Важна ходзіць па мястэчку ўраднік, пакручваючы рыжыя вусы. Пры баку ў яго целяпаецца трапло-шабля, чырванеюць шнуры і наплечнікі, і блішчаць на сонцы наваксаваныя боты. Ён толькі што прыехаў на службу, у яго галаве мітусяцца тысячы думак, – ён думае аб тым, як звесці крамолу. Яму толькі што данёс стражнік, што ў вёсцы Галадранцы нядаўна зʼявіўся падазроны чалавек. А раз чалавек падазроны, то ён, напэўна, сацыяліст або, па меншай меры, забастоўшчык. І ўрадніцкая галава строіць складаныя планы, тчэ хітрыя сеці, у якіх павінна заблытацца крамола. Яму здаецца, што ён выкрыў «праступнае саобчаства», захапіў лісты, рэвальверы і бомбы і ўсё гэта даставіў да начальства. Яму даюць павышэнне, пасылаюць у горад, робяць акалодачным, потым прыставам, а потым... і пайшоў наш ураднік угору, як цыган па драбінах на неба.
Пры гэтым ураднік аж засмяяўся сам сабе і ляснуў рукамі па сваіх тоўстых кумпяках.
– Гм! Ты кажаш падазрыцельны чалавек? – пытаў вечарам ураднік сваю правую руку – гарбатага стражніка.
– Бясспрэчна, падазрыцельны! – сказаў стражнік таемным, паніжаным голасам.
– І ты яго бачыў?
– Бачыў, гаспадзін ураднік. І цікава тое, што ён – малады чалавек і астрыжаны! Звычайна ўсе крамольнікі – кудлатыя і абарваныя. А гэты нішто сабе адзеты, у чорнай кашулі, падпяразан шырокім поясам... Гатоў у заклад ісці, што гэта самы настаяшчы сіцыліст.
– А ты не пытаўся аб ім? Не наводзіў справак у мужыкоў?
– Дык вам мужык так і скажа, асабліва галадранскі мужык. Гэта – гадаўё!
– Калі зʼявіліся пракламацыі ў Галадранцы?
– На тым тыдні, у пятніцу.
– Вось што, браце, – пачаў, памаўчаўшы, ураднік голасам начальства, – заўтра ты паедзеш у Галадранку і навядзеш дакладныя спраўкі аб гэтым рэвалюцыянеру. Мы яму пакажам свабоду! Зайдзі да соцкага Рамана Камлюка. Але не надта выкладай яму ўсё на талерку: трэба помніць, што ён – галадранец, забастоўшчык.
– Скажы, брат, – пытаўся адзін худы, высокі, як цапільна, галадранскі селянін, гаворачы «брат» усёй грамадзе, – што гэта за чалавек? Пэўна, сіцыліст!
– Гэтакі ён сіцыліст, як ты маёй кабыле дзядзька! – адказаў яму Андрэй Падгорны, чалавек лёгкі на язык.
Усе зарагаталі.
– А ты, мусіць, знаешся на сіцылістах, як мая свіння на пастах?
– Разумны напаў на разумнага, – сказаў стары Базыль, не выпускаючы з зубоў люлькі.
– Знайшлі за што сварыцца, – умяшаўся Карусь з-пад карчмы. – Андрэй гаворыць праўду. Ці ж сіцыліст пойдзе да папа або будзе лаяць сам сябе?
Галадранскі соцкі, Раман Камлюк, замысліў, як відаць, нешта хітрае, бо засмяяўся сам сабе ў доўгія вусы, але нікому не сказаў, чаго засмяяўся, і пайшоў дахаты.
Да сялянскай грамады падыходзіў Янка Дудар. Яму было надта весела, ён спяваў на ўсю вуліцу:
А ты, Янка, не зважай
На кажух падраны...
Ногі не слухалі Янкі, а ішлі, як хацелі: адна ўлева, другая ўправа, а сам Янка падаваўся то ўзад, то ўперад, то ў адзін бок, то ў другі.
Прадам бульбу, прадам жыта,
Абы было шыта-крыта... –
зачаў Янка другую песню.
– Глядзі, каб не падашукалі! – перасцярог яго Андрэй Падгорны.
– Чаго ты смяешся? – накінуўся на яго Янка. – Куст ты альховы! Ты знаеш, хто я? Я – дэмакрат і забастоўшчык першай гільдыі... Хлопцы! Браткі мае родныя! Хадзем бунтавацца...
– А вунь ураднік! – пастрашыў яго стары Базыль.
– Дзе ён?! – крыкнуў Янка, азіраючы вуліцу. – Падайце мне яго сюды!
Людзі пацяшаліся, а Янка, згарнуўшы кулакі, біў імі па паветры, мясіў нагамі пясок, як бы там ляжаў ураднік, а ён яго таптаў нагамі.
– Вось падла, Янка! Глядзі ты, што ён вычварае!
Невядома, што зрабіў бы Янка са сваім «ураднікам», каб не прыйшла жонка. Яна трымала пад пахай мешалку.
– Вось, брат, папаўся! – жартавалі сяляне.
– Спяваў, што «няма каму бараніць», бараніся ж сам.
– А каб ты смалы напіўся, гад! – крыкнула жанчына. Мешалка мільганула ўгары і гладка прыстала да сярэдзіны худога Янкавага цела.
– Што робіш? – крыкнуў, нібы сярдзіта, стары Базыль на Дударыху. – Не бачыш, ці што? Ён зямлі і свабоды дабіваецца людзям, а яна яго мешалкаю!
Мешалка паддала Янку сілы, і ён даволі борзда стаў на ногі.
– Арыштую! – крычаў ён на жонку. – Не палагаецца насіць аружжа! У арыштанцкія роты аддам па 25-й стацці.
– Так, так, Янка! – падтрымлівалі яго суседзі.
– Ваенна-палявым судом судзіць буду! – бушаваў Янка. – Я – забастоўшчык, а ты хто? Чарнасоценец! От, хто ты! – гаварыў Янка сваёй жонцы, ужо ідучы дадому.
– Скажы мне, Раман, што гэта ў вас за чалавек зʼявіўся? – пытаў стражнік у соцкага.
– А ці я ведаю?
– Можа ж чуў што пра яго?
– Чуць то чуў, ці мала што людзі гавораць!
– Прызнавайся, Раман, нечага адвільваць. Што ты чуў?
Раман агледзеўся навокал і ціха сказаў:
– Сіцыліст!
– Ну?!
– Такія рэчы гаворыць, што ў Сібір саслаць і то мала. Дае кніжкі і лісты раскідае. Вось пабач!
І Раман дастаў з-за пазухі пракламацыю, якую ён знайшоў два гады таму назад, будучы ў павятовым горадзе на першых выбарах.
У стражніка так і заблішчалі вочы.
– А мужыкі яго слухаюць?
– Дзе там слухаюць! Цара лае.
– А што ён, прымерна, казаў?
– Казаў, што наш цар – дурань.
– Цыц! — прамовіў стражнік і азірнуўся.
– А дзе ён начуе?
– Усюды. Раз нават у папа начаваў.
– Як-то ў папа?
– Падмануў: сказаў, што яго кансісторыя паслала, і нейкі знак паказаў.
– Заўтра ўначы чакай нас тут з дзесяцкімі. А калі ён уцячэ – ты адказваць будзеш.
Стражнік выйшаў, а Раман, стоячы, весела пасмейваўся...
Ціха, асцярожна краўся ўраднік са стражнікам да вёскі Галадранкі. Вёска ўжо спала. Адзінокі месяц плыў над ёю, як срэбраны круг. Абросшая вербамі, спакойна цякла рэчка каля самых хат, і дробныя хвалі, як жывыя, пераліваліся і блішчалі на месяцы.
Соцкі і два дзесяцкія стаялі на дварэ, чакаючы начальства. Прыехаўшы да соцкага, ураднік распытаўся аб «сіцылісту». А гэты «сіцыліст» спаў сабе як пшаніцу прадаўшы. Ён начаваў у папа.
У ўрадніка пранеслася ў галаве думка: арыштаваць і папа за пакрыванне крамольніка. Але перадумаў і знайшоў, што не варта, бо хітры «сіцыліст» не толькі папа, але і чорта падмане. Апрача таго, поп скора не ўздымецца і ўцякаць яму няма куды.
Ураднік, стражнік, соцкі і дзесяцкія ўзышлі на ганак папоўскага дома і пастукалі.
Поп выйшаў босы, накінуўшы на сябе шырокі каптан.
– У чым дзела?
– У вас, бацюшка, праступнік начуе! – сказаў ураднік.
– Не можа быць!
– Аб гэтым будзем талкаваць потым... звольце паказаць, дзе ён.
Поп пабялеў і стаяў як укопаны, толькі губы яго дрыжалі, ён шаптаў:
«Ад вешчы, ва цьме прэхадзяшчыя, ад беса полудзеннага...»
Увайшлі ў пакой, дзе спаў «сіцыліст». А таму і гора мала: спіць сабе на баку, толькі носам свішча і храпе як Божы баранчык (так называюць адну птушку). Ураднік прыставіў да яго варту, а сам запусціў руку ў яго дарожную раменную торбу і выцягнуў цэлую жменю лісткоў. Нікому і ў галаву не прыйшло паглядзець, што гэта былі за лісткі.
А «сіцыліст» усё спіць – ураднік проста не ведае, як арыштаваць соннага чалавека. На помач яму прыйшоў соцкі. Ён папароў «сіцыліста», як мядзведзя, кіем. Той усхапіўся, вырачыў вочы – і рукою пад падушку, дзе ляжаў рэвальвер. Тут на яго накінуліся стражнік і дзесяцкія. Усе зляпіліся ў адзін клубок і некалькі часу мітусіліся па пакоі. У канцы адзін дзесяцкі вырваўся з гэтай кучы, папляваў на рукі і, скамандаваўшы сам сабе: «Ну, Сымон! Вазьмі папраўдзе!» – згроб і стражніка і «сіцыліста», падняў іх «на жывот», потым спрытна падставіў ножку і аблажыў абодвух.
– Каторы тут з вас сіцыліст? – пытаў ён, седзячы наверсе.
Стражніка аслабанілі, а «сіцыліста», якому ўраднік палічыў сваім абавязкам даць у зубы за супраціўленне, звязалі.
– Як вы смееце? – крычаў «сіцыліст». – Я – член саюза рускага народа.
– А гэта што? – паказаў ураднік на лісткі і рэвальвер.
– Цягні яго, хлопцы!
– «Яко ісчэзае воск ад ліца агня», – маліўся поп.
«Сіцыліста» вялі па пустой вуліцы. Цікавы месяц выплыў з-за белай хмаркі і, глянуўшы на гэтую працэсію, мусіць, засаромеўся людскога глупства, бо зараз жа схаваўся ў другой хмарцы; ды яшчэ сучка старога Базыля была сведкам камедыі, што разыгралася ў Галадранцы.
Усю дарогу думаў ураднік, якую карысць на свеце прыносяць людзям ураднікі.
«От, – думаў ён, – усе спяць, а ты валачыся цэлую ноч, бойся кожны момант за сваё жыццё. Ласне тут ёсць што-небудзь труднае – дастаць сабе ў лоб кулю? А якая падзяка? Ну, прыстаў можа падаць руку і заклікаць на шклянку гарбаты».
Але дзесьці, на дне душы яго, варушыліся другія думкі, і яму ўяўлялася цэшка і прыстаўскія наплечнікі. Стражнік, соцкі, дзесяцкія і сам «сіцыліст» таксама думалі – кожны на свой лад. Але трудна залезці ў чужую душу і ведаць, хто што думае. Усе маўчалі.
– А ты добра зрабіў, што здагадаўся зайсці да мяне! – такімі словамі сустрэў прыстаў урадніка. – Бачыш, сюды прысланы член саюза рускага народа.
– Ваша высокаблагароддзе! Я арыштаваў і прывёў да стану сіцыліста, аб чым і маю чэсць асабіста далажыць вам! – перабіў ураднік прыстава.
– Дзела добрае. Дзе арыштаваў?
– У Галадранцы, ваша высокаблагароддзе!
Тут прыставу нешта цюкнула. Ён глянуў на ўрадніка. Той стаяў і пазіраў на прыстава так, як бы ён, ураднік, схапіў з неба зорку або японскага мікада забраў у палон.
– Пашпарт у яго ёсць?
– Не спраўляўся.
– Дзе арыштаваны? Пазваць сюды!
Ураднік кінуўся на двор.
Соцкі і дзесяцкі ўвялі «сіцыліста».
– Як дапускаеце вы такое безабраззе і свавольства вашых падначаленых?! Я самому губернатару жалавацца буду! Я – член саюза рускага народа. Вось мае дакументы!
– Звініце, – сказаў прыстаў «сіцылісту», – тут абмылка.
Прыстаў грозна зірнуў на ўрадніка. Ураднік апусціў вочы і зірнуў на стражніка, стражнік – на соцкага.
Соцкі стаяў бокам і смяяўся ў рукаў.
[1907]