Часамі здавалася, што зачаста, залішне па-сямейнаму расказваць так з міжнароднай эстрады пра свайго першага, адзінага сынка.
Як быццам песцячыся перад людзьмі, з нейкім какецтвам званнем маці.
Вядомая, любімая спявачка, польска-савецкая, а то хутчэй, савецка-польская — Ганна Герман.
А цяпер вось успомніў яе, у памяці, у душы пачуў «Рэха», «Калыханку», яе, толькі яе адзінай голас, яго абаяльную шчырасць, і ясна стала, што яна не магла інакш, што і хораша гэта было і сумнавата ўжо тады, як быццам ад прадчування, што цяпер ён, той польскі хлопчык, ужо без мамусі, і аднаго таго, што голас яе радуе нас многіх, яму, вядома ж, вельмі мала...
— Толя плісёл!
Так вось, у трэцяй асобе, голасна і ўсім аб’яўляе ён, двухгадовы герой, калі яго прывядуць уранні ў яслі.
І тут, вядома ж, не гонар нейкі, а проста радасць. А таксама яшчэ вельмі значны, непераможна вечны падтэкст — абаяльнасць нявіннасці, чысціні.
Дванаццацігадовай Свеце не захацелася няньчыцца з капрызным госцем, трохгадовым Толікам, і яна сказала, што ёй трэба у магазін. Пайшла. Крыху пазней ён убачыў яе з акна пятага паверха і ўсцешана сказаў:
— Света думае, што яна пайшла ў магазін, а яна гуляе з дзяўчаткамі на дварэ!
Мноства чырвоных ягадак — на вялікай цыраце, разасланай у кухні на падлозе. Парэчкі сохнуць, перамытыя. Увечары яшчэ трохі не двухгадовую Волечку, якая хацела з імі забаўляцца, угаварылі, што ягадкі ўжо спяць. А ўранні яна, сама прачнуўшыся, прытэпала да іх, прысела на падлозе, маючы поўнае права меркаваць, што і яны ўжо таксама «прачнутыя».
*
Гарадскі кот, прывезены вясной на дачу, убачыў на голай галіне галку і ваяўніча падаўся па ствале наверх. Яна, вядома, паляцела, а ён тады азірнуўся — высока! — і па-пястунску замяўкаў. Аднак жа злез памалу, праўда, хвастом уніз, каб не так страшна было, ці што.
Трохі пазней у другога госця, трохгадовага Толі, прапаў пісталет. Ные хлопец, не так шукаючы, як чакаючы, што яму яго знойдуць. Маме часу няма і, каб адмахнуцца ад малога, яна кажа:
— Дымок яго браў. На ліпу з ім лазіў.
Толік выйшаў на двор і да ката:
— Аддай мой пісталет! Чаму ты ўзяў яго?
Усё нармальна ў казачным свеце.
*
«Дзеці — як дзеці». Аднак у кожнага з іх свае нечаканасці.
Унучка гасціла ў другіх дзеда з бабай, у далёкім горадзе, і вельмі ж, здавалася, доўга — амаль дзевяць месяцаў. Вярнуўшыся туды, дзе ўжо не толькі яшчэ адны дзед і баба, але ж і мама з татам, яна вельмі хутка адчула сябе ў яшчэ адным «дома». Тым больш што тут яшчэ і брацік, на паўтара года старэйшы за яе.
Падвечар, пакачаўшыся на дзедавай тахце — весела, што тыя медзведзяняты, — яны пачалі танцаваць.
Хлопцу хацелася і дзеду і сястры паказаць, які ён маладзец; ён многа тупаў, хутка кружыўся, голасна крычаў, смяяўся.
А яна, танцорачка на трэцім годзе, кружылася памалу, нават спаважна, і прыгаворвала яшчэ, што трэба ціха, ціха.
А потым, стомлена прыпыніўшыся, сказала радасна, ці то ўсім, ці то сабе:
— Во як танцуе ўнучка!..
*
Думаў днямі і зноў вось думаю: як гэта добра, якое шчасце — адчуваць у руцэ маленькую, цёпленькую ручку.
Адна з маіх шчабятуноў доўга гасціла ў другіх дзеда і бабы, дзе ёсць яшчэ і прадзед яе, якога яна для зручнасці таксама называе дзедам. Толькі яшчэ і па імені, Рыгорам. Калі яе забіралі, «дзед» гэты плакаў: «Хай бы ўжо яно пабыло тут, пакуль я памру...» Неяк узяў я яе на калені і папрасіў расказаць, як яна там, у «дзеда Рыгора» жыла. І малая, нейкія два з палавінай гады, па-сталаму пацешна і, калі ўдумацца, вельмі змястоўна адказала:
— Ён там цяпер адзін.
Больш нічога. А «там», гэта ў вёсцы, дзе ён жыве асобна ад гарадскіх дзяцей, дзе яны, прадзед і праўнучка, любілі пасядзець на лаўцы, паглядзець, як вяртаецца статак, любілі і на печы разам пасядзець, куды ён, — дарэчы, дзядок і з гонарам, і з норавам, — да прыезду такое госцейкі нікога не пускаў.
Госці-ўнучцы дазволілі паехаць з прылясное дачы ў вёску, да знаёмай дзяўчынкі. Бабуля загадала ёй вярнуцца роўна ў восем. А ўжо і восем, і дзевяць, і дзесяць, і на адзінаццатую пайшло, а «гэтай распусты» няма. Ці злуйся, ці трывожся — што хочаш. Бабуля на ганку — сваё, а дзед не вытрываў і пайшоў па дарозе, узлескам, у той бок, дзе вёска, з намерам дайсці і туды, дзе яна загулялася, паўшчуваць там свавольніцу.
Яшчэ ён за надрэчныя дубы, за елкі не зайшоў, а ўжо заўважыў далёка на ячменным полі белую плямку. Схаваўся пад вялізную, разложыстую яліну, з-пад цёмна-зялёнага шатра глядзеў, як яна, тая свавольніца, коціць на сваёй новенькай «дамцы» па сцежцы ў светла-зялёным ячмені. Бліжэй, бліжэй — ужо амаль дарослая, трынаццаці няма, а што паненачка. Доўгія светлыя валасы адганяе ветрам назад, белая блузка і блакітна-стракатая спаднічка, якія сама перад паездкай адпрасавала. Загарэлыя каленькі аголена разганяюць калоссе. Хацеў па-блазенску спалохаць яе з-над свайго шатра, але не вытрываў і выйшаў загадзя. Дзяўчынка спешылася, і яны пайшлі побач. І ніякай патрэбы не аказалася, каб дакараць.
Потым бабуля, скупая на «сентыментальнасці», сказала тое самае. Яна ж і пабыла ў вёсцы са сваёю, па-іхняму — даўняй, сяброўкай, і ў чарніцы схадзілі, цэлы во слоік пазычаны ў сумцы пазычанай прывезла. «Сіротка наша харошая».
Праўда, гэтага ніводнае з іх, старых, не сказала.
*
Відаць, у сувязі з прыгожай маладзечанскай зямлёй, якою я з акна машыны і выходзячы сям-там любаваўся пазаўчора, зноў вось успомніў, жыва і люба, як у канцы жніўня шэсцьдзесят чацвёртага года адправіў сваіх з-пад Нарачы ў Мінск машынай, а сам панёс васьмігадовага сына на самалёце. Падарунак яму і сабе. Які румяны, які захоплены ён быў ад шчасця нейкай сто — дзвесцеметровай вышыні, як многа бачыў — зверху і навокал!..
*
Старэйшая ўнучка, што ўжо амаль зусім выходзіць з усякага маленства, пайшла прайсціся з унучкай маленькай, якая яшчэ ўсё ў казачным шчасці пачатку.
Вяртаюцца з ляснога берага ракі.
У маленькай на чырвонай вязанай шапачцы светла-шэрым маладзіком панасаджаны маладзенькія шышкі лопуху, прыліпалкі. Сустрэўшы дзеда, абедзве ўнучкі смяюцца, шчаслівыя кожная па-свойму. Адна сваёй паблажлівай дванаццацігадовай даросласцю, а другая — сваім шчабятліва салодкім маленствам.
Бабуля рада, што маленькі ўнучак добра есць. З лыжачкі, у яе на каленях. Ахвотна, весела, папоўніцы.
Гэта ледзь не балюча пранізвае дзеда, які любуецца збоку. Ён думае, як гэта страшна, калі такім гэтага не даюць!.. Голад беднасці, сіроцтва. Голад вайны, акупацыі.
*
У вагоне электрычкі.
Маладзіца — «паглядзі ды вады напіся», такая салодкая. Як ёй да твару быць шчаслівай мамай першага смактуна, які сабе спіць на лаве, а яна сядзіць у нагах і час ад часу прыглядаецца, усміхаючыся ў душы, з лёгкім праяўленнем гэтай усмешкі ў светлых вачах і на румяных губках.
Муж, маўклівы здаравяк у спартыўным касцюме, усю дарогу чытае кнігу.
У другім аддзяленні — другая сям’я.
Мама — ужо крыху падношаная, з яшчэ ніштаватымі рэшткамі былой красы. Бабуля — ну, як бабуля, але выглядам — не дай бог горш і далей. І неспакойная, шчабятлівая ўнучка гадоў дзевяці. Узрост, у які я цяпер, з-за такое ж унучкі, можна сказаць, закаханы. На пероне ў Стоўбцах, калі мы чакалі электрычкі, малая з’ела вішню, а костачку палажыла на рэйку. Праходзячы міма, я не вытрываў: «Ну вось, а цягнік і абернецца». Мы з ёю засмяяліся. Цяпер мама ўважліва вяжа, бабуля паспрабавала драмаць, падлажыўшы да сценкі каля акна мяккую торбачку пад шчаку.
А ўнучка ўсё пашчабечвае паміж імі.
Такія простыя, звычайныя хвіліны будуць імі ўспамінацца потым, як шчасце. Асабліва — не дай бог,— калі стане горш...
*
Даўняя-даўняя гутарка сярод вясковых мужчын, да якое і я, юнак, а можа, яшчэ і падлетак, прыслухоўваўся. Вечная тэма — пра выхаванне дзяцей. Помніцца толькі адно — за яго панурую незвычайнасць: «Дзіця павінна ўсіх баяцца». Сказаў гэта маўкліва важны прымак з далекаватай вёскі. Толькі ўсяго і сказаў.
*
У вакзальным падземным пераходзе малая дзяўчынка толькі на момант адстала ад мамы і страшна закрычала ў сустрэчных патоках дарослых ды незнаёмых... Ды тут вярнулася мама, з другім, меншым дзіцем «за ручку». Хапіла сваю большую за руку і павяла-пацягнула туды, куды спяшалася.
А я паспеў і нібыта спалохацца за малую, і супакоіцца, нават успомніўшы весела тое, што неяк бачыў па тэлевізары. Як гутарылі малпы, сабраўшыся чародкай, і адно малое хацела недазволена адлучыцца, а мама-малпа, не спыняючы гутаркі з суседкамі, між іншым, хапіла свайго няўрымсту за хвост і падцягнула да сябе.
*
На пляжы, каля «пераадзявалкі» чарга. Пажылы, усмешлівы мужчына стаіць за ціхім, акуратным хлопчыкам. Пытаецца:
— А ты, малы, чаго туды?
— Я надзеў трусікі задам наперад.
Калі хлопчык дачакаўся і пайшоў у загарадку, мужчына ўсміхнуўся мне, незнаёмаму, і сказаў:
— Што ж, гэта лепш за тое, што я ўчора бачыў. Падлеткі ў парку пыл паднялі каля лаўкі, на якой сядзела нейкая старая. Яна зрабіла ім заўвагу, дык яны: «Ты што, баба, зусім звар’яцела? Хто на цябе пыліць? Каму ты патрэбна?»
Поўны месяц над грэбенем лесу.
Жнівеньская халаднаватая самотнасць.
Маленькая шчабеча з мамай, пакуль шчасліва заснуць. Чуючы гэта з другога пакоя, журботна думаю, што вось жа яшчэ і яна з’явілася на свет, — нібы зусім адна супраць усяго нялюдска цяжкага, што будзе і на яе шляху...
*
Сумны ды горкі роздум, калі трэба спаць, а сон не ідзе... І тут з кута, дзе ўнуччын ложачак, у цемры радасны голас праз сон, як водгук чагосьці там вельмі вясёлага: «Яна такая вялікая!..» Не больш, аднак і тон, і змест такі, што і самому стала добра.
Балючая памяць. Ляпнуў малога, які капрызнічаў, а ён расплакаўся горка, крапліста, і ад мяне пачаў шукаць абароны ў мяне — прытуліўся... Бо нікога на свеце больш не было, толькі мы ўдвух. I ён яшчэ немаўля.
Кожнае дзіця — новае выданне чалавека, новае і нечаканае. Кожны дзень нечаканае, то вясёлае проста, а то і мудрае нечаканасцю.
Скажам, як сказаў бы нейкі спаважны і суровы дзядзька:
— Добра з малымі папесціцца.
Спачатку з дзецьмі, цяпер з унукамі.