– Не! ні пайду я ў карчму! што за карысць? Ёсць які нішчасны грош, і той прапʼеш і час збавіш да і галава будзе назаўтра балець цэлы дзень. Праўда, ціпер зіма, ёсць час. А ў карчму пазбіраюцца мужчыны, добра б і паслухаць. Але, сказаць напраўду, чаго там слухаць? Сваркі? Глядзець, як бʼюцца? Не, ні пайду! Чорт яе з карчмою! Але ж і так ні сядзець жа, злажыўшы рукі, – маркотна! А як німа чаго рабіць, чаго ні прыйдзе ў голаву! Страх! Думаеш чорт знае што! Трэба што-нібудзь прыдумаць, што-нібудзь зрабіць, але ж каб і танна і каб добра.
Вот што прыйшло мне нек у голаву: купіць паперу, а ціпер, аднак, папер танны, ды запісваць што-нібудзь; у сяле ж многа бывае такога, што можна і паслухаць: ту пасварацца бабы, ту пабʼюцца мужчыны за такое дзела, што і пляваць на яго ні варта, гроша ні стоіць, ту раскажа хто страшную альбо смешную казку. Уга! ці мала чаго бывае! А запісаўшы ўсё, – бу ні такія ў наш век нашы голавы, каб усё помніць, што калі чуў ці бачыў, – ту добра, як ёсць час, і пачытаць, а чытаць і пісаць я троха магу.
Дай, Божачка, царства нябеснае майму нябожчыку бацьку. Добры быў чалавек! Аддаў міне ў школу, хоць я ні вельма і хацеў і ні адну падраў кнігу (дурны быў я: думаў, што як парву кнігу, ту больш і ні знойдзецца), каб ні вучыцца, а ціпер вот як прыгадзілася. У нядзелю пайду ў краму, куплю чарніла і паперу. Але ж што скажуць людзі?.. А! што пазіраць на людзей. У міне ёсць свая галава, і як мне кажа мой розум, ту буду гэтак і рабіць. За тыдзянь Новы год, і пачну з Новага года.
Насілу я дачакаўся Новага года: із галавы ні вылазіць гэтае запісванне. За гэты час, чакаючы, я прыдумаў, як назваць сваё запісванне: «Наша сяло, людзі і што робіцца ў сяле». Ні знаю, што з гэтага выйдзе. Ну, што Бог ні дасць. Можа хто прачытае, што я напісаў, і ніхай паглядзіць, што быў за пісака Карусь Лапаць. А, урэшці, што тут дзівіцца? Ёсць жа гэтыкіе людзі і з нашага брата, што пішуць кнігі, і ў міне на карку ні капуста, а галава.
З чаго тут пачаць пісаць? Хоць бы паглядзець, як людзі пішуць. Ох, добра пісаў Гогаль (як шчэ хадзіў я ў школу, чытаў троха Гогаля). Вот хіба была галоўка! Як скажа што, усё роўна як наш муляр Мацюта глінаю ў сцену ўлепіць. А я вот думаю, і ніяк нічога ні выходзіць. Чытаў я нек, але і сам ні знаю дзе, пісаў нехта: «Сягоння цёпла», ну, а я напішу: «Сягоння холадна», бу такі і холадна. Мароз закрыў усе вокна, ні відаць, што робіцца на вуліцы. Дым з коміна валіць, як з машыны, і ідзе роўнінька ўгору і там нізаметна прападае. Жэрдкі і палены так і трашчаць, усё роўна як хто з пісталета страляе. Палонкі на Нёмні ўсе пазамерзалі; лёд на паўтапа-рышча. Ох, ужэ доўга цісне гэты мароз! Ні дае Бог адлігі. Бедная скаціна перазябне. Хлявэ халодные. Да ўжэ каб было многа корму, ту даў бы памногу, ніхай бы і ела, і падсцілалася, каб відаць былі адно рогі. Ну, можа, дасць Бог, скора адсядзе мароз. Сягоння рана певянь заспяваў два разы – на адлігу. У цэркві сягоння народу, хоць па галавах хадзі. Ціпер усюды дарогі роўныя, усюды пазамерзала, дык адувсюль панаходзіла. А ціснуцца ж у цэркві вельмі, як ідуць крыж цалаваць. Поп гаварыў пропавядзь, але я добра ні чуў: стаяў кале дзвярэй. Гаварыў усё, каб людзі жылі добра самі з сабою, хадзілі ў цэркаў. Чорт іх знае, што та за людзі! Пойдзе іншы шчэ ўвечар у карчму і цалюсіньку ноч сядзіць, пакурвая люльку. А як прыйдзе ў цэркаў, то дрэмле стоячы, а іншы і саўсім ні йдзе. Увечар (хоць бы пашанавалі святы дзянёк) біліся два братэ. Дзеляцца, усё ніяк ні паладзяць. Вельмі смешна яны біліся. Абудва, падлы, малыя, як гарбузэ, як у верабʼёў сілы. Старшы называецца Сцёпка, а меншы Янка. Першага дражняць Шопыт, а другога – Рысь, за яго злосць. Сцёпка троха глухі. Чысты смех з гэтымі глухімі. Раз араў адзін глухаваты нідалёка ад дарогі, а я йшоў. Бачу, бяжыць перада мною воўк. «Дзядзька, – крычу, – а вунь воўк», – і паказваю. А ён ні загледзіў і думаў, што я пытаюся ў яго, куда ідзе дарога. – «Гэта дарога, – кажа ён, – ідзе вонь на тые луге!» Янка сярдзіты, ні дай Божа. Калі часам бʼецца з кім, ту ні глядзіць, ні сачыць ні вока, ні бока, – так і валіць чым ні папала, што ў руках трымае. Яго празвалі за гэта Рысь.
Ну дык яны біліся. Перш усё сварыліся, потым давай дражніцца, ну і шчапіліся, як пеўні. Толька што яны сышліся, злезлі ў Сцёпкі порткі.
«Пачакай! – крычыць ён. – Дай падпіразацца: порткі злезлі!» Пусціў Янка, чакае, пакуль Сцёпка падшпіліць порткі. Як павязаў Сцёпка порткі, дык ізноў яны схваціліся. Толька што яны сталі біцца, развязалася ў Янкі абора. «Пачакай! – крычыць. – У міне абора развязалася!» Ту ўжэ Сцёпка чакае, а Янка папраўляецца. А людзі аж кладуцца са смяху, ніхто іх ні разбараняе – які іх бой! Да шчэ абудва пʼяныя.
Сягоння быў харошы дзень: сонца свяціла, было ціха. Увечар падняўся вецяр і адкуль ён нагнаў тых хмар! Зрабілася цёмна, хоць пальцам вока калі. Пайшоў маленькі сняжок, што раз усё большы, большы, і Божа ты мой! Як завые вецяр! як выходзіцца мяцеліца! І носа з хаты ні паказвай. Я люблю слухаць, як гудзе і вые, як галодны воўк, у коміні вецяр, як спявае ён дзікім голасам нудныя песні. І чаго ні падумаеш, слухаючы песні ветра! І на сэрцы нек стане нудна. Ту чуеш у гэтуй песні страшны голас дзікага звера, ту смех шалёнага, ту нудны крык нішчаснага, ту плач беднага чалавека, ту страшны свіст змея... Далёка носяцца твае думкі. Думаеш, якое гора чалавеку ў гэтыкую буру ў дарозі. Німала бывае гэтыкіх нішчасных... Сабʼецца ён, бедны, заблудзіць, і німала прападае людзей у гэтыкую пагоду. Расказвала мая нябожчыца баба, як бацьке яе, едучы на валох з кірмашу ў мяцеліцу, памерзлі нідалёка ад сяла. Многа бывае нішчасных прыпадкаў...
Ну вот, дзякуй Богу, прайшоў і Новы год. Мароз троха адсеў. У нас у сяле ад Каляд да Правадоў вечары называюцца святымі вечарамі. Увечар бабы ні прадуць і ні шыюць; шыць, праўда, можна, толька каб новае, а старога папраўляць ні можна. Пазбіраюцца ў каго ў хату дзяўчата і хлопцы, ломяць голавы, а як прыйдзе часам які-нібудзь стары чалавек, просяць, каб расказаў што-нібудзь. Часам збярэцца многа старых мужчын – вот ужэ талкуюць і спораць! Чорт знае, чаго нагавораць; жывот падарвеш, смеючыся. Ёсць у нас Сымон Каробка, вот хіба ўмее расказваць, хоць многа і лжэ, але лжэ, да гладка. Ты яго ні перабівай, будзя ён цэлу ноч гаварыць, і сну на яго німа. Згаварыліся раз пра чарцей. Адны кажуць, што німа на свеці чарцей, а другіе, – што ёсць. Мой Каробка проста божыцца, што ёсць.
– Паслухайце, – кажа ён раз нам, – на свае вочы я бачыў чорта і гаварыў нават з ім, і закурваў, і ён мне, гад, люльку звёў. Вот ужэ якраз пайшоў таму дванаццаты год. Было гэта якраз перад Калядамі. Пайшоў я к жыду Шлёму па тутун. А Шлёма ж, ведаеце, жыве воддаль ад сяла. Купіў я пачак махоркі ды іду сабе каля Нёмна. А тагды быў мароз страшны. Неба было чыстае, ані хмурынкі. Зоркі блішчалі, месяц свяціў у міне над галавою. А ўжэ было позна, толька ў нашага Лукашка шчэ гарэў агонь. Іду я, бачу: ідзе за мною чалавек.
– Добры вечар, Сымон.
– Добры вечар!
Гляджу – Яська-кравец.
– Дзе ты быў? – пытае ён у міне.
– Там і там, – кажу. – А ты дзе быў?
– Я – у Моўшы.
– Ты ў Моўшы браў тутун?
– Не, у міне свой тутун, сам садзіў. Вот тутунец дык тутунец! Набок твая махорка.
– Ну?
– На закуры.
Я наклаў люльку, а Яська пайшоў ад міне.
– Куда ж ты пайшоў? – пытаю.
– Чаму куда? Дадому.
– А ці ж твой там дом?
Як зарагоча ж мой Яська, як выхваціць з зубоў люльку...
– З чыіх зубоў? – пытаюся я.
– З сваіх. Ды як пусціць ён у міне люлькаю, дык тая люлька аж загула ў міне кале вушэй і пакацілася, як шалёная, па лёдзі. Прыглядаюся я – бачу, ні люлька, а такі тоўстае палена.
– Што ты, Яська, зварʼяціў, ці што? Кідаяшся гэтак паленам. Пазіраю, німа Яські. Ну, я сабе пайшоў. Дастаў крэсіва, скалку, узяў губы і крашу́. Выкрасіў. Палажыў у люльку – стухла. Што за ліха? Ізноў выкрасіў – стухла, хоць ты чорта дай, тухне ды тухне. Я паглядзеў у люльку – а каб яму крыж прысніўся – поўная люлька смаркачоў. Кінуў я тую люльку к чорту матары. А добрая была люлька. Давалі мне за яе чатыры злоты. Ну і папакляў жа я чорта! – І тут Каробка так сказаў на яго, што ўсе ад смеху чуць ні палопаліся.
– А можа то ні чорт, а Яська?
– Дзе вам той Яська! Той з хаты ні вылазіў. Як сказаў я яму, на смех міне падняў. Божыцца, што гэта ні ён. Да як жа Яська насмаркаў мне ў люльку, калі ён мне даў свой капшук з тутуном?
– Ёсць, ёсць чэрці! – умяшаўся Паўлюк Капыт. – Усе глянулі на Паўлюка. Паўлюк – чалавек ужэ ні малады, – яму ўжэ будзе год за семдзесят. Пабачыў ён на сваём вяку і гора і бяды. Многа ён папрацаваў за паншчынаю. Яго хацелі аддаць у салдаты, ён ні даўся. Лавілі яго, каб аддаць-такі. Куды! схваціў ён сякеру, стаў на покуці – ніхто ні прыступу. А после ў вакно ўцёк; хаваўся, Бог яго знае дзе, нешта тры годы. Капыт гаворыць мала, і ўцянуць яго ў разгавор ні вельма-то лёгка. Але калі што кажа, ту ўсё гэта праўда. Ён ні любіць лгаць. Божыцца рэдка. Скажа ён табе што, ён ні просіць, каб ты верыў – хочаш вер, хочаш не: яму ўсё роўна. – Пагладзіў ён сваю лысую галаву, пачухаўся, закурыў люльку і паглядзеў на ўсіх.
– Ёсць чэрці! Знаеце вы масток за Нёмнам? – пытае ён у нас. – Ну дык вот пад гэтым мастком жывуць чэрці. Ёсць там яма, называецца чортавым акном, там ён і сядзіць.
І праўда, людзі многа расказваюць пра гэты масток.
Усе наставілі вушы, слухаюць, што скажа стары Капыт.
– Быў я ўжэ хлопец мужны; было мне ўжэ год восімнаццаць. Пагнаў я пасвіць валоў. Прыгнаў я іх, сеў сам каля мастка і сяджу. Чую я, усё нешта плюхае і скавыча. Я ўстаў – бачу, шчаня вылазіць з чортавага акна. Зачапілася нек яно ў траве і ні можа вылезці. Мне стала яго шкода. Я падышоў, узяў за вушы ды цягну. Каля берага было гразка. Я падкасаўся і ні гляджу на шчаня, а пазіраю, каб ні ўлезці ў гразь. Я хоць быў малады шчэ, але быў хлопяц крэпкі. Што за ліха? Насілу цягну шчаня! Аглянуўся я. Што вы думаеце? Ні шчаня, а калодка, да такая вялікая – страх! Плюнуў я, дык як зарагоча ж чорт, аж той масток задрыжаў.
– А то ў другі раз.
Ехаў я з поля. Сонца ўжэ зайшло, пачынала змеркацца. Над вадою ўстаў туман; із-за леса паказаўся месячык. Падʼязджаю я к мастку, бачу, стаіць нехта ў чырвонуй кашулі, з пугаю ў руках. Стаіць і пасвіствае. «Ну як жа жыве твой сабака, што выцягнуў ты з гэтага акна?» – сказаў ён, зарагатаў і згінуў.
Многа перабяруць, перасудзяць, перагавораць за доўгі зімні вечар. А гэтыкіх вечараў не адзін, а многа. Ні пра адных толька чарцей, гавораць пра ведзьмы, пра знахарэ, пра ўсякіе страхі, так што аж дадому страшна іці. Здаецца, так і стаіць чорт у чырвонуй кашулі, вот так і пусціць ён у цібе праклятаю люлькаю. Нагавораць і таго, што аж жывот падарвеш смеючыся і цэлую гадзіну смяешся, лежачы на пасцелі, але пачуеш многа і такога, што ад яго нудна зробіцца на сэрцы. Усяго бывае. Ёсць у нас Мацей Гарох, нішчасны чалавек; ні жыве ён, а мучыцца на гэтум свеці; ні аднае светлай гадзіны ні пражыў бедны Мацей. Нідаўна памерла яго жонка, увосянь згарэла гумно. Судзіўся ён з родным братам. Брат яго багаты чалавек. Праўда была Мацеева, але грошы былі ў багатага. А гэтым светам як робіцца? Хто багаты, той цёнгле ні вінаваты. Дзе ні бярэ праўда ці сіла, там грошы возьмуць. Вот як расказваў пра гэты суд сам Мацей Гарох.
– Мы з Яхімам (брат Мацея) родные братэ; аднаго бацькі, толька ні адной маткі. Мне было ўсяго год пяць, як мая матка памерла. Бацька жаніўся на другой, і вот ад другой жонкі, мае мачыхі, радзіўся Яхім. Нябожчык мой бацька, после таго, як жаніўся, пражыў яшчэ дзесяць год. Мне было тагды гадоў пятнаццаць, а Яхіму – гадоў восім. Бацька перад смерцю падзяліў нас. Мне ён даў хату, гумно і пляц, а Яхіму – хлеў і пограб, поле раздзяліў напалавіну. Ох, якое мне было гора на першых парах пасля смерці бацькі! Хоць і ні вялікі я быў, нічога ні зробіш, прыйшлося ўзяцца за соху і борану, за касу і серп. Яхім быў дома. Можна было б іці яму служыць, але я шкадаваў яго, да і нябожчык бацька прасіў міне, каб я глядзеў яго. После як падрос ён троха, ту ні захацеў аставацца дома, пайшоў у заработкі. Яму пашанцавала. Зарабіў ён грошай, прыйшоў дадому. Мне ні капейкі ні даў. Я ў яго і ні прасіў. Памагаць мне ён ні памагаў, усё нешта ходзіць насупіўшыся.
– Чаго ты, – кажу, – хочаш? Мы ж падзелены. Бяры сваю часць і ідзі сабе, калі табе ў міне кепска жывецца. Жаніся, пастаў хату і жыві сабе здароў. Ён усё нешта стаў ка мне прычэплівацца. «Аддай, – кажа, – мне пляц альбо хату. Ты, кажа, зямлёю маёю пользаваўся». – Бачыце, што ён кажа. А хто ж на цібе рабіў? Адзяваў цібе? Карміў? Падаў ён міне на суд, хоча-такі адабраць пляц. Прыйшла павестка. Паехаў я. Ну, пасудзеце ж вы самі: хто тут вінаваты? Расказаў я ўсё на судзі, што вот і вам я сказаў. Дзе ж яны паслухаюць цібе, калі пры душы німа ні капейкі. Ну і адсудзіў Яхім мой бацькаўскі пляц. Мне прыйшлося перанасіць хату. Дык вот як робіцца ціпер на свеці!
Многа пачуеш гэтыкіх расказаў бедных людзей ні ў адном толька нашум сялі! Многа здзекуюцца багатые з бедных. Нівесела робіцца на душы, слухаючы гора і нішчасце. Ну, вот Мацей Гарох выйшаў з хаты. Паслухаем лепш Андрэя Карыты. Ну, дзе Карыта, там цёнгле весела. Ні любіць гараваць Андрэй. Яму гора, бяда – нічога не значыць, плюне ён, махне рукою, заспявае – вот і па ўсем горы, – зноў веселы Андрэй, і табе стане весела, глядзючы на яго. Андрэй любіць пашуціць.
– Ну, – кажа ён, – сыпаў Гарох, сыпаў – і рассыпаўся.
Усе зарагаталі, хоць ні вельма смешна сказаў Карыта. Гэтак ужэ ўсюды бывае. Хто шчытаецца штукаром, ту хоць і ні смешнае скажа ён, а смяюцца. І пачне гаварыць Карыта.
– Вот хіба мы з дзедам сваім добра жылі. Мне было дзесяць гадоў, як дзед мой нарадзіўся, а бацькі майго на свеці шчэ ні было. Пасеялі мы з дзедам гарох. Як зарадзіў той гарох, Божа ты мой мілы. Пайшлі мы касіць. Скасілі, высушылі, злажылі ў стог. Адкуль ні ўзялася мыш. Як дасць яна па стогі хвастом, абярнула наш стог. А каб цібе воўк зʼеў! Ну, мы злажылі ізноў, хоць складвалі тры дні. Увосень перавезлі ў гумно. За шэсць нядзель мы памалацілі. А ведаеце, колька мы намалацілі? Ого! дай Божа ўсякаму гэтак – тры гарцы! Купілі мы япрука. Выкармілі мы яго гэтым гарохам. Вот быў япрук! Прыйшла пара калоць. Пайшоў мой дзед, паклікаў дванаццаць чалавек, каб памаглі закалоць. Прыйшлі людзі. Япрука я паклікаў у хату. Пакуль людзі закурвалі, схаваўся япрук у хаці. Шукалі мы яго, шукалі, каб іголка, ту і то б нашлі, а япрука німа. Падняў я венік у качэргах, там япрук. – І многа вярзе Карыта, чаго ён тут ні напляце! Але яго казкі скора надаедаюць, ні знаю, як хто, а я ні люблю гэтыкіх казак: німа тут нічога пахожага на праўду, німа ніякага толку. Як ёсць час, ту слухаеш. А іншыя дык аж за жывот хватаюцца, смеючыся ад Андрэевых казак...
Праходзіць ужэ, дзякуй міламу Богу, халодная зіма. Бо́льшые становяцца дні, падымаецца ўгору сонца. Ужэ марац месяц. Снег пачынае раставаць, і бягуць з гор і блішчаць на сонцы, як серабро, перавальчыкі. Дзеці цэлы дзень ходзяць па надворку, пракопваюць равочкі, прапускаюць воду і весела шчабечуць, як птушкі, і смеюцца, і крычаць. Шчаслівы народ дзеці. Німа ім ніякіх клапатоў, ні гора, ні а чом ні баліць іх галава. Гуляйце, дзеткі! ціпер ваш час, жывеце, збірайце сілы і памаленьку прывыкайце к труднаму нашаму жыццю, к нашаму гору, гору бедных мужыкоў. Ні доўга вам гуляць, падрасціцё, пойдзяце ў заработкі, пойдзяце служыць, калі бацька ваш бедны, ні мае поля, жыве з капейкі. Скора вы самі паглядзіце, што за жыццё нашага брата!
З кажным днём усё цяплей і цяплей. Снег растае ўсё боляй і боляй. Нахмурыцца часам, збяруцца хмаркі і нізінька спусцяцца к зямлі, і заплачуць ціхімі слезамі, цёплым дожджыкам цёмныя хмары. Але слёзы іх ні слёзы гора, ні слёзы нішчасця, а слёзы радасці. Усё роўна як знаюць хмары, што халодная зіма праходзіць, што ўжэ боляй ні будуць яны засыпаць землю халодным снегам і градам, занасіць нізенькія людскія хаткі гурбамі снега, а будуць паліваць землю цёплым дожджыкам, размяхчаць яе і будзіць лес, зваць траву, клікаць усякія кветкі к новаму жыццю, к новаму шчасцю і радасці. Лёд на рэчках зрабіўся гнеды, размяк, і чакае рэчка, каб скарэй прыгрэла сонца, каб скінуць свае ланцуге, каб вырвацца на волю. І сонца прыграе ўсё боляй і боляй. Вонь ужэ там падняўся лёд, пагнуўся і раскалоўся, і вада, як мора, шугнула на лёд чараз расколіны. Шырока разліўся наш Нёман, і сіняя вада відаць уздоўж на цэлыя вёрсты. Гуляе, валнуецца ён после доўгай ночы. Коціць ён усё, што пападае на сваей дарозі. Вонь там плыве стары рыбацкі човен, ззаду яго даганяе нечая чайка. Вот яны стукнуліся, пастаялі, усё роўна як папыталіся, чые яны, адкуль, дзе захваціла іх вада і куда занясуць іх сінія волны Нёмна, і расплыліся. Там відаць стары, сухі дуб. Круціцца ён, упіраецца, шкода старому пакінуць свой луг, свой родны бераг, сваю сямʼю. Выплыў ён на гладкую воду, закруціўся яшчэ раз, перавярнуўся вярхом к таму боку, адкуль выплыў, каб сказаць свайму роднаму берагу: «Будзь здароў!» – і паплыў уніз па Нёмні. Вонь ён адно чуць чарнее, падплывае к другім дубом, што стаяць на беразі Нёмна, ціпер у вадзе. Зачапіўся стары і астаўся там, хоць ні на сваём родном беразі, ні з роднаю сямʼёю, а ўсё ж там з сваімі землякамі. А вунь там, аж кале самаго поля, плыве маладзенькая ёлачка. Прынеслі яе людзі з леса, паставілі кале ледзянога крыжа на Нёмні, а Нёман панёс яе ўніз за сабою... Гуляе, валнуецца і раве ў буру наш Нёман!..
Настаў ужэ апрэль месяц. Усе дарогі папорчаны. Німа як ездзіць ні ў санях, ні ў калёсах. Снег ужэ растаў, толька дзе-нідзе ляжыць у глыбокіх равух да ў густом лесі, куды ні гляне сонцэ, ні прабʼецца яго цёплы луч.
Усё пачынае ажываць. Птушкі адна за другою ляцяць к нам з далёкіх стран, з вырая. Вечарам і раніцаю спяваюць у лесі драздэ. Жаваранкі весела чылікаюць, падняўшыся высока над зямлёю. Буслэ ходзяць цэлы дзень па балоці, шукаюць сабе есці. Сытаўкі пералетаюць з гумна на гумно і крычаць весела і махаюць доўгімі хвастамі. На тых мястах, дзе даўно ўжэ злез снег, дзе грэе цёплае вясенняе сонца, пачынае расці травіца. Лес зашарэўся, зашумеў, але ні тым голасам, што шуміць ён увосянь у асенні дождж, ні тым, што наводзіць нуду на душу чалавека ў зімнюю ноч, у вецяр. Вот ужэ прыляцелі і ластавачкі, агледзілі яны свае леташнія местачкі і пачынаюць ляпіць свае хітрыя гняздзечкі з мокрай гразі. Села яна на даху і зашчабетала. Прыляцела к мужыку ў гумно, паглядзела, што німа ў ём нічога, а пакінула яна паўнюсінькае, выляцела і заспявала.
Ніхто такі,
Як пастух пракляты:
І дома жарэ
І ў поле бярэ,
Прыгоніць з поля
І яшчэ жарэ!
Пераелі ўсё,
Пералу-у-ушчылі!!!
Ні ведаю, чаму людзі выдумалі гэтыкую песню ластавачкі, чаму ім здаецца, што пастух многа есць.
Але! Усё радуецца, усё весяліцца. Нівесела толька нашаму брату мужыку. За голаву бярэцца ён, з паўгадзіны дзяржыць ён руку ў патыліцы, як паглядзіць у гумно, што ўвосянь было поўна, што працаваў ён весь леташні год, збіраў, як крумкач косці, па аднаму снапку, па кальватцы збожжэ з свайго пустога поля, і ціпер німа нічагутка. Нівесела яму стане, як гляне ў засек, у судзіны. Усё пуста, усё гола, як после вайны ці патопа. «Эх ты, чэрава мужычае, – падумае ён. – Балота ты, багна! Колька ты перагнаіла ўсяго за зіму! Працуй, працуй, аблівайся потам, біся як рыба аб лёд усё лета, а прыйдзе новая вясна, усё пуста, усё гола, як у дурня ў галаве». Ну, нічога ні зробіш; німа чаго марыкаваць нам на сваю долю. Ні ўсім жа быць панамі. Каб ні мужык, ту ні жылі б і панэ. Гэтак ужэ ўстрояна на Божом свеці, адно з другім звязана, адно другое трымае; а парвецца гэта людская нітка, і свет можа перавернецца.
Уставай, саха да барана! Годзі вам спаць, пара ўстаць, узяцца за работу. Ужэ мурашкі ўсе павылазілі на свет Божы, пчолкі павылятвалі з сваіх вуллеў. Устань і ты, чалавек! памаліся Богу і ідзі памаленьку па сваёй труднай і вузкуй сцежцы. Зрабі ўсё, што назначыў табе Бог, бедны вечны работнік мужычок! Не будзем ганяцца за шчасцем: ні знайдзем яго мы тут, бу німа яго на гэтум грэшном свеці.
Усё ціпер пачынае жыць новым жыццём, і мы з новымі сіламі і мыслямі будзем прахадзіць памаленьку сваю вузкую дарожку.
Ні багата наша сяло Мікалаўшчына, ні багаты і нашы людзі, і кепска ім жывецца! Наша зямля ўсё пустая, толька дзе-нідзе пападаецца кусок добрага поля, а то ўсё горы, камення да пясок. Загуляе часам у бяздожджыцу вецяр, стоўб пяску падымаецца вышай леса і засыпае і жыта, і авёс, і ячмень, і грэчку, і картофлі і запарушвае вочы бедным людзям. З кажным годам усё трудней і трудней жыць у нашум сяле. Шчэ ні вельма даўно быдла можна было гнаць пасвіць у лес, а вот ужэ трэйці год як ні пусцілі нас у лес. Ёсць якая кароўка, і тае німа дзе пасвіць. Усякі ўсё сваё абгарожвае, а быдла пасвіць і німа дзе. І кармі яго цэлы год. А тут і травы і зелля нідзе німа. Што ж, гэтыкага народу!
Ёсць у нас гэтыкія людзі, што ўночы гоняць быдла ў ярыну. Ні баяцца яны Бога! Нірэдка бабы ідуць на чыё-нібудзь поле ў ячмень, у авёс і рвуць і зелле і збожжэ. З мяхамі ходзяць на чужы луг і нашчэнт павырываюць усю траву.
Усё падаро́жала ціпер. А хлеба рэдка ў каго хватае на год. Можа знайдзецца ў сяле ні боляй, як пяць гаспадароў, што ні купляюць хлеба. Дрова ў лесі до́рагі. Хочаш сабраць якую ягаду, грыба ці арэх, ідзі бяры білет, плаці рубля, а без білета і ні парывайся ў лес. Наўперад білет быў па два злоты, потым па паўрубля, а ціпер па цэламу рублю, а зараз яшчэ падарожае. І жыві, як хочаш. Ох, бедна наша Мікалаўшчына, і бедны нашы людзі, і кепска ім жывецца!
Прыйшоў святы Мікола. «Прыйшоў Мікола, ні пытай у нікога: бяры сявеньку і сей памаленьку», – кажуць людзі, хоць перад Міколаю і пасаджана і пасеяна, астаецца можа толька грэчка ні пасеяна. На Міколу ў Міры (мястэчка вёрст за дваццаць пяць ад нашага сяла, Навагрудскага ўезда) бывае вялікі кірмаш. Назганяюць валоў, кароў, навядуць коней, аж места трашчыць. Вот што случылося на Міколы з адным чалавекам у Міры. Пайшоў ён з жонкаю ў Мір купляць карову. Прыйшлі яны. Бачыць жонка, усё роўна як іх карову прадае чалавек. «Здаецца, так як бы наша карова, – кажа яна мужу. – Не, мала ласня бывае кароў, пахожых на нашу». Падыйшлі яны к таму чалавеку. Давай яны таргавацца, ну і купілі. Той чалавек кажа: «Ну, ягомосць, якраз як мой бацька, як капля вады, і пабіўся бы, што гэта мой бацька».
– Вот бачыш, – кажа муж жонцы, – ён кажа, што я пахож на яго бацьку. – А можа б, ягомосць, купіў бы ў міне кажух? – пытае той чалавек.
– Ну пакажы. – Прынёс той чалавек кажух. Гэты чалавек памераў. Добра. «Вот, – кажа ён, – якраз як мой кажух. І пашыты гэтак». Купіў ён і кажух. Узялі яны барыша. «Пачакай троха, ягомосць, я паклічу свайго сябра, выпʼем разам», – кажа той чалавек. І пайшоў. Чакалі яго, чакалі, – німа, як у ваду ўпаў, і ціпер шчэ ўсё сябра шукае. Прыходзіць чалавек дадому. Сустрачае яго сын ды кажа: «У гэту ноч, як пайшлі вы ў кірмаш, нехта карову з хлява вывеў і кажух украў. А! Дык гэта ж наша карова. Дзе вы яе нашлі? А кажух ёсць? Хто ж гэта такі ўкраў?» Разгледзіўся чалавек – але, яго карова! Многа ўсяго бывае: і падашукваюць і крадуць. Там адзін цыган таргаваў каня ды сеў праехацца. Як сеў ён, дык і сеў, і ціпер праезджаецца. А то другі цыган прадаваў чалавеку каня; у гэтага каня ні было языка. «О, – кажа цыган, – каб гэтаму каню язык, ту ён гаварыў бы». – Чалавек ні паглядзеў у зубы і купіў безʼязыкага каня.
Вясна ў гэтум гаду сухая. Ні разу дождж ні прамачыў шчэ добра зямлі. Ярына расце кепска. У нас талкуюць так людзі, што калі хто гародзіць плот між Юрʼеў (між каталіцкім і праваслаўным), ту ні будзе іці дождж. А каб пайшоў дождж, ту трэба альбо абярнуць той плот, альбо ўзяць саху і чараз усю рэчку ўпоперак прайці баразну. Сабраліся вечарам на прызбі бабы, давай яны талкаваць пра бяздожджыцу.
– Вот чаму ні ідзе дождж, – кажа старая, на адно вока сляпая Наста. – Юрка Дземяноў гарадзіў між Юрʼеў плот.
Задумалі бабы, Саламонавы голавы, збавіць ад бяздожджыцы (а ад бяздожджыцы ці далёка да голада?) наш край. Сабралася баб штук пяць, самых разумных, давай яны саветавацца, як лепей зрабіць: ці іці варочаць плот, ці прайці, чараз Нёман баразну? А як Нёман быў ні блізка (будзя з паўвярсты, і іці трэба па костачкі па пяску, і было ўжэ цёмна, а бабы ж, усякі знае, якія храбрыя: скочыць на ногу жаба, ту яна гатова абамлець, валасэ пастануць дуба, альбо ўзгізавацца і забегчы куда), ту яны на Нёман ні пашлі, а прысудзілі к смерці бедны Юркаў плот, блага самога Юркі ні было дома: на плытэ пайшоў. Жонка яго, Марʼяна, баба маладая, здаровая, стоячы каля дзвярэй свае хаты, чула, якое гора чакае іх плота, што за нішчасця прыносіць людзям бедны, загароджаны між Юрʼеў плот. Узяла яна палку і пайшла стала каля плота. Бабы пад камандаю сляпой Насты пайшлі. Толька што Наста ўзялася за кол, каб зламаць, як у гэтую самую мінюту Марʼяніна палка стукнула ёй па рутцэ.
Уся каманда Насціна разбеглася і аставіла свайго палкаводца адну на адзін з Марʼянаю.
– Што робіш? – крыкнула Марʼяна.
– А табе якое дзела?
– Як якое?! Ты будзеш мой плот ламаць, каб табе косці паламала, азрэль ты сляпы?!
– Як ты, авечка шалудзівая, смела сказаць на міне, старую жонку, «сляпы азрэль»?
– Якая я шалудзівая? Падла ты, азрэль ты сляпы, паршывы.
Слова за слова, шчапіліся яны біцца. Пабраліся абедзве за валасэ. Стаяць яны гэтак можа дзве мінюты і маўчаць.
– Пусці! – крычыць Наста.
– Ты пусці! – кажа Марʼяна.
– Не, ты пусці!
– Ты пусці.
– Я пусціла.
– Ну, і я пусціла.
На гэтум і кончыўся іх бой. Плот той шчэ і ціпер стаіць і Насту перажыў. На другі дзень даў Бог дожджык, і ўсё, дзякуй мілінькаму Богу, паправілася.
Настаў і прайшоў ужэ май месяц. Выйдзеш у поле, усюды зелена, весела, і вачэй не звадзіў бы, усё пазіраў бы на вузкія людскія палоскі, засеяныя жытам, аўсом, ячменем і другім збожжам; пазіраў бы, як валнуецца, як у вецяр шырокае мора, моцнае жыта. Слухаў бы, як шумяць, усё роўна як гавораць самі з сабою нідаўна шчэ выплыўшыя каласке. Сонца коціцца па яснаму небу. Вецяр чуць-чуць прыгінае к зямлі маладыя калосікі. Жаваранкі, высока-высока падняўшыся над полем, спяваюць вясёлыя песні; як золата разліваецца песня над зямлёю. Усюды ціпер весела: і на полі, і ў лесі, і на лузі. Войдзеш у лес. Божа, твая воля! Як весела ў лесі, як добра адпачыць у цяньку после доўгай дарогі. Колька тых песянь! Колька таго шчабетання. Век сядзеў бы ў лесі; цёнгле слухаў бы песні птушак; пазіраў бы, як кормяць яны сваіх дзяцей. І хоць ні весела бывае часам на сэрцы, а весела стане, як паглядзіш на лес, паслухаеш, як спяваюць птушкі, паглядзіш, як марудзяцца мурашкі. Усё жыве, усё варушыцца. Весела ціпер і на лузі. Усюды густая, зялёная трава. А колька ўсякіх кветак! Колька ўсякіх мурашачак, мошачак, матылькоў і конікаў! Проста ў галаве зашуміць ад іх нівядомых песянь. Скора ўжо настане і касьба.
Папасварваюцца нашы мікалаўцы, пакуль пакосяць свой луг. Мераюць яны, мераюць косьямі, ходзяць, як буслэ, палавіну дня альбо і цэлы дзень па лузі. Тычкі ні адной німа. Павыдзіраюць после касьбы хлопцы ўночы, як паедуць на начлег, на агонь. Там сварацца на весь луг. Адзін крычыць, што яго шнур перакошаны, другі, што перагрэбены. А часам і пабʼюцца. Як бы то яно ні было, а ўсё-такі вясёлы час касьба, і ўсе чакаюць, каб скарэй прыйшла пара касіць. Як пакосяць, мікалаўцы ўгледзяць свет Божы: пашы для быдла даволі, каня ні трэба карміць, дзяржаць уночы ў хляве. Помню я, быў адзін мокры год. Здаецца, зранку свеціць сонца, нігдзе ні хмурынкі, пагода. А пад паўдня адкуль возьмецца тая хмара. Запаліць маланка, загруміць, і дождж як із вядра ліне на разбітыя пракосы, на распушчаныя копы. Вельма часта ідзе дождж у сенакос і жніво. Часам доўга німа дажджу. Людзі кажуць: «Пачакай! Ніхай прыйдзе сенакос і жніва, будзе тагды па вушы дажджу». Дождж кажа: «Ні пайду туды, дзе просяць, а туды, дзе косяць; ні пайду, дзе ждуць, пайду, дзе жнуць». Настаў раз сенакос у гэтыкі [год]. Большая палавіна лугу была пакошана. Толька дзе-нідзе аставаўся ніскошаны чый-нібудзь шнурок. Бог яго знае: ці якога пʼяніцы, ці гультая, ці можа якога-нібудзь беднага захварэўшага чалавека. Ні можна пахваліць нашых мікалаўцаў за дружнае жыццё, як гэта бывае ў другіх сёлах. Там, чалавек у нішчасці, яму і пакосяць, і зграбуць, і высушаць, і звозяць. А ў нас спозніцца хто на дзень, на два, ту ніхай лепяй і не ідзе на луг: сабʼюць шнурок і коньмі, і кароўмі. Сена некаторае было згрэбена, некаторае ляжала ў пракосах, а некаторае ў копах. Прыехалі мы на луг. Я прыехаў з сваім братам і дзядзькам. Палавіна нашага сена была ў копах, а палавіна ў пракосах. Я стаў распускаць копы, а дзядзька з братам пайшлі грэбці пракосы. Распусціў я, павярнуў разоў два. Праветрылася троха сена. На небі свяціла сонца, хоць і часта яно хавалася, блудзіла ў хмарах. Усё боляй і боляй наплывае із-за леса хмурынак, і неба стала закрывацца. Вот недзе за лесам загрумела. Бачу я: скора будзе дождж. Давай я класці сена ў копы. А людзі ніхто і ні думае. «Пагода сягонні будзе», – кажуць. Хмара ідзе ўсё бліжай і бліжай; маланка паліць часцей і часцей, гром груміць усё мацней і мацней. Вот ужэ чуваць: нідалёка гудзе дождж. Крыкнуў я на сваіх, прыбеглі яны, кінуліся мы борздзінька і злажылі ўсё сена. Давай варушыцца і людзі. Кінулі косы, аставілі есці, пахваталіся ўсе за граблі, бягуць, усё роўна як на пажар, складаць сена. Заварушыўся народ, усё роўна як мурашкі ў муравейніку, як вытнеш па ём палкаю. Але позна ўзяліся людзі за работу. Божа, ты мой мілы! Як усходзіцца бура! Як дасць дождж! Хмара, здаецца, спусцілася на землю і растала. Хто ўспеў на скорую руку скідаць капу, разнёс, растрос, усё змяшаў вецяр. Смешна і добра глядзець, як суяцяцца, як мурашкі, у гэтыкую пагоду людзі.
Цэлы тыдзянь стаіць пагода. На небі цэлы дзень ані хмурынкі. Сонца пячэ без міласердзія. Зямля высахла. Збожжэ пажаўцела. Картофля павяла, грэчка апусціла вушы. Даўно ўжэ трэба дажджу. Вот ужэ восьмы дзень стаіць пагода. А як жа ж горача! Ні разу ні было шчэ гэтыкай гарачыні, як сягонні. Адно што ўзышло сонца, ужэ і пячэ. Нешта, мусіць, сягоння будзе. Сонца падбіраецца пад полудзянь і пячэ ўсё боляй і боляй, і ўсё часцей і часцей блудзіць яно ў хмарах. Вонь там, з полудня, устае хмара. Чуць заметна падыходзіць яна. З кожным часам хмара ўсё бліжай ціснецца, робіцца цямнейшаю. Вот недзе далёка-далёка ціха загрумела, усё роўна як хто пераехаў кароцінькі мосцік ціхаю раніцаю. І зноў загрумела, але ўжэ бліжай і мацней, і пачало грумець усё часцей і мацней. Ціха ўсё. Птушкі перасталі спяваць. У лесі ціха, ні адно дзерава ні заварушыць сваімі лісцямі. Ні шасне нідзе нічога, ні бразне. На лузі ні заварушыцца травіца, ні закалышацца на полі каласок. Уся зямля, лес, луг і поле, здаецца, перасталі сапці і глядзяць, усё роўна як просяць хмару, каб ні пайшла яна другім бокам, каб ні мінула іх, а напаіла чыстаю вадзіцаю – дожджыкам. А хмара ўсё расце і расце, і засланяе сабою неба. Нідалёка ўжэ недзе гудзе. Хаця, каб сцярог граду. Божа барані, град, прапала ўсё на полі, прапала ўся праца чалавека, уся яго надзея.
Эх ты, мужычая доля, мужычае жыццё! Працуеш ты, працуеш, узарэш гэтае камяністае поле, пасееш, забарануеш. Настане пагода, просіш Бога, каб памачыў дожджыкам. Устае цёмная хмара з громам і маланкаю, пачуеш, што гудзе недзе, перакалоцішся весь, ператрасешся, як асіна, баішся, каб ні град, а начай уся праца твая прапала. За паўгадзіну пабʼе ўсё, што працаваў ты ўсю весну. Загневаецца, мусіць, Бог на нашага брата. І чым, як падумаеш, чалавек лепшы за мурашку?! Наносяць яны, як стог, кучу ўсякіх калюшак, а чалавек палкаю разверне за мінюту весь муравейнік. Ні глядзіць ён, колька гора, бяды і клопатаў прынёс ён бедным мурашкам. Яму весела пазіраць, вытнуўшы палкаю, як бегаюць мурашкі. Тая толька разніца, што над мурашкаю і чалавек мае власць. А каб глянуў хто на чалавека і на мурашку, толька ні гэтак, як пазіраем на іх мы, бу мы ставім чалавека вышай, – ні на іх саміх, а на іх жыццё, – ту ён угледзеў бы, што чалавек і мурашка – усё роўна. Над мурашкаю чалавек мае ўласць, над чалавекам Бог. А ў Бога, хто яго знае, хто лепшы: ці мурашка, ці наш брат?
Вот блізінька запаліла маланка. Загрумела так, што аж зямля закалацілася, зазвінелі ў хаці вокна. Зашумеў вецяр. Асіна, як баязлівая дзеўчына, першая закалацілася, затрапяталася, загаварыла, усё роўна як сказала дзярэўям: «Моцна стойце, будзе бура!» Дзярэўя ціхінька зашумелі, зашапталі, каб ні пачуў вецяр, як яны саветуюцца стаць крэпка і разам усімі сіламі стаць проціў буры. Пачуў, мусіць, вецяр, што шапталі яны. Паднялася разам бура, падняла стоўб пяску, надрала сухіх лісцяў і травы. Загуў страшным голасам лес, але цвёрда стаў ён проціў буры, і бура, зламаўшы некалька старых хвояў і ялін, пакаціўшы на землю сухі падгніўшы дуб, пайшла даляй. За бураю лінуў дождж як з вядра. Гром і вецяр змяшаліся, зліліся ў адзін голас. Эй, баба! Выкідай на двор лапату, што хлеб садзяць у печ, стаўляй грамнічую свечку, каб ні нарабіў нам дождж бяды. Ах, дзякуй Богу за дожджык, як усё павесялела, і на сэрцы лягчэй стала.
Летні вечар. Зайшло ўжэ сонца. Жара спала. Неба чыста. Дзе-нідзе толька відаць кучка хмарак. Чырвонінькія яны, харошанькія, ідуць сабе памаленьку, усё роўна як прагульваюцца па чыстаму небу. Ветрык саўсім сціх, заснуў; утаміўся, мусіць, за дзень, ганяючы па небі маленькія белінькія хмаркі. Чуць-чуць падзьме ён часам і то так памаленьку, што трэба стаць і сумыслу слухаць, калі хочаш чуць яго. Ах, як добра, як падуе ветрык! Цэлы вагер усякага запаха акружыць цібе. Неба, дзе зайшло сонца, чырванавата. На траву, на дзерава, на землю сышла чыстая халодная раса. Над вадою падняўся густы туман і разліўся тонкім вагерам па ўсяму зялёнаму лугу. Людзі адуўсюль збіраюцца на ноч дадому. Той вядзе каня, той гоніць каровы, той – авечкі. У сяле падняўся пыл. Ветру німа, і ён, як туман, доўга трымаецца на воздусі, пакуль ні асядзе памаленьку на землю. Дзяцей на вуліцы ні відаць – набегаліся за дзень, паклаліся спаць. Вонь ідзе цэлая куча касцоў за плечамі з косамі. Вонь там цэлая талпа дзяўчат з граблямі. Ідуць, спяваюць, смяюцца. Спяшаюцца, каб скарэй у хату, памыцца, прыбрацца і выйці на вуліцу, куды кліча іх сэрца і маладая кроў, сесці на прызбу і пасмяяцца, пагаварыць з гадзіну, альбо пачакаць ціхінька, ці не прыйдзе часам к ёй яе мілы. Нічога ні зробіш. Усякаму із нас, як былі мы малодшыя, хацелася пагуляць. Ніхай гуляюць.
Пачынае цямнець. У небі заблішчалі зоркі. Там, із-за цэркві, выкаціўся ясны круглы месячык. Усе старые людзі пайшлі ўжэ спаць. Маладыя лягуць шчэ ні зараз. Доўга шчэ чуваць іх крык і смех. Часам перад святым днём ужэ пачынае развідняцца, як малады народ пакідае свае прызбы.
Усе луге ўжэ пакошаны. Дзе нідаўна расла густая зялёная трава, там ціпер голая пакоша. Дзе-нідзе толька відаць ніскошаны шнурок з пажаўцеўшаю травою. Глянеш на луг – усюды пакоша; там і там стаяць высокіе стаге. І нівесела стане на душы... Асталося адно толька два дні да Яна. Наўперад перад Янам ніхто ні пачынае касіць; самая касьба, бывала, была перад Пятром і после Пятра, а ціпер перад Пятром усе луге даўно скошаны. У ноч перад Янам цвіце папаратнік, калі верыць людзям. І хто найдзе папаратнікаў цвет, ту той будзе шчаслівы. Многа расказваюць пра гэта людзі, але я што чуў, ту забыў, а што асталося ў маей галаве і каб ні забыць і гэтага, ту я запішу. Вот што чуў я ад аднае бабы.
Увечар перад Янам згубіліся ў чалавека валэ. Узяў ён двух сабак і пайшоў шукаць. Доўга ён цягаўся па лесі і нідзе ні мог найці. Хадзіў ён, хадзіў, утаміўся. Ноч была цёмная, ціхая. Месяца ні было відаць: хмары закрылі ўсё неба. Збіўся чалавек з дарогі, заблудзіў. Ні ведае ён, куды іці і дадому. Стаў ён, разглядае, дзе ён і што гэта за лес. Бачыць ён, падыходзіць нехта к яму. Прыглядаецца ён, бачыць – баба, да такая старая, страшная, што аж шапка на галаве ў чалавека паднялася. «Ведзьма», – падумаў чалавек. Успомніў ён, што ні гаварыў пацер. Зняў ён шапку, перахрысціўся і згаварыў малітву святому Яну.
– А, галубчык! – сказала, падышоўшы к яму, баба. – Ні шукай валоў, шукай дарогу дадому, – сказала і зарагатала. – Але ні будзеш ты бачыць ні валоў, ні свайго дому, як сваіх вушэй, – ізноў сказала яна і засмяялася. У гэтую мінюту із-за хмарак выплыў месячык, асвяціў лес, і чалавек угледзіў прэд сабою гарбатую сівую бабу з барановымі рожкамі, убачыў у разяўляном році крывыя, як у свінні, рыжыя зубы.
– Калі хочаш угледзіць свой дом, сваю сямʼю, пажыць на свеці, – кажа страшная баба, – ту зрабі тое, што я табе скажу. Ідзі за мною.
Холад пайшоў па шкуры чалавека, мароз прабег па ўсяму целу яго ад гэтыкіх слоў гадкай бабы.
Пайшоў чалавек за ведзьмаю. Хмары расплыліся, заблішчалі зоркі, засвяціў месяц шчэ лепяй, шчэ відней зрабілася ў страшнум густом лесі, шчэ страшней стала чалавеку. Усё было ціха. Хвоі і ёлкі стаялі, як укопаныя, і слухалі, здаецца, што будзе казаць чалавеку ведзьма. Шлі яны чараз траву, чараз папаратнік. Чалавек быў абуты ў лапці, і ў яго лапаць укінуўся цвет з папаратніка. Як укінуўся цвет, чалавек стаў усё знаць. Ведае ён, што гэта за баба, куда яна яго вядзе і што будзя гаварыць. А баба шукала цвета з папаратніка. Чорт (бу ведзьмы з чэрцямі добра жывуць) сказаў ёй, што датуль ні знайдзе яна цвета, пакуль ні загубіць трох хрысціянскіх душ. Нідалёка ад таго места жыў малады стражнік з жонкаю і маленькім дзіцем.
– Ну вот, калі хочаш жыць на свеці, – кажа баба, – ту ідзі зарэж усю сямʼю гэтага стражніка і прынесі мне іх голавы. На табе нож і ідзі, а калі ні зробіш таго, што я табе казала, ту ні ўгледзіш ты болей свету: загрызу да смерці.
І тут ведзьма заскрыгітала сваімі крывымі ікламі.
Узяў чалавек нож, на абудва бокі востры, доўгі, як шабля, і пайшоў; за ім ззаду беглі яго сабакі.
– Вот як людзі жывуць на свеці: адзін другога на смерць забіваюць. Гэтак наш гаспадар ідзе біць стражніка, яго жонку і дзіця, – кажа адзін сабака.
– А як жа начай зрабіць яму? Што ж ён тут вінаваты? Ці ты ні чуў, што казала яму ведзьма? Свая, кажуць, кашуля бліжай к целу. Ні забʼе ён стражніка, ту ні жыць і яму на свеці: забʼе! – кажа другі.
– Ні забʼе. Каб гаспадар умеў гаварыць па-нашаму, ту я навучыў бы яго, што тут зрабіць.
– Што ж бы ты зрабіў?
– А вот што. Ёсць тут нідалёка стары дуб; у том дубі ёсць жрэло, а ў жрале схованы тры косткі: чалавечая, звярыная і птушкава. А як нашаму чалавеку трэба голавы, ту ніхай ён возьме чалавечую костку і абнясе яе тры разы вакруг дуба; як абнясе ён, ту і будуць ляжаць тры чалавечыя голавы. А костку ізноў трэба палажыць на места. З гэтых касцей можна ўсё рабіць, што толька ні задумаеш. Але ніхто ніколі ні знайдзе іх, бу яны ні цёнгле ляжаць на адном месці, а пераходзяць самі з аднаго места на другое, і ніхто ні знае, адкуль яны ўзяліся. Каб гэта гаспадар наш усё гэта зрабіў, ту і стражнікава сямʼя асталася б жывая і ведзьма ні жыла б на свеці: як толька ўзялася б яна за якую-нібудзь голаву – капут.
Чалавек усё гэта чуе: цвет з папаратніка ў лапці. Пайшоў ён к стражніку, пабудзіў яго і расказаў усё, што ведаў, чуў і бачыў. Пайшлі яны шукаць той дуб. Знайшлі. Зрабілі яны ўсё, што было трэба. Падзякаваў стражнік чалавеку і пайшоў дадому. Чалавек, узяўшы голавы і палажыўшы на места костку, пайшоў к ведзьмі.
– Маладзец! – крычыць яна і схваціла рукамі за адну голаву. – Ай! ай! – закрычала яна страшным дзікім голасам. Зямля пад ёю расступілася, і ведзьма, як камянь у воду, паляцела ўніз галавою. А чалавек, ідучы дадому, знайшоў цэлы гаршчок грошай і зрабіўся самым багатым чалавекам, выстраіў ён цэркаў святому Яну. Каб ні памаліўся ён Яну, ту ні ўпаў бы цвет з папаратніка ў лапаць. А разбагацеў чалавек ні з таго, што ўпаў цвет у лапаць, а з таго, што памог яму святы Ян.
Заўтра Ян. Вечар. Зайшло сонца. Змерклася. Усе пазбіраліся з лугу. Людзі павячэралі. Адны пайшлі спачываць, другіе выйшлі на вуліцу і селі на Яськавуй прызбі і давай талкаваць, шуціць і смяяцца. Пайду і я на прызбу, аднак, ні спіцца нешта, паслухаю, што там гавораць. Вонь там каля Яськавуй хаты сабралася цэлая куча мужчын і баб, хлопцаў і дзеўчат. Нехта там нешта расказвае, усе смяюцца. А! Гэта заіка. Яго голас. Пайду туды. Прыходжу. Сядзіць на прызбі заіка. А заіка ў нас ва ўсём сяле лепш за ўсіх умее расказаць што-нібудзь. Вот шутлівы чалавек заіка! Часам скажа ён што-нібудзь такое, што цэлы тыдзянь смешна будзе, альбо часам такую выкіне штуку, што ўсе аж за жыватэ хватаюцца. Зайшлі раз мужчыны ў карчму, і заіка быў з імі.
– Гэты чалавек, – кажуць мужчыны жыдоўцы і паказваюць на заіку, – баіцца ката. Калі ёсць кот, ту схавай яго. А жыдоўка ж, як і ўсе жыдэ, цікавая. Злавіла яна ката і сумыслу паднесла яго пад заіку. Як убачыў заіка ката, як схваціць ён качаргу, як наробіць на ўсю карчму гвалту і ўсё качаргою па гаршкох да па гаршкох, пабіў у дрэбезгі ўсе гаршке, шклянкі, міскі і талеркі, а сам у вакно да ходу.
– Што ты нарабіла нам, трасца тваёй матары? – крычаць мужчыны на жыдоўку, – шчэ гатоў забегчы ён куды-нібудзь са страху. – Пайшлі мужчыны смяючыся, а заіка стаіць на дварэ, і ён смяецца. Многа гэтыкіх штук выкідваў заіка. Ціпер ён расказваў, як ён, заіка, ды ўстрэціўся з другім заікам.
«І-і-іду рраз я, бббачу іідзе ччалавек.
– Дзі-бі-н добры!
– Дзі-дзі-дзін добры!
– Ііі тты ссмяешся з мміне!
– І-і-і ттты ссмяешся з міне!
– Я, я ззаіка!
– І-і-і я ззаіка!
Ддык мы ўузялі і пппацалаваліся».
Нічога тут смешнага німа, але як ён сам заіка, да шчэ стараецца сумыслу заікацца, дык і выходзіць яно вельма смешна. Тут смешна яго мова, а ні самы расказ.
«Прыйшоў Пятрок, адпаў лісток; прыйшоў Ілья, адпала і два», – кажуць людзі, і праўду гавораць людзі. Як ёсць праўда. Здаецца, шчэ лета, а ўжэ ні тое, што было ў маі месяцы. Бывала, войдзеш у лес, цібе птушкі проста аглушаць сваімі вясёлымі песнямі. Ціпер ні тое, саўсім ні тое! Птушкі пакінулі спяваць. Зязюля кукуе толька да Яна, а па Яні рэдка хто, рэдка калі пачуе яе. На лузі ні чуваць шуму ўсякіх мошак, што было наўперад, німа тае густой, зялёнай травы, што, як мора, валнавалася ў вецяр. На полі ўсё пажаўцела. Жыта прыгнулася к зямлі, усё роўна як просіць, кланяецца, каб скарэй яго жалі. Абрыдзела, мусіць, яму пячыся на сонцы, мокнуць пад дажджом і гнуцца ад ветру. Глянеш на дзерава, і лісця ні такія зялёныя, як былі ў маі. Вонь там відаць саўсім такі жоўты ліст. А вот пад дзеравам нешта са тры ляжаць... Ох, ні тая пара, ні той час, што ў маі месяцы... І неяк на сэрцы нівесела стане, як паглядзіш вакруг і ўбачыш, што зямля пачынае зношваць сваю зялёную адзежу, што прынесла ёй добрая вясна.
Нівясёлыя думкі прыйдуць у голаву... Ні ведаю, як каму, а мне неяк на сэрцы нудна стане, што лета праходзіць. Можа каму і весела. Можа калі каму вельма кепска было ў канцы лета. Можа што горкае забрала ад яго і панесла з сабою лета. Вот, можа, чаму весела яму, што праходзіць яно. А ад міне забрала яно некалі вясёлае і радаснае; прайшло ты, лета, і радасць мая пашла за ім; толька лета ні саўсім прайшло, а мая радасць – навекі, але аставіла яна ў сэрцы маём глыбокі след. Якая ж у яго гэтыка радасць? Спытае можа хто часам. Што забрала ад яго калі-та лета, што аж ціпер ён таго ні забыў і ўсякі раз уздумае, як толька праходзіць лета? А нашто вам знаць, людзі? Усё роўна вы яго мне ні верняце. Ні хачу я, каб знаў хто, што ў міне на сэрцы калі было. Што за карысць, калі хто і будзе знаць! Наш брат можа плюнуў бы на тое, сказаў бы: «Дзяцініцца чалавек пад старасць». Часам угледжу я якую-нібудзь модную хмару і пакажу каму: «Паглядзі, Паўлюк, ці Пятрусь, альбо ты, Яська, якая хмара!» Задзярэ ён угору голаву, гляне – і паўсём. Усё роўна, як камар праляцеў над яго галавою.
Мне здаецца, як я ўжо многа і замячаў, што нашага брата ні радуе і ні пячаліць лета тым, што праходзіць. Яму ўсё роўна, ці будзе лета, ці зіма, абы каб у люльцы быў тутун, каб было чым закрыць голае цела ды каб быў на стале кусок хлеба і ўсё тое, без чаго ні абойдзецца наш брат. А як гэта ўсё ёсць, яму весела. Калі ні мяшае яму, ту па ём хоць ніхай да восені ідзе дождж альбо стаіць пагода. Вот што можна сказаць пра нашага брата – мужыка.
Скажу шчэ троха пра нашых мікалаўцаў. На самы перад, мікалаўцы людзі нібагатыя. Хлеба, як я ўжэ, здаецца, і гаварыў раз, рэдка ў каго хватае на год. Многа ёсць гэтыкіх, што ў хлеб прымешваюць грэцкай мукі, а іншые і мякіны. Ходзяць мікалаўцы і жывуць, можна сказаць, чыста. У будны дзень, у рабочы час, яны носяць кужэльную кашулю і зрэбные порткі. Ідуць на работу ўлетку ўсяляк: адны босыя, другія ў лапцях, а іншыя і ў ботах. А на святы дзень у ўсякага ёсць новая чыстая шапка, летам з брылем, а зімою аблавухая кучомка, камзэлька, чысты суконны альбо крамны пільчак, крамныя порты, боты. А маладыя хлопцы ходзяць шчэ чысцей; іншы так, падла, убярэцца ў святы дзень, што ўсё роўна як паніч: порткі драпавые навыпуск, пільчак харошы, шапка з шырокім верхам, возьме ў рукі парасон ды шчэ як пачэпіць загарак! І не падыходзь; па-рускі і гаворыць. А пра дзяўчат і гаварыць німа чаго: перашчыгіляюць і хлопцаў. Каб паглядзеў, як яна ходзіць у будны дзень і як убярэцца ў цэркаў альбо на фэст у Свержань альбо ў Стапцы1, ту чужы чалавек ніколі ні сказаў бы, што гэта тая самая дзеўчына. У дзяўчат чуць ні ў каждай ёсць парасон, а ў іншых і капялюшыкі. Чыстыя паненкі ды годзі! Усе нашы дзяўчата раздзяляюцца на панскіх і мужычых. К панскім ходзяць панэ: дзяк, тэлеграфісты, семінарысты, а к мужыцкім цымбаліць наш брат – мужык. Толька вот што кепска. Ззамаладу зухуюць і ўбіраюцца і хлопцы і дзяўчата, а як пажэняцца ці як пойдуць замуж, ту пакідае ўбірацца, ходзіць часам у чом папала, чыстая блюма.
Наўперад, як кажуць старыя людзі, мікалаўцы жылі бядней. І праўда, даўней была паншчына, а за паншчынаю ўсякі знае, як жыў наш брат. У заработкі ніхто ні хадзіў. На ўсё сяло было ні боляй, як тры пары ботаў. Жаніўся хто, ішоў пазычаць ботаў.
Ціпер ужэ пачынаюць выхадзіць із моды ўсякіе забабоны. Мала вераць у знахароў. А наўперад, ого, колька было забабонаў. Ні ведаю, у якую гэта ноч, бабы пралі кудзелю, снавалі кросны, ткалі палатно, і ўсё гэта за адну ноч. Палатно да ўсходу сонца палілі і чараз попел пераганялі быдла, пераносілі дзяцей, каб ні зачапіла якая зараза. Ціпер гэтага ні робяць. Ёсць, праўда, і ціпер ні мала старых баб, нават і мужчын, што дзяржацца шчэ некаторых забабонаў, вераць у знахароў і шаптуноў і пачытаюць іх чуць як ні Бога, але ўжэ гэтыкіх мала. Граматных мікалаўцаў большая палавіна, хоць і ні вялікай навукі. Рэдка хто паверыць, што зямля круціцца вакруг сонца. У нас ёсць чалавек Сёмка, што ніяк ні дае веры, каб зямля круцілася каля сонца. «Каб ім, гэтым вучоным, – казаў ён раз, – мазге паскручваліся, як яны, седзячы, усё павыдумлівалі». Пацешны чалавек Сёмка. Было адно мокрае лета. Пажаў Сёмка ўсю сваю ярыну на прост. Пайшоў дождж, замачыў увесь прост і снапэ, што былі ў копах. Назаўтра пагода. Сёмка павярнуў прастэ і развязаў шчэ снапэ, што замачыў дождж, каб прасушыліся. Адкуль ні ўзяўся дождж. Замачыў ізноў прост ды шчэ ў прыдачу снапэ. Злосць узяла Сёмку: «Эх, – кажа ён, – каб злавіў дзе Бога, ды каб паашалёстваў пугаю пяты, ту знаў бы, як замочваць людзям збожжэ». А то ў другі раз. У Сёмкі ёсць сын, Юлік. Прыйшла пара аддаваць у салдаты. Сёмка прасіў Бога, каб ні здалі яго сына, а яго якраз узялі ды здалі. «Дальбог німа на свеці Бога, – кажа Сёмка, – бу каб быў на свеці Бог, ту я ўпрасіў бы яго». Вот і гавары ты, калі хочаш, з нашым Сёмкам. Смех проста бярэ, як успомніш пра гэта, хоць можа і грэх думаць, што Сёмка гаварыў.
На ўсё сяло ў нас адзін толька сталяр і то кепскі, адзін каваль і то жыд; адзін музыка і то можа ні знае боляй, як дзве ці тры полькі і казака. Алі хітры, падла, наш музыка! Часам абрыдзее хлопцам і дзяўчатам адна і тая полька, дык яны кажуць: «Ну, Ігнась, зайграй ты другую». Мой Ігнась ізноў пачынае тую самую, але з другой струны. «Другую, Ігнась!» А Ігнась тую самую зноў грае, але ўжэ хваціць з баса. А тым здаецца, што другая полька, і скачуць, што аж шапкі на галаве трасуцца. Што ж шчэ сказаць пра мікалаўцаў? Ну, часта сварацца і бʼюцца. Мала летам мужчыны ходзяць у цэркаў. Вот, здаецца, і ўсё, збольшага, што можна сказаць пра мікалаўцаў.
1 Стаўбцы (заўв. рэд.).
Гаруй ні гаруй, бедны Карусь, а лета ты ні вернеш. Да і чаго тут гараваць? Ні пайду ж я за летам у сырую землю. Я шчэ ні стары чалавек, і сілы і здароўя, дзякуй Богу, у міне ні меняй, як і ў другіх. Ні адну шчэ вясну і лета ўстрэчу на сваёй зямной дарозі, калі Бог святы пазволіць мне пажыць на гэтум свеці. А што было, то прайшло. Мала што калі было. Ну, дык будзь жа ж здарова, цёплае лета! Скора і нізаметна ты прайшло, і многа ты пакінула ўсяго нам і многа забрала з сабою!
Жыта і ярына даўно ўжэ зжаты і звожаны. Асталася шчэ грэчка, і картофля, і агароды. Лес саўсім пажаўцеў. Лісця так і падаюць адзін за другім на сырую землю. Птушкі даўно ўжэ саўсім перасталі спяваць. Толька вароны і галкі цэлымі кучамі лятаюць над апусцеўшымі палямі і наводзяць нэндзу на душу чалавека сваім вечным «гра», «гра»! Усё роўна як просяць, каб шлі дажджэ, каб была гразь. Неба цёнгле закрыта палавымі хмарамі. Часта сеецца, як чараз сіта, маленькі дожджык. Птушкі памаленьку пачынаюць збірацца ў сваю далёкую дарогу. Вонь там ляціць цэлая куча жураўлёў. Вот яны выраўняліся, пакрычалі, пакружыліся, сказалі людзям «будзьце здаровы» на сваём языку і паляцелі адзін за другім, як па камандзі, і схаваліся за лесам. Як наўперад вясною весела было пазіраць, як ляцяць к нам дарагія госці – птушкі, як распускаюцца зялёныя лісточкі, як усё зелянее на лузі і на полі, так ціпер кепска глядзець, што ўсё гэта прападае, хаваецца ад нас. З кажным днём усё боляй і боляй ляцяць жураўле, гусі і другія птушкі. Пройдзе і восень, настане зіма, ізноў будуць збірацца ў каго ў хаці і старые і маладые, ізноў будуць расказваць, шуціць і смяяцца, ізноў пачуеш і смешнага, і горкага, і вясёлага, і нуднага.
Што за жыццё, як паглядзіш, нашага брата? Жыве ён і вечна ўсё круціцца, як трэска ў палонцы. Прыйдзе вясна, абасхне зямля, ён выходзіць у поле, вывозіць гной, загорвае, засявае, барануе... Прыйдзе лета, пачынае ён патроху збіраць, запасацца на халодную і доўгую зіму. Пячэцца ён летам пад гарачым сонцам і заміж дажджу палівае ён землю сваім потам. Можа ёсць на свеці гэтыкіе людзі, што завідуюць жыццю нашага брата. Ёсць, і талкаваць німа чаго. Я сам чуў, як некі пан, едучы са мною і ўгледзіўшы ў цяньку касцоў, гаварыў: «Вот каму добра жыць на свеці!» Мусіць ужэ гэтак устрояна на Божум свеці – адзін завідуе другому: багаты беднаму, бедны багатаму, мужчына жонцы, жонка мужчыні. Той таму, той другому, а ніхто ні даволен сваім жыццём. Не! хто завідуе нашаму брату, той нічога ні знае пра мужычае жыццё. Гаварыць языком можна ўсё ўсякаму, а зрабіць можа ні ўсякі і ні ўсё. Я гэтак думаю: калі пан завідуе нашаму брату, ту яму абрыдзела добрая яда, піццё, спакойнае жыццё. Гэтак сама бывае і з свіннямі. Кормнуй свінні надаесць чыстае цеста, і яна ідзе к надворным, садзіць рыла ў карыта і есць пустое, чуць абмешанае, дробна пакрышанае зелле. А ніхай ён папрацуе, як наш брат, у доўгі гарачы летні дзень пад чыстым небам; ніхай вылье ён гэтулька поту; ніхай заплывуць яму вочы потам з гразёю і пылам; ніхай возьме акраец сухога хлеба да якіх-нібудзь нішчымных буракоў, альбо збан голага халадніку; ніхай папʼе з гляка цёплую воду, альбо, як наш брат, забраўшыся куды-нібудзь далёка на поле, да забудзецца ўзяць вады, а блізка німа ні калодзіжа, ні рэкі, ні крынічкі, да пабудзе да вечара бяз вады; ніхай перасхне ў яго горлі; ніхай запячэцца і злупіцца шкура з рук, з ног і твару; ніхай паколе аб ржышчэ босыя ногі, паабдзірае рукі жыгулькамі, – тагды толька ён паверыць, што мужычае жыццё не вельмі-та лёгкае.
Калі хочаш ты знаць мужычае жыццё, ту шчэ мала таго, што будзеш пазіраць толька ты на іх работу, на іх жыццё. Не! Калі хочаш якраз ты знаць мужыка, адзенься ў мужычую адзежу, еш мужычую яду, рабі яго работу, вазьмі ўсе яго думкі, прымі мужычую душу, як ёсць зрабіся мужыком. Калі ўсё гэта ты возьмеш як следуе быць блізка к свайму сэрцу, ту пашкадуеш ты беднага мужыка, ні будзеш у сварцы называць таго, з кім сварышся, астатнім мужыком. Мужык можа <ў> дзесяць раз лепшы за якога-нібудзь важнага пана. Дай мужыку грошай, дай яму ўсё тое, што і двараніну, ту паглядзіш, як далёка за сабою аставіць мужык найлепшага двараніна. А ту што! Як ён жыве? Што ён мае перад сабою? Адно каб пракарміцца самому, пракарміць сваю сямʼю, разжыцца троха, каб сабраць сякога-такога дабра і пакінуць яго па сваёй смерці дзецям, каб добрым словам успамянулі яны хоць з раз калі-нібудзь свайго бацьку. Пажыві з мужыком бліжай, ту ты будзеш знаць, чаму ён цёнгля нівясёлы, усё нешта думае і болей маўчыць; будзеш знаць, чаму ў іншых старых песнях, што ўжэ ціпер пачынаюць выходзіць із моды, гэтак многа нівясёлага, што можа заплакаць усякі, у каго ёсць чалавечае сэрца; будзеш знаць, чаму нудным напевам спяваюцца гэтыя песні...
І якая мужычая жысць? – спытаюся я ізноў. Адна, можна сказаць, работа, і гэтуй рабоці ніколі німа канца. Пражывеш год, настане другі, мужык пачынае ізноў тую самую работу і так робіць датуль, аж пакуль ні прыйдзе горкая старасць (нівясёлая старасць нашага брата), ні засадзіць яго на печ і ні адбярэ ў яго сілу і здароўе, альбо пакуль ні прыйдзе смерць і ні возьме з труднуй, вузкуй сцежкі, зямной дарогі нашага брата і ні занясе яго ізмучанае цела за вярсту ад сяла і ні паложыць у сырую землю пад хваёвы крыж. А душа яго, хто яго знае, куды пойдзе: ці ў пекла, ці ў рай. Бліжай к таму, што ў рай, бу ў пеклі ён пажыў ужэ давольна. Ласне ні пекла мужычае жыццё на зямлі?! Усё якраз як у пеклі. Агонь – сонца, смала – гарачы, змешаны з гразёю і пылам пот. А чарцей ту і ў пекле ні ўгледзіць гэтулька мужык, колька іх ёсць на зямлі. Усякі багаты, усякі пан нашаму брату найлепшы чорт, каб шчэ толька прыбіў ён к свайму лбу казліные рожкі.
Ужэ будзе з месяц, як я пакінуў запісваць. Прачытаю, што хаця я напісаў за цэлы год. Сягоння святы дзень, час ёсць. Ох, ні ўсё тут ёсць тое, што я запісваў. Многа пагубілася спісаных паперачак, многа ні прачытаю і сам, дзе пісаў я карандашом на скорую руку, а многа падралі хлопцы на папяросы, як часам выйдзе ў іх папер. Ну, што зрабіць? Німа тут каго вінаваціць. Дзе ж то відана, каб наш брат быў пісакаю! Той пісака, каму ёсць час. Засеўся сабе за стол ды пішы; ніхто табе ні мяшае, нічога табе ні рупіць. А мне калі пісаць? Выбяру часам вольную гадзіну, сяду, сюды-туды, чах-чарах, як курыца лапаю, і напісаў. А што напісаў? Хто яго знае: добра ці кепска. Ні вялікай я навукі. А бывае такая пара, што гэта запісванне і з галавы саўсім выляціць. Часам хацеў бы запісаць і можа запісаў бы тагды добра, да часу ўсё таго гола, а счакаўшы ўжэ гэтак ні напішаш. Прыйдзеш часам з поля дадому, есці хочацца. Жывот раве, як Кандратавы жорна. Возьмеш у рукі ручку. После сякеры і касы яна, як матылёк, лёгінька; здаецца, німа нічога ў руках. І пальцы ні пісарскія. Шкура, як у вала, тоўстая. Згорнеш нек іх, мэрам хвігу збіраешся даць каму-нібудзь. І возьме нейкі пусты смех. Каб хто ўгледзіў, ту сказаў бы: шалёны чалавек. Хіба каб гэтыкаму пісару, як я, заміж ручкі, насадзіў пяро на тапарышча, а чарніла каб наліў у ражку.
Можа, запісваючы, і кепска я сказаў на каго што. Ні сярдуйце, добрыя людзі, на міне, беднага пісаку, Каруся Лапця! Нікога ні хацеў я зачапіць, нікога ні хацеў уводзіць у злосць, шукаць сабе непрыяцеля ў сваём родном сяле, між сваіх блізкіх саседзей. А калі і назваў каго па мянушцы, і калі гэта вам ні па сэрцы, ту даруйце мне, добрые саседзейкі. Падумайце вы самі, ці вінават я, што назваў каго па мянушцы? Ласне я даў мянушкі? Ласне дагадаецца хто, калі я назаву каго па імені і фаміліі? Ласне мала ў нас Сцёпак і Янак Андроцкіх? А як назаву каго па мянушцы, усякі адразу пазнае яго. Да і чаго тут сердаваць, сказаць на чыстую праўду. У ўсякага з нас ёсць свая мянушка. Міне – ну што ж тут такога? – дражняць Качан. А ласне мне баліць? Ніхай сабе дражняць, чухаюць свае языке, калі яны свербяць ім. Ага! Аднак зайшла тут мова і пра язык. Скажу я тут пра гэты самы язык. Даўно я хацеў сказаць пра яго, але ўсё ніяк мне ні ўдавалася: ту забудуся, ту німа часу, ту злосць адыйдзе на яго. А каб гэта пісаў тагды, як бабы мелюць што-нібудзь на цібе, ту ўжэ ні ведаю, як бы яно выйшла ў злосці: ці вельма добра, альбо саўсім кепска. Можа гэтак, як тая баба, што сварылася з Дземяном. Хацела ўжэ вельма склясці яго. Так засярдавала! «Ах ты, Дзямян ліхі! – кажа яна. – Каб табе Бог даў тое, што ад яго ты жадаеш». Можа б гэтак і я сказаў бы тагды. Ну, дык скажу я ціпер, хоць можа мая гаворка будзе ні к сялу ні к гораду, як малому дзіцяці бораду. (Што за ліха! Ці ні паэт я, ні дай Божа: гэтак прыкладна сказаў – гораду і бораду. Вось ні было шчэ бяды!) Можа і ні добра я зрабіў, што, пачаўшы гаварыць пра жывых, канчаю пра мёртвых. Нічога ні зробіш: су сякім здарваецца грэх. Рабі ўсё асцярожна, хадзі ўночы па вуліцы ўмаеючы, калі ні хочаш папасці на кончык бабскага языка і хадзіць па ўсем сяле, як пяру на ветры, на бабскіх языкох. Пачуе дзе што баба, зараз яна раскажа другой, прыплёўшы большую палавіну свайго. Другая прыпляце шчэ з гестулька, расказваючы трэйцюй, трэйцяя шчэ боляй. І ты будзеш сунуцца, як пракос пад граблямі. Зоймеш пракос граблямі маленькі. Падсунеш троха, збярэцца кучка сена; падсунеш далей – шчэ боляй, а на самум канцу – цэлая куча сена. Гэтаксама будзе з табою, калі пападзеш ты на язык бабам. І чаго ні намелюць яны! Выдумаюць і вайну, і канец света, і голад, і ўсякую трасцу і хваробу. Паадсекаў бы к чортавуй матары іх языке!
Ну, годзі гаварыць пра гэты пракляты язык, а то ўжэ пачынаю сердаваць, і што добрага? Гатоў шчэ раззлавацца і выскачыць на вуліцу, плюхнуць бабі ў морду. Здаецца, ціхі чалавек Карусь Лапаць, а часам такую заварыць кашу, што і ў горла не палезя. А я хачу жыць з людзьмі добра. Ніхай сабе гавораць здаровыя, а ты насунь шапку і ідзі сабе, усё роўна як нічога ні чуеш. Пагавораць ды сціхнуць. Яшчэ раз прашу вас, добрыя людзі, даруйце мне, калі што кепска сказаў на каго бедны пісака Карусь Лапаць.
[1902-1903]