epub
 
падключыць
слоўнікі

Янка Брыль

Якуб Міско

1
2
3


 

1

Яшчэ так нядаўна было два тэлефонных нумары, рабочы і хатні, па якіх то ўранні, то ўвечары можна было пазваніць, пачуць у трубцы нязменна ветліва-дзелавое: «Слухаю вас», а як пазнае — вясёлае: «Здароў, браток, здароў!..»

Ён быў заўсёды блізка, на сваім месцы, да вечара перадапошняга дня. Бадзёры, прыязны, дасціпны.

Яго таварышы па журналісцкай працы ўспамінаюць, што дзверы Якубавага кабінета часцей за ўсё былі адчынены на калідор. Туды хацелася зайсці, пагаварыць па справе ці так сабе, там было проста, утульна і весела.

Душа старэйшага таварыша таксама была адкрыта для кожнага, у яе не трэба было стукацца, прасіцца на прыём. Забывалася пра тое, што яму за шэсцьдзесят, потым за семдзесят, — ён быў заўсёды малады, цікаўны да жыцця, закаханы ў яго па-юнацку.

Хоць і нялёгкім, а то часамі і вельмі нялёгкім было яго жыццё. Спачатку, з дзён зялёнага юнацтва, заходнебеларускае камуністычнае падполле, катаванні ў дэфензіве, больш за восем гадоў за кратамі — у славутых Лукішках, Уронках, гродзенскай турме. Пасля, з першых дзён Вялікай Айчыннай, баявы шлях салдата, які ён пачаў радавым разведчыкам, а да Берліна дайшоў гвардыі маёрам з пяццю высокімі ордэнамі.

Былі і іншыя цяжкасці ды нягоды...

У адным з блакнотаў, знойдзеных пасля ў яго рэдакцыйным стале, ёсць запіс-верш для самога сябе, які пачынаецца так:

Я гляджу на сонца і яго не бачу, слухаю я песню і яе не чую, успамінаю радасць і ніяк не ўспомню, да сяброў заходжу, а на сэрцы камень...

Тры гады вельмі цяжка хварэла жонка, яго сардэчны друг, мілая Аня, дзяўчына з тульскай рабочай сям’і, беларуская радыёжурналістка. Пасля яе смерці, застаўшыся толькі з пляменніцай, ён тры гады свядома насіў у сабе таксама невылечную хваробу, амаль штодня, у любую пагоду наведваў Аніну магілу на далёкіх ускраінных могілках, і толькі па гэтых наведваннях мы, людзі з яго найбліжэйшых, маглі меркаваць, якім глыбокім быў Якубаў смутак.

Яшчэ адзін запіс з таго блакнота, хутчэй за ўсё прачытанае ў кагосьці або ўспомненае з прачытанага раней, бо і запісана па-руску: «Жизнь можно прожить как угодно, но умереть ты должен как джентльмен». Не будзем аспрэчваць, адкінем гэтае, яўна не Якубава, «как угодно», а наконт джэнтльмена засведчым, што іменна так ён, наш да канца вясёлы, працавіты, прыязны, молада зацікаўлены друг пайшоў з жыцця, сам-насам з апошнімі пакутамі, ударыўшы па душах родных і сяброў гэтай нечаканасцю.

Многія памятаюць, а пачуўшы пра яго адыход яшчэ раз успомнілі вераснёўскі нумар часопіса «Маладосць» за мінулы васьмідзесяты год, дзе была надрукавана аповесць Якуба Міско «Было яно калісьці...». Аўтару яе тады адны званілі, другія гаварылі пры сустрэчы, трэція пісалі, кожны па-свойму паведамляючы пра добрае ўражанне ад гэтага, нескладанага па форме і ёмкага па зместу твора. Пра вялікае значэнне такіх дакументальна-аўтабіяграфічных кніг неаднойчы гаварыў Леў Талстой; помніцца мудра простае: «Прожил жизнь — расскажи». Якуб пражыў змястоўнае, складанае жыццё і пра пачатак яго шчыра расказаў у сваёй аповесці, якая ад шчырасці атрымалася таленавітай, патрэбнай.

Такое здараецца і з больш адоранымі, больш вопытнымі ў літаратурным майстэрстве, — удача прыходзіць тады, калі чалавек нападзе на сваё, толькі сваё. Усё ад той жа сціпласці, што не давала яму ходу ў кар’еры, Якуб і пра сябе, пра кроўна перажытае не адразу асмеліўся пісаць непасрэдна, адкрыта, а спрабаваў схавацца за прыдуманага героя. Гэта не ўдавалася, першы варыянт аповесці я, як адзіны чытач яе ў тым выглядзе, па нашай з ім узаемнай звычцы сурова пакрытыкаваў, і праз нейкі час яна з’явілася ў новым варыянце, вылузаная з шалухі непатрэбнай умоўнасці,— уяўны Марцін стаў рэальным Якубам, і рэч ажыла.

Думаючы пра асобнае выданне, аўтар старанна, удумліва дапрацаваў яе. У часопіснай публікацыі дзеянне аповесці канчалася векапомным вераснем трыццаць дзявятага. Асмелены, падмацаваны станоўчымі водгукамі, Якуб напісаў і другую частку твора, ваенную. Другая частка, у аснову якое паложаны значна раней апублікаваныя ў перыёдыцы нататкі «Па ваенных дарогах», на жаль, напісана больш скупа, фрагментарна. Гэта знаходзіць сваё апраўданне і ў тым, што, цяжка хварэючы, ён залішне спяшаўся. Па шчасце, часткова захаваліся Якубавы ваенныя пісьмы да Ані, тады яшчэ нарачонай, і да Валянціна Таўлая, сябра рэвалюцыйнай маладосці. Пісьмы гэтыя — жывыя, непасрэдныя сведчанні перажытага — хораша дапаўняюць Якубаў расказ пра яго франтавыя гады і, апроч таго, цікава расказваюць пра першыя мірныя месяцы ў Германіі, дзе ён заставаўся як афіцэр акупацыйных войскаў.

Не магу не сказаць, чаму франтавыя пісьмы захаваліся толькі часткова. Аня хавала іх усе, відаць, і перачытвала. Не маючы дзяцей, гэтыя слаўныя людзі былі надзіва прывязаны адно да аднаго. Калі ў іх бывала разлука, на месяц які, а то і на тыдзень, яны пісалі адно аднаму літаральна штодня. Часамі такое здавалася мне залішне сентыментальным, цяпер, здалёк гляджу на гэта з большай павагай. Прадчуваючы свой недалёкі канец, Аня папрасіла пляменніцу палажыць ёй пад апошнюю падушку, у дамавіну, дзядзькавы пісьмы, толькі каб ён не заўважыў. Тая так і зрабіла. Добра яшчэ, што не ўсе іх узяла з запаветнай шкатулкі, а толькі жменю, як быццам прадчуваючы, што так будзе лепш.

Пасля дэмабілізацыі з арміі было ў Якуба больш за трыццаць гадоў журналісцкай службы, спачатку ў Баранавічах, потым у Мінску. Журналістам, дарэчы, быў ён і перад вайной, — пасля вызвалення працаваў у лідскай раённай газеце, а яшчэ раней, на пачатку трыццатых гадоў, актыўна супрацоўнічаў у віленскім легальным («Беларуская газета») і падпольным камуністычным друку. Усюды, і ў Лідзе, і ў Вільні разам з Таўлаем. Пасля вайны, на кожнай з пасад, якія ён займаў у розных перыядычных выданнях, Міско адпавядаў як найлепшым чынам. Трэба сказаць, аднак, што з яго інтэлектуальным узроўнем, вопытам, веданнем некалькіх моў, крыштальнай добрасумленнасцю і адданасцю справе, ён выкарыстоўваўся заніжана, мог бы адказваць за значна вышэйшае. «Залішняя» сціпласць, адсутнасць кар’ерысцкай жылкі — гэта не ўсё, што было прычынай такой заніжанасці. Былі яшчэ нізкія шэпты і недарэчныя абвінавачанні звышпільных зайздроснікаў, уяўныя віны яго бацькі і двух братоў, якім толькі праз доўгія гады было вернута імя людзей сумленных... А ўсё такое трэба ж было моўчкі перажываць, над усім такім уздымацца!..

Пра Міско-журналіста нядрэнна гаворыць яго публіцыстыка — нарысы, артыкулы на грамадска-палітычныя і літаратурныя тэмы, рэцэнзіі, некаторыя гумарэскі. Найлепш яму пісалася пра тое, што звязана з былой Заходняй Беларуссю, з яе горкай нядоляй, з барацьбой працоўных за сацыяльнае і нацыянальнае вызваленне. У яго змястоўнай, высокакультурнай, няхай сабе сям-там і сухавата-строгай публіцыстыцы амаль усюды натуральна і неабходна прысутнічае сам аўтар, актыўны ўдзельнік многіх галоўных падзей таго часу, са сваім глыбінным веданнем прадмета, са сваёй ідэйнай перакананасцю, грунтоўна праверанай у суровых выпрабаваннях. І гэта прыдае яго артыкулам, нарысам і накідам да партрэтаў своеасаблівую сілу і так патрэбную чалавечую цеплыню.

У адным з неваенных Якубавых пісьмаў да Ані я спыніўся па фразе «маё маўклівае сэрца». Словы гэтыя ўразілі, іх я і вынес у назву падрыхтаванай мною кнігі яго літаратурнай спадчыны. Яны добра гавораць пра адну з найбольш характэрных рысаў у абаяльным чалавечым вобліку Якуба Герасімавіча — пра яго непадкупную сціпласць і разумную стрыманасць, ад пачатку і да канца. Кожны, хто ведаў яго, і я ў тым ліку, мог бы штосьці сказаць пра гэтыя высакародныя рысы. Пра што, дарэчы, сведчыць і многае з напісанага ім. Тут я хачу прывесці толькі адно жывое сведчанне.

Міністр асветы нашай рэспублікі М. Г. Мінкевіч, таксама былы заходнебеларускі падпольшчык і адзін з Якубавых сяброў па гродзенскай турме, успамінаў нядаўна, пасля апошняга развітання з Якубам, славуты судовы працэс «Малой грамады» ў сакавіку трыццаць шостага года, у Вільні. Тады Міхась Мінкевіч і Шура Таўлай, — брат Валянціна, пасля ваенны лётчык, што загінуў у канцы сорак другога, — былі вучнямі ўжо адзінай у тыя дні беларускай гімназіі, шаснаццаці- семнаццацігадовымі юнакамі, удзельнікамі камсамольскага падполля. Ім удалося прабрацца на той працэс, з месцаў для публікі слухаць і назіраць.

У першай частцы аповесці «Было яно калісьці...» Якуб расказвае пра той працэс, прыводзіць сказы з апошняга слова сваіх таварышаў, Валянціна Таўлая і Піліпа Пестрака. Таўлай сказаў: «Вы судзіце не нас, а праўду, якую мы неслі народу, але праўда не баіцца артыкулаў кодэкса». Пестрак закончыў сваё выступленне вядомым, крылатым: «Чым ноч цямней, тым ясней зоры».

— А я памятаю, — расказваў Міхась Гаўрылавіч, — як мужна тады, на працэсе, трымаўся і Якуб. Падсудных з Лукішак у суд на працягу шасці дзён прыганялі ў кайданах, і толькі ўжо ў залу суда ўводзілі без іх. Помніцца, як рашуча пратэставаў супраць ланцугоў і Якуб, узняўшы свае, пацёртыя кайданамі, рукі. І як ён гаварыў: «Любоў да свайго прыгнечанага народа, да роднай мовы мы ўсмакталі з малаком нашых матак, любоў гэтая з намі назаўсёды, і вы, панове, судзіце нас за яе — за любоў па свяшчэннаму праву жыцця!..»

Сам ён не запісаў ні гэтых слоў, ні іншага пра сябе, што палічыў нясціпласцю. Сэрца яго, заўсёды адкрытае для людзей, і сапраўды было маўклівым пра сябе.

...Першага чэрвеня сёлета мы адзначалі Якубава сямідзесяцігоддзе. За хатнім, шчодра рассунутым сталом сабраліся сваякі і сябры па былой барацьбе, па працы ў роднай культуры, проста сябры, людзі розных прафесій. З нашым Якубам, навокал яго было цёпла, вольна, весела, ён умеў аб’ядноўваць людзей, вучыць бескарыслівай дружбе.

А дваццаць шостага кастрычніка, на трэці дзень пасля яго апошняга бальнічнага вечара, прыйшло жалобнае развітанне. Побач з магілай яго і нашай Анечкі. Дзень быў пануры, а потым, адвячоркам, засвяціла сонца. Па-міскоўску стрыманы, ціхі Іван Герасімавіч, рабочы з іхніх слонімскіх Чамяроў, і ён з былых падпольшчыкаў ды вязняў, схіліўшыся над Якубавым тварам, ледзь чутна сказаў:

— Дзякуй табе, што ты быў маім братам.

Многа людзей, што ведалі Якуба, і я, што за трыццаць пяць гадоў і ў шчасці, і ў нягодзе не раз адчуваў яго дужае плячо і вернае, хоць і маўклівае сэрца, маглі б сказаць услед за Іванам і кажам у думках:

— Дзякуй табе, што ты быў маім другам!

 

2

Нас пазнаёміў Таўлай, які да таго нямала нарасказваў мне пра аднаго са сваіх найбліжэйшых.

Не скажу, што прыстойны, малайцаваты адпускнік-маёр з яшчэ незнаёмай усмешкай адразу тады, улетку сорак шостага, здаўся мне блізкім. Усё трымалася на тым, хто быў паміж намі, — на Валянціне.

Праўда, было адно, што адразу мяне купіла. У выдавецтве ўжо ляжаў і здавалася, што недаравальна доўга ляжаў рукапіс маёй першай кнігі. Адрэдагаваны самім Кандратам Крапівой, з яго прадмовай, ухвалены галоўным рэдактарам выдавецтва, а ўсё роўна ляжаў, не рабіўся так пакутліва, так хвалююча чаканай, у марах вынашанай кнігай. Таўлаеў друг, у працяг іхняй з Валянцінам гутаркі без мяне, сказаў, што каб яму далі мой падрыхтаваны рукапіс узяць з сабой, дык ён праз пару месяцаў прыслаў бы яго ў выглядзе выдатна выдадзенай кнігі. Адтуль, з Германіі, дзе ён даволі блізка стаяў да гэткіх спраў. Карэктуру ён, вядома, прачытаў бы сам. Мне было дваццаць дзевяць. Таўлаю на тры больш, Міску яшчэ на тры, — ва ўсіх прыпозненая маладосць. А ўсё ж мы, як сёння бачыцца, даволі-такі наіўна загарэліся гэтым намерам, і я пайшоў да дырэктара выдавецтва, што было тады для мяне не надта простым. Выслухаўшы мяне, таварыш дырэктар дастойна сваёй пасадзе сказаў, што як-небудзь абыдземся без дрэздэнскіх ды лейпцыгскіх друкарняў, самі выдадзім, яшчэ лепш...

Няхай сабе і не лепш, аднак праз паўгода кніга мая нарэшце выйшла. Якуб яшчэ ўсё служыў у Германіі, Валянцін трэці месяц ляжаў у бальніцы, я часта наведваў яго, і быў сярод тых дзён адзін, калі я прыйшоў да яго са сваёй вялікай радасцю. Не буду прыдумваць гэтага дня, чамусьці не памятаю яго; цяпер, калі пішу гэта, на думку ўзышло іншае: той справядлівы боль, які Валянцін па сваёй мудрай дабраце схаваў у хворым сэрцы, прыкрыўшы той боль маёю радасцю, верыцца — шчырай. Першая кніга яго вершаў, у пераважнай большасці турэмных, яшчэ ўсё «рэдагавалася». Востра, справядліва пакрытыкаваўшы ў друку аднаго з тых, хто мог гэтую кнігу выдаць своечасова, а мог і адцягнуць выхад яе на колькі яго душачцы жадалася, Таўлай быў асуджаны на чаканне. Не дачакаўся...

Калі яго не стала, мы з Якубам, які неўзабаве дэмабілізаваўся, кожны па-свойму, але падобна адчувалі яго адсутнасць, і нас пацягнула аднаго да аднаго цераз гэты балючы, а потым сумны пралом.

Гавару я гэта, вядома, ад сябе і пра сябе, але ж і Якуб неаднойчы даваў то менш, то больш выразныя доказы, што наша набліжэнне патрэбна і яму. Праяўлялася гэта і ў друку. Складаючы яго кнігу, я адчуваў зразумелае ваганне — даваць ці не даваць тое, што ён некалькі разоў пісаў пра мяне: і хацелася даць, і няёмка было. Спыніўся на кампрамісе: даў толькі адзін «юбілейны» артыкул, як здалося, больш стрыманы. Іншае засталося ў газетных выразках. А сёе-тое проста помніцца.

Пішу гэта ў студзені восемдзесят чацвёртага. Ідзе ўжо трэці год нашай разлукі, а мне яшчэ ўсё бывае балюча, калі выпадкова ці наўмысна сустрэнуся з яго фотаздымкам, асобным ці групавым, дзе і я...

Кнігу яго сустрэлі добра, і ў друку ёсць пра гэта, і ў пісьмах, атрыманых мною, і ў вусных ацэнках. Аповесць выдадзена і ў рускім перакладзе. Помнік, след у жыцці... Актыўны прыхільнік роднай літаратуры, Якубаў сябар, падобны да яго вясёлай, сціплай высакароднасцю, Вячаслаў Ляшковіч, дырэктар мінскага абласнога краязнаўчага музея, знайшоў на адным з узлескаў маляўнічай Маладзечаншчыны магутна-прыгожы, спрадвечны валун — яшчэ адзін помнік нашаму незабыўнаму.

А ён усё ўсміхаецца — на здымках, у памяці...

Сваім уменнем ці, лепш, унутранай патрэбай добрых, вясёлых кантактаў з людзьмі ён быў падобны да майго брата Міхася. Той мог часамі і так: падысці ў кампаніі да кагосьці малазнаёмага, а то і не знаёмага зусім, паздароўкацца з чалавекам, з выгляду нейкім панурым, сумным або нясмелым, і спытацца: «Ты што, браток, унурыўся? Век жа воўкам не пражывеш. Ты весялей не можаш?..» Нейкім чынам і да свавольства, ледзь не да блазенскага хуліганства даходзіла — у жаданні падысці да кагосьці аж лішне важнага, да вяльможы ці да свяцейшасці, цапнуць яго за найбольш нечаканае месца і сказаць: «Здароў!», адным такім разрадам спусціўшы надзьмутасць да яе чалавечай, голенькай ды босенькай нявіннасці.

Да такога ні ў аднаго, ні ў другога з іх, вядома ж, не даходзіла: от, весела ўяўлялася.

Успамінаюцца вясёлыя выпадкі ў нашым сужыцці, Якубаў смех, да самай старасці — нехта сказаў бы — «блазенскі».

Светла помніцца наша першае сумеснае падарожжа, з Баранавіч, дзе яны з Аняй нейкі час жылі пасля яго дэмабілізацыі, на Слонімшчыну, у яго з Валянцінам родныя мясціны. Там Якуб пазнаёміў мяне са сваёй старэнькай, але нястомнай, мудра-вясёлай мамай, з братам Іванам, які таксама нядаўна вярнуўся, з сябрамі па ўсім раёне, у многіх вёсках, дзе мы пабывалі, у асноўным пехатой. Мы гутарылі, многа і адразу шчыра, і ў вагоне, і ходзячы, і на спачыне, часта смяяліся, убачыўшы штосьці вясёлае або прыгадаўшы. Тады я і падумаў упершыню, што гэта ён ад маці, жыццё якое было вельмі нялёгкім, узяў і панёс, як чароўны агеньчык, і смех, і песні, і захапленне ўсім прыгожым, чалавечным.

Калі Якуб і Аня перабраліся на працу ў Мінск, наша сяброўства стала сямейным, сустрэчы часцейшымі, сумесныя паездкі таксама. Сяды-тады мы ў сааўтарстве выступалі з Якубам у друку.

У верасні пяцьдзесят чацвёртага мы тыдні два працавалі разам у Маскве, на толькі што адкрытай сельскагаспадарчай выстаўцы, ён як штатны газетчык, а я добраахвотным спецкарэспандэнтам. Добраахвотнасць патрабуе агаворкі. Мяне тады жорстка раскрытыкавалі за часопісны варыянт адной аповесці, і Якубу захацелася праветрыць, супакоіць аўтара, пра што, вядома, адкрыта не гаварылася. Работы было шмат, ён умеў і любіў працаваць, а я ўжо не адставаў ад яго. Аднак амаль штодня, а то і штодня мы знаходзілі хвілінку, каб заглянуць у павільён тэхнічных культур. Там на сцяне, вянчаючы адпаведную экспазіцыю, вісеў вялізны фотапартрэт Героя працы па маку. Сын сонечнай рэспублікі з неверагодна шырокай, звышрэкордна ўпасвенай «ражкай», ён усміхаўся шчасцю свайму так прастадушна-радасна, што, гледзячы на яго, і самому хацелася рагатаць. Калі ж каму-небудзь слова «ражка» здасца абразлівым, дык можна засланіцца і народам. Гэта адзін наш малады, талковы старшыня калгаса сказаў, спыніўшыся перад тым партрэтам: «Во, і на маку можна якую ражку наесці!..» Якуб назваў таго героя макацёрам, разумеючы тут не толькі пасудзіну, у якой труць мак, але і таго, хто трэ, і любіць, чаго добрага, не-не дый аблізаць уквэцанае ў «опіум», салодкае качалка. Набегаемся, стомімся ад сустрэч, хоць не заўсёды цікавых, але патрэбных, ад інтэрв’ю высокіх і яшчэ вышэйшых, ад спешнай рэпарцёрскай пісаніны, а тады ўжо, нарэшце, зірнём адзін на аднаго і, нібы ўздыхнуўшы з палёгкай, хтосьці скажа: «Да макацёра!» — як лозунг на аздараўленне. І той вітаў нас сваёй непераможнай па абаяльнасці, шыракаротай усмешкай.

У застоллі Якуб, заўсёды культурна стрыманы ў спажыванні «і гушчы, і рэдкасці», быў молада, хмельна вясёлы. Любіў спяваць. Помніцца адна з папулярных у пачатку пяцідзесятых гадоў песень на словы Ісакоўскага: «Лучше нету того цвету». У лёгкай, прыемнай мелодыі — як найбольш адпаведныя словы, якіх, здаецца, ні замяніць, ні месцамі пераставіць.

 

...Вся душа моя пылает,

вся душа моя поет, —

 

дружна вядзе кампанія, а наш Якуб, замест «души», якая «поет», на хаду хапае радок з наступнага куплета і выводзіць:

 

Вся душа моя пылает,

хоть иголки собирай!..

 

І песню абрывае рогат, у найстарэйшага — наймаладзейшы.

Што ж, маладосць, і ў сорак яшчэ маладосць, якая з-за турмаў ды з-за вайны так апазнілася. Ды справа не толькі ў гэтым.

Гадоў праз дваццаць пасля таго «маку» ды тых «іголак», калі мы ўтрох з Алесем Адамовічам адпачывалі (і працавалі трохі) у Друскеніках, Якуб быў на сёмым дзесятку. Нястомны хадун і лыжнік, любіў ён і кампанію. За адным з намі сталом сядзела ціхая, інтэлігентная маладзічка, якою мы дружна, неназойліва апекаваліся. За іншымі сталамі сядзелі, таксама ўперамежку, жанчыны, мужчыны рознага ўзросту і розных прафесій, тут нібы адмовіўшыся ад іх, на час аб’яднаўшыся ў свабодзе памаладзелага адпачынку. Неяк марозным ранкам мы схадзілі на рынак і там, між іншым, Якуб купіў слоічак хрэну. З гэтым слоічкам у абед, пачаставаўшы свой стол, ён пайшоў па бліжэйшых, як быццам нікога там не падзяляючы на суседзяў і суседачак. Толькі як быццам, бо да першай накіраваўся за трэці стол. Адтуль мы часта чулі вясёлы голас і смех, бачылі і галоўную весялуху, румяную, блакітнавокую ды бойкую русявачку. З гэтага пачалося знаёмства, якое спакваля і лёгка, хораша перайшло ў сяброўства. Калі яна, Галя, ад’язджала, мы ўжо праводзілі яе на вакзал, потым аднойчы, у Мінску, зноў жа ўтрох, сустракаліся ў кафэ, тады ўдвух з Якубам былі ў яе дома, у прыемнай, дружнай сям’і, з двума сыночкамі, з любімым мужам, з нейкай сваяцкай утульнасцю. У гэтай дружбе мы з Адамовічам былі не галоўнымі, любаваліся ёю, ведаючы, як яна патрэбна Якубу, калі не па-дзедаўску, дык па-бацькоўску. Бачу, як яна, наша слаўная беларуская Галя, плакала, калі Якуб Герасімавіч памёр. Цяпер мы з ёю час ад часу перазвоньваемся, і ўсе размовы нашы не бываюць без яго.

Праз восем год пасля чыстых, атуленых снегам Друскенікаў, улетку, праездам з Масквы ў Прагу, у мяне гасцявалі чэхі, пара блізкіх людзей. Трэба сказаць: не ў мяне, а ў нас, у гэтае «нас» уключаючы пе толькі маю сям’ю, але і Якуба, без якога нам за святочным сталом заўсёды кагосьці блізкага не хапала. Тым больш што тады ўжо ён быў трэці год адзінокі, без Ані. Назаўтра, пасля гасцявання ў нас, Марцэла і Вацлаў настоялі на сустрэчы ў іх, у рэстаране гасцініцы. Адной з адзнак яго, Якубавай, весялосці, жыццёвасці, да канца невычэрпнай, мне бачыцца той вальс, на які ён запрасіў нашу мілую, паважаную госцю, як ён тады, кавалер на восьмым дзясятку, вірыў ды фігурыў, крыху па-даўняму, па-чамяроўску ўзняўшы сваю і даміну руку, як наша госця здзіўлена, амаль захоплена глядзела на яго, а мы, з-за стала, на іх у маладым, разгайданым натоўпе.

...Камбат забіты, а вышыня не ўзята. Пасланы быў капітан Міско, тады ўжо штабны афіцэр. За тую вышыню, узятую, у яго Чырвоны Сцяг, першы сярод пяці баявых ордэнаў. Ён не насіў іх, падмацаваўшы мноствам франтавых і працоўных медалёў, і не расказваў лішне, так сабе аднойчы адказаў на маё пытанне.

Стрыманага, карэктнага, я двойчы не бачыў яго, на жаль, у выбуху справядлівага абурэння. Аня расказвала, як яны ехалі загарадным аўтобусам і нейкі малады хамула, нічога не баючыся. нікога не паважаючы, брыдка лаяўся пры дзецях, пры жанчынах, і ніхто яму нічога не асмельваўся сказаць. Якуб падышоў да яго, папрасіў быць культурным, а той тады — на яго. Падумаеш, «ачкарык», ін-ці-лі-генцыя!.. Якуб падышоў да шафёра, папрасіў яго спыніцца і адчыніць дзверы. Ашаламіў таго здаравілу, схапіўшы за каршэнь і, крутануўшы, за порткі ззаду, датарабаніў да дзвярэй і шугануў на асфальт... Другі выпадак, пра які ўжо ён расказваў мне сам, адбыўся на працы. Адзін падкапай з даваенным стажам сказаў на спакойнага, паважанага ў калектыве таварыша: «Падумаеш, ты ваяваў! Мы яшчэ паглядзім, дзе ты гэтыя свае ордэны ды медалькі браў!..» Тут у работу пайшло першае, што трапіла пад руку — рэдакцыйнае крэсла, якое франтавік схапіў і ўскінуў, каб апусціць. «Таварышы, дзякуй ім, не далі...» Капцюх той, вядома, напісаў у славутае «куды трэба». Якуб пайшоў на выклік з поўнай гатоўнасцю панесці пакаранне, але той, ад каго яно залежала, выслухаўшы яго, з усмешкай разумення, што асабліва дарэчы бывае на вуснах высокаадказнага чалавека, сказаў толькі: «А нервавацца ўсё-такі лішне не трэба...»

Былі таксама два зрывы ў глыбокі смутак адчаю, адзін з якіх я бачыў, калі памерла Анечка і ён, здавалася б, ужо так прызвычаены да гэтай немінучасці за тры гады невылечнай хваробы, сеў, дзе стаяў, у куток, і затузаўся ў глухіх мужчынскіх рыданнях. Пра іншы зрыў расказвала мне Аня, з просьбай не выдаць яе. Гэта калі ён атрымаў пасмяротную рэабілітацыю на бацьку і брата і таксама, упаўшы ніцма на падлогу, доўга плакаў...

 

3

Тое, з чаго пачалося маё слова пра сябра, першы раздзел, напісана было роўна праз месяц пасля Якубавай смерці; тым раздзелам, у першым яго варыянце, я адкрыў кнігу «Маё маўклівае сэрца». І раней, у розныя гады, я сёе-тое пісаў пра Якуба, скажам, у нарысах пра Адамовіча, Шырму, у некаторых артыкулах і лірычных нататках. Т ўсё, што было сказана, здавалася і дагэтуль здаецца яшчэ і яшчэ не ўсім, што можна і трэба сказаць пра гэтага, няхай нягучнага, але ж сапраўднага чалавека. Аднаго з тых, хто і сам зрабіў нямала, а яшчэ больш — дапамагаючы іншым, дабратворна і безымянна растварыўшыся ў справах і меншых, і большых, і самых вялікіх, агульнанародных.

Блізу праз год пасля яго адыходу, адзін над Нёманам, заглядзеўшыся на барвовы, магутны, цудоўны і сумнаваты захад жнівеньскага сонца, я прыгадаў Якуба, — адчуў адзіноту і ўдзячнасць яшчэ раз...

Летась у маі, ідучы зялёна, весела амаладзелым, зноў жа наднёманскім лугам утрох з мясцовым сябрам з партызанскіх дзён і з яго знаёмым, на шмат маладзейшым за нас, мы набрылі на лугавую азярыначку. Падоўжную і поўную, як вока, з вейкамі аеру. Яна была ўжо даволі густа расквечана жоўтымі гарлачыкамі і раскошна белымі «гускамі», як называюць у нас гарлачыкі белыя. Загаварылі пра тое, што «гускі» нанач стульваюцца пялёсткамі, каб уранні зноў распусціцца, а жоўтыя гарлачыкі так і жывуць адкрыта днём і ноччу. «Гэтым няма чаго асабліва хаваць», — сказаў наш маладзейшы. Мы са старэйшым сябрам усміхнуліся. Аднак гэта было ў мяне не ўсё у параўнанні красы сціплейшай і больш раскошнай...

Мне прыгадалася, як два гады раней, каля гэтай жа азярыначкі, нібы затоенай на зялёнай прасторы, ішлі мы таксама ўтрох, але ў іншым складзе,— з Якубам і нашым агульным другам. Таксама пастаялі, палюбаваліся — і белымі, і жоўтымі. А потым найстарэйшы з нас, ужо сямідзесяцігадовы Якуб, нечакана, нага аб нагу, скінуў выступкі, вылузаўся са спартыўных портак і палез у ваду. Пачаў лавіць і зрываць тыя раскошна белыя, якім так дарэчы было б заставацца ў іхнім зацішным «дома».

Несамавіты свой букет панёс ён нашым жонкам, што засталіся каля хаты.

Вядома ж, «гусак» не трэба зрываць, яны букетам быць не любяць і не могуць. Так, здаецца, потым, у вёсцы, і гаварылася. Жанчыны нашы гаварылі. Хоць як быццам і не вельмі ўпэўнена. Гэтую «ісціну» я ўспамінаю і цяпер, але...

Але ж тут ёсць і ісціна без двукосся. Што душа чалавека гарнулася да дружбы, да яе цяпла, што яна ў яго хацела гэтага ўсё жыццё.

А да разлукі нашай заставалася чатыры месяцы.

 

1981—1984


1981-1984

Тэкст падаецца паводле выдання: Брыль Я. Сёння і памяць: Апавяданні, мініяцюры, эсэ. - Мн.: Маст. літ., 1985. - 317 с., 317 л.
Крыніца: скан