Я надта добра помню, як ён увайшоў першы раз у нашу камеру. Гэта быў мужык гадоў пад пяцьдзесят, нізкага росту, прысадзісты. Што асабліва кідалася ў вочы пры першым з ім знаёмстве – гэта барада і маленькія хітрыя вочы з-пад густых броў. За бараду яго празвалі ў нас Чарнаморам. Увайшоў ён нясмела, азіраючыся, і прытуліўся недалёка ад дзвярэй, каля нары. У руках у яго быў памяты ліст паперы.
За ім увайшоў з ключамі наглядчык.
– Напішыце яму прашэнне, – звярнуўся да нас. – А ты доўга не заседжвайся тут, – сказаў ён да ўвайшоўшага, павярнуўся, выйшаў і замкнуў дзверы.
– Што ж табе пісаць? – спыталі Чарнамора. Чарнамор пераступіў з нагі на нагу, увесь сцепануўся, усё роўна як яго хто пацягнуў бізуном, і, скрывіўшы трохі набок касматую галаву, сказаў плаксівым голасам:
– Напішыце, калі ласка, ці не зрабілі б якую скідку, а то я хворы; у катаргу не магу ісці – забракавалі па слабасці здароўя. – Пры гэтым Чарнамор зрабіў такую гаротную міну, усё роўна як бы яго з губернатарства скінулі.
Праз некалькі дзён ён ужо часта заходзіў у нашу камеру. Цяпер у ім трудна было пазнаць даўнейшага Чарнамора, прыбітага, няшчаснага, выглядаўшага такім казанскім сіратою, якому, здавалася, засталося да смерці тры чвэрці. Цяпер ён быў калідоршчыкам і меў права зрэдку заходзіць у другія камеры. «Пасада» давала яму гэтае права, і ён важна хадзіў цяпер па калідоры са швабраю на плячах або з даўгім памяценнікам. Чарнамора пачалі зваць Петрусём Ігнатовічам.
– Ну, як паперы, Пятрусь Ігнатовіч?
Пятрусь Ігнатовіч ускідаў адно вока на таго, хто пытаў, а другім, прыжмураным, глядзеў у скрыначку з махоркаю, круцячы напяросу.
– Ці смачнае баранчыкава мяса, Пятрусь Ігнатовіч? – пыталі зноў яго. Баранчык яго згубіў. Яму, старому канакраду, непрыемны быў напамінак аб гэтым баранчыку, за якога ён папаў пад ваенны суд. Гэтага баранчыка ён адабраў у яўрэя на дарозе. Яго судзілі за грабеж і далі яму «вяроўку»; потым кару смерцю замянілі на дзесяць год катаргі, а катаргу перавялі на пятнаццаць гадоў астрога.
– Баранчык? Няхай бы яго лепей маленькага воўк зʼеў! – адказваў Пятрусь Ігнатовіч, пускаючы дым.
Зусім іншым чалавекам стаў Пятрусь Ігнатовіч, зрабіўшыся калідоршчыкам. Любіў пажартаваць, ахвотнік быў пасмяяцца. За словам далёка не хадзіў. Маленькія шэрыя вочкі яго пазіралі хітра і насмешліва.
– Думаеш, яны ўсё знаюць, што я рабіў? – пачынаў ён гаворку, глянуўшы на таго, хто быў бліжэй, і заліваўся вясёлым доўгім смехам. Пры гэтым ён расказваў што-небудзь са свае зладзейскае практыкі.
– Пятрусь Ігнатовіч, чаму ты – помніш, як першы раз прыйшоў у нашу камеру, – выглядаў такім нядушлым і няшчасным? Ці папраўдзе быў такі хворы?
Пятрусь Ігнатовіч хітра прыжмурыў адно вока.
– А каб болей узялі ўвагі, – сказаў ён і засмяяўся.
– А ці думаеш ты выйсці на свабоду? – пыталі зноў яго.
– А чаму? Можа які маніхвест будзе. У трынаццатым годзе, кажуць, выйдзе маніхвест.
І Пятрусь Ігнатовіч, у поўнай веры выйсці на свабоду, клаў новую аснову жыцця ў астрозе. Ён заняўся торгам. Пападзе дзе пачак шылак, зараз жа перавядзе яго на грошы. Дадуць яму старыя недатопкі – ён і на іх знойдзе ахвотніка, прадасць або памяняе на іншую рвань.
Адзін раз Пятрусь Ігнатовіч аглух. Прыходзіць у камеру. Нічога не гаворыць. Стаў каля скрыпачкі з махоркаю (тутунь у нас быў гуртовы) і робіць папяросу. На ўсе пытанні нічога не адказвае.
– Што ж ты не гаворыш, Пятрусь Ігнатовіч? – пытаем яго.
– Га! Не чую! Вушы нешта пазакладала.
Мы скора даведаліся прычыну, ад чаго аглух наш калідоршчык. Стаялі гарачыя дні. Упацеўшы пры рабоце, Пятрусь Ігнатовіч укладаў сваю касматую галаву ў выемку сцяны каля шпунта, адкручваў шпунт і ліў на галаву халодную ваду. А вылечыўся ён не менш цікава: неўзабаве на нашым калідоры раскідалі камеру – была падбудоўка. Падняўся страшэнны шум і грук.
Зноў уваходзіць Пятрусь Ігнатовіч і смяецца.
– Адпусціла вушы, – гаворыць ён. – От як пачалі грукаць, дык мне лягчэй стала, усё роўна як заткалы з вушэй павыцягалі.
Іншы раз Пятрусь Ігнатовіч зажурыцца, пачне ўспамінаць пра дом, пра жонку, пра сямʼю.
– Казала мне жонка: калі хочаш пры дзецях жыць, кінь сваю работу. Праўду казала яна. – І Пятрусь Ігнатовіч задуменна пускаў дым, пазіраючы кудысьці ўдаль паверх кратак.
– А ў цябе ёсць дома гаспадарка?
– Чаму ж? Ёсць! Чатыры дзесяціны зямлі, а зямля ў нашым павеце някепская.
– А ты кінеш красці, як выйдзеш на волю?
Пятрусь Ігнатовіч адказаў не адразу. Прыпаліў папяросу, зацягнуўся, апусціў вочы ўніз і падумаў.
– Думаеш, красці лёгка? – адказаў Пятрусь Ігнатовіч. – Няма цяпер тае сілы, даўнейшага руху, – сурʼёзна сказаў Пятрусь Ігнатовіч і плюнуў. Пры гэтым ён яшчэ ніжэй апусціў галаву і ўздыхнуў. У гэтым уздыху чулася журба чалавека па страчаных гадах, а не раскаянне ў сваіх учынках.
Мы засмяяліся.
Калідоршчык дапытліва зірнуў на нас і здзівіўся: што смешнае знайшлі мы ў яго словах.
– Ну, а не баішся зноў папасціся ў астрог?
– Або я першы раз сяджу тут?
– Дык цябе астрог не справіў ніколечкі, не пайшоў на карысць?
– Не пайшоў! – адказаў Пятрусь Ігнатовіч, і хітрыя вочы яго забегалі, як мышы: у іх так і іскрыўся самы вясёлы смех.
– Каб не астрог, дык я не ўкраў бы аднаго лішняга каня. – Пятрусь Ігнатовіч разгладзіў сваю шырокую бараду, акінуў усіх вачыма.
– Як жа гэта?
Калідоршчык прысеў на нару і пачухаў патыліцу.
– Гадоў сем таму назад сядзеў я ў ротах В., – пачаў Пятрусь Ігнатовіч, наморшчыўшы свой маленькі лысаваты лоб. – Са мною ў адной камеры сядзеў... Як яго? – яшчэ больш зморшчыў ён лоб і прылажыў руку да галавы. – А каб ён дабра не знаў!.. Ага! Капаровіч. Гэта быў яшчэ малады хлопец з-пад Р. Сядзеў ён, таксама як і я, за каня. У адным годзе выходзілі мы з ім на волю: я вясною, каля Міколы, а ён пад Сёмуху. Увосень таго ж года ехаў я з Міра. Быў там на кірмашы. Недаязджаючы сяла, спатыкаю Капаровіча. Быў там невялікі лясок, з гэтага лесу і высунуўся ён. – Што, Пятрусь, ці не можна б было каня дзе ўзяць? – пытае ён мяне. Недалёка быў двор. У загарадзе там часта хадзілі коні. Нагляду надта вялікага за імі не было. Была там адна кабылка – важная кабыла! – Тут Пятрусь Ігнатовіч пакруціў галавою, вочы яго заблішчалі, і ў ім абудзіўся даўнейшы канакрад. – Пачакай, – кажу я Капаровічу, – тут, а я заеду дадому, прыбяру воз і каня.
– Вот я заехаў дадому, паставіў драбіны, выпусціў каня на поплаў, а сам гэта, узяўшы пад паху аскабалак, пайшоў у лясок. Прыйшоў я, агледзеўся і засвістаў. Ён аказаўся. Прыходзіць. Мы сышлі з дарогі, сталі ў лесе, перагаварыліся. Счакаўшы трохі, я пайшоў. Паволі абышоў я здалёку загарад. Сцямнела. Глянуў я туды-сюды – нікога не відаць. Іду. Зайшоў у загарад з-пад лесу, выцягнуў жэрдкі. Ходзіць мая кабыла. Агонь-кабыла! Я памаленьку – коська! коська! – ды за грыву! Як маланка, памчала яна мяне. От ён даў мне за яе дзесяць рублёў. Дзе ён потым з ёю дзеўся, не ведаю. Дык думаеш, каб не Капаровіч, узяў бы яе? Мне гэта нязручна. Што ж? Каб не сядзеў у астрозе, то чорт бы яго знаў, гэтага Капаровіча!.. Калісь я быў добры майстар наконт коней, – сказаў Пятрусь Ігнатовіч пачакаўшы і, відаць, увесь увайшоў ва ўспаміны даўнейшых канакрадскіх спраў.
– Ну, а як ты думаеш, Пятрусь Ігнатовіч: каб за пакражу каня давалі кару смерцю, ці кралі б тады коней?
Пятрусь Ігнатовіч пахадзіў, падумаў.
– Усё роўна кралі б. Меней усё-такі кралі б, – адрэзаў ён. – Я знаў аднаго чалавечка. Таксама сядзеў за коні. Дык ён кляўся, прысягаў, што кіне гэты інтэрас. А абы выйшаў на волю, дык жыць не можа, каб не ўкрасці. Дык гэтакі пабаіцца смерці? І чалавек заўсёды думае: а ну ж удасца! – і робіць. Гэта проста – хвароба ўжо такая, – сказаў Пятрусь Ігнатовіч і стаў рабіць папяросу.
[1918]