

А аднойчы бацька пайшоў і не вярнуўся. Захар’я расказаў, як і што здарылася.

Яны ішлі па вуліцы. Бацька ўперадзе, а Захар’я назіркам за ім. Не так далёка, але каб не побачкі. Навошта трапляць дваім у адну і тую ж пастку?

Так і атрымалася. Была б пастка на дваіх, калі б Захар’я не адстаў ад Піліпа і не звярнуў потым на другі бок вуліцы і не пайшоў зусім не туды, куды яны ішлі з Піліпам.

Праўда, Захар’я не быў упэўнены, ці ведае яго Стась. Захар’я-то Стася ведае і адразу пазнаў белы мурлаты яго твар, вочы, як у быка, навыкаце, прыгорбленую цяжкаватую яго хаду, хоць быў ён ужо, Стась, у нейкім жаўтаватым шынялі, у шапцы-чатырохвуголцы, уздзетай на вязаны чахол, які закрываў вушы і шыю, ад чаго галава яго, і так вялікая, здавалася яшчэ большай. О, такога пазнаеш! На плячы ў яго была вінтоўка.

Захар’ю адразу аж закалаціла, як толькі ён пазнаў у невялікай групе легіянераў, у іх жа форме, сынка Хвашчынскага. Незразумела было адно: калі і як папаў ён сюды, у легіянеры? Улетку ён быў дома, у Жабіках. Захар’я бачыў, як яны перад самым спасам, а потым і на спаса ехалі цераз Раўкі на сваім выязным, у сівыя яблыкі жарабку з Парэчча, паляскваючы драбінкай на жалезным ходзе. Білы ў драбінцы былі выгінастыя, ззаду і ў перадку былі такія ж, як і драбінка, з вузенькіх лёстак застаўкі. Сын і бацька сядзелі побач, апранутыя па-святочнаму, у камізэлькі і чорныя камзолы з варсістымі атласнымі каўнярамі. Сядзенне было высокае, засланае нечым рудым і мяккім. Жарабок быў зацугляны, увесь час стрыг доўгімі вушамі, спрабуючы глянуць на бакі. На раменнай аброці з бліскучымі бляшкамі пашыты былі круглыя скураныя, амаль у далонь велічынёй накладкі, каб конь па баках нічога не бачыў і не палохаўся.

О-о-о, ён тут! Тут ён, гад, затлусцелы драпежнік. А злы! Злы! Відаць, што злы. Так яму і хочацца шматануць каго-небудзь сваімі звярынымі зубамі. Бач, як накінуўся на Піліпа. Пазнаў? Пазнаў! Чаму не пазнае. З адной вёскі людзі. Другі б захінуў свайго, памог бы яму, а гэта — павялі. Павялі Піліпа, хоць ён, бедны, спрабаваў нешта гаварыць і разводзіць туды-сюды рукамі. Хаця б як выкруціўся. Хто яго ведае. Дамаўляліся сказаць, калі што якое: «Солі прыйшлі».

Солі ў тыя часы, тут, на гэты бок Бярозы, не было. Людзі даставалі яе проста ў вузельчыках. Па той, у Парэччы, была.

Захар’я даў знаць свайму знаёмаму, што Піліпа сярод вуліцы забралі, а сам пайшоў, заскочыўшы ў Раўках да жонкі паказацца, што жывы, у Жабікі. А раптам можна Піліпу чым-небудзь дапамагчы?

Пайшлі да Хвашчынскага. Усё-ткі сын яго там, а ён, бацька, тут, трэба падумаць і аб сваёй галаве, калі часамі з Піліпам здарыцца што-небудзь нядобрае. Можа... Ён жа солі хадзіў, не чаго-небудзь за тую Бярозу. Вунь людзі вазамі возяць з-за ракі тую соль, уночы недзе пераязджаючы раку. А гэта з торбачкай у кішэні пайшоў чалавек.

Хадзіў Максімаў бацька Рыгор. Чалавек ён быў адкрыты і заўсёды гаварыў тое, што думаў, заключаючы сваю гаворку адным словам: «шабаш». «Твой сын у Парэччы арыштаваў на вуліцы нашага Піліпа. Дык трэба, каб як-небудзь яго вызваліць. Вот і ўсё, чаго я прыйшоў. Шабаш!»

Хвашчынскі спачатку разгубіўся, як пачуў, што яго сына Стася бачылі ў Парэччы ў легіянерах, апусціўся на кушэтку, якая стаяла ў пярэдняй палавіне яго вялікай хаты, і пачаў выціраць узмакрэлы і збялелы раптам лоб. З вялікай палавіны хаты выйшла жонка, невялікая дачка, пазіраючы то на бацьку, то на Рыгора, які стаяў у парозе з якойсьці скамечанай у руцэ шапкай, у світцы, у лапцях.

Нарэшце мазгі ў Хвашчынскага запрацавалі, калі ён убачыў перад сабой жонку і шасцігадовую дачку, і ён пачаў, не без логікі, выкручвацца перад Рыгорам, добра разумеючы, чым гэта ўсё пахне — і тое, што сын у легіянерах, і тым больш што яны, па нейкіх меркаваннях сына, арыштавалі Піліпа.

— Чалавек, жагнайся: што гэта ты мувіш? Няма майго сына дома. Улетку яшчэ паехаў да цёткі ў Койданава, і няма. Каб не гэтая во мітрэнга, калі б было ціха, чаго б яму там сядзець? А так вярнуцца, мусіць, не можа. Мы і самі думаем: жывы ён ці, можа, дзе і нежывы ўжо?

— Хітруеш, Болюсь. На спаса вы з ім ехалі ў Парэчча. Вярнуліся, бо там былі ўжо палякі. Шабаш! У Парэччы ваш Стась, у легіянерах. Учора яго там бачылі, і ён выдаў там Піліпа. Кажу, шабаш. Піліпу будзе, і вам тады будзе. Ідзіце і вызваляйце. Хочаш ты, Болюсь, ідзі, а хоча — яна хай ідзе.— Рыгор паказаў рухам барады на жонку.— Там ваш сын, і ён угадае вас, як угадаў Піліпа. Кажу, шабаш. Гамонкі іншай не можа быць.

— Бачылі. Хто ж гэта такі мог яго там бачыць?

— Дулю ўведаеш, хто яго там бачыў. Бачылі. Шабаш!

— Прэнтка ты пужаеш, Рыгор. Шабаш ды шабаш. Яшчэ невядома, чый верх будзе. Твой корань тут, у Жабіках, і мой тут. Нашы дзеці... Трасцу іх разбярэш цяпер. Твой Максім во ходзіць абчапаны гэтым самым. Майго, можа, білізавалі там, у Койданаве?

— То вызваляйце ідзіце Піліпа. Бо не даруем. Шабаш!

Рыгор грукнуў злосна цяжкімі, абшытымі ў елачку дзвярыма і пайшоў.

Піліпа не выпусцілі. Ясна было адно: забілі. Але калі і як забілі, у Жабіках ніхто но ведаў. Казалі, можа б, яму нічога і не было, калі б не Стась. Стась баяўся, каб ён не расказаў у Жабіках, што ён, Стась, у легіянерах. Ды і не затрымалі б Піліпа, калі б не Стась. Хто ведаў, што ён не па гэты бок ракі, дзе гаспадарылі палякі?

Хвашчынскага забіралі чырвонаармейцы, вазілі ў штаб, да самога Маркатанава.

Што бацька! Бацька, можа, і не вінаваты, што сын падаўся ў чужую армію — у белякі. Бываюць такія выпадкі, што родныя браты ў розных арміях. Або: бацька тут, а сын там. Маркатанаў сказаў: пакуль што не чапаць Хвашчынскага. І яго не чапалі.

Як не чапалі? Пакуль што. А потым, як пачалася калектывізацыя, выслалі як кулака. І жонку, і дачку — усіх разам. Стась так і не вярнуўся ў Жабікі. Дзе ён вернецца! Яму б была не проста высылка з бацькам. Ён пайшоў бы цераз суд.

Арына села пад павеццю на калодачку, якая стаяла там, каб перасеч калі на ёй што, і задумалася. Што кураняты! Наеліся, напіліся — хай бегаюць па двары, хай ціўкаюць. Зноў шкода зрабілася бацькі, як і заўсёды, калі ўспамінаўся з якога-небудзь выпадку. Ліда не помніць яго, канечне, ёй і лягчэй.

У святыя дні, калі стол засцілалі белым абрусам, бацька садзіўся за яго, разгортваў перад сабой маленькі, у чорным пераплёце малітвеннік і ўголас чытаў. Спачатку ціха чытаў, не спяшаючыся і не окаючы, як бы набіраючы ў голасе сілу і разгон. А тады пачынаў расцягваць словы, доўга і высока цягнуць асобныя іх гукі, накшталт: і-і-і пры-ы-ы-ы-дзе-э-э-э! Ён сам сябе натхняў сваім голасам, верачы ў сваю малітву, і як бы бачыў недзе ўдалечыні, хто павінен быў прыйсці і дапамагчы, сказаўшы ўсяму народу праўду. У хаце рабілася ціха, і жонка, і сыны, і Арына не перашкаджалі бацьку чытаць, добра разумеючы, што ён не моліцца. Моляцца не так, не! Нешта шэпчуць сабе пад нос і хрысцяцца. І ў кут на абразы не глядзеў. Чытанне ў бацькі было нечым іншым, чым звычайнае маленне.

«О божа мой, навошта ж тады жыць, калі і бацькі даўно няма, і мацеры няма, і браты: Масей, Іван, Якаў, Андрэй — усе, усе загінулі. Чаму чалавечае сэрца не разрываецца ад такога вялікага гора? Як трывае яно?» — думала Арына, седзячы ў цяньку пад павеццю на калодачцы.

«Забылася пра ўсё і пра ўсіх. Няма ёй ніякага гора ні за сваіх, ні за чужых,— пайшлі думкі пра сястру Ліду.— Яна клапоціцца толькі пра сябе. Пра сваё цела думае. Ох-хо-хо! Бываюць жа такія людзі. От і сястра. Аднога бацькі і адной мацеры, а як не свае, не адной крыві. Колькі вось жыву без мужыка, а каб на мужчыну падумала? У сне не было. А гэта — давай ёй замуж. Калі ўжо? Чаго? Ці табе з сынам не жыццё? Як бог, той сын. Адно любаванне, а не чалавек. Не нап’ецца, брыдкага слова нікому не скажа».

І тут Арына ўспомніла свайго сына, Валодзю, меншага ў сям’і, які рос без бацькі і з якім жыццё наканавала ёй дажываць свой век.

«Валодзя, Валодзя, а я ж рыхтавалася жаніць цябе, гуляць тваё вяселлейка, гадаваць тваіх дзетак. А падняла цябе ў паветра разам з трактарам нямецкая міна, якімі так густа была засеяна наша гаротная зямелька. І справілі табе хаўтуры, хоць дваццаць год прайшло ўжо было пасля вайны і ніхто не думаў, што будуць гінуць ад яе начыння нашы не вінаватыя ні ў чым дзеткі».

Арына сядзела пад павеццю, аблокціўшыся на худыя калені рукамі, і плакала. Плакала як заўсёды, калі ўспамінаўся сын, а тады, за ім (іменна за ім, а не перад ім) муж Максім, расстраляны сярод белага дня, пасярод вёскі, на вачах усіх яе жыхароў, сагнаных з усіх хат паліцыяй спецыяльна паглядзець, як нямецкая ўлада будзе распраўляцца з камуністамі і партызанамі. Расстрэльваў яго сам начальнік паліцыі, у нямецкай форме, у іх пагонах, у іх шапцы з высокім стаячым верхам, на ім — арол з распасцертымі крыламі, які, здаецца, так і кінецца на цябе, каб учапіцца кіпцюрамі і дзяўбці, дзяўбці сваёй крывой дзюбай у цемя. Гэтага не забыць, гэтага не выплакаць. Слёзы былі цяжкімі, ішлі аднекуль з глыбіні, ціснулі на галаву, на грудзі, на сэрца, засцілаліся туманом вочы і ані, ані не хацелася глядзець на сонца. А гэтым начальнікам паліцыі быў Стась. Адразу сэрцы ў людзей пасціскаліся.

Заціўкалі каля ног кураняты і пачалі тыкаць маленькімі дзюбачкамі ў босыя ногі Арыны. «Зноў есці захацелі»,— падумала яна.

 

* * *

Лета ў той год было спякотнае. Дажджоў ішло мала, здавалася — зусім не было іх, і ў паветры стаяў пыл, пахла гарам. Падымалі гэты пыл салдацкія абозы, кавалерыя, якая часта рухалася па ратуціцкай дарозе цераз Жабікі недзе ў бок Бярозы.

Хлапчукі-падлеткі прападалі каля гэтай дарогі, Арыніны меншыя браты Якаў і Андрэй — таксама. Якія крыжастыя ў кавалерыстаў коні! А як высока нясуць галовы! А якія доўгія пікі ў коннікаў! А якія блішчастыя трубы ў духавых музыкаў! І як яны прыгожа іграюць! Сабе хочацца ісці пад іхнюю музыку. З імі, за імі ўслед. Адзін б’е калатушкай у вялікі барабан, які нясе перад сабой на пузе. Другі бразгае вялікай меднай талеркай аб талерку. Трубы бываюць пакручастыя тоўстыя, цераз плечы, і маленькія.

Аркестры былі не толькі ў пяхоты, а і ў кавалерыі. Было дзіўна, як музыканты не зваляцца са сваімі вялікімі трубамі, барабанам, талеркамі з коней, якімі яны ў гэты час, калі ігралі, зусім не кіравалі і самі ні за што не трымаліся.

А іншы кавалерыст, таксама не кіруючы канём і ні за што не трымаючыся, так іграе на гармоніку — не наслухацца. А мяхі ў гармоніку, калі расцягваюцца, як пярэсты мак на градзе, такія прыгожыя.

У абозах вазы былі поўныя, цяжкія. Коні ўпіраліся ў зямлю нагамі, натужваліся, выгінаючы свае спіны. Асабліва на пяску. Везлі гарматы, кулямёты, патроны ў цынкавых скрынках, запасныя вінтоўкі і ўсё, усё, што трэба было ў арміі.

Некаторыя часці спыняліся ў Жабіках і стаялі дзень, два, а то і больш. Байцы размяшчаліся па хатах, заганяючы ў двары вазы. Коні пасвіліся на сенажаці, якую раней касілі і на якую вяскоўцы не пускалі ў гэты час сваю жывёлу. На выгане, проста на вуліцы дымілі, як піпкі, кухні, у якіх варылі байцам яду.

Адзін абоз быў дзіўны. Везлі шмат вялікіх, дном угору лодак. Казалі, гэта пантоны. На іх будуць ладзіць мост цераз Бярозу. Пантонны мост.

Было ясна — рыхтуецца наступленне на палякаў, пераход цераз раку на той бок.

У Раўках на ўзлессі стаяла батарэя, час ад часу пускаючы снарады туды, за раку, прыстрэльваючыся. Недалёка ад батарэі быў падняты высока ў паветра дзіўны шар. У ім сядзеў чалавек і добра бачыў цераз палі і лясы, куды лажацца выпушчаныя снарады. Шар гэты быў відаць нават з Жабікаў.

У гэтым абозе, які вёз пантоны, быў, цягнучы адну запрэжку, вярблюд. Шыя выгінастая, як у гусі. Гарбаты, касматы, зусім не такая поўсць, як у каня або каровы. Ваду піў як не ў сябе — вельмі шмат. Дзівіцца збеглася шмат людзей. Дзеці — усе, з усяе вёскі.

На тычках па полю, па платах, па вуглах хат пайшлі тэлефоны. На вазах у абозе ляжалі катушкі запаснога тэлефоннага кабелю.

Ні Андрэй, ні Якаў, здавалася б — большы на два гады за Андрэя, не хацелі гуляць з Лідай. А ёй, Арыне, і мацеры не было часу. Хата засталася без мужчын. Араць, скародзіць трэба было самім жанчынам, хоць яны не рабілі раней гэтую работу, лічылася яна спроку веку мужчынскай. Сусед Сцяпан памагаў, але чым, калі сам бязногі, і запрог у сваю мужчынскую работу жонку? Ну, гуж у хамуце падцягне, атосу да аглоблі прыладзіць, калі адарвецца, пакажа, раскажа. Усё! Праўда, косы кляпаў, калі пачаўся сенакос. Ды і гэта нешта значыла, бо што — што, а сама жанчына касу не навядзе.

«Нагараваліся»,— успамінае Арына.

Нагараваліся, ды хоць страх прайшоў. Ноч не спала ні маці, ні яна, Арына, калі пачалася страляніна ў тым баку, дзе было Парэчча і рака Бяроза. Маці малілася і ўсё часцей мінуты выходзіла на двор. А Ліда — дзіўна! — спала як забітая, нібы разумела, што цяпер ужо можна спаць колькі хочаш і не трэба нікога баяцца.

Назаўтра ўранні толькі можна было і пачуць радаснае з вуснаў у вусны:

— Пагналі!

— А як жа: пагналі!

— А што ж яны думалі: векаваць тут на нашай шыі?

Цяпер ужо чырвонаармейцы, якія ехалі па дарозе з Ратуціч, не спыняліся стаяць у Жабіках. Ім не было часу. Яны спяшаліся за Бярозу, куды пайшоў увесь, такі мнагалікі наш фронт.

Хлопцы-падлеткі хадзілі па тых месцах, дзе спыняліся байцы, як тручаныя, нібы згубілі нешта вельмі каштоўнае і так ім патрэбнае і ніяк не маглі знайсці. Ці дзе якая паперына, ці кардонны пусты пачак ад патронаў, кінутая бляшанка з-пад кансерваў, з якой так прыемна пахла, прабіты чымсьці салдацкі, з плоскім бокам кацельчык — усё іх цікавіла, усё яны падымалі, разглядалі і неслі дамоў.

Якаў прынёс, памятае Арына, ладны змотак тэлефоннага кабелю. Маці была аж спалохалася.

— Дзе ўзяў? Можа, украў дзе? Няможна! Гэта салдацкае,— крычала яна, пакуль сусед, бязногі Сцяпан, не растлумачыў ёй:

— Не бойцеся, нічога яму за гэта не будзе. Спяшаліся сувязісты, здымаючы тэлефон, кінулі. Проста забыліся і не заўважылі. Ім можна, заместа віткі, плот гарадзіць. Нацягнуць дзе-небудзь можна. Ён моцны.

І маці супакоілася.

Схадзілі хлопцы ў Раўкі, дзе стаяла батарэя. Адтуль яны папрыносілі пустыя снарадныя гільзы, бліскучыя, медныя, вельмі гладкія і прывабныя для вока. З гільз пахла не так, як з кансервавых бляшанак. З іх пахла згарэлым порахам. Тым не менш іх вышароўвалі, вымывалі ўсярэдзіне і з цягам часу што-небудзь сыпалі як у посуд, а яшчэ пазней з малых гільз выраблялі конаўкі. О, конаўкі выходзілі хоць куды, бо не ржавелі і не біліся, як біліся гліняныя кубкі і якіх было не набрацца.

Праз дзень вярнуўся дамоў Саўка Іванаў. Ён быў у рудых салдацкіх штанах, у салдацкай сарочцы, але без вінтоўкі і босы. Рука яго была забінтавана і падвязана цераз шыю, каб не вісела ўніз і не гэтак балела. За плячыма — не бог ведае чым напханы салдацкі мяшочак. Арына сама бачыла, як ён ішоў па вуліцы, стрыжаны і босы.

Увечары ён наказаў Арыне, каб яна прыйшла да яго. Яна пайшла.

У хаце была маці, жонка і малая дачушка, якая толькі што пачала хадзіць. Саўка ляжаў на палку на сенніку і з падушкай пад галавой. На твары яго была якаясь цёмная нямогласць. Але ён усміхнуўся Арыне і сказаў жонцы, каб тая падала рэчавы яго мяшок.

— Развяжы,— сказаў ён жонцы, калі тая падала (мяшок ляжаў на паліцы).

Жонка развязала.

— Дастань.

Жонка дастала з мяшка ні ў што не загорнутую, а проста складзеную хустку.

Арына сумелася і не ведала, браць ці не браць, не разумеючы, што гэта і навошта.

— Бяры. Табе гэта ад Максіма. Мы былі з ім у адным зводзі. Ён той гранатай, што з дому панёс, зняў кулямёт, а ў мяшку ў кулямётчыка была гэтая хустка.

Арына ўся пачырванела. Як гэта: яна толькі дзяўчына, а ён — хлопец і перасылае цераз людзей ёй падарунак? Што могуць падумаць пра яе людзі?

— Ён не ранены? — чамусьці запытала яна, каб не надта выдаваць сваю збянтэжанасць.

— Не, не ранены.

— А паляка таго ён забіў?

— Вядома, забіў. Граната рвецца ва ўсе бакі. Забіў.

— А цябе як раніла?

— Як раніла? Я і сам не ведаю, як мяне раніла. Як трымаўся гэтай, левай рукой, за вінтоўку, так і лізанула яна мяне ў руку. Чую, горача зрабілася маёй руцэ і, бачу, кроў.

— Цябе адпусцілі?

— Рана, кажуць, невялікая, ідзі дамоў, пакуль паправішся. Мы былі пад Брадцом. Там цераз рэчку перапраўляліся. Я і пайшоў. Чаравікі аддаў нейкаму новенькаму. І шапку сваю на галаву яму надзеў, каб відаць было, што салдат. Шапка — з зоркай.

— А Масея нашага не бачыў?

— Не.

— І Івана не бачыў?

— Іх не было ў нашай роце. А там, ведаеш, колькі салдат! І роты, і батальёны, і палкі. У адной толькі роце дык і зводы, і аддзяленні. Не бачыў. З Максімам мы былі разам.

Арына хацела папытаць хоць што-небудзь пра бацьку — не папытала. Дзе ён што ўведаў, Саўка! Ён быў вунь дзе! Вёрст за дзесяць-пятнаццаць ад Парэчча ўніз на рацэ. А бацьку забілі, вядома, у Парэччы. Можа, хто з парэчанскіх тое-сёе і ведае.

Саўка зморшчыўся і павёў правай рукой па пасцілцы, якой быў пакрыты яго жывот і ногі. Раненая рука была не накрытая, ляжала ўпоперак грудзей, падвязаная на шыі. Рудая салдацкая сарочка была на грудзях расшпілена.

— Баліць? — зашкадавала Саўку Арына.

— Не гэта, не,— крануў Саўка забінтаванай рукой.

Жонка тлумачыла:

— У яго жывот. На двор ганяе. Можа, вядро прынесці? — звярнулася яна да мужа.

— Сам схаджу,— і тут жа скінуў з сябе пасцілку, застаўшыся ў белых салдацкіх, ужо жаўтаватых ад заношанасці сподніках.

Арына адразу зразумела, што заставацца ёй тут надалей нельга.

— Пайду,— сказала яна, нават не падзякаваўшы Саўку і не пажадаўшы хутчэйшай папраўкі.

Толькі на вуліцы сцяміла, што ў левай руцэ ў яе Максімаў падарунак.

Хустка была вялікая, як мора, усыпаная сінімі, зялёнымі кветкамі, уся асветленая ружовым колерам зары, з мяккімі кутасамі-махрамі па берагах, шаліновая, як гаварылі ў Жабіках на такія шарсцяныя тонкія хусткі.

Маці, глянуўшы на хустку, не абрадавалася. Наадварот, у незразумелай для Арыны злосці сказала ёй:

— Дурная. Бацькі няма, а яна рада. Ты ведаеш, чыя яна? Можа, грабленая. Укруцішся, а ў цябе нехта з галавы яе здзярэ.

Арына адразу засмуцілася. Як мала трэба чалавеку, каб засмуціць яго! Варта не тое слова сказаць — і чалавек з капытоў збіты.

«Адкуль жа ў паляка магла быць гэтая хустка? — пачала разважаць Арына.— Ясна: грабленая. Не купляў жа ён яе. Праўда: і чаго я ўзрадавалася? Можа, Максім зусім яшчэ не прыйдзе з вайны. Куля, якая трапіла Саўку ў руку, магла трапіць у галаву або ў грудзі, і яго не было б. Наталля засталася б удавой, а дзіця — сіратой. Максім не жалезны.

І не зачараваны, каб куля мінала яго. А бывае, вернецца і другую замуж возьме, не яе, Арыну. Мала што ён сказаў, як ішоў: «Глядзі: вярнуся жывым — пажэнімся». Хлопцы ўсе так гавораць, а тады бяруць другіх. А хустку не ён грабіў. Паляк грабіў. Максім толькі адабраў яе ў паляка назад. І правільна. Ніякага тут страху пяма. Мама тату шкадуе».

Панесла хустку ў сенцы і схавала ў мацерын кубел з адзежай глыбока, амаль на самае дно.

Тыдні праз два Саўка памёр. У яго быў крывавы панос, і ён не вытрымаў яго. Што ні з’есць, з жывата ішла рэзаная кроў, нібы куля прабіла яму не руку, а нешта у жываце.

Наталля за дачку і на другі ж дзень назаўсёды пакінула Іванаву хату, нібы Іван і яго хата былі вінаваты ў тым, што памёр Саўка і яна, маладая, аўдавела. Пайшла да свайго бацькі, дзе былі адны сёстры, аж, акрамя яе, чатыры, і зусім яшчэ малы брат Мікола.

Крывавым паносам пачалі хварэць не толькі ў Жабіках. Панос ахапіў увесь свет, і ніхто яго не лячыў, і ніхто не гаварыў і не думаў, адкуль ён і чаго. Асабліва касіў ён дзяцей. Гэта, казалі, таму, што дзеці елі ўсякае сыр’ё: яблыкі, боб, бручку, моркву, зялёны гарох, ягады. Кожны дзень у Жабіках былі хаўтуры. Кожны дзень званілі ў звон на могілках.

Якаў і Андрэй звяліся ў нітку і ледзь хадзілі. Якаў (ён вадзіў ужо ўдзень пасвіць каня) дык не мог роўна на кані сядзець. Паложа галаву на грэбень і едзе лежачы.

У Ліды і то жываток быў слабенькі, хоць яна, акрамя матчынага малака, нічога яшчэ не ела.

Аднойчы сустракае Болюсь Арыну і кажа:

— Я хачу, дзеўка, з табой пагаварыць.

— А што?

— Што? Хварэюць людзі, во што. А хварэюць таму, што няма чаго есці. У вас ё яшчэ які кулак мукі на зацірку ці, можа, ужо і мала?

Арына смыкнула плечукамі і не ведала, што сказаць Хвашчынскаму.

— Вара нешта маці. Анадась хлеб пякла. Ды ў ім столькі грэцкай шусты, розных калючак, што і не праглынуць, калі б без малака ці жыдкай стравы.

— То папытай у маткі. З бацькам мы добра жылі. Прыйдзе лета — ён і возьме ў мяне ці мяшок жыта, ці ячменю на блін. А тады адкосіць мне з хлопцамі. А цяпер ні яго, ні хлопцаў, і касіць няма каму. Ох-хо-хо, вайна. Бог ведае, чым гэта ўсё скончыцца.

Арыну ўзяла злосць, яна не ўтрымалася, каб не выказаць таго, што зараз было ў яе на сэрцы.

— Кончыцца. Чаму не кончыцца, дзядзька. Палякаў пагналі, вот і канец.

— А як назад вернуцца? Бывае так.

— Не вернуцца, не пужайце нас. А за бацьку вам не пройдзе. Хай толькі хлопцы прыйдуць з салдатаў.

— Дзеўка, не гавары. Не тое мувіш. Я тут богу душой не вінаваты. Стась уцёк з дому без маёй волі. Мы з маткай так крычалі на яго! А ён: «Пайду! Я паляк і павінен быць у войску польскім». Сама ведаеш, не маленькая. Нас толькі завуць шляхтамі. Якія мы палякі? Мы такія, як і вы. Роўныя мы з вамі. Ніякія мы не палякі. Я Роўду Ягадскага праклінаю. Дзеці яго вучыліся ў Парэччы ў польскай школе. І мяне ён падахвоціў. «Аддавай,— кажа,— і свайго. Там настаўнікі надта граматныя». Там яго, у гэтай польскай школе, і заразілі панскім духам гэтыя надта граматныя настаўнікі. Не гневайцеся на нас, дзеўка, за бацьку. Ні я, ні жонка мая не вінаваты.

— Бацька рабіў вам. І хлопцы памагалі. Чаму вы не захацелі ісці ў Парэчча, каб вызваліць яго?

—Як, дзеўка? Куды? Фронт. Хто мяне там ведае? Злавілі — расстрэл па ваеннаму закону.

— Сын жа ў вас там. Хто б вас расстраляў? Стась ваш там.

— Там...— Болюсь быў не задаволены тым, што людзі ведаюць, дзе яго сын. Было б лепш, каб не ведалі.— Раз бачылі, дык, мусіць, там. А тут у мяне жонка. Малая дачка. Гаспадарка. Калі б пайшоў у Парэчча, і калі б нават не папаўся вартавым пры пераходзе на той бок, і калі б нават знайшоў Стася... Ну і што? Што тады б далей было? Як тады я мог бы вярнуцца дамоў? Між двух агнёў. Як тады мне было б?

Арына не разумела такіх абставін, калі чалавек не можа падзяліць сябе на дзве часткі.

— Прывялі б бацьку і жылі б, як жылі. Хто б вам што зрабіў? Жылі б.

— Маладая ты, дзеўка, і нічога не разумееш. На два кані адразу не сядзеш. Сын вінаваты, хай яго і судзяць, калі што якое. Можа, яшчэ і бацька твой вернецца дадому. Можа, яшчэ і жывы. Як той казаў, бабка і так і гэтак варажыла. А мая душа хай будзе чыстая. І рукі мае не ў крыві. Дабра якога дам, калі з харчам у вас нявыкрутка. Так і матцы скажы, што дам. Бог ведае, жней усё роўна буду наймаць. Хай касцоў у вас ужо няма, а жаць і ты ўмееш, і маці ўмее.

Сварка з Хвашчынскім не атрымалася, хоць Арына адчувала, што вінаваты ён у смерці бацькі і што сын яго, Стась, такі самы, толькі што малады.

І ўсё ж такі хадзілі яны з маткай жаць да Хвашчынскага, хадзілі чатыры дні. І бралі з сабой на цэлы дзень Ліду з калыскай, і калыхаў яе ў полі на цапках знясілены паносам васьмігадовы Андрэй.

Што Лідзе! Не помніць яна нічога гэтага. Таму ёй і лягчэй. Таму і замуж уз’яглілася.

 

* * *

Дзеці гулялі на дварэ, дружна і мірна. У іх было шмат лялек і цацак і не менш фантазіі, каб рабіць з гэтымі лялькамі і цацкамі, а таксама з гэтых лялек і цацак неверагоднае. Пластмасавыя красуні, ружовашчокія, з валасамі і сінімі вачыма, з голасам, калі іх клалі. Гумовыя кракадзілы, падобныя на людзей, толькі з хвастамі, якія папрырасталі да ног назаўсёды. Мяккія зялёныя жабы, якія, калі іх ціскануць, умелі квакнуць. Куркі і пеўнікі з чырвонымі шышачкамі і вельмі маленькімі дзюбачкамі. І былі козлікі, і былі сабакі, і мядзведзі, і розныя рыбкі, маржы і кіты. З кубікаў можна было будаваць розныя дамы, а потым лёгка разбураць іх і зноў будаваць. А ўзяўшыся за шнурочак, так можна было качаць на двары якую-небудзь каляску ці грузавік, што яна ці ён грымелі як на сапраўдным бруку і цягнуліся ўжо па зямлі то дагары, то бокам.

Ліда пасядзела трошкі на ганку, любуючыся гульнёй унукаў, падумала: «Хай гуляюць». Устала і пачала глядзець, дзе кошык, каб найсці ў агарод і пашукаць, ці не адскочыла за суткі якая травіна.

Прайшла баразной паўз граду цыбулі. Пер’е было ўжо ў пядзь, сіняе. Вяршкі не сохнуць. Самае галоўнае, каб у цыбулі не сохлі вяршкі, тады яна парасце.

А калі сохнуць вяршкі, тады ў карэнні пад цыбуляй чарвякі. Тады падлівай яе ці разведзеным у вадзе попелам або дустам.

На цыбульнай градзе кончык часнаку. Ён не сохне і ніколі нічога не баіцца. Пер’е яго плоскае, як бы сухое, нібы балотная асака, але пахне густа і прыемна.

Бураковае бацвінне пачынала ўжо налівацца чырвонымі пражылкамі. Добра маладыя чырвоныя бурачкі разам з бацвіннем, калі зварыць іх з каўбухом і заправіць смятанай.

Махорчыкі морквы цягнуліся да сонца марудна. Рост морквы вунь пад восень. Яна расце, можна сказаць, да самай зімы.

І гуркі чыстыя, палоць няма чаго. Ужо выпусцілі трэці ліст, шурпаты, большы, чым два першыя, гладкія, з белым водбліскам.

Памідоры ў ножках пажаўцелі, ліст пачаў налівацца густой сінню. У некаторых завязваюцца пуплікі. Хутка яны распусцяцца, і доўга будзе відаць жоўты цвет, пакуль не завяжуцца смешныя, нібы супленыя, ягадкі.

Ліда выйшла на бульбяны палетак. Ён быў ладны, сотак трыццаць. Нядаўна паганялі, яшчэ і дажджу не было пасля таго, як паганялі, і баразёнкі не аб’ехалі, не абсыпаліся. Ступаць босымі нагамі па мяккай, трошкі як бы халаднаватай зямлі было прыемна. Тут трава хавалася паўз самыя гнёзды карчоў, так што часамі і не заўважыш яе. Асабліва асот. Учора не было, а сёння ўжо і выскачыў з вострымі шаблямі свайго брыдкага лісця. А корань які ў яго. Як ні вырывай, а ўвесь не вырвеш. На метр, можа, у зямлю ідзе, калі не больш.

Высочваючы асот, Ліда доўга хадзіла па бульбе, то па барознах уздоўж, то пераступаючы з баразны ў баразну ўпоперак. Усходы нічога сабе, роўныя, але трапляліся месцы, дзе не ўзышла, а дзе — толькі яшчэ прабівалася. Заляжалася, не нагрэлася, а некаторая, заснуўшы, так і не прачнулася.

І задумалася...

«Узбурылася, выгнала, можна сказаць, з хаты сястру. А ці яна мне не свая? Гора ёй, ясна. Як забілі Максіма, яна яшчэ так-сяк трымалася. Дзеці былі з ёй, і ў сям’і было весялей. А ўжо як Валодзю пахавала, зусім з капыцця далоў звалілася. Не, яна не памрэ, жыць яна будзе доўга, як мама, але цяжка ёй».

Ліда пасабірала маладога асоту поўны кошык і панесла свінням.

Адчыніла загародку ў пуні і вывернула на саламяную падсцілку траву. Свіней было двое: рабыя, аднаго прыплоду, але кабанчык быў таўсцейшы і большы, чым яго сястра падгалістая свінка. Яны любілі маладую траву і ахвотна пачалі цяпкаць яе.

Толькі зачыніла пуню, як з-пад павеці, з гарышча, закрычаўшы ў лёце, чмякнула на зямлю шэрая курыца. І не паспела яна раскрычацца як мае быць, прыбег з лужка, юркнуўшы пад вароты, чырвоны певень і давай, скрывіўшы галаву на бок, супакойваць яе, буркочучы нешта. Курыца ў адзін момант аціхла, і ён павёў яе за вароты на лужок, дзе пасвіліся астатнія куры.

«Каршукова пер’е»,— злосна падумала Ліда пра пеўня з высока паднятай угору чырвонай шышкай, са шпорамі на нагах, якія ён высока падымаў, калі ішоў, з шматкаляровым паўкругам расквечанага хваста.

«Без яго куры пайшлі б у шкоду. Цягнуцца па чужых дварах, прысядаюць перад любым чужым пеўнем».

Зноў села Ліда на ганак, чакаючы, пакуль прыйдуць новыя думкі, ці з’явіцца новая работа.

Сяргей яе, муж, быў невысокі. Усе яны, і браты яго, і бацька, былі невысокія, толькі цягучыя, працавітыя, маўклівыя.

Барыс не такі. Высокі, лёгкі. Просты, блізкі. Не злы. Нават калі было Лідзіна вяселле, ён быў на ім, імкнуўся ўвесь час трымацца ў яе на вачах, нават браў танцаваць, пакуль яшчэ не прыехаў жаніх па маладуху. Ліда абвівала вакол шыі лёгкі плед ад вянка (у Жабіках казалі «брэд»), каб не перашкаджаў кружыцца ў танцы, і ахвотна падымала расслабленыя рукі перад Барысам у адказ на яго запрашэнне.

Калі пасадзілі маладуху за стол і пачалі дарыць ёй хто што мог, зрабілася ўсім цяжка, асабліва перад пачаткам. І Ліда расплакалася. Чаго? Што гэта за такая пакутлівая хвіліна? Можа, менавіта ад яе, ад гэтай хвіліны, пачнецца жаночая доля з тым набыткам, што зараз ёй людзі паскідаюць? А ці вялікім акажацца гэты набытак? Чаго не пашкадуе радня? Як ацэняць яе, маладуху, людзі?

Хросны бацька падняўся за сталом і папытаў на ўсю хату: «Ці ё тут бацька, маці? Ідзіце да стала, да роднага дзіцяці».

Маці падышла да стала, праціскаючыся скрозь поўную хату людзей, і раней, чым блаславіць дачку на новае жыццё і падарыць ёй шчасце-долю і нешта з маёмасці, заплакала. Слёзы гарохам пакаціліся па яе ссушаным твары, губы пачалі перасмыкацца, і голас яе, калі загаварыла, дрыжэў — здавалася, вось-вось зусім перарвецца. Дрыжэў і кубак у руцэ, які паднеслі ёй, каб яна глынула з яго квасу.

Маці выкапала свой нялёгкі рытуал развітання з дачкой, а дзе бацька? Не было бацькі!

І Ліда, злажыўшы ў кучу далоні і падняўшы іх у сябе над галавой, загаласіла над сталом: «Татачка мой родненькі!»

Рэдка хто з жанчын не выцер раптам пачырванелыя вочы.

 

* * *

Прыйшоўшы ўвечары з работы, Пятрок распрануўся да трусоў у сенцах і выйшаў на ганак, каб на двары памыцца. У гэты час маці ўпускала ў двор карову.

— Майка, Майка, Майка,— ласкава гаварыла ёй Ліда, каб карова была яшчэ больш рахманай, добра стаяла, калі дояць, і прыпускала ўсё малако, ні кроплі не затрымліваючы ў сваім вымі.

Зачыніўшы карову ў пуню, яна звярнулася да сына:

— Пеця.

Сын павёў тварам у бок маці:

— Што, мама?

— Чакай: што гэта я хацела сказаць табе? З галавы выскачыла. Ты што зараз будзеш рабіць?

— Мыцца буду. Не бачыш, што голы?

— Дзеці ў хаце?

— У хаце.

— Добра, мыйся. Я пайду карову падаю.

Узяўшы ў сенцах бляшанае вядро, яна пайшла ў пуню, і Пятрок пачуў адтуль той жа мяккі ласкавы голас маці:

— Майка, Майка, Майка...

Наліўшы ў лахань вады, Пятрок паставіў яе сярод двара на траву. Рукі, твар, шыю і галаву мыў стоячы, крыху нагнуўшыся над лаханню. Ногі — седзячы на нізенькім услончыку.

Памыўшыся, узяў з плота вафельны ручнік і выцерся ім, асабліва моцна паціраючы рукі, грудзі, плечы і лыткі. Па ўсім целе разлілася прыемная цеплыня. Не тая, ад якой пацеюць, а тая, ад якой наліваюцца чырванню і дужэюць.

Сонца зайшло ўжо за лес, але неба было яшчэ досыць чыстае і светлае, зусім сцішанае, як бывае ў дзіўны час паміж днём і ноччу. Вячэрнім пахам нацягнула з лесу. Птушкі, стаміўшыся за дзень, маўчалі.

Маці прайшла з пуні з поўным вядром пеністага малака. Пятрок пайшоў услед.

Вячэраючы, успомніў:

— Ты нешта хацела сказаць мне, мама?

— А-а-а, во. Ну што я хацела сказаць? — Ліда нібы трошкі разгубілася, быццам вінаватая ў нечым.— Во, праўда. Ты не запісаў, казалі, Восіпу нешта, і ён цябе аблаяў.

Не, не гэта хацела сказаць Ліда сыну, не гэта. Не хапіла смеласці. Дакуль жа маўчаць? Хопіць маўчаць. Трэба сказаць і... пайсці. Хай жывуць сваёй сям’ёй. Не маленькія.

— Трэба было ў два сляды паскародзіць бульбу, а ён зрабіў адзін след. Што яму можна запісаць? Работа зроблена не да канца. Хай канчае.

— Правільна. Не ўступай. Хай брэша. Я, як была звеннявой, не ўступала. У маім звяне чэсна ўсе працавалі.

Дзеці сядзелі за сталом на кушэтцы паміж бацькам і маткай, баба — цераз стол насупраць, на крэсле.

— Еш, Віцька, еш. Смятанка свежанькая. Кароўка табе дала. Бачыў, якая прыгожая наша Майка? Рожкі кругленькія. Не колецца, дзетак не чапае. Еш, каток, еш,— гаварыла ўнуку баба.

Перад ім стаяў сподачак са смятанай, у руцэ — тонкая скібачка белага батона, якой ён мачаў смятану.

Бацька абняў рукой сына за плечкі, нахіліўся над ім, пазіраючы на яго кругленькі твар, і дадаў да таго, што сказала баба:

— Ён слухае бабку. Маладзец. А калі не будзе слухаць, то бабка ўсердзіцца і пойдзе ад нас. Хто тады з табой будзе гуляць?

Бабка ўскінула зыркія свае вочы на сына, каб убачыць, што ў яго на твары, і перавяла зноў іх на ўнука. Сынавы словы кальнулі яе ў самае сэрца, і яно, як птушаня, страпянулася, каб не дацца ў чужыя рукі. «Ён здагадваецца, што я хацела яму сказаць, ці проста палохае сына, што бабка можа пайсці з дому? — падумала Ліда.— Хай. А я вазьму і скажу ім сёння, што даўно мелася сказаць, але не гаварыла».

Пятрок, безумоўна, чуў цераз людзей і жонку, што яго маці быццам не супраць была б пайсці замуж за восаўскага Барыса, трактарыста, але каб прыдаць гэтаму якое-небудзь рэальнае значэнне, дык не прыдаваў. Старыя ўдовы і ўдаўцы на словах і жэняцца, і замуж ідуць, але гэта толькі на словах. Мусіць, проста жартуюць, каб хоць як-кольвечы ўцешыць сваё адзіноцтва і не думаць аб хуткім канцы свайго жыцця. Гэты самы Барыс знаходзіў прычыну, каб тады-сяды спыніць свой трактар, не глушачы матор, каля іх хаты і на мінутку зайсці ў двор або ў хату, калі сама Ліда не выходзіла да яго на вуліцу. Пятрок сам бачыў гэты трактар каля свайго двара, чуў, як ён калаціўся сваім маторам і пыхкаў у паветра невялічкай дымавой піпкай. І жартам не прыдаваў значэння, калі жанчыны гаварылі:

«Глядзі, Пеця, каб мурзаты Барыс не павёз на трактары ў Восава тваю маці».

— Малако, Танька, не выпіла. Стаканчык маленькі. Што тут засталося? Хлып — і няма,— падахвочвала бабка ўнучку.

Дзеці былі белавалосыя, сінявокія — на бацьку з маткай. У самой Ліды вочы чорныя і валасы бліжэй да чорных, чым да светлых. Сын Пятрок па той радні, па бацькавай, не па Лідзінай.

— Во што хацела я вам сказаць,— Ліда палажыла на стол сашчэпленыя ў пальцах рукі, глянула, нічога не хаваючы ў вачах, на сына, тады на нявестку: — Прыходзіла Арына. Ёй прывезлі ўжо інкубатарных куранят. А вы сабе будзеце браць ці не будзеце? Прадаюць ужо ў Парэччы.

Ніна недаўменна глянула на свякруху, тады павяла белым тварам у бок мужа. Яна ніколі не рашала такіх пытанняў. Ніколі нічога ў гаспадарку не купляла і ніколі нічога не прадавала. Гаспадары яны, маці і сын.

— Чаму ты, мама, пытаеш у нас? Ты ж ведаеш, што мы з Нінай і во з імі, са сваімі дзеткамі, умеем толькі есці. Гатовае. Рабі як лепш. Бяры ці не бяры. Як хочаш.

Пятрок усміхнуўся, занадта шырока, па-дзяцінаму (Ліда прывыкла да такой абыякавай яго ўсмешкі), і гатовы быў пакінуць застолле, як маці падняла правую руку з растапыранымі пальцамі і павяла ёй у бок сына.

— Стой, Пятрок, ты не смейся. Я не буду ў вас, і мне вашы кураняты не трэба ўжо. Я кажу: калі возьмеце, дык самім трэба будзе даглядаць ужо іх. Удзень вас дома не будзе, а іх трэба пакарміць і глядзець, пакуль маленькія, каб сарока не пахапала або які збродлівы кот не паеў. Як сабе хочаце. Хіба Ніна на работу не пойдзе, пакуль дзеці падрастуць. Тады сабе бярыце.

І сына, і нявестку як хто гарачай вадой абліў. Яны нават не глянулі адзін на аднаго. Як сядзелі за сталом, так і абвялі на сваіх месцах.

І сядзелі б так, калі б не дзеці, якія закраталіся паміж бацькам і маткай, сын палез на шыю да бацькі, дачушка тулілася і лашчылася да маці.

Гэта праўда, што іх бабка пакіне?..

Ніна павінна будзе ўстаць у шэсць гадзін раніцы. Выпаліць у печы. Наварыць свінням бульбы, адцадзіць, патаўчы, размяшаць з мукой, несці ў пуню і выліць у карыта. А бульба ў стопцы, у засеку. Браць яе голымі рукамі непрыемна. Яна шархаціць, аж нутро скаланае, бо на ёй пясок. А чыгуны ў сажы, бо, ведама, полымя абвівае іх у печы мутна-чырвонымі языкамі, пакідаючы па баках копаць. Разведзеную ў вядры вадой бульбу з мукой маці доўга размешвае рукой, то засоўваючы яе на самае дно, то кружачы паўз берагі яго, ціскаючы месіва ў жмені, каб не было камякоў.

А тады трэба падаіць карову, працадзіць малако, перамыць цадзілку і павесіць, каб сохла. Трэба мець пад рукамі памытыя сухія гладышы, каб было ў што цадзіць. У пуні глядзі, каб не наступіць на што, не ўмазацца. Потым, як на шыллі, глядзі, каб не правароніць пастуха. Правароніш — вунь куды будзеш гнаць перад сабой наўгрунь жывёліну. У яе будзе матляцца пустое вымя і ляскацець капыцце, а сабе дыхавіцу нагоніш.

Сабе нешта трэба прыдумаць на снеданне, дзецям. Уставіць на дзень у печ абед. Глядзі, каб ён не прыгарэў, не выкіпеў. Мыць горы посуду, лыжак, відэльцаў.

Каб і прыпечак быў чысты, і под у печы без вуголля і попелу. І дзе тое гусінае крыло, якім прыпечак змятаюць, пільнуйся.

І каб у чалешніку сажа не сабіралася і не навісала, бо так або іначай камякі яе будуць трапляць то на скавараду, то ў чыгунок са стравай.

Падлогу пратры мокрай анучай у той хаце, а тады ў гэтай. У гэтай натоптана, не толькі пыл, але і пясок, бо кухня.

І як тады Ніне з такімі рукамі ісці ў бухгалтэрыю, дзе на іх усе глядзяць? А яны будуць свяціцца мутным бляскам. У скуру паўядаецца тлушч і сажа. Іх не адмыеш.

А дзеці? Дзеці?

Пятрок вылез з-за стала моўчкі, хоць Віця і вісеў у яго на шыі. Ён занёс яго ў другую палавіну хаты і апусціў на неразабраны свой ложак, камечачы і капу і не асцерагаючыся накідак на падушках.

Ніна прынесла дачку на руках і, убачыўшы, што робіцца на ложку, абурылася.

— Вы што? Зусім ужо звар’яцелі?

Яна пасадзіла дзяўчынку на канапу і пачала рыхтаваць дзецям пасцелі.

Пятрок падумаў: «Цяпер яна будзе злая, калі праўда, што маці пойдзе ад нас».

Маці сабе прыйшла памагаць класці дзяцей спаць. Яна зняла з Віці дзённую вопратку і надзела спальную рабую піжаму — доўгія і раскошныя штонікі і сарочку з рукавамі і з выразам на шыі.

Дзеці паспелі за дзень натаміцца і адразу заснулі.

Пятрок чамусьці шчоўкнуў быў уключальнікам тэлевізара, але зараз жа выключыў. Што гэта ён: дзеці заснулі!

Маці выйшла ў пярэднюю палавіну і пачала слаць сабе пасцель.

Пятрок схадзіў на двор, а тады, вяртаючыся назад, затрымаўся ў матчынай палавіне.

— Ты, мама, праўда надумалася адкалоць нам штуку? Мяне нешта аж скаланула, як ты сказала.

— Во дурны. Чаго? Я ж не ўміраю. Як памру, тады шкадуй мяне. Я ж здаровая. Сам бачыш: раблю ўсё. Ем. Пайду, сынок. Жывіце. Не маленькія. Свая сям’я.

— І табе нас не шкода?

— Шкадавала, як трэба было. Ведаеш. Хто цябе выгадаваў, вывучыў? Без бацькі. Адна.

— Мама! А табе трэба, трэба, трэба ісці?

— Трэба! — рашуча адрэзала маці.

— Дык тады бяры яго ў нашу хату. Будзем разам жыць. Што мы чужыя, ці што? Памірымся.

— Я казала. Не хоча. У яго свая хата, навейшая, чым наша. Гарод дужа добры. Нашто яму тут ціскацца з вамі, каб вы на яго абы-як глядзелі?

— Не будзем абы-як глядзець, мама. Мы ж цябе любім. І Ніна, і я. І дзеці. Як мы будзем без цябе жыць? Нам будзе цяжка.

— Нічога. Ад работы людзі не паміраюць, і вы не памрыцё. Самі працаваць будзеце.

— Ды тут не ў рабоце дзела, мама. Проста сорамна перад людзьмі. Скажуць: «Мацеру выжылі!» А ці мы сварыліся калі? Я буду думаць, пакуль буду на свеце жыць: маці пакрыўдзіў. А? Не ідзі нікуды.

— Нічога не будзе, сынок. Раз рашыла, пайду.

— Тады такі варыянт зробім. Паслухай мяне. Можна гэтак зрабіць. Будзе ямчэй, і нам будзе лягчэй. Ты будзеш у нас на вачах, мы — у цябе. І дзецям баба свая будзе. Мне, як спецыялісту, дадуць калгасную кватэру, і мы з Нінай пойдзем туды. А ён хай ідзе ў нашу хату. На наша дварышча. І ў нас гарод добры. Не ведаем восаўскай зямлі? Наша зямля не горшая, чым іх. Во: выгада курам якая! Машыны паўз нас не ходзяць, пылу няма. Лес во побач. Курорт, а не сяліба!

— Мала што! У яго сад, казаў, добры.

Пятрок падумаў: «Так, саду тут няма. І чаму гэта ніколі не было ў мяне думкі пра сад? І каб хоць колькі дрэў пасадзіў. Адну грушу. Летніх якіх дзве, жытнікаў хуткаспелых. Антонаўку адну-дзве. Не для сябе, дык для людзей. Для дэкарацыі. Каб не казалі: «Саду няма». Так, няма саду. Маці не магла яго пасадзіць, а сам я проста з-пад увагі выпусціў». Матцы сказаў:

— Цяпер сады не ў цане. Вунь у калгасе сорак гектараў, і яблыкаў столькі, што і збыць няма дзе. Валяюцца, гніюць пад нагамі. Ніхто не пільнуе іх. Ніхто не лезе ў сад красці яблыкі. Наеліся людзі. Што той сад. А трэба сад, дык можна пасадзіць. Праз тры-пяць гадоў і яблыкі будуць. Традыцыя такая ў старых людзей захавалася: ёсць сад, дык і слава табе ёсць, а няма саду, дык і славы няма. Мама, тут жывіце. Навошта вам той сад? Цяпер за яблыкі грошай не набярэш. Нікуды я цябе не пушчу.

Маці хмыкнула ўголас і ўсміхнулася.

— Гаспадар нада мной знайшоўся. У цябе ёсць Віцька і Танька. Ты іх, куды трэба, пускай, а куды не трэба, не пускай. Ды змалку глядзі, а то дзеці цяпер такія пайшлі, што пасля за локаць сябе будзеш кусаць. Толькі не ўкусіш.

— Добра, мама. А як не паладзіце? У старых людзей бываюць звычкі. У яго свая радня. Пачнуць грызці цябе сваім кагалам. Слава нядобрая пойдзе. Як мне тады?

— Аглоблі не заварочваць. Збяруся і дамоў. Не пусціш? Хата будзе стаяць. І дзіцяці ў прыполе не прынясу. Што табе? Радня сама сабе жыве, ён сам сабе. Адна дачка. Дык яна замужам, дзеці ўжо свае. Прыедзе — пагасцюе. Прыму як чалавека, калі будзе добрая ды разумная. Я па іх багацце не іду, і яно мне не трэба. А ты кажаш, слава? Мая слава даўно ўжо ззаду. Твая — уперадзе, і ты глядзі, каб яна была ў цябе чыстая. Бывала, скажу старшыні: «Круглік, нам конь трэба». А ён: «Ліда, ты баба не з дурных. У цябе конь будзе больш стаяць, чым працаваць. Вунь твая бочка з аглоблямі». І пакажа, дзе наша бочка на колах, у якой мы вазілі гноевую жыжу і іншую падкормку пад лён. Запрагаемся і вязём на сабе. Во было звяно! Не тое што цяпер, каб усё на машынах ды гатовае. І дабіваліся! Давалі з гектара па дванаццаць-трынаццаць цэнтнераў ільновалакна і па дзевяць-дзесяць семя. Працавалі, і нам была слава.

— Мала што! Тэхнікі не было. Гаравалі людзі.

— Тэхнікі... Коней не хапала! Але ахвота да працы была. І працавалі людзі. Ідзі спі. Дзяцей пабудзіш.

— Ды яны спяць. Дзе ты іх пабудзіш. Каб і захацеў пабудзіць, дык не пабудзіш. Ты, мама, падумай. Я ў цябе адзін, і ты ў мяне адна. Хто нас пашкадуе, калі мы самі сябе не будзем шкадаваць? Даўно маё сэрца не на месцы было, калі ад каго пачую, што ты хочаш замуж ісці. Але я думаў, што гэта толькі жарты. Не жарты, мама, не? Што ж гэта ты надумалася? Мне і цётка Арына казала: «Крычы, Пеця, на мацеру. Што яна — здурнела?»

— Не жарты, сынок, не. І не здурнела я. Ані. Ідзі спі.

 

* * *

Не толькі бочку на сабе вазілі. А попел як сабіралі, курыны памёт.

Тут Круглік даваў каня, нічога не скажаш, бо рабілася гэтая работа пераважна зімой, а зімой, як-ніяк, і коням вальней, чым было ўлетку. На сані ставілі некалькі бочак, часамі жалезных, а часамі драўляных. Ехалі па вёсцы і спыняліся каля кожнага двара.

Заходзілі ў хату са сваім бляшаным вядром і рыдлёўкай.

— Добры дзень. Попел сабіраем.

Гаспадыня зараз жа адсланяла печ, вымала адтуль такія-сякія чыгункі з вадой ці са стравай, адчыняла юшку, каб пыл пайшоў у комін, а не на хату, калі будуць браць попел, і гаварыла:

— Бярыце.

А тады, накінуўшы на плечы якую ватоўку і ўсунуўшы ногі ў старыя боты ці валёнкі, вяла гасцей у стопку, калі там ужо сабралася яго, попелу, у якімнебудзь бачку, куды кожны дзень раніцай высыпалі жар, каб памяшканне награвалася і мароз не памарозіў бульбу.

— Куры? — задавалася гаспадыні не першы раз адно і тое пытанне.

У адных куры сядзелі пад павеццю на якіх-небудзь дошках ці на бэльках, акуратна выкладаючы на іх свае амаль сухія круцялькі, у другіх — дзе-небудзь на пуні, на гарышчы, у трэціх — у спецыяльна збудаваных куратніках. Залежала ад гаспадара, як ён глядзеў на курэй, варты яны чаго-небудзь у гаспадарцы ці не варты, каб ім аддаваць увагу, ну і ад яго спрыту да работы.

Прыстаўлялі лескі і лезлі пад самы дах павеці або на гарышча пуні, з вядром і рыдлёўкай, і сашкрабалі памёт у вядро. Або ішлі ў куратнік.

Мароз, конь не хоча на вуліцы стаяць, а бабы ад хаты да хаты, з двара ў двор, з вёдрамі і рыдлёўкамі, пакуль не напоўняцца бочкі, што на санях. І нічога, толькі шчокі на сіверы гараць і снег пад нагамі парыпвае. А рукам і не сцюдзёна. Патрэш іх, патрэш добра, то рука ў руку, то рука аб руку, чырвонымі зробяцца, і цёпла. На нагах буркі з галёшамі. Папрывязваеш іх, галёшы, аборкамі якімі — падніз, накрыж і за галёнку — каб не здзіраліся, і ідзі куды хочаш і як хочаш, назе мякка, лёгка, цёпла. У валёнках ногі як даўбешкі, нязручна ў валёнках на рабоце.

На калгасным двары ў ільнаводаў была пуня, дзе і ссыпалі яны свае ўгнаенні. Пуня была ладная, калі б хапала бочак, то можна было б і ў бочках пакідаць попел з памётам, каб потым вясной не пыліцца з ім, яшчэ раз насыпаючы ў бочкі або ў скрыні на калёсах. Ды дзе ты набярэшся гэтулькі бочак, каб заставіць усю пуню? Галоўнае было ў тым, што попел заставаўся ў пуні сухім, пакуль рассяваць яго на полі. Сухі — значыць, угнаенне якаснае.

Рассяваць па полю попел, як сабіраць, ссыпаць або насыпаць у тару, работа пыльная. Але на дварэ ўжо стаіць вясна. Сонца свеціць, прыгравае ў галаву, у плечы. Неба чыстае, і далёка відаць усё на ім. Птушкі вяртаюцца з выраю і ляцяць не высока. Рады, што вярнуліся дамоў жывымі. Пахне ў паветры лазовымі коцікамі. Дыхаеш лёгка, глыбока. І радасна. Чаго радасна, не ведаеш, а радасна.

Ведаеш, што лён будзе расці, раз наступіла пара. Вось толькі яшчэ трэба пратруціць насенне і пасеяць, і ён будзе расці.

Палоць лён цяжка, але весела. Зямля зляглася, пылу ніякага, дыхаеш прыемна. Добра відаць, дзе гарчак, дзе асот, дзе якая свірэпчына. І бачыш, куды нагу паставіць, каб не надта патаптаць пасевы. Сцяблінкі лёну не крохкія, не паломяцца, але не хочацца ступаць на іх, прыціскаць да зямлі. Яны ўстануць, канечне, устануць, ды трэба час. Выбіраеш месцы, дзе яны радзейшыя або пусты лапік. Не абувалі нічога на ногі. Босая нага мяккая, не цвёрды абцас і не падэшва. І лягчэй, ямчэй босай нагой хадзіць улетку па полю.

Калі лён падымецца і няма ў ім травы, тады поле прыгожае. Адзін колер, як якое зялёнае возера. Ну, а калі зацвіце, тады яшчэ прыгажэйшае. Тады хочацца спяваць песню: «Лён, лён, лён...»

Так, гэта калі праходзяць дажджы і няма засухі. А калі прыпячэ сонца, ды на небе ні хмурынкі, і так стаіць тыдзень, і другі, і трэці і пойдзе над зямлёй пыл і над галавой адны званкі жаваранкаў — не грымне, не стукне, не блісне? Тады што? Тады ў галаве званкі зазвоняць, і не дадуць спаць, і яда ў рот не палезе.

Добразычлівы Круглік усё зразумее і спагадліва скажа:

— Дзеўкі, запрагайце ў сваю бочку каня і вазіце ваду. Палівайце, колькі можна. Загон пальеце, і то добра. Можа, калі водаправод праложым на ваша поле, тады будзеце са шланга паліваць, як пажарнікі. Ух, будзе вады! Дажджавалку якую-небудзь можна будзе прыдумаць.

«Дзеўкі». Гэта каб падбадзёрыць жанчын. Дзеўкі — значыць, маладыя, моцныя, ім усё па сіле і нічога не страшна.

Былі гады, калі і паліванне не памагала. Грады не заўсёды можна выратаваць, а тут — поле. Але палівалі. Каб сумленне пасля было чыстае. Не, не адно сумленне. Быў плён за працу, і дзеля яго працавалі.

Зараз што льнаводам! Камбайн цярэбіць і абівае, а трасту — на льнозавод.

Тыя часы для льнаводаў былі куды не такія. Трэба было рукамі, жменькамі вырваць увесь лён і павязаць у снапы. Таму ў Жабіках і гаварылі не церабіць, не рваць, а іменна браць лён. Пабярэш, у снапы павяжаш, добра пасохнуць галоўкі на сонцы, калі надвор’е пагодлівае, і кожны снапок пранікам абабі. Няма пагоды, захмурылася, скажам, неба, і пайшла ў паветры ліпкая вільготнасць, садзі на ёўню, сушы і абівай на таку. Чыста абівалі, каб галоўкі не засталося.

Тады — на сцелішча.

О-о-о, колькі разоў Лідзіна звяно было ў раёне ў перадавіках! Сама яна і гадзіннік на руку атрымлівала, і крэпдэшын на сукенку. Тады гэта быў самы модны, самы прыгожы і самы дарагі жаночы набытак. Дабыць яго было як вады ў Сахары.

І было... Аж не верыцца, што так магло быць. Ідзе Ліда ўвечары з сушні дамоў, а насустрач ёй, як з-пад зямлі, Барыс.

— Ты? — здзівілася Ліда.

— Я. Хіба не ўгадала?

Апрануты па-святочнаму, пабрыты, адэкалонам ад яго пахне. Падае Лідзе руку.

— Не трэба, Барыс. Бачыш, якая мая? І сама я мурзатая. Лён тром. Работа такая.— І паказала Барысу сваю далонь.

— Не мірам мазаны. Працуем і самі мурзатымі бываем.

Ён узяў Лідзіну руку ў абедзве свае рукі і пакалаціў, як патрабуе вясковы этыкет.

— Цяжкая работа? — глядзеў ён Лідзе ў вочы, каб улавіць яе настрой.

— Пытаеш. Лепш прыйшоў бы ды памог, чым языком шкадаваць,— жартавала Ліда.

— Лён церці? — адказаў Барыс, добра ведаючы, што з веку лён труць толькі жанчыны.

— А што лён? — знайшла Ліда выйсце.— Будзеш ламаць нам на ламаху, а мы будзем толькі чысціць на тынёнках. Убачыш, як работа пойдзе.

Барыс падумаў.

— На ламаху? — паўтарыў за Лідай і глянуў кудысьці ўбок.— Бадай, на ламаху можна. Тут трэба рука мужчынская.

Ліда думала, што быў звычайны жарт і з яе боку, і з боку Барыса. А Барыс і прыйшоў назаўтра ў жабікаўскую сушню, якая стаяла наводшыбе ад вёскі, каля глінішча, дзе была глыбокая яма з вадой, бо сушні, не ўрокам кажучы, часта гарэлі.

Ліда сумелася, глянуўшы спачатку на ўсіх сваіх жанчын, такім поглядам, які гаворыць: «І чаго яго чорт прыгнаў?»

Барыс зразумеў яе.

— Прасіла? Я і прыйшоў. Хто ж, думаю, пашкадуе бедную ўдаву?

— Калі не бедны ўдавец,— уставіла сваё слова адна жанчына, Дар’я.

— Правільна. Бедны ўдавец,— згадзіўся з Дар’яй Барыс.

— Дык што ў цябе, дома сваёй работы няма? — не разумела Ліда.

— Чаму няма? Адпрасіўся. Сказаў, жаніцца пайду. А на жаніцьбу з арміі і то адпускаюць.

Ясна было. Барыс жартуе. Але і жарт сам па сабе голым не бывае — заўсёды нясе ў сабе кроплю праўды.

Барыс распрануўся, шукаючы вачыма на дашчатай сцяне сушні які-небудзь сучок, дзе можна было б павесіць ватоўку.

— На дварэ,— сказала Ліда.— Не так запыліцца. І наша там вопратка.

Барыс выйшаў з ватоўкай пад пахай на двор і адразу ўбачыў высока, пад самай страхой, на спецыяльна паўбіваных цвіках жаночую апратку.

Сама сушня, дзе сох лён, была з тоўстых, праўда, не новых, бярвенняў. У пазах жаўцеў яшчэ не счарнелы мох. Відаць было, што будыніну нядаўна аднекуль перавезлі і добра самшылі, каб дух з яе ніяк не мог прасочвацца вонкі. Тая ж палавіна, дзе церлі лён, была на каркасах, абабітых дошкамі. Тут цеплыня і не трэба была. Тут абы не ішоў дождж і не круціў перад вачыма вецер кастру. А каб не так стаяў у памяшканні пыл, у самым стропе даху была выцяжная дзірка, якую можна было на выпадак патрэбы і засунуць. Засаўка гэтая адсоўвалася і засоўвалася вяровачкай здолку.

Барыс глянуў угору на гэтую дзірку, як вярнуўся знадворку, і падумаў: «Правільна. Вентыляцыя павінна быць».

— Наш мікраклімат,— усміхнулася Барысу Ліда, калі ўбачыла, што ён глядзіць угору.

— Так і павінна быць,— адказаў ён і пачаў глядзець вакол сябе, паціраючы далонь аб далонь, гатовы да працы.

Ліда паказала яму на ламаху, якая стаяла на сваіх нагах-растапырках першай ад дзвярэй, якія вялі ў самую сушылку. Яна была доўгая, не раўня мяліцам.

Барыс уважліва агледзеў ламаху, падняў за ручку язык і ляпнуў ім. Хацеў ісці ў сушылку па трасту, але Ліда, глянуўшы на яго яшчэ даволі не вынашаную і чыстую рудую гімнасцёрку, сказала:

— Самі будзем выкідаць.

— Чаму самі?

Барыс адсунуў засаўку, прымацаваную да сцяны, і адчыніў дзверы.

Праз іх хлынуў выпушчаны на волю дух, які пах сухой трастой.

Барыс пастаяў крыху збоку дзвярэй і, сагнуўшыся, ступіў цераз парог сушні. Застукаў цапкамі, зашамацеў там, і на ток паляцелі павязаныя так-сяк бабкі лёну.

Жанчыны пачалі разбіраць іх кожная сабе.

Зноў зачыніўшы сушню, Барыс сказаў:

— Я паламлю іх вам, тады будзеце браць.

— Нічога, пакуль ты наломіш, мы гэты, цёплы, будзем церці,— адказала Ліда.

Барыс браў добрую жменю трасты за вяршкі і ламаў языком мяла, а тады, перавярнуўшы,— за мяккія ўжо камлі і ламаў вяршкі.

Работа пайшла зладжана і хутка, як на фабрычным канвееры. Пад ламахай толькі і чулася: храсьхрась-хрась, а дзесяць мяліц толькі і ведалі: лясьлясь-лясь высліжанымі дубовымі языкамі аб не менш высліжаныя дубовыя шчокі. Барыс стараўся, каб жанчынам увесь час была работа, жанчыны ж, адчуваючы вока чужога чалавека, сабе імкнуліся не расхаладжвацца.

— Закурыў бы хоць,— пачала ўрэшце жартаваць Ліда,— а то жывымі нас адсюль не выпусціш.

Барыс зразумеў, да чаго хіліцца сказанае, і зрабіў перапынак.

— Можна і закурыць. Пакурым.

Ён сеў на ламаху, тварам да жанчын, і пачаў аглядаць дах павеці, у якой церлі лён.

— Чаму не курыш? — пачуў ён Лідзін голас і ўбачыў перад сабой у яе руцэ вялікі яблык-«цыган». Яго частавалі тым, што елі самі.

— Чаму не куру? — перапытваў ён, беручы ў Ліды яблык.— Таму што няма чаго. Папяросы дома забыўся.

— О гэтак: забыўся. Мой дык раней есці забудзецца, чым табаку,— умяшалася Дар’я.

— Маніць, бабачкі. Не курыць ён.

Жанчыны памаўчалі, нібы вызначаючы цану таму, добра ці нядобра, што чалавек не курыць. Адна, старэйшая за Ліду, сказала:

— Яно і відаць. Чалавек чысты, акуратны.

— А ў майго ж, бабачкі, пальцы жоўтыя. Сам усох, насупіўся. А ўсё смокча і смокча. Смярдзіць увесь дымам гэтым. Авэй, авэй. Здаецца, каб пажыць з чалавекам, які не курыць.

Зневажаючы свайго, Дар’я хваліла Лідзе Барыса. Наўмысля, з сваёй бабскай хітрасці, ці так у яе атрымалася?

Барыс з’еў яблык, кінуў костку яго ў мялінне і падняўся на ногі.

Зноў захраскала ламаха, засакаталі, як сарокі, сваімі сухімі языкамі мяліцы.

На абед Ліда вымушана была весці Барыса з сабой, хоць і не рыхтавалася да гэтага абеду, у думках нават не дапускаючы, што ён можа прыйсці. На смех ці на радасць?

А уласна, на які смех? Ён удавец, і Ліда ўдава. Які тут можа быць смех? А можа, яны яшчэ і пажэняцца? У яго дзяўчына, у яе хлапец. Разабрацца, дык якія гэта дзеці? Двойка. Бываюць вунь выпадкі, па васьмёра сабіраюць у адну сям’ю. І жывуць. Трэба толькі, каб была дысцыпліна і не дзялілі бацькі, каторыя свае, а каторыя чужыя.

Ой, радасць... Як жа цябе мерыць? Колькі ж ты павінна выспяваць, каб не сарваць цябе з дрэва жыцця горкую? Гэтулькі пагараваўшы, і пагаладаўшы, і пакалеўшы, і пабачыўшы страху і нядобрых людзей, як жа цяпер не хочацца, каб прыплыло на твой бераг, узвалілася табе на галаву — на грудзі рагатае, касматае, нечалавечае абы-што. Не хочацца!

— Вяду цябе, Барыс, дамоў на абед, а частаваць няма чым. Прызнацца, не думала я, што прыйдзеш.

— Без хлеба, без бульбы сядзіш? Бульбу ж, здаецца, выкапалі ўжо?

— Які ты хітры. І хлеб, і бульба, і малако, і сала — усё ёсць. Але ж ты госць? Гарэлкі не раздабыла.

— У-у, ты! — Барыс смыкнуў тварам угору і ўсміхнуўся.— Быццам я толькі і жыву гарэлкай. Не трэба мне, Лідусь, гарэлка. Па мне хай сто гадоў яе не будзе. Не падумаю. Я ўжо даўно свой, а не госць. Вазьму і не пайду сёння ад цябе. Вот табе будзе і госць.

— Сур'ёзна?

— А якая можа быць несур’ёзнасць?

— А карова? Парсюк?

— Цешча дагледзіць.

— І цешчы застануцца?

— Зарабіла. Усё жыццё каля мяне круціцца. То мые, то грады поліць, то каўбасы чыніць, то масла са смятаны б’е. На тваім пажыву.

— Добра. Але не трэба мне такі голы жаніх.

— Ну і квіты. У мяне дачка. Хай ёй будзе і мая карова, і парсюк — усё, усё, усё. А нам з табой — што заробім. Не пракормім сябе сваёй работай? Пракормімся.

Пакуль ішлі і жартавалі, не заўважылі, як і ў Лідзін двор трэба зварочваць.

Абед быў просты: тушоная бульба з цыбулінай і салам, цёпленькая, якую гаспадыня дастала з нечы, малако-пастаялка, хлеб, кіслыя гуркі. Два сырыя яечкі ляжалі на сподачку, каб не раскаціліся часамі далоў і не разбіліся. Пра іх Ліда сказала:

— Я дык сырых не люблю. А некаторыя п’юць. Можа, вып’еш?

— Гэта калі гарэлку падымаюць, тады сырымі яечкамі закусваюць.

— Яшчэ раз кажу: прабач. Не чакала я цябе.

— Прабачыў і ем. Нябось, як буду ў цябе, тады будзеш крычаць і паглядаць з-за вугла, каб нідзе ні з кім не выпіў. Ведаю я вашу бабскую пастацыю. Скажаш: «Не пі!» І нагой тупнеш. Дзе твой малы? Нешта я не бачу.

— Малы? У школу ходзіць. Але мяне ўдзень дома няма, дык ён са школы і да цёткі Арыны. Там абедае і гуляе да вечара, пакуль, як з дзіцячага сада, не забяру. А твая?

— Мая? Калі мне яе глядзець? У бабулі сваёй. Можна сказаць, там і жыве. А ты хочаш, каб цешчы маёй нічога майго не засталося.

— Барыс... Мы яшчэ і жартуем! Сіротамі дзеці во растуць. Каля сваіх, каля чужых. Хоць кажуць: «Мачыха не маці, а вотчым не бацька».

— Адплакалі, хопіць. Хто смяецца і жартуе, той многа жыве. Не чула?

— Чула, толькі не гэтак. Не хачу гаварыць, пакрыўдзішся.

— На цябе? Ніколі.

— Жыць многа хочаш?

— А як жа. Што мы бачылі? У нас яшчэ ўсё ўперадзе. Як у тых маладых ды нежанатых. Каб карову самому не даіць і ў печы не паліць. Табе — каб не касіць і дровы самой не сеч.

— І мяне шкадуеш?

— Быццам не ведаеш.

— А я думала, толькі сябе.

— Даўно б жаніўся, каб шкадаваў толькі сябе.

— А мог бы.

— Мог, канечне. І ты магла б пайсці.

— Я... Мая доля жаночая. Ідзеш не за таго, за каго хочаш, а за таго, хто бярэ. Як падумаю... Чаму ты не ўзяў мяне тады, як я была дзеўкай? Можа б, мы во і жылі б. Цябе ў вайну не забіла, і я жывая. Уступіў, а цяпер пазіраем адзін на аднаго, як кот на сала. І хочацца — і боязна. Каб лапай у пастку не напасці.

— Цяпер ужо не ўступлю. Смелым за вайну стаў. Вазьму і не пайду сёння дамоў.

— А дачка?

— З бабай пойдзе. Не прывыкаць.

— Не хачу. Людзі скажуць: «Сучка. Ад дзіцяці адбіла». Забірай дачку. Па закону.

— Навошта дачку? Цябе забяру. У прымы не хачу і не думаю. Каб толькі чуць: прымак, прымак... Быццам ты не варты жанчыны, да якой прыйшоў. Бачыла, якая мая хата? Не раўня тваёй. На нямецкі вугол. Пафарбавана ўсё, выгладжана. Цяпер — у трактарысты іду. Вучыцца буду гэтую зіму ў МТС на механізатара. Забірай сына і — да мяне, ніякай гавэнды. Лад, Ліда, усё. Законніца ты мая!

Барыс вылез з-за стала і пацалаваў Ліду ў лоб, нібы ставячы пасля ўсёй размовы ўсеўладную кропку, прадыктаваўшы сваю волю Лідзе. Так яму чамусьці здалося.

 

 

* * *

1942 год, другая восень вайны.

Калгас у Жабіках падзялілі вясной. Падзялілі на пайкі зямлю ў полі, насенне са склада, коней з агульнай канюшні, плугі, бароны. Дзялілі на душы. У Ліды дзве душы: сама і сын.

Коней не хапіла на кожны двор. Яно, можа б, і хапіла, калі б захавалася цалкам усё пагалоўе. А то, вядома, мітрэнга і неўсталяванасць. Нехта схапіў каня пры эвакуацыі. Не з сваіх, а з прахожых і праезджых. Лепшьіх забралі паліцэйцы. Ездзілі на іх або радні сваёй пааддавалі. Так што конь выйшаў на некалькі двароў, у залежнасці ад таго, колькі душ мелі двары.

Лідзе было цяжка ў гэты час. Трэба было самой, як мужчыну, весці ўсю аднаасобную гаспадарку. Чакаць чаргі на каня. Араць, скародзіць. Пачапіўшы сявалку на шыю, браць з яе жменяй насенне і рассяваць яго па ніве, якую ёй адвялі. Работа гэтая была для яе не навука. Зжылася яна з ёй хутка і рабіла не горш якога мужчыны. Ведама, маладая і здаровая.

Але ж сын быў малы, Пеця. Ён толькі-толькі пачаў хадзіць. Калі к Арыне на цэлы дзень занясе, а часцей за ўсё замкне ў сваёй хаце аднаго, паставіць якой-небудзь яды на падлогу, а сама на работу. Часамі ў поле брала, асабліва калі жала сваю паласу жыта, якое падзялілі на корані.

Калі трапляла чарга на каня, тады трэба было ўдзень яго напасвіць і на начлег весці перад днём сваёй работы. Клопат. А тут сын на руках.

А сена на карову як было накасіць? Касы ў руках дагэтуль не трымала. Мусіла касіць. Не гэтак роўна і гладка, як косяць мужчыны, але касіла. Праўда, трава не лажылася у пакос-шнурок, клоччам раскідвалася па ўсёй паласе, ды бяды тут мала: пакосы ўсё роўна трэба разбіваць, каб хутчэй сена сохла. Серп адчуваеш у руках, рэжаш ім ёмка і проста. А каса, чорт яе ведае, як ні махні, дык носам у зямлю дзеўбанеш. Трэба было злаўчыцца. Нездарма прырода падзяліла людзей на мужчын і жанчын, а работу — на мужчынскую і жаночую.

Добра, што хоць на коней узяліся мужчыны касіць сена кагальна, па-калгаснаму. У адным месцы, не дзелячы на дзяжачкі, скасілі, а жанчыны памаглі сушыць, і там жа, на сенажаці, скідалі ў стагі. Зімой, па меры патрэбы, будуць браць стагі і вазенкамі развозіць на кожнага каня. Так яшчэ будзе і зручней, бо гумнаў і пунь тых, дзе хавалася конскае сена, цяпер у людзей няма.

Доўга раіліся і меркавалі з жытам. Адны казалі: зжаць агульна, змалаціць калгаснай малатарняй на калгасным таку і ссыпаць у калгасны свіран, а тады разважыць людзям на душы. А калі накрыюць нямецкія ўлады ды хапнуць увесь гэты намалочаны хлебец? Прыехаў летась увосень з Парэчча нямецкі камендант, увесь у зялёных арлах і абчапаны пісталетамі, гранатамі, аўтаматамі, і падвёў лінію ў кнізе бухгалтарскага ўліку: вам — нам. Так што і дзяліць не было чаго на працадні паміж калгаснікамі.

Другія казалі: не ссыпаць намалочанае зерне ў агульны свіран, а раздаваць з-пад малатарні, кожны дзень пасля малацьбы, увечары. Тут была такая-сякая рацыя ў параўнанні з першым варыянтам.

Тады трэція сказалі: зжатае і звезенае жыта будзе ў агульнай калгаснай аборы? То згоняць людзей і змалоцяць, колькі ім трэба. І падзялілі на пні.

Ну і валтузні было са снапамі. У каго былі мужчыны, пачалі ставіць зяроды такія-сякія і зярэдзіць туды. Бабы сушылі дома паўз платы, на платах, пад стрэхамі паўз будынкі. Ды хутчэй абівалі іх сярод двароў на посцілках пранікамі, ветрылі наабіванае і захіналі як можна было ад наглага нядобрага вока. О-о-о, хлеб! Каму не трэба ён, незалежна ад таго, якія ў чалавека валасы, вочы, як ён апрануты і якую ступеньку займае ў грамадстве?

Ліда ўправілася ўжо са сваёй аднаасобнай летняй гаспадаркай і зараз, мутным асеннім днём, сядзела на кукішках пад павеццю і перабірала бульбу па гатунках: вялікая, насенка, дробная. Перад ёй стаялі тры кошыкі, адпаведна названым калібрам. У стопцы было дзеля гэтага тры засечыкі: вялікі, меншы, яшчэ меншы.

Бразнулі веснічкі, і яна падняла вочы: хто будзе ісці? І ў свядомасць, і ў душу кальнула штосьці нядобрае і брыдкае, літаральна гэтак, нібы яна ўбачыла ў лесе каля сваіх ног гадзюку. Пад павець ішоў у зялёнай пакамечанай нямецкай форме начальнік жабікаўскай паліцыі Рыкач.

— Прывецік, каралева,— усміхнуўся ўсім сваім прыпухлым тварам.

— Добры дзень, Зеня,— адказала Ліда, устаючы на ногі.

— Бульбачку сартуеш?

Ён абвёў вачыма кучу бульбы, тады як бы нехаця падняў іх, свае вочы, на гару стопкі і перавёў на гару пуні.

— Думаеш, сядзіць хто там? — заўважыла Ліда, імкнучыся глянуць Рыкачу ў вочы.

— Ад вас усяго можна чакаць. Толькі не дагледзь,— ён смыкнуў плечуком, на якім вісеў аўтамат, і апусціў на момант твар уніз.

— Не выспаўся, Зеня, а? — паспрабавала Ліда хоць трошкі ўлагодзіць чымсьці абуранага і раззлаванага начальніка.

— Адкуль ты ведаеш? — нібы злоўлены на нечым, схамянуўся Рыкач і ўпёрся бялкамі ў чырвоных пражылках на Ліду.

— Што я ведаю? Нічога я не ведаю,— спалохалася Ліда, дапускаючы ў думках, што ўночы магло што-небудзь здарыцца калі не з самім Рыкачом, дык у паліцыі або ў ваколіцы. Тым больш што...

— Не ведаеш? А-а-а, юда. Не ведаеш! Авечку з сябе робіш. Зараз з аўтамата прашыю, рэшата з б... зраблю і хоць ноч спакойна пасплю.

Ён паправіў аўтамат на плячы, выпаліў чаргу брыдкаслоўя, крутануўся туды-сюды і ўгледзеўся ў Ліду.

— Яй-богу, нічога не ведаю, Зеня. Я толькі бачу, што вочы ў цябе чырвоныя, ну і злы ты, не выспаўся.— Ліда штучна, без унутранай патрэбы на гэта, засмяялася.

Рыкач адразу палагоднеў, нібы да гэтага ён быў у ролі з напісанай п’есы, а зараз — такі, якім бывае заўсёды: спагадлівы, разумны, і не чужы, і не жорсткі.

— Хадзем у хату, Ліда. Мне трэба з табой сур’ёзна пагаварыць.

— А бульба? Трэба, Зеня, перабраць. Хто ж за мяне гэтую работу зробіць?

— Я табе, калі хочаш, полк баб прыганю. За мінуту перабяруць.

— Здурнеў, Зеня? Што на мяне людзі скажуць?

— Зеня, Зеня,— перадражніў Ліду Рыкач.— Я табе Зяновій Іванавіч, а не Зеня. Кажу, пайшлі ў хату. Тут справа датычыцца майго жыцця, твайго, а можа, і яшчэ чыйго. Не бульбай тваёй пахне. Бульбу перабярэш. Не сягоння, дык заўтра. А можа, яна табе і зусім не трэба будзе. Другі хто будзе есці.

Ліда забаялася. «Што ён вярзе? Няўжо з Барысам што?» — падумала сама сабе. Потым шырэй пайшло кола думкі. Чаму толькі з Барысам? Барыс ёй не радня. Калі дзе і папаўся, дык яна тут не пры чым. За яго ёй нічога не будзе. А калі дзе браты Якаў, Андрэй аб’явіліся? Ды калі ў рукі немцам ці паліцыі папаліся? Яны былі камсамольцы, можа, іх цераз фронт у тыл перакінулі, на тэрыторыю, якую яны ведаюць, і яны папаліся?

Адчула, як глыбока ў цела пайшоў холад, і яе ўсю пачало калаціць. Хаця б гэты д’ябал не заўважыў, што яна так спалохалася і яе калоціць ліхаманка страху. Тады яму і карты ў рукі.

— Калі так, хадзем. Дужа табе смерці маёй захацелася. А пра сваю галаву ты калі-небудзь думаў? — сказала Ліда і сама сабе здзівілася: ніякага трымцення ў голасе. Злосць і нянавісць да Рыкача памаглі ёй так хутка ўзяць уладу над страхам, галоўнае — не выдаць яго, гэты страх.

Ужо ў хаце, ложачы на стол шапку нямецкага рэйха і аўтамат вытворчасці таго ж самага гаспадара, адказаў Лідзе:

— Прызнацца, пра сваю галаву я ніколі і не думаў,— і сеў у канцы стала на ўслончык, які стаяў паўз сцяну як толькі з дзвярэй направа.

— Дурной не шкода? — падкрэслена груба заключыла Ліда і ўзяла на рукі сына, які дагэтуль адзін гуляў на падлозе, гаворачы яму: — Маленькі мой, адзін гуляеш, без мамы, не баішся, салдацік мой.

— А можа, партызан? Ці паліцэйскі? Кім будзеш? — і Рыкач прыжмурыў вока, каб развесяліць малога.

Пеця, тулячыся да мамы, бокам і не ласкава глядзеў на яго, хоць бачыў ужо не адзін раз. Рагатая зброя і незразумелая вопратка палохалі малога. Хлопчык быў поўненькі, але мурзаты, ручкі таксама не чыстыя. На ножках сінія мультовыя штонікі і вязаныя ваўняныя шкарпэткі.

— Чужы дзядзя, баішся? — гладзіла Ліда па плечках сына.— Не бойся, сынку, не бойся. Ён адзін, а мы з табой удваіх.

— А во, на стале,— лопаў рукой па аўтамату Рыкач і глядзеў на хлопчыка.— Роту скашу такіх, як вы. Што роту! Абы патроны былі.

Ліда села на кушэтку, паставіўшы побач з сабой за стол сына.

— Кажаш, дурная мая галава? — Рыкач імкнуўся быць з Лідай абыходлівы, вочы яго павузелі і падабрэлі, чырвоных пражылкаў на бялках амаль не было відаць.— Я б не сказаў. Мне пакуль што з ёй шанцавала. Хлопцы вербаваліся на будоўлі, ішачылі ў калгасе, у розных прамгасах, а я ў краме сядзеў. Лёгка, сам чысценькі. У мяне цукерачка, пернічак, гарэлкі магу глынуць, каб неба ружовым было. Жылося во, як таму кормніку, пакуль растрату не прышылі. Праўда, памадзеў трохі ў турме, пакуль у лагер не папаў. А ў лагеры — зноў крамнікам быў. У мяне ў краме тапчан, не начаваў нават у агульным бараку. Сам на кухню за абедам схаджу. У мяне ўсё, усё было. Адэкалонам ад мяне пахла. Дзяўчаты за мной! Ліда, паверыш? Любую, абы жаданне было. А ты кажаш, дурная мая галава. Цяпер во, начальнік паліцыі! Не трасуся ў лесе пад мокрым кустом ад страху, холаду і голаду, як гэты твой дурань, Барыс, што сёння ўночы ў цябе быў. Гада хацеў у тваім двары палажыць, так брыдка глядзець мне робіцца на яго, з яго ссутуленай хадой, з прыгнутай галавой. Адразу відаць, па яго хадзе, што чалавек ён ненармальны, баіцца ўсіх за свае ўчынкі і за свой стан жыцця. Трэці раз, Ліда, хацеў я палажыць яго на тваім двары. Не ведаю, што мяне стрымала. Ужо цэлюся — і не магу. Верыш, Ліда?

У душы Ліда захвалявалася. Ды нельга выдаваць сябе перад чалавекам, які носіць зброю і шукае, каго б забіць.

— Ад акна цягне, трэба во падвой ставіць. Хадзі, сынок, на ручкі, а то яшчэ ў галоўку нацягне.

Яна выдумала, ад акна не цягнула, надвор’е было ціхае, а ў шыбах дзірак не было. Ёй неяк трэба было пераключыцца, як кажуць музыканты, на новы рэгістр.

— Не веру,— адказала Ліда.— Калі б ты ўбачыў Барыса на маім двары, рука ў цябе не закалацілася б. Ты б яго даставіў мёртвага вунь куды. Табе нехта нешта нагаварыў. Чаго гэта ён будзе хадзіць да мяне? Дурны ён, ці што? Загубіць мяне? Як той казаў, чуў звон, ды не ведаеш, дзе ён.— Яна пагладзіла белую галоўку сына, імкнучыся глядзець на яго тварык і вочкі. У яе паставе было: «І слухаць не хачу, дзе хто што вярзе». А ведала: быў у яе сёння Барыс. Быў! Нехта ж бачыў, раз вядома стала Рыкачу.

Вочы яго спачатку былі вывернулі бялкі (Ліда гэтага не бачыла, гладзячы сына па галоўцы і ўглядаючыся ў яго тварык), ён ледзь-ледзь не грукнуў кулаком па стале, але стрымаўся, разумеючы, што злосць тут нічога яму не дасць, наадварот, Ліда яшчэ больш замкнецца ў сабе і яшчэ больш неўзлюбіць яго. Рыкач усміхнуўся:

— Ліда, не прыкідвайся. Глядзі на мяне. Куды ты глядзіш? Не апускай вачэй. Я гавару табе чэсна і прыйшоў з табой пагаварыць як свой чалавек. Я не Хвашчынскі, які забіў твайго бацьку, твайго брата Масея і мужа тваёй сястры. Хадоры, здаецца.

— Не, Арыны.

— Во, Арыны. Дарма, што я ў паліцыі. Я свой чалавек. Мы з веку тут свае, мясцовыя, і павінны падтрымліваць адзін аднаго. Я ў заключэнні быў. Калі з нашых месцаў — свой, значыць, зямляк. Хлеба яму якую пайку. Рызавіну якую, каб чалавек не абмарозіўся. Ого, марозы там! Ты ведаеш, я не п’яніца. Я магу выпіць, калі трэба, але не п’яніца. Я пры дзеле ні-ні, ні ў рот.

— Добры? — з’едліва ўставіла Ліда.— Чаго ж ты тады ў паліцыю пайшоў, калі такі?

— У паліцыю? — Рыкач на момант задумаўся, шукаючы адказу на гэтае Лідзіна пытанне.— Я табе скажу, ты вот так туды-сюды, думаеш, усё проста. Быў цар, а тады стала савецкая ўлада. Хто на яе бок перайшоў, той жыў да гэтай вайны добра. А тыя ўсе яго цараняты ды юнкерыкі зямлю параць. І касцей іх даўно ўжо няма. І цяпер: мяняецца ўлада. Разумееш, што такое ўлада? — Рыкач выкаціў бялкі з чырвонымі пражылкамі і ўставіўся ў Ліду.— Не разумееш. Яна корміць таго, хто да яе бліжэй стаіць.

— А пры савецкай уладзе ты галадаў?

Рыкач смыкнуўся ўсім тулавам:

— Не галадаў. Чаго так галадаў! Жыў. Але калі гэтая ўлада кончылася, мне таксама разам з ёй на дно апускацца?

— Ты добра ведаеш, што кончылася? Бач, вучоны які.

— Я не вучоны. Вучоных без нас хапае. Мы — кабылка. Радавыя. Зразумей, што я цябе шкадую і не хачу, каб ты з-за гэтага дурня гінула. Забяруць цябе немцы ў лагер разам з ім,— Рыкач паказаў на малога.— Не выскрыпаеш ты там. Амба. Канец табе там будзе. Ты мне не верыш. А я тры разы сам падпільнаваў яго, як ён ішоў да цябе і ад цябе. Я сядзеў у алешніку і мог яго ўзяць са сваімі хлопцамі, калі б яны былі са мной, цёпленькага. Дурны як бот. Кругом вочы, пасты, засады, аўтаматы тарчаць, пісталеты, а ён ідзе. Колькі разоў я ў Паддуб’і іх бачыў, як яны пераходзілі рэчку. У Суччы бачыў на кладках. Падымай аўтамат, на мушку — і ніводнага жывога. Я табе кажу, дурні. Скажы, Ліда, каб не хадзіў ён да цябе.

— Бачыў — чаму не сказаў? Дзе я яго ўбачу? — наўмысля грубаватым голасам гаварыла Ліда, усё яшчэ думаючы, што Рыкач выпрабоўвае яе.

— Не верыш. Пасля пашкадуеш. Я табе яшчэ адну ісціну скажу. Ведаеш, дзе твой бацька? Не ведаеш?

— Адкуль жа мне ведаць. Я была меншая во за яго.— Ліда паказала на сына.— Казалі, пайшоў за Бярозу солі, а яго там схапілі і не пусцілі. Дзе ён падзеўся, так і не ўведалі. Можа, дзе жывы? Парабкам, можа, дзе ў Польшчы ў паноў?

— Э-э-э, Ліда: солі. Хітруеце. Не солі ён пайшоў. Яго злавілі як шпіёна. Ён перайшоў лінію фронту. Такім у ваенны час расстрэл. Яго паслаў камандзір кавалерыйскага палка Маркатанаў. А брат твой быў партызан. І Максім, ваш зяць, быў партызан. Максім быў начальнікам у гэтым атрадзе. Бацьку твайго памучылі, звязалі рукі і жывым галавой у палонку, пад лёд. Вот, разумееш?

Лідзе зрабілася аж мутарна. Яна пасадзіла на кушэтку малога і пайшла паўз печ да вядра з вадой. Напіўшыся, яна чамусьці глянула за печ, тады ляпнула дзверцамі нізенькай самаробнай шафы з посудам, быццам нечага шукаючы там, разагнулася, зачыніўшы шафу, і пачала ўглядацца праз акно на двор, нібы там заўважыўшы штосьці незразумелае. Смерць бацькі рабілася зусім уяўнай і канкрэтнай, аб якой здагадваліся, якую дапускалі, але ў якую, раз не бачылі, ані не хацелася верыць.

Выцершы вусны, яна вярнулася да кушэткі, узяла на рукі сына і зноў села на сваё ранейшае месца.

— Дык, кажаш, жывым пад лёд?

— Вот так, пад лёд.

— Адкуль ты ведаеш?

— Каб не ведаў, не гаварыў бы. Так што твой бацька па цяперашніх спісах паліцыі і гестапа праходзіць як партызан у тую вайну. А брат Масей і зяць Максім як партызаны і як камуністы, якія выслалі Хвашчынскага. Максім быў старшынёй калгаса да вайны. Ты ведаеш. Іх сын Хвашчынскага Стась і пастраляў сваёй рукой тут жа ў вас у Жабіках, як толькі прайшоў фронт.

— Бачыла.

— Бачыла, а ў галаве сваёй нічога не пакінула. Стась Хвашчынскі, ён цяпер начальнік раённай паліцыі, так і сказаў мне: «У Жабіках партызанскае гняздо. Калі што арэчы выткнецца, страляй маёй рукой. Пасярод вуліцы, уночы, удзень, адным словам, калі будзе патрэба». Петры, што на свеце робіцца.

— Не дурная, петру. Другі год ужо петру. І тапаром, і касой, і пранікам, усім петру. Мне толькі незразумела, калі табе далі такую волю і сілу, чаму ты да гэтага часу ў Жабіках нікога не забіў? Аднаго б, другога, і пайшла б твая слава ўгору. Страляй. Чаму не страляеш? Яго б во стукнуў па галаве якой даўбешкай, як яўрэяў летась увосень білі пад Каменем.— Ліда павяла тварам на сына.

— Даеш, даеш, Ліда. Упікаеш, вучыш. Нікога яшчэ не біў па галаве даўбешкай. І не бачыў, як яўрэяў білі.

— Не заслужыў яшчэ, не паклікалі на такую высокую работу. Не перажывай: паклічуць яшчэ.

Рыкач усміхнуўся і рашыў аджартавацца перад Лідай:

— Бабу самы злы сабака не перабрэша. Брашы, не пакрыўджуся, Ліда. Сам сваіх біць не буду. Пакажуць пальцам, скажуць узяць, вазьму. А скажуць страляць, і страляць буду. Такая служба. І ў мяне бацькі ёсць, і радня ёсць.

— Яны рады, што ты ў паліцыю пайшоў?

— Мусіць, рады, раз я пакуль што з паліцыі ў партызаны не пабег.

— Прымуць, думаеш?

— Думаю, што прынялі б, пакуль яшчэ крывёй не запырсканы. Прынясу ім аўтамат, гранаты, два пісталеты. Прымуць. Наладзь мне сустрэчу з імі для перагавораў. Сувязная! Шпіёніш, перадаеш ім усё.

— Мала.

— Што мала?

— Плата малая.

— Галаву хочаш?

{Галавухочаш?

}— Толькі.

— Галаву пакуль што не панясу. Шкадавата. Пабачым, што далей будзе. А далей, Ліда, во што, апошняе. Шпіёніць у нас няма чаго. Трыццаць паліцэйскіх і я, начальнік. Ні самалётаў, ні танкаў, ні гармат. Але калі яго застукаюць у тваёй хаце і мне скажуць узяць цябе як сувязную, я вазьму. Павінен буду. А пакуль што падумай. Я пайду. Мне няма часу.

Рыкач устаў, падышоў да Ліды, нахіліўся над хлопчыкам і сказаў яму:

— Скажы, сынок: дурная твая мама? Дурная.

Хлопчык адвёў свае вочкі ад нядобрых вачэй нядобрага дзядзькі, прытуліўся да грудзей маці, да яе чорнай ватоўкі-безрукаўкі, якая пахла сырой бульбай, і зажмурыўся.

Рыкач у гэты час чмокнуў Ліду ў правую шчаку.

Не паспела Ліда асэнсаваць яго пацалунак, як ён надзеў на галаву шапку, ускінуў на плячо аўтамат і, зачыняючы дзверы, сказаў:

— Дагаварыліся.

«У чым, як дагаварыліся?» — мільганула ў галаве ў Ліды думка. А тады і думкі, і пачуццё агіды, і страх — усё знікла.

Ліда доўга сядзела з хлопчыкам на руках, не кранаючыся і быццам не дыхаючы, не ведаючы, што рабіць і з чаго пачынаць, хоць работа была, якую пачала з раніцы, пакуль хлопчык, закалыханы цішынёй і матчынай ласкай, не заснуў у яе на руках.

Яна панесла яго ў тую хату, ціхенька палажыла на ложак, прыкрыўшы да шыйкі пасцілкай, а сама, як была, у абутку, у безрукаўцы, прылягла на ляжанцы, каб паназіраць за сынам, як ён будзе спаць, і трошачкі адпачыць, супакоіцца. Ляжанка была цёплая, на дварэ стаяла восень, і людзі патрошку цеплілі ўжо печы, і Ліда моцна заснула.

Для іх яна была вось з якой сям’і. Толькі б які карэньчык, толькі б ледзь-ледзь было зачапіцца за што. Яна з партызанскай сям’і ад нараджэння. Сям’я яе праходзіць па спісах і належыць раптоўнаму або паступоваму (гэта будзе залежыць ад канкрэтных абставін вайны) выкараненню. Ліда да канца не разумела гэтага. Яна разумела сябе і сваю ўладу, а як ёй было зразумець людзей, якія?.. Яна спрачалася з Рыкачом як з чалавекам, бацькі якога жывуць не за морам, а ўсяго ў недалёкай вёсцы гэтага ж раёна. Чым ён лепшы за Барыса, за Ліду?

Ён быў паліцэйскі і ў любы час за лучынку мог знайсці прычынку. Яго слова перад немцамі — закон для жабікаўцаў.

 

* * *

Спала Ліда салодка, але нядоўга. Трывожна падхапілася, нібы адчуваючы за сабой недазволеную раскошу, і села на ляжанцы. Першым позіркам яе на свет быў позірк на ложак, дзе спаў накрыты пасцілкай да самай шыйкі сын. «Хай паспіць»,— падумала Ліда. Яна пайшла ў пярэднюю палавіну хаты, знайшла ў скрынцы стала іголку і, уцягнуўшы ў яе вушка рудую, пад колер панчох, нітку, уважліва зацыравала ўсе дзірачкі.

Ёй трэба было нешта рабіць. Некуды ісці, з некім пагаварыць, параіцца. Яна адкруціла з галавы хустку, паглядзелася ў люстэрка, ці не ўмурзалася, і зараз жа палажыла яго на акно. Глядзець у люстэрка не хацелася. Не да люстэрка было. Каб была якая крываносая, булатая, аднабокая, можа б, і Рыкача не ведала б, і ён бы яе не заўважыў, і не было б нічога таго, што зараз навісла над ёй.

Зараз прачнецца Пеця, яны паабедаюць, і яна пойдзе да сваіх. Бульба паляжыць. Пад павеццю нічога ёй не зробіцца. А можа, і сапраўды, як сказаў Рыкач, яна і не трэба будзе ёй.

Калі Пеця прачнуўся, яна памыла яму мокрым канцом ручніка твар і ручкі і пачала карміць. Пеця, як і мыцца, не хацеў есці, але яго трэба было так-сяк пакарміць, і Ліда тое-сёе амаль пад прымусам утаптала яму ў рот. А што — ложку кашы бульбянай і, можа, паўкубачка малака, якое ставіла ў печ, каб яно там пусціла жоўтыя скалкі і было смачнейшае. Сама не ела. У галаве стаяла другое, больш важнае, чым яда. Раз юда прадаўся, ён ні перад чым не спыніцца і можа зрабіць што захоча. Іх улада, і ім вера. Бач, сплёў у адно месца: і бацьку, і братоў, і Максіма. Барыса прыплёў. Бяры і вешай. Ёсць за што!

«Што ж гэта я нешта ані нічога не думала пра сябе, быццам улада наша, савецкая, а я як была, так і засталася на старым месцы, смелая, незалежная, крытыкуючы і высмейваючы каго хачу, у тым ліку і Рыкача, быццам ён наш, савецкі, работнік, міліцыянер які-небудзь ці фінагент?» — надумала Ліда.

— Сынок, я пайду далёка-далёка, на ручках цябе несці маме цяжка, ты ўжо вялікі, пабудзеш у бабы Ганны. Пагуляеш, пакуль я прыйду. Я не забаўлюся. Я хутка.

Сынок нічога не адказаў, але важна, што не плакаў, і маці здалося, што ён згодзен з тым, што яна яму сказала. Не першы раз заставацца яму ці ў людзей, ці дома без мамы, не першы раз разумець і шкадаваць маму, але не ўмець хоць чым-небудзь дапамагчы, акрамя таго, што глядзець на яе шырока адкрытымі, чыстымі, як блакіт неба, вачамі?

Ліда ўздзела на ногі гумавыя боты на мяккай падкладцы, апранула ватоўку, не новую, але больш-менш прыстойную, укруціла хлопчыка ў коўдру і, замкнуўшы хату, панесла да суседкі Ганны, добрай бабулі.

На вуліцы нікога не было, людзі, дзе хто, заняты работай. «Марозу не будзе»,— думала Ліда, бо неба не яснела і не чырванела, як бывае ўвосень перад марозам, а было зацягнута коўдрай недажджавых хмар.

Налева пайшла прагаліна, а за ёю, метраў за сто ад вуліцы, могілкі.

Ліда адвярнулася ад могілак і пачала глядзець уперад, уздоўж вуліцы. Хаты, паўз якія яна колькі год хадзіла амаль кожны дзень, здаліся ёй сёння чамусьці не такімі, якімі яны бачыліся дагэтуль. Кожная, як жывая і маладая, выстаўлялася ці гладкім і прыгожым комінам, ці новым дашчаным дахам, ці абшытым шалёўкай вуглом, ці разнымі аканіцамі, белымі расшытымі фіранкамі за празрыстым шклом акна, кветкамі ў слоіку на ім.

Раптам сэрца яе ўздрыганулася. Вось тая хата, дзе размясціліся яны. І недзе ён тут жыве, галоўны юда. Ліда не была ў ёй усярэдзіне. Казалі, зрабілі двух’ярусныя нары і ўсе разам спяць на іх. Называюць казармай. У двары ў вялікай пуні — коні. Колькі, Ліда не ведае. То выходзячы на вуліцу, то заходзячы ў двор, з вінтоўкай на плячы, у паддзёўцы з павязкай на рукаве, перавальваецца з нагі на нагу вартавы. Боты хромавыя, блішчаць, халявы высокія і вузкія, да самых каленяў. Ліда сказала яму «дзень добры», ён пакланіўся ёй і ўсміхнуўся. Чаму чалавек рады? Што боты хромавыя на нагах? Вінтоўка на плячы?

Калі выслалі Хвашчынскага, у доме было праўленне калгаса. Цяпер во яны сталі тут гаспадарамі.

Ліда не азірнулася на будыніну па сваіх памерах як абору, з плоскім гонтавым дахам, з чатырма вокнамі на вуліцу, без шчыту, замест якога быў косы гонтавы, як і ўвесь дах, лабяк.

Дом Хвашчынскага зрабіўся цяпер на здаровым целе вёскі болькай. Болька спачатку смыліць, тады торгае, калі нарывае, тады, туга нацягнутая, баліць, а пасля — гною колькі з яе і застаецца сцягнутая рубцамі ямка, як ужо зажыве.

Масей пабудаваўся, як вярнуўся з польскага фронту, на правы бок вуліцы. На старым дворышчы не толькі хата, а ўсе будынкі спарахнелі ўжо былі. У глыбіні двара, каля пуні, утварылася ямка, у мокрыя гады, увосень яе нічым нельга было загаціць, квокала і квокала пад нагамі, нібы дрыгва на балоце. Гацілі салому. А вясной пачыналі капаць як гной, і капалі да самай зямлі. І зямля была чорная, яе таксама капалі. Во так выкапалі сабе гора. І старую хату, і ўсе старыя будыніны спалілі, папілаваўшы на дровы.

Лесу далі, і Масей паставіў спачатку хату-пяцісценку, а пасля, спакваля, за год-два па будыніне, пуню, стопку і нават клець. Хай усё будзе новае!

На старым дворышчы цяпер агарод, грады.

Ліда глянула цераз частакол і ўбачыла на ім Масееву жонку, сваю братаву Просю. Прося вырывала з зямлі і церабіла буракі, скідаючы іх, ужо без бацвіння, у адну кучу.

Ліда павіталася з ёй.

— Можа, што? — спытала Прося, пільна ўзіраючыся Лідзе ў твар.

— Нічога! — адказала Ліда.— Схаджу, думаю. Паглядзець, пагаварыць захацелася.

— Вочы ў цябе нейкія... і сама чырвоная.

Ліда пачала праціраць рукамі вочы:

— Малы на руках заснуў. Дык я яго на ложак, а сама на ляжанку і задрамала.

— Быў хто ў цябе?

— Ды гэты... начальнік, што ў Хвашчынскага хаце.

Ліда сказала ціха, нібы баялася, каб ніхто не пачуў, што ў яе быў Рыкач. Толькі кіўнула галавой у той бок, дзе была казарма паліцэйскіх.

— Хадзем тады ў хату,— зразумела Прося.

Ліда ўважліва паглядзела на яе: пастарэла Прося, нос пабялеў, шчокі пасупіліся, вочы паўпадалі. А па гадах не старая яшчэ: усяго сорак тры. Дзіва што! Масея забілі на вачах. Чацвёра дзяцей, ужо ладныя, хлопцу большаму шаснаццаць гадоў, могуць у Германію схапіць. А ён рослы. А што будзе далей?

— Дзе яны ўсе? — запытала Ліда, маючы на ўвазе дзяцей.

— Юрка з Косцікам пайшлі ў лес. Зрання, і во няма яшчэ.

— Без абеда?

— Бульбу з сабой бяруць. Напякуць там. Смаляк які дабудуць на падпалку.

Не смаляк шукалі ў лесе кожны дзень хлопцы, хоць і неслі ўвечары, прыцемкам тое-сёе з дрэва дамоў. Яны проста баяліся ўдзень быць дома.

І дзяўчынкі баяліся. Таксама сыходзілі на дзень аж на той канец вёскі, да цёткі Палагеі.

— Мама там? — паказала Ліда на большую палавіну хаты.

— На ляжанцы,— адказала Прося, развязваючы хустку.

— Мама, дзе ты? — сказала Ліда, пераступіўшы парог другой палавіны хаты.

— Ліда? — паднялася і села на грубцы маці.— Як ты?

— Нічога, мама. Жыву.

— Усё паробіла?

— Бульбу перабіраю,— адказала Ліда.

— Хлопец дзе?

— Ганне ў хату ўкінула.

— Цяжка несці,— здагадалася маці.

— А цяжкі ўжо,— адказала Ліда.— Ён абы-дзе гуляе, прывык.— І акінула вокам хату. Не было парадку ні ў чым. Тры ложкі, і ўсе тры незасланыя. Як спалі, так і кінулі. На падлозе натоптана. Пяску!

Тым часам у першай палавіне нехта загаварыў з Просяй.

Ліда глянула праз адчыненую філёнгу дзвярэй: Сцяпан аднаногі, іх сусед. Быў ён з папірачкай, ступаў на драўляны пратэз смела, але ў хаце — паціху, асцярожна, каб не стукаць ім аб падлогу і не пакідаць на ёй ямак ад круглай жалязякі-наканечніка.

— Бачу, што пайшла. Што там, думаю, у цябе,— першым загаварыў Сцяпан.

— Добра, што вы прыйшлі, дзядзька Сцяпан. Хадзіце сюды, у гэтую хату, я нешта скажу вам. Тут мама. І ты, Прося, хадзі.

Расселіся на ложках, на незасланыя пасцелі.

— Бацьку легіянеры ўтапілі. Звязалі рукі і жывога пусцілі пад лёд, галавой у палонку.

Усе змоўклі, нібы чакалі выбуху бомбы, якая вылецела з самалёта і павінна была недзе тут дакрануцца зямлі.

Першай глыбока ўздыхнула маці. Худы падбародак яе заторгаўся, а вочы хуценька заміргалі, выкачваючы раз за разам гарошыны слёз.

— Уведала ад каго? — глянуўшы на старую, тады на Ліду, запытаў Сцяпан.

— Стась Хвашчынскі вучыў сваіх паліцэйскіх, як трэба знішчаць людзей. І казаў, што ў нас, у Жабіках, партызанскае гняздо. Каб нікога не шкадавалі і... У мяне аж мароз па целе пайшоў. Кінула бульбу перабіраць... «Ты,— кажа,— сувязная».

Сцяпан пакратаў вусамі, угледзеўся ў якуюсь адну кропку, задумаўся.

Жанчыны маўчалі, чакаючы, пакуль чалавек рашаў, як павесці гаворку далей.

— Больш нічога не казаў? — павёў Сцяпан туды-сюды галавой.

— Ай,— махнула Ліда далонню рукі,— гаварыў, дык і не перакажаш. Мне зрабілася страшна. «Можа, — кажа, — другі хто будзе бульбу тваю есці?»

— Ён,— усміхнуўся Сцяпан.— Далей?

— «Да цябе,— кажа,— ходзіць Барыс, і я сёння хацеў забіць яго ў тваім двары». Я кажу: «Чаму не забіў?» А ён кажа: «Цябе пашкадаваў». І такім добранькім размаляваў сябе. «Я,— кажа,— і ў Суччы іх бачыў, і ў Паддуб’і бачыў, каб не свой, усіх з аўтамата перакасіў бы».

— А быў Барыс у цябе сёння?

— Быў.

— Апасна. Трэба, каб не хадзіў.

— Дык ён і сказаў так: «Хай Барыс не ходзіць. А то...»

— А то можа быць, я разумею. Смелы, збродлівая бэсція! Ён жа не спіць у казарме. Павячэрае, пасты паставіць і пайшоў. Спаць лажыцца ўдзень, пасля абеду. Во цяпер ён спіць.

— Вочы чырвоныя. Я і казала яму: «Не выспаўся?» А ён: «З-за вас выспішся».

— Во, бач? — Сцяпан падняў угору ўказальны палец і матнуў ім.— Пачакай: а да цябе ён не чэпіцца?

— Не дужа так. Але казаў: «Падумай, з якой ты сям’і». Нямецкім лагерам палохаў. «Загінеш,— казаў,— там».

Сцяпан падумаў, сказаў:

— Во што. Ты пакуль што дома не начуй. Усё можа быць. Вазьмі хлопца на рукі і да каго-небудзь. І Барысу трэба сказаць, каб ні нагой пакуль што. Ён пільнуе яго каля цябе. Настойлівы, гад! Яго трэба баяцца.

— Да нас пераходзь, і будзем разам жыць. Гінуць, дык у адной хаце, разам усім,— сказала маці.— Хата вялікая, хопіць месца. Хлопец будзе запучаны.

— А гаспадарка? — паглядзела ў бок маткі Ліда.

— Сходзіш, дагледзіш. Не да гаспадаркі цяпер.

— А я — не. Я б не гэтак,— гаварыў Сцяпан.— Сягоння ў аднаго, заўтра ў другога пераначаваў. Каб ён і не ведаў, дзе твой начны адрас. Яго задушыць — як плюнуць. Пятлю на шыю, і нават не захрапе. Ён за ўсімі цікуе, і за ім цікуюць. Вышэй юда сядзіць. У Парэччы, начальнікам паліцыі. Хвашчынскі. Забіць Рыкача, ён жа дашчэнту спаліць усе нашы Жабікі і нас усіх жывымі не пакіне. Во дзе яна, загваздка! А таго ўзяць не так проста. Ён жыве ў паліцэйскім будынку. Акно з кратамі, з металічнай сеткай, каб ніхто не ўлез і бомбу не кінуў. Праўда, кожную раніцу купаецца ў рацэ адзін.

— Цяпер? — здзівілася Прося.

— А што цяпер? Ёсць такія, што і зімой купаюцца. Здаровы як вол. Нажарэцца, кроў у ім гарыць. Яму трэба ахаладзіцца. А жыць спадзяецца доўга і добра. Бераг ад вады адмураваны каменем. На беразе іх казарма. Ён спускаецца з гэтага берага і купаецца. Калі б снайперская вінтоўка, яго б з лесу, з-за лугу, можна было б і прыкалоць да гэтага мураванага берага. Або з вады якім-небудзь кручком, як рыбіну, зачапіць і на дно. Не будзе яго, тады мы гэты наш жабікаўскі гарнізон ф-фу і садзьмом. Паасцерагайся пакуль, кажу, Ліда.

Сцяпан устаў з ложка, хіснуўшыся на пратэз, надзеў на стрыжаную «под польку» галаву кубанку з скураным верхам, хоць на дварэ была яшчэ далёка не зіма, і, не зашпіляючы сваю мультовую, без футравага каўняра, «паўсуконную», як казалі ў Жабіках, паддзёўку, крануў да дзвярэй.

— Ну, добрага табе, Ліда... Глядзі. Пайду,— сказаў ён, азірнуўшыся на хату і пераступаючы парог трошкі бокам, бо ў плячах ён быў шырокі, тут яшчэ папірачка гэтая, ну а расчыненая палавінка дзвярэй была, трэба сказаць, вузкаватая.

Жанчыны колькі часу пасядзелі моўчкі, тоячы ў сабе кожная сваю думку, а тады Ліда, маладзейшая, быццам выкінуўшы з галавы ўсё нядобрае, прутка падхапілася, паправіла на галаве хустку і сказала, павёўшы тварам у бок Просі, тады маці:

— Эт! Неяк будзе. Не мы першыя, не мы апошнія. Калі нам жыць, дык будзем жывы. А калі не жыць, дык доля наша такая. Уй, колькі цяпер людзей ідзе на той свет!

Маці злезла з ляжанкі і пачала хадзіць па хаце, нешта сваё шукаючы і не ведаючы, дзе палажыла.

— Пайду,— сказала Ліда, быццам адлучылі тут ад яе ўвесь страх і небяспеку, якія так нізка віселі над ёй.

— Ужо? Пагуляй,— спагадліва прасіла маці. Сыноў, можна сказаць, і няма. Жывы два тыя, што на вайне, ці не? Не ўведаеш. А гэта во самая меншая. Каб жа мужчына, а то бабскага роду, і трэба ёй баяцца. Чаго? Што яна каму зрабіла?

— Не, мама, трэба бегчы. Там Пеця. Карова прыйдзе. Ну, чым ты мне паможаш? Ці я табе? Вайна. Сама як-небудзь буду выкручвацца. Можа, яшчэ ў партызаны пайду.— І яна засмяялася.

— Не грашы богу. Трэба ты там дужа. Баба.

— А калі нявыкрутка будзе? Здацца, каб у лагер забралі?

— За што?

— А бацьку за што забілі? Масея?

Сапраўды было над чым падумаць: хто забіў бацьку, Масея? Хто? І за што?..

 

* * *

...Ліда сказала ўранні:

— Заўтра, дзеткі, я ад вас паеду. Не будзе ў вас бабы. Як вы тут будзеце без мяне?

Сказала так, каб чуў і сын, і нявестка. Сказала не то з затоенай радасцю, не то са скрухай. Яна хвалявалася, ясна. Зламаць тое, што гадамі складалася і ўсталёўвалася і да чаго ўжо так прывыкла?

Сёння субота, а заўтра нядзеля. Заўтра па Ліду павінен прыехаць Барыс, і з заўтрашняга дня нешта пачнецца з самага пачатку. Для яе, Ліды, для Барыса, для сына з нявесткай, для ўнучанят.

«Віця, Танька, кацяняты сляпыя, як жа вы?..»

Не, расчульвацца нельга. Ліда разумела гэта. Хай будзе як будзе, як рашыла, як атрымалася, як склалася яе жыццё.

За дзень яна прыбрала ў хаце, як трэба было, па яе густу, прыбраць, паглядзела, падумала, што ўзяць з сабой, а чаго не браць (не за мора едзе, а ў Восава, не вельмі далёкую суседнюю вёску), што паставіць на стол, калі сядуць частавацца...

Яна ўхмыльнулася сама сабе, калі наткнулася ў думках на словы «жаніх» і «маладуха». Яны будуць частавацца? Яна, Ліда, і Барыс? Тым не менш, як ні крытыкуй сябе і ні адганяй слоў «жаніх» і «маладуха», яна, Ліда, ідзе замуж. Не жарт і не спектакль.

Браць нічога з сабой не трэба, акрамя хатулька з такой-сякой пераменкай. Пасцель трэба ўзяць. Бог ведае на чым ён там, адзінокі мужчына, спіць. Падгорне што-небудзь пад сябе, раўня сабаку ў будцы, нямытае, непрасаванае, падхопіцца і пайшоў. Хочаш, каб удавец на добрай пасцелі спаў.

І рабочае адзенне трэба ўзяць. Печ трэба паліць, карову даіць, палоць — адным словам, гаспадарка, як і ў кожнага вяскоўца.

Трэба сказаць Арыне, каб прыйшла, і Прося хай прыйдзе. Маладых не трэба. Што ім да нас, хай нават свае. Мы для іх старыя людзі, і яны думаюць, што нам ужо ані нічога, акрамя смерці, не трэба.

І ўсё ж, нягледзячы на сваё досыць ужо старое і цвёрдае рашэнне, Ліда пачынала губляць волю і бянтэжыцца. Можа, сапраўды трэба было паслухаць сястру Арыну і выкінуць з галавы дзяціную дурносць? Дзе ж ты знойдзеш ужо тое шчасце, калі гады прайшлі і іх ніхто табе не верне, калі б і хацеў вярнуць? Ці мала жанчын, якія замужам не былі і не думаюць у сталым узросце пра замужжа? А яна ж, Ліда, была? Была. І ўнукі ёсць. Ці не лішняга ёй захацелася?

Яшчэ не позна рашыць так і так, як Лідзе захочацца. Можна пасядзець за сталом, паабедаць і сказаць яму: «Добра, Барыс, што ты прыехаў. Пасядзелі во, пагаварылі, цяпер, жанішок, дадому. Я пажартавала. Куды ўжо мне тое замужжа?» Ён не пакрыўдзіцца. А калі і пакрыўдзіцца, дык хай крыўдзіцца. Колькі было ўжо той крыўды! Нічога, адыходзіў, зноў цяплеў. Хай жэніцца. Яна не загарадзіла яму дарогу.

Так і не рашыла нічога, спаць лягла з няпэўнай, неакрэсленай думкай.

А калі назаўтра гадзін у дзесяць убачыла ў акне Барысаў «Запарожац», пачула, як ён чмыхнуў і як ляснулі яго дзверцы, зусім абвяла і абяссілела. Усё ў ёй закалацілася, і калі б было не сорамна сына і нявесткі, заплакала б. Мінута, да якой яна так доўга ішла, такая горкая!

У двор ішлі ўдвух: Барыс і механік сельгасмашын, вядомы на ўсю ваколіцу гарманіст, маладзейшы за Барыса гадоў на дзесяць, Лявон.

«Без гармоніка? — мільганула ў галаве ў Ліды.— Значыць, нічога не будзе. І ў Барыса ў руках ні сумкі, ні кашолкі. Так нешта заехалі. Некуды едуць»,— рашыла яна. Добра, што яна нідзе нікому нічога не казала, адно, што пажартавала з унукам і ўнучкай. Сын і нявестка даўно прывыклі да яе «пайду», наадварот, будуць рады, калі ўбачаць, што яна ўжо нікуды не ідзе. Добра, што і Арыну з Просяй не паспела ўчора запрасіць, думаючы, што тады, як пачнецца, сама збегае і прывядзе.

Ліда сустрэла гасцей на двары. Барыс быў у ботах «джымі», або «вуціны нос», хромавых, наваксаваных да бляску, у рудым, новым вайсковым галіфэ, у бастонавым цёмна-сінім пінжаку, у белай, як лілея, сарочцы з гальштукам і ў саламяным капелюшы. Лявон быў у светлым касцюме, без гальштука, без шапкі, у жоўтых, з дзірачкамі туфлях. Ад абодвух моцна пахла духамі. Адзін і другі павіталіся з Лідай за руку.

— Ну як? — запытаў у Ліды Барыс.

— Нічога,— некалькі здзіўлена адказала Ліда, быццам не разумеючы, пра што пытае ў яе Барыс.— Нармальна.

— Тады выгружаемся? — глядзеў на Ліду Барыс.

Ліда смыкнула плечуком і адказала:

— Што ў вас: дровы?

— Ну,— адказаў Барыс і дадаў:— Каб цяплей і весялей было.— І пайшлі з Лявонам да машыны.

Адтуль Лявон ішоў з гармонікам, а Барыс — з цяжкой сумкай.

— Я ж казаў, што будзем каньяк тады піць. Каньяк, Лідусь, праўда.

І падняў накрыўку сумкі. Так, у ёй сапраўды было поўненька жоўтых бутэлек.

— Здурнеў? — упікнула Барыса чамусьці Ліда.

— Шкадуеш?

— Твайго?

— Бачу, што зашкадавала. Зразумей цяпер, дзе тваё, а дзе маё. Я твой, ты мая, а ўсё, што ў нас, наша. Прызнайся, шкода стала?

— Во гэтак! Выдумаў нешта.

У хаце Барыс і Лявон віталіся за руку з Пятром і яго жонкай.

Дзецям «дзед» даў па плітцы шакаладу.

Пятрок запрасіў гасцей у другую палавіну хаты і паказаў на мяккую канапу са спінкай і на крэслы.

Пераапрануўшыся ў нешта лепшае, больш пярэстае і больш дарагое, Ліда, у белых басаножках, стаяла перад мужчынамі і гаварыла:

— Ты, Лёня, пасядзі тут, паглядзіце тэлевізар ці пайграйце на гармоніку, а мы з Барысам з’ездзім па Арыну і Просю. Я забылася ўчора ім сказаць. Я ім казала, але раней, не ўчора.

На дварэ было ціха, сонечна. Зялёная трава, зялёны лес, дрэвы паўз вуліцу зялёныя. Ехалі як плылі, туды-сюды памаленьку валюхаючыся. Вёска. Пад калёсы можа папасці курыца, качка, гусь, а то і дзіця.

На вуліцы на лавачках там-сям сядзелі або каля двароў стаялі. Часцей жанчыны.

Ліда імкнулася не разглядаць па баках людзей, каб не падумалі, што яна задаецца, едучы, лічы, на сваёй, легкавой машыне. Глядзела толькі ўздоўж вуліцы. Адно паглядзела ўважліва на будынак праўлення калгаса, пастаўлены на колішнім дворышчы Хвашчынскага. Тут ёй налічалі працадні. Тут яна бывала кожны дзень, выносячы з яго, гэтага будынка, радасць або засмучэнне.

Спыніліся каля Масеевай хаты. Ліда забегла ў яе і сказала Просі, каб яна апраналася, яны ж паедуць па Арыну, якая жыла пад той канец.

Арына не ўзрадавалася іх прыезду, моўчкі пераапранулася, моўчкі выйшла разам з Лідай на вуліцу і моўчкі села ў машыну. У руках у яе быў якісь вузельчык, зроблены з насоўкі. Апранула яна доўгую шырокую спадніцу і каптан з сіняга, у дробную белую капеечку. Хустку ўкруціла белую ў чорныя кропачкі.

Толькі спыніліся каля Масеевай хаты, як і Прося выйшла. На ёй каптан быў белы, спадніца светлашэрая, хустка ў кветкі. Твар не стасаваў яе адзенню — пасуплены, бледны. У Арыніным твары, хоць таксама пасупленым і немаладым, была такая-сякая чырвань.

Застолле было невялікае — чужых нікога. Але і яно хутка ажывілася. Мужчынам Ліда была паставіла шклянкі, але Пятрок прыбраў іх са стала, сказаўшы:

— Каньяк стаканамі? — і паставіў перад кожным па кілішку.

Налілі і не ведалі, што і каму першаму казаць, каму першаму падняць кілішак. Як ні кажы, вяселле не вяселле, а нейкі рытуал, і ён мае свае законы.

Арына зразумела, што яна павінна пачаць гэты рытуал, і, не падымаючыся, сказала:

— Няма тут у хаце ні бацькі, ні маці, хай маё слова будзе вам і бацькавым, і мацерыным, хоць самі вы ўжо і бацька і маці. Але калі ўжо так, глядзі, Барыс, і ты, Ліда, глядзі, каб не насмяшылі людзей, каб не было сорамна ні яму,— Арына павяла тварам на Пятра,— ні нам усім. Будзьце ўсе здаровы.

Тут яна зрабіла кілішкам перад сабой круг, выказваючы гэтым самым павагу да ўсіх, хто сядзеў за сталом, паднесла да асмяглых вуснаў і адпіла з яго трошкі.

Ліда сказала, асушыўшы свой кілішак да дна:

— Каньяк... Слава адна. А што ў ім такое?

— Чаму слава? Не адна слава. Па-першае, не смярдзіць, не якая там самагонка. У горле не дзярэ. І галава пасля не баліць,— глядзеў на Ліду цераз стол Барыс, абараняючы каньяк ад астатніх відаў пітва.

Яны селі за стол не побач, а насупраць. На покуце Арына з Просяй.

За сталом доўга не сядзелі. У кілішках, у бутэльках застаўся каньяк. На талерках — вяндліна, каўбаса, яечня, вінегрэт з буракоў і кіслай капусты, густое малако.

— Пайшлі на двор, на сонца,— не сказала, а загадала Ліда і панесла за дзверы адразу два крэслы.

І Пятрок узяў два крэслы.

На двары знайшоўся яшчэ невысокі ўслончык, шырокі, на растапыраных ножках.

— Машыну трэба было ў двор. Няёмка: стаіць на вуліцы,— сказала Прося, быццам машына разумела, ёсць да яе якая павага або няма.

— А што ёй? Мы ж бачым,— адказаў дзядзіне Пятрок.

— Не, Пеця, у двор трэба,— падтрымала Просю Арына.— Што яна,— Арына паказала на Ліду,— на вуліцу пойдзе на яе садзіцца? У двор трэба. Жаніх заязджае ў двор. З двара малудуху вязуць.

Расчынілі вароты і загналі машыну ў двор. Зноў зачынілі вароты.

Лявон, седзячы на крэсле, пачаў памаленьку тое-сёе іграць, быццам правяраючы галасы гармоніка, свой слых і спрыт пальцаў. Прыгожа ён іграў, чула і тонка. Іншы дык сячэ песню або танец, а ў яго яны выцякалі як бы з яго душы, а не з гармоніка.

Хто сядзеў, хто стаяў.

Дзеці хадзілі кругом машыны і ўсё мацалі гладкія яе бакі, ручкі, шкло.

— Лёня...— злажыўшы на грудзях голыя рукі (яна была ў блузцы з кароткімі рукавамі), пачала Ліда заказваць гарманісту то любімую песню, то жаданы танец.

Гармонік паступова набіраў сілу, свой, уласцівы толькі яму, разгон, сваё, сатканае з сотні колераў, гучанне, і ніхто не заставаўся абыякавым да яго іграння.

— Лёня, «Падгорна»...— заказвала Ліда.

Паслухаўшы два-тры калены мелодыі, яна пачала падпяваць гармоніку:

 

Ты, Падгорна, ты, Падгорна, шырокая вуліца,

Ад чаго маё, Падгорна, сэрца так валнуецца?

 

Ліда лёгка, надзвычай рухава, як дзяўчына, падхапілася з крэсла, сціснула пальцы ў кулакі і, размахваючы рукамі, схіліла набок галаву, прытупнула нагой і вельмі доўга, з асалодай цягнула апошні гук: а-а-а... Гук гэты ішоў з глыбіні душы, быў адрасаваны бясконца далёка і кранаў самыя лепшыя, самыя прыгожыя яе галасавыя звязкі.

Гэта была песня яе маладосці, акружанай палямі, лясамі, зімамі, вёснамі, цёплымі летнімі вечарамі, кветкамі на лугах і на вокнах у гліняных слоіках, смехам дзяўчат і хлопцаў, іх прыпеўкамі і песнямі пад гармонік на вуліцы ў начной вясковай цішыні, жнівом, сенакосам, грыбамі і ягадамі ў родных лясах, пахам снапоў і свежага жытняга хлеба... Маладосць. Яна прайшла? Не, маладосць не праходзіць. Яна адсоўваецца толькі трошкі далей; перастае выстаўляцца на пярэдні план, каб не насіць драпін на сваім твары. Яе выпускаюць на круг рэдка, але бывае, што выпускаюць.

Арына і Прося глядзелі на Ліду ўважліва, твары іх нібы застылі ў вялікай немаце, калі чалавек пачынае ўнікаць у сутнасць непадробна шчырага і далучацца да чалавечай шчырасці. Жанчыны, прыгнечаныя гадамі вайны і сваім непапраўным шматгадовым удоўствам, нібы памаладзелі і ледзь папрыгажэлі ў сваіх паставах.

Ліда так аддалася сваім пачуццям, што перастала глядзець на каго-небудзь з прысутных, нібы вакол яе нікога не было, нібы гукі гармоніка плывуць аднекуль з блакітнай вышыні, а яна глядзіць туды, у далёкі блакіт, дзе гэтыя гукі нараджаюцца, і злёгку падхоплівае іх, падтрымліваючы сваім голасам. Надзіва прыгожа рухаліся яе поўныя, налітыя шчасцем плечукі, прыгожай была ў гэты час яе шыя, прыгожая яна была ўся як жанчына.

— Вальс, Лёня. Нам з Барысам.

Яна не назвала вальс. Якая розніца? Яны ў Лявона былі ўсе без якіх-небудзь музычных зрываў. Плаўныя, лёгкія, задумлівыя.

Ліда палажыла сваю загарэлую па локаць руку на плячо Барыса, і яны пайшлі перабіраць нагамі па зялёнаму мурагу двара, лёгка, смела, зладжана, як танцавалі трыццаць пяць гадоў таму назад, калі ён быў хлопцам, яна — маладой дзяўчынай. Барыс — трошкі прыгнуўшыся, Ліда — адкінуўшы галаву так, каб быць у полі зроку партнёра.

Прося паківала галавой, сказаўшы Арыне (яны сядзелі побач на ўслончыку):

— Бач, як яны...

— Ну,— пацвердзіла Арына і ўздыхнула, паглядзеўшы кудысьці ўбок. Тады зноў да Просі:— Што яны — мы з табой?

— Маладыя.

— Чорт яе бяры, хай ідзе. Ёй яшчэ трэба замуж. Я толькі баюся, каб не разбегліся.

— Хай разбягаюцца. Дзіця ў прыполе не прынясе. Дзяцей у яе ўжо не будзе,— супакойвала Прося Арыну.

— Я не пра дзяцей. Сваім непрыстойна.

— Цяпер кідаюць. Не ўжывуцца і разыходзяцца. Гэта не даўняе.

— Сабакі,— сказала Арына пра тых, хто, ажаніўшыся, разлучаюцца.

На вуліцы пачалі памаленьку збірацца дзеці, а потым дарослыя. У вёсцы гэтак: пачулі гармонік — туды. Тым больш што іграў Лявон. Слухаць яго любілі ўсе.

Наспяваўшыся, натанцаваўшыся, Ліда села на крэсла і палажыла рукі на калені. Абвяла вачыма сына, нявестку, глянула на Арыну з Просяй, якія сядзелі зладжана на ўслончыку, кінула вокам на машыну, каля якой па-ранейшаму былі заняты дзеці, потым — цераз плот на вуліцу.

Там былі людзі. Яна іх убачыла, устала з крэсла і сказала музыку:

— Запавісь апускаецца. Пайшлі, Лёня, у хату.

У хаце доўга яшчэ сядзелі за сталом, дзе хто, як папала. Гаворка была звычайная, якая бывае ў такіх выпадках, калі людзі збіраюцца з нагоды хрэсьбін, іншых нязначных падзей. А потым зноў паднялі па чарцы, і Ліда сказала:

— Знаеш, Барыс, завязі ты іх дамоў,— і паказала на Арыну і Просю,— і паедзем.

Барыс, гатовы выканаць загад, падняўся з-за стала, але Арына запярэчыла:

— Не паедзем. Самі зойдзем. Так не заведзена. Мы павінны адправіць цябе.

— Правесці? — усміхнулася Ліда.— Хай будзе па-вашаму. Тады грузімся, Барысок. Дзе сумка?

Яна ўзяла з-пад кушэткі чорную гаспадарчую Барысаву сумку, паставіла яе на беражок стала, схапіла вокам, што ў ёй было, і дастала дзве некранутыя бутэлькі, сказаўшы нявестцы:

— Вазьмі, Ніна. Схавай. Можа, калі трэба будзе.— І да Барыса: — На, занясі ў машыну.

Барыс панёс, паслухмяна выконваючы жаданне Ліды.

Ліда пачала браць з шафы і складаць горкай на разасланую на падлозе прасціну такую-сякую пераменку і звязваць у хатуль.

У хату ўвайшоў Барыс.

— Пасцель? — чамусьці пытала ў яго Ліда.

— Не трэба ніякай пасцелі,— адказаў ён.— Ёсць у мяне і падушкі, і коўдры ватныя і байкавыя, і капы, усё ёсць. Навошта? Нічога не трэба. Як кажуць, удавец не хлопец.

Ліда згадзілася. А калі трэба будзе, пасля прыедуць і возьмуць.

— Пасцелю трэба было. Як гэта ты? — не згаджалася Арына.

Ліда махнула ёй рукой, што значыла: «Раз не трэба, дык і не трэба».

Яна не ведала, што ёй рабіць: браць хатуль і несці ў машыну ці...

— Сама не нясі. Яны хай нясуць,— вучыла яе Арына.— Сядзь, пасядзім.

Сабраліся ўсе і селі дзе хто.

— А дзеці дзе?

Ніна збегала на двор па дзяцей.

— Ну, цяпер прашчайся.

Апошняе слова Арына вымавіла з хрыпам у горле і заплакала.

Ліда пацалавалася з сынам, з нявесткай, потым узяла на рукі Віцю і абцалавала, Таньку ўзяла на рукі і яшчэ мацней, чым Віцю, абцалавала. Дзеці нічога не разумелі і не даваліся, каб баба іх так цалавала. Навошта? Шчыкотна і непрыемна.

Калі ж стала развітвацца з Арынай і Просяй, сабе расплакалася і доўга не магла стрымацца, каб не плакаць.

Заплакаў Пятрок, заплакала Ніна.

Барыс не ведаў, што рабіць. Міргаў вачыма, і ў самога выкаціліся на вочы слёзы.

З чаго? Ліда памятае, калі яна ішла замуж першы раз: такога жалю не было.

Арына дрыжачымі рукамі развязвала свой вузельчык.

— Вы думаеце, мне вас не шкода? — загаварыла ў слязах Ліда.— А тату? А маму? А Івана? А Масея? А Якава? А Андрэя?

Залажыла рукі за галаву і загаласіла, як галосяць на могілках.

— А мае ж вы дарагія! А мае ж вы родненькія! А да смертачкі не забыць вас!

— Не трэба, Ліда, хопіць, а то людзі падумаюць, што ў нас тут хаўтуры,— супакойвала яе Прося, узяўшы за рукі.

Калі выходзілі з хаты, Арына сыпнула Барысу з Лідай пад ногі ячменю.

А тады яшчэ сыпнула пад машыну, калі яны ўжо селі ў яе.

— Як-небудзь будзеце жыць, не бядуйце занадта. Што ж зробіш. Падгадавала вам гэтых во пылянят, Віцьку і Таньку. У другіх сем’ях няма баб. Вайна ўсё зламала,— суцяшала Пятра і яго жонку Арына, калі, правёўшы машыну, зноў вярнуліся ў хату.

Пятрок маўчаў. Ніна, прыбіраючы са стала, была злая. Ні на каго не глядзела, залішне неабыходліва бразгацела талеркамі, відэльцамі, нажамі і лыжкамі. Чаго? На каго? Ашукалі ў нечым?

— Цётка, паглядзі,— паказаў пальцам на вешалку Пятрок.

— Што? Капялюш забыўся? — здзівілася Арына. А потым быццам пасвятлела ў твары.— Дарма, хай вісіць. Забярэ.

— Ты, Пеця, нічога не разумееш. Кажуць, добра, калі жаніх што-небудзь забываецца. Тады ён ужо тут будзе свой, і з жонкай будзе добра жыць,— растлумачыла Прося.

Пятру захацелася неяк улагодзіць, уцягнуўшы ў гаворку, Ніну. Непрыемна, калі ходзіць паўз цябе хто-небудзь надзьмуты.

— Сядзь, Ніна,— узяў ён жонку за руку, калі яна прыбрала са стала.— Работу паробім пасля. Цяпер усё будзем рабіць удваіх. Раней устанем, пазней ляжам. Паробім, ты не перажывай. А то мы сапраўды зрабіліся былі з табой арыстакратамі. Усё мама ды мама. Мама мяне адна гадавала і гаспадарку вяла. А час які быў! А мы з табой удваіх. Раскісла ты.

Ніна села на кушэтку, і яе за шыю абшчапіла Танька. Ручкі яе былі вымазаны ў шакалад і ў пясок.

— Спадабаўся табе Лявон? — гаварыў Пятрок у твар жонцы, імкнучыся глядзець ёй у вочы.

Ніна яго не ведала (сама яна не мясцовая). З якога боку ён мог ёй спадабацца або не спадабацца?

— Іграе добра,— адказала Ніна і глянула на Арыну, на Просю, быццам яны павінны былі сказаць штосьці сваё пра яго.

— Іграе... Партызанскі разведчык! Яму было ў вайну... Колькі? Дваццаць дзевятага года нараджэння. Хлапчуком быў, во. У Парэчча хадзіў, у другія вёскі. Куды пасылалі. Рызыкоўны быў хлопец. Цётка Арына, раўкоўскі Захар’я — гэта яго дзед?

— Дзед.

— Во, дзед. Стары такі. Піпку курыць. Гадоў, можа, сто яму.

— Не, сто не будзе.

— Ну, дзевяноста, можа.

— Дзевяноста будзе,— згадзілася Арына.— Ён з нашым бацькам дружыў.

— Чуеш? — гаварыў Пятрок Ніне.— З нашым дзедам дружыў. І хадзілі разам у Парэчча, за лінію фронту. Дзеда там... Ну, ты ведаеш. А ў гэтую вайну таксама хадзіў. Ад партызанаў. Калі і малога з сабой браў, Лявона. Во хто такі Лявон.

— Яго і цяпер усе хваляць. Работнік!

— Бацька ў яго не родны. Яго бацьку забілі. Цётка Арына, як яго бацьку забілі?

— Як забілі? Ён быў дужа памаўзлівы. Нячысты. Тут у нас быў Пятрок, і ў яго была дачка Матруна. На начлезе згвалціў гэтую Матруну. А тады прыжыў адной дзеўцы жывот, а замуж не ўзяў. Яна і радзіла гэтага Лявона. Дзеўка была смелая, узяла і падпаліла іх. Яны счубіліся біцца. «З-за цябе»,— кажа большы брат ды гэтаму, меншаму, Васілю, аскалёпкам нейкім па галаве. На смерць! Прыгожая дзеўка была і пайшла з хлопчыкам у Восава замуж.

— Сабаку сабачая смерць,— заключыла Прося.

— Правільна,— згадзіўся Пятрок і глянуў у твар Ніне, ці павесялела яна.

Дзяцей не палажылі ўдзень спаць, і яны, не дачакаўшыся вечара, заснулі на кушэтцы як пабітыя. Устануць, пакуль пачне цямнець, ці не ўстануць?

Карова Майка ішла ў двор нясмела, задзірала морду і сапла ў ноздры, ловячы нязвыклыя для яе пахі. Нюхала дол, па якім праехалі колы машыны.

— Майка, Майка, Майка,— упрошваў яе не хвалявацца Пятрок.

Даілі яе на двары, падставіўшы пад морду цэбар з парэзанай бульбай. Пятрок чухаў ёй шыю, а Ніна даіла. Аднак яна не вельмі добра стаяла, раз за разам перастаўляючы заднія ногі і адчуваючы, што яе не гэтак цягаюць за цыцкі, як цягала гаспадыня і як патрэбна было цягаць.

 

* * *

— Дык ты Андрэеў сын?

— Сын.

— А завуць цябе як?

— Андрэй. Андрэй Андрэевіч.

— Маці цябе так запісала?

— Выходзіць, што маці.

— Бедная Алеся! Дык яна тады ўжо была таўстая табой? Там яна ўжо цябе і радзіла?

— Выходзіць так, цётка Ліда. Каб не радзіўся, то і сюды не прыехаў бы, на радзіму.

Што ён сказаў: на радзіму? Мусіць, так: дзе нарадзіліся бацькі, там радзіма і іх дзіцяці.

— А фамілію якую ты пішаш?

Ён усміхнуўся, і Ліда тады ўбачыла: выліты Андрэй. Зубы дробныя, радкавыя, верхняя губа трошкі выкасана ўгору, чарнявыя бровы, вочы крамянёвыя і валасы... Не, валасы ледзь-ледзь святлейшыя, бо яна, маці, Алеся, была белавалосая. Смяецца гэтак, як Андрэй. І складкі тады ў яго на лобе і каля вушэй гэткія цёмныя, як у Андрэя.

— Фамілію нашу бацькаву: Шыкаў. Андрэй

Андрэевіч Шыкаў.

— Як ты гэта?

— Як? Проста. Спачатку быў Хвашчынскі, а як падрос, як расказала мне маці пра ўсё, пра дзядзьку Стася, я падаў, куды трэба, заяву, далі аб’яву ў газету, і стаў Шыкавым. Корань бацькаў. Ён быў Шык, а я — яго сын, Шыкаў. Мне маці казала, што ён быў камсамолец?

— А як жа. Камсамолец. А пасля і парцейным стаў.

— Гэтага мне маці не казала.

— Дзе ж яна табе скажа? Яе ўжо не было тут у нас. Пачакай. У трыццаць першым годзе іх выслалі. Андрэю тады было дзевятнаццаць гадоў. А мне ішоў дванаццаты. Я тады была ў чацвёртым класе. А яго як забралі на фінскую вайну, так і не адпусцілі з арміі. Ён ужо там быў нейкім камандзірам.

— Я, цётка, пісаў у ваш ваенкамат. Калі яшчэ ў школе вучыўся. Маці кажа: «Напішы, жывы твой бацька ці не?» Мне паведамілі, што загінуў на Бранскім фронце ў чыне капітана.

— Ну. Мама ж пенсію за яго палучала. Дык, я кажу, я тады ў школе вучылася. «Кулакоў вязуць»,— нехта сказаў. А была якраз пераменка. Мы на вуліцу. Тры хурманкі. На адной нейкая паклажа. Першай ехала гэтая хурманка. Тады, на другой,— ваш дзед з бабай, а побач з хурманкай ідзе твая маці і наш Андрэй. Спачатку я рада стала, як убачыла Андрэя, а потым падумала: «Чаго ён з імі?» Баба згорбілася, укуталася ў нейкую посцілку. Восень ужо была, на дварэ золасць. На трэцяй хурманцы, ззаду, яшчэ двое. Хто — я так і не ведаю. Малая была. Андрэя з камсамола хацелі сключыць.

— Не выключылі?

— Не. Крычалі толькі дужа на яго. І дома крычалі, і на ячэйцы. Хто гэта ведаў, што ў іх так далёка зайшло. Жаніцца хацеў. Не далі мы. Ого!..

— А я, цётка, скончыў ваенную акадэмію і ўжо даслужыўся да падпалкоўніка.

Гэтым Андрэй нібы сказаў і сам сабе, і цётцы: «Добра, што лёс яго склаўся іменна так, як склаўся, а не іначай».

— Ты ваенны? — здзівілася Ліда.— А чаму ты ў такой адзежы?

— У адпачынку. Зняў форму, надзеў касцюм і паехаў.

— Ясна, ясна,— ківала галавой цётка.— Такі вялікі чын ты ўжо выслужыў!

— Чын не дужа вялікі. У маіх гадах бываюць генераламі.

— А дзядзька твой, Стась — гад. Я б яму ніколі не даравала. Ты ж быў у Жабіках? Табе расказвалі?

— Чаму, усё расказвалі, ведаю.

— Во, Андрушка, якія бываюць звяры сярод людзей. Страх адзін!

Ліда падняла перад сабой кулакі і пакалаціла імі, нібы яе прабіралі дрыжыкі.

— Сагнаў у кучу ўсіх людзей і сваёй рукой пастраляў Масея нашага і Максіма Рыгоравага. Нашай Арыны мужыка. Ты ж гэта ведаеш? Расказвалі табе ў Жабіках?

— Ведаю. Расказвалі.

— Вот вам, кажа, камуністы і партызаны. Адпомсціў. Усіх настрашыў. А за што? За тое, што бацьку нашага жывым пад лёд пусціў? Гад, гад! Мы ж табе даравалі, не кранулі твайго бацькі, як ты нашага ўходаў? Ведалі, што ты, а не хто іншы. Ведалі. І Масей, і Максім былі партызанамі, вінтоўкі ў іх былі. Трах — і не было б на свеце. Сказаў ім Маркатанаў не чапаць, і яны не забілі. Дык вось якія мы, а якія яны! Ну і яго, гада, укоталі, не пакрасаваўся надта.

— А Маркатанаў?..

— Кавалерыя тут тады ў нас стаяла. Камандзір. Маджараў было сярод іх шмат.

Андрэй кіўнуў галавой. Ведае з гісторыі, што венгры-мадзьяры ваявалі на нашым баку ў грамадзянскую вайну.

— Колькі ты быў у Жабіках?

— Адну ноч начаваў у цёткі Просі, а другую — у цёткі Арыны.

— Табе не казалі там, як яго зарэзалі?

— Казалі, што партызаны падпільнавалі недзе, а як, не казалі.

Ліда ўстала з крэсла, адчыніла шафу і, зняўшы з вешалкі, выставіла перад Андрэем вайсковы мундзір, увешаны медалямі і ордэнамі.

— Во,— сказала яна, зноў павесіўшы ў шафу.

— Гэта фрэнч цяперашняга майго мужа, Барыса. Ён яго надзяе ў вялікія святы. Некаторыя за партызаншчыну, некаторыя за работу. За работу і «Запарожца» далі. Вобласць. Прэмія такая. Дык ён і яшчэ адзін партызан з Парэчча... Бачыў, якое цяпер наша Парэчча? Горад. Праўда? Ты ж цераз Парэчча ехаў?

— Горад. Прыгожы, трэба сказаць. Такая рэчка! Такі жалезабетонны мост!

— Льнозавод пабудавалі. Трасту здаюць туды, і ўсё. Самі цяпер не труць лён рукамі, на тынёнках, як мы церлі. Ого, рай цяпер з лёнам, не тое, што нам было. Я ўвесь час у калгасе лён расціла.

— Казалі, цётка, у вас таксама ўзнагароды ёсць?

— Чаму ж, ёсць. Адзін называецца Працы, а другі — Леніна. Там яны, у Пеці, сына майго.

— Я, цётка, бачыў, ён мне паказваў.

— Праўда? — здзівілася і ўзрадавалася Ліда. — Ты ў Пеці быў?

— А як жа? За два дні ўсіх абышоў.

— Добра, што зайшоў. Калі свой, дык і прызнавай радню. Зракацца радні нельга, калі яна не такая, як твой дзядзька. Ага, во. Дык я пра яго не дакончыла. Слухай. Узяць трэба, а як? А ён купацца любіў уранні ў рэчцы. Восень, а ён усё роўна купаўся. Спусціцца к рэчцы. Так — бераг, адмураваны каменнем. Масток адным канцом у ваду. Скіне адзежу, паложа на гэты масток, а сам бух у ваду. Выведалі, калі, што. Ты, праўда, жанаты? Ці, можа, адзін жывеш, як я ўсё жыццё адна пражыла, а пад старасць здурнела і замуж выйшла.

— Жанаты, цётка. Сорак пяць гадоў і каб нежанаты быў? Жонка ўрач. Двое дзяцей, Барыс у восьмы клас пойдзе, а Ксюша — у чацвёрты.

— Пачакай: маю маці Аксеняй звалі.

— Ведаю, што бабу Аксеняй звалі. Хай і ў мяне расце Аксеня.

— А ў тваёй мацеры, акрамя цябе, дзеці былі яшчэ?

— Не толькі былі. Ёсць. Двое. Хлопцы. На заводзе абодва. Жанатыя. Дзеці ёсць.

— О-о-о! Дык у тваёй мацеры шмат унукаў. Добра. Як яна?

— Анічога яшчэ. Трымаецца. Толькі сівая ўся. Не ўспамінае жыццё з бацькам. Душыліся, кажа, працай самі і людзей душылі.

— А чалавек яе?

— На пенсіі. Але жвавы. Добры быў, як бацька. Не скажу, што я ў вотчыма рос.

— Прыгожая яна была. Карціна, а не дзеўка. Андрэй, хоць ён мне і брат, не такі прыгожы быў.

— А якая ў мужчыне можа быць прыгажосць? Здаровы, не дурны, не гультай, чэсны — вот і ўсё. Што болей трэба чалавеку? Мужчыну.

— Ну, і яшчэ ж у мяне два браты было: Іван і Якаў. Іван з польскай вайны не вярнуўся, а Якаў — з гэтай. У Якава жонка была, двое дзяцей. Большай восьмы год ішоў, меншай — шосты. Усе ўцякалі ў лес, як немец наступаў. А самалёт лётаў і кідаў бомбы ці з кулямёта касіў. Вера яго жонка звалася. Яна дзяўчынак за ручкі і сабе бегчы. Бомба на іх — і на кавалачкі ўсіх парвала. Сям’і як і не было.

— Мы не бачылі гэтага. Вам было цяжэй, чым нам.

— Бацька не хацеў аддаваць яе за Якава. Страляў у іх над галавой.

— Як страляў?

— Яны ўвечары сядзелі на вуліцы на прызбе. А ён як выскача з двара ды як бухне ў іх над галовамі з бярданкі. Не хацеў, каб яна ішла за Якава. Смешны быў такі.

— Смешны? — здзівіўся Андрэй такой слабай характарыстыцы.

— Смешны. Ён і ў калгас спачатку, казалі, не ішоў. А потым пайшоў і рабіў конюхам. Надта любіў коней.

— А ў вайну як ён?

— Памёр. Выгналі паліцэйцы людзей лес паўз шашу высякаць, каб партызаны не рабілі засад паўз дарогу. Ён сказаў нешта паліцэйскаму, а той яму ботам у спіну, у самы крыж, як дзогне. Пад сябе мачыўся, не ўставаў і памёр. Ці почкі адбіў, ці пазваночнік пераламаў.

Андрэй уздыхнуў. Шкадуй ці абурайся... А ўсё гэта было.

— Чаму ён не хацеў, каб дачка ішла за Якава?

— Сям’я вялікая. Тры браты. Трэба дзяліцца.

— Ясна,— паківаў галавой Андрэй.

— Хацеў ён аддаць сваю дачку... Тут у нас, у Восаве, жыў дзядзька цяперашняга майго мужа Ігнат. А ў яго быў толькі адзін хлопец, а то — дзеўкі. Сюды ён хацеў аддаць сваю Веру. Не за Якава.

— Зразумела,— кіўнуў галавой Андрэй.

— Во, дык я табе не даказала. Выведалі яны, высачылі. Мой і яшчэ адзін з Парэчча залезлі ўночы пад гэты масток, у ваду, дыхалі праз трубкі. Толькі ён раздзеўся і спусціў ногі з мастка, яны хап за іх і галавой яго ў ваду. А тады яшчэ нажом па горле і палажылі на масток, каб бачылі, што ён не сам утапіўся, а зарэзаны. Дні праз два адзін гарнізон у раёне змялі, тады — другі, а тады і наш. І не было ў нас пасля гэтага ніякага гарнізона. Вот, Андрэйка.

Ліда доўга глядзела ў твар пляменніка, нібы ён быў малы, і яна ўхіліла ад яго вялікую бяду.

— Смела,— крутнуў галавой Андрэй.— Малайцы.

Ліда ўстала, пайшла па хаце, гаворачы:

— Есці табе трэба нешта даць.

— Не трэба, цётка, я не галодны.

— Мала што: госць.

— Я, цётка, у Жабіках ў лесе быў, тут у вас паўз дарогу бачыў: столькі акопаў!

— Чаму ж ім не быць. Тут у нас сотая дзявізія ваявала. Немец прайшоў вупь куды, не думалі ўжо пра сваіх. Тады бачылі: нашы! Перарэзалі немцам шашу, занялі фронт у некалькі вёсак, ад Ратуціч, цераз Жабікі, Восава і да Шавярніч. Такі быў бой! Колькі папалілі нямецкіх танкаў — страх! Дзяўблі, дзяўблі яе немцы з усіх бакоў, так і не ўзялі. Пайшла дзявізія далей. Казалі, выйшла к сваім.

— Выйшла. Па кнігах ведаю. Ёй камандаваў генерал Русіянаў.

— Не ведаю. Генерала мы не бачылі. А салдатам есці давалі, памагалі, чым маглі. Так шкода было іх, як пакідалі яны нас! А тады назад фронт ішоў. Вот і акопы.

— А не пазарасталі.

— Акопы?

— Ну.

— Акопы не пазарасталі. Ігліцай, лісцем, сухім галлём прысыпаліся, берагі паапаўзалі, а каб зусім пазарастаць, дык не пазарасталі.