Гэту ночку па справядлівасці можна было назваць першаю вясноваю ночкаю. Было цёпла і ціха. Над заспакоенаю зямлёю звісала цёмная глыб неба. Бліскучыя матылькі-зорачкі свяціліся і дрыгацелі многакаляровым блісканнем. Здавалася, што ўсе гэтыя самацветныя зоркі-дыяменты і пазалочаны сярпок маладога месячыка высыпалі гуртам на неба святкаваць нейкае незвычайнае свята. І праўда, было свята: і неба і зямля ў гэту ночку сустрачалі вясну.
Але найбольшую радасць гэтага вялікага свята адчувала зямля.
Высокія, цёмныя лясы стаялі ціха і паважна, і толькі зрэдку перамаўляліся дрэвы таемным, радасным шолахам. Па глыбокіх лагчынах, у полі, між каменьчыкаў пераліваліся халодныя дробненькія хвалькі жывых ручайкоў. Цёмныя постаці алешын прыслухоўваліся да гэтага гучнага звону і, здавалася, былі зачарованы мелодыямі вясновых хвалек.
Высока над зямлёю прыгожымі шнурамі ляцелі жураўлі і гусі.
– Глядзеце, глядзеце! – прамовіла адна гусь. – Ці не нашы гэта балоты блішчаць унь там, між лесу?
– Нашы, нашы! – радасна адклікаліся жураўлі.
– Так, так! Гэта нашы абшары, – пацвярджалі качкі, з шумам несучыся ад аднаго возера да другога.
Дзесь над возерам, каля старога млына, дзе аднатонна шумела вада, наводзячы нейкі спакой і сон, чуліся мілагучныя, крыху засмучоныя галасы кнігавак:
– Кі-і – гік! Кі-і – гік!
Што яны хацелі гэтым сказаць, ніхто добра не ведаў, апрача старога млына.
Адным словам, усе былі вясёлы.
А хто ў гэту ночку спаў, таму сніліся вельмі прыемныя сны. Нават і ў цёмных сялянскіх хатах было весялей. І калі, бывала, сярод ночы абуджаўся хто-небудзь з малых дзетак і сваё абуджанне адзначаў плачам, то ім звычайна казала іх мама:
– Спі, мой сынок! – Або:
– Спі, мая дачушка! Заўтра будзе цёпла, вясна будзе; пойдзем з табою крапіўку рваць на сняданне.
Дзеці адразу супакойваліся, бо яны бачылі перад сабою мілую вясеньку.
Яны зараз жа сцішваліся, латвей укладваліся на сваіх пасцельках і з думкамі аб вясне засыпалі салодкім сном.
А гэта красуля-вясна, параскідаўшы сваю пышную кудзельку-кудры – лёгкія светлыя хмаркі, – прыветна ўсміхаючыся тысячамі зорак, спакойна і паважна, як каралеўна, ішла ад поўдзеня і захаду, патыхаючы цёплымі, ціхімі ветрыкамі, цалуючы гэту спакутаваную зямлю з яе стварэннем, будзіла і выклікала яго да новага жыцця.
– Вось і дачакаліся вясны, – казала зялёная жаба, высунуўшы з вады нос.
– Ах, як тут прыемна! – заўважыла другая жаба.
– Дайце хоць свежым паветрам дыхнуць, – аклікнулася трэцяя.
– Эй, запявайла, пачынай песню!
– Песню, песню! – хорам закрахталі жабы. Запраўскі запявайла прымасціўся на леташняй лотаці, вырачыў вочы, надзьмуў свае дуды-мяшкі і зачаў:
Эй, выходзьце, жабы-сёстры,
Пазбылі мы холад востры!
– А ў яго слаўны голас, – кіўнула маладая жаба свайму кавалеру.
– Не перашкаджай, вашэці, слухаць песню! – заўважыла ёй суседка, увесь час не спускаючы вачэй з запявайлы. А запявайла, у сваю чаргу зірнуўшы на яе, вёў далей:
Ну, крахчэце ўсе за мною,
Вольна стала жыць вясною.
Жабы закрахталі такім дружным хорам, што ўзбудзілі ўсё азярко і патрывожылі сон старога млына.
– Глядзеце, каб толькі не прыйшлося яшчэ вам плакаць, – буркнуў сабе пад нос стары млын.
Пасля хору зноў выступаў запявайла:
Але бусел даўганосы
Сюды прэцца на ачосы;
Чапля – шыя выгінаста –
Прыляціць да нас – і баста!
Хто разумны і прыўдалы,
Мігам скочыць пад завалы;
А вам, чапля і бацяне,
Хай ўваччу вам цёмна стане,
Хоць уздзеньце акуляры,
Не знайсці свае ахвяры!
Тут падняўся цэлы выбух смеху і шуму. Жабы крахталі: «брава, брава!» і пляскалі лапкамі ў чэсць выдатнага запявайлы.
Адным словам, было тут праўдзівае ігрышча: спевы, скокі і ўсё, што хочаце. Над гэтым возерам, у зараслі каля раўчавіны, дзе срэбнай стужачкаю прабіваўся ручаёк, на арэхавым кусце сядзеў салавейка. Ён нядаўна, зусім нядаўна прыляцеў з дарогі. Дарога была вялікая і трудная, і пасля дарогі салавейка пачуваўся крыху ўтомленым. Але радасць спаткання і злучэння з дарагімі мясцінамі, а таксама і гэта вясенька, гэты жыватворчы подых яе, пах маладзенькіх лісточкаў і ранніх красак падтрымоўвалі ў ім добры настрой і рухавасць. Ён павёртываўся на сухой галінцы арэхавага куста і моўчкі вітаў ручаёк, гэту родную раўчавіну, слухаў, аб чым хто гаварыў. Нават усміхнуўся, слухаючы песню запявайлы.
Светлы ручаёк проста закідаў яго пытаннямі, сам даваў на іх адказы, часта мяняў сваю гутарку, як дзіця, перабягаючы ад аднае тэмы да другое.
– Скажыце, калі ласка, – булькаў ручаёк, пачуўшы запявайлу, – песню зачаў! Сядзіць на гнілой расліне і ўяўляе сябе выдатным песняром. Тфу! Сораму ў яго няма. Паслухаў бы хоць ты, як іншыя спяваюць.
І ручаёк зачаў сваю песеньку:
Шалду-балду, булі-гулі!
Алешнічкі ўсе паснулі.
Нада мною дрэмлюць лозы
І снуюцца ўдзень стракозы.
Крыльцы іх з шаўкоў сатканы
І брыльянтамі убраны.
Беражок мой аксамітны;
Я вясёлы і разбітны,
Я бліскучым паясочкам
Лёг над жоўценькім пясочкам;
Галасок мой, бы ў дзяўчынкі;
Я гуртую тут раслінкі,
Травы, грушка-самасейка,
Са мной дружыць салавейка.
Я з-пад горкі выплываю
І цябе, вясна, вітаю.
– Ну, як вы знаходзіце маю песню? – спытаў ручаёк салавейку. – Ах, што вы так невясёлы? Вы, мусібыць, утаміліся з дарогі?
– Мілы ручаёк, – адказаў салавейка, – я заўсёды люблю твае песні. У іх столькі жывасці, свежасці тонаў і ўсё новых мелодый, што я проста заслухваюся. Але вось што я мушу зазначыць табе. Мы ўсе так захоплены сваімі радасцямі, што нават і пра вясну забыліся. Выказваць свае радасці, разумеецца, не ёсць загана, але ўсё ж такі трэба і меру знаць, каб часам і плакаць не прыйшлося, як казаў той стары млын.
– Што васпан хоча сказаць? – спытаў ручаёк.
– А справа, дружа, вось якая. Я заўважваю нейкі смутак на твары нашае вясны. Я сяджу высока на арэхавым кусце, і кругагляд мой больш шырокі.
– Што такое? Што такое? – затрывожыўся ручаёк.
– Я заўважыў, як патускнеў твар вясны, я чую нейкае патыханне холаду. А залатыя кудзеркі красуні вясны паблытаны злачыннымі вятрамі, што вярнуліся ад поўначы.
– Ах, і праўда: я чую, як бы нейкі цяжар кладзецца на мае плечы.
– І жабы перасталі крахтаць, – азваўся арэхавы куст.
– Ох, ці не вярнулася зіма! – жалабна прамовіла груша-самасейка. – Мой белы, чысты цвет, мая краса, мая гордасць пачынае вянуць. Ох, што ж гэта будзе!
– Паскачаце дразда – вось што будзе! – прамовіў панура стары млын.
І праўда: пагода мянялася. Пазалочаны сярпок-маладзік пад гэты агульны шумок знік дзесь за горкаю. Матылі-зоркі не так былі яркі. То тая, то другая спяшалася схавацца ў хмарку.
Спярша чуць заметны, халодны вецер смялей і мацней набягаў з-за лясоў, што стаялі на поўнач адгэтуль.
Салавейка сядзеў зусім невясёлы. Ён меў вельмі чулае і добрае сэрца. Яму было шкада вясны, шкада ручайка і гэтых гутарлівых жабак, што так нядаўна спявалі і радаваліся, а цяпер змоўклі. Салавейка азірнуўся наўкол. Унізе раўчавіны святлелася белая паласа снегу. Ён ляжаў далёка ў цяньку, і сонейка яшчэ не магло дабрацца да яго. З сіверу падымалася высока белая кабеціна і сярдзіта пагражала вясне сваімі ледзянымі рукамі. А вясна як бы адступала перад ёю, і твар яе засмучаўся болей і болей.
Салавейка не мог стрымацца і заспяваў:
Ціха, ціха, час трывогі,
Вее смутак на палях.
Знікнуў месячык двурогі,
Плача рэчачка ў кустах.
Анямелі ўсе стварэнні,
Пагражае зноў зіма.
Падсякае ўсім карэнні
Гэта сіверская цьма!
Ты ж, вясенька, квет ружовы,
Ты красёнцы свае тчы!
Звонкай песняй на лад новы
Над палямі загучы!
Зноў адзенься ў шоўк зялёны,
Косы макамі ўбяры;
На дубы ўскінь кароны,
Усміхніся нам з гары!
Салавейка спяваў доўга. Ён укладаў усю любасць, увесь жар свайго сэрца ў гэту песню. І ўсе слухалі яго песню. Паводле таго, як лілася гэта песня, усё вакол пачынала развясельвацца. Халодная здань зімы расплывалася, траціла свае формы і знікала. Злосныя хмары сіверу спадалі наніз. Ярчэй, весялей замігацелі зоркі. Маладая вясна ўсміхнулася так радасна і так прыветна, што ўсюды пасвятлела. На ўсходзе заіграла залатая чырвань, і вясна яснымі косамі цалавала арэхавы куст і свайго праўдзівага песняра.
І калі, бывала, першы раз чулася салавейкіна песня, то людзі казалі:
«Заспяваў салавей, цяпер ужо не вернуцца халады».
[1922]