БЕЛАРУСКАЯ ПАЛІЧКА

Янка Брыль

На Быстранцы

 

 

Пласкадонка, якая ў гэтых мясцінах называецца чайкай, ад рання стаяла ў ціхай завадзі Быстранкі, прымкнутая ланцугом да вярбы.

Дзіцячы гоман і плёскат вады чуўся трохі далей, уверх па рэчцы. А тут, у зацішку, амаль зусім непрыкметна пагойдваліся на вадзе белыя кветкі, пяшчотна, відаць, з дзявочых вуснаў названыя гускамі,— ліліі ў акружэнні цёмна-зялёных талерак-лістоў. Насупраць, куды свяціла сонца, бераг быў высокі, абрывісты, напярэшчаны мноствам пячорак, каля якіх з гуллівым і заклапочаным шчэбетам увіхаліся стрыжы.

Сцежкай ад вёскі, агароды, дрэвы і хаты якой відаць з вышэйшага берага, апоўдні прыйшоў сюды хлопец. Без кашулі, загарэлы, босы і з поўным дарожным мяшком. Кінуўшы ў лодку тонкі, выслізганы рукамі шост, ён палажыў туды і мяшок, падкасаў да калень штаны, адвязаў чайку ад вярбы і сапхнуў яе на ваду.

— Паехалі,— шапнуў ён, стаўшы на карме лодкі і шастом даючы ёй патрэбны кірунак: за вадой.— Паехалі,— паўтарыў уголас, з усмешкай, і левай рукой загроб уверх непаслухмяныя пасмы светлых валасоў.

Раскалыхаўшы на развітанне гускі і іх вялікія плывучыя лісты, чайка пайшла па стрыжні жывой і звілістай Быстранкі.

У вёсцы Патрэба, з якой ён прыйшоў да лодкі, хлопца змалку называлі Гануліным Толікам. Потым, калі ён паехаў у Мінск вучыцца і разам з іншымі аднавяскоўцамі пачаў прыязджаць адтуль на канікулы, нават і ад старых сяды-тады даводзіцца яму пачуць саліднае — Анатоль Пятровіч. Для сяброў і сябровак — і дома, і ў людзях — ён Толя, вясёлы і дружны Толя Клімёнак.

Сёлета Толя скончыў трэці курс літаратурнага аддзялення універсітэта. Дома, у вёсцы, дзе быў у яго толькі старэйшы, жанаты брат Кастусь, студэнт касіў з мужчынамі, з моладдзю да ўпаду танцаваў у новым клубе, а ноччу ўпотай пісаў. Адзін яго нарыс днямі надрукавала ажно рэспубліканская газета, а на шэсць вершаў, амаль месяц таму назад упершыню пасланых у тоўсты часопіс, яшчэ ўсё няма адказу.

Ды вось прыйшло, нарэшце, даўно чаканае пісьмо з нечаканай прыпіскай, і Толя забыўся пра ўсё і пакінуў усё — паплыў.

Пісьмо — не з рэдакцыі, а ад Максіма, сябра яшчэ з ваенных дзён. Аспірант лесатэхнічнага інстытута Максім і сёлета адбывае практыку ў іх партызанскай пушчы і вось завітаў, нарэшце, да бацькі, у свае Лазовічы, дзе млын на гэтай самай Быстранцы. Дарогай да млына — кіламетраў дваццаць, машыны трапляюцца часта, аднак Толя вырашыў лодкай таму, што яна ім з Максімам спатрэбіцца.

«Пабудзем дзянёк у старога,— піша Максім,— і рушым на Нёман, у пушчу, да нас, лесавікоў. Бацькава чайка — старая: смалы і часу на канапачанне спатрэбіцца больш, чым уся яна варта, ну а тваю мы на зваротным шляху ў Мінск падкінем да цябе на машыне, каб ты не гробся, як дурань, супраць вады. Вяслуй, пісьменнік, гарантую табе тону ўражанняў для новых класічных радкоў і пару гадзін нуды над маёй лясною пісанінай. Ясна? Шчыра вітаюць цябе бацька і Люда. Чакаем».

Асабліва змястоўнай здаецца студэнту прыпіска:

«Толя, і сапраўды прыязджай.

Люда».

 

Пісьмо ляжыць у рэчавым мяшку. Яно прачытана столькі разоў, што кожнае слова і кожная кропка стаяць перад вачыма як жывыя. А ўсё ж хацелася б і яшчэ прачытаць, хоць думкі твае адразу выйшлі далёка за рамкі старонак, а пачуцці, да якіх дакрануліся скупыя словы пісьма і асабліва прыпіскі, адразу пайшлі на поўнач, за вадой Быстранкі.

І Толя спяшаецца следам за імі. Не хоча нават прысесці на карме, бо стоячы будзе хутчэй, асабліва калі дапаможаш плыні шастом.

Вада — празрыстая, імклівая — з гор... Ну, не з гор, а адтуль, дзе маляўнічыя ўзгоркі наваградскага ўзвышша з прахалодным шумам густога лісця дубоў і клёнаў і залатым, гарачым шэптам спелага калосся. Прыгожы ён, гэты куток Заходняй Беларусі. Толькі ж вельмі пятляе Быстранка, нібы мітусіцца, шукаючы спаду. А Толю хацелася б простай, найкарацейшай дарогі. Туды, дзе блізкія людзі, дзе млын нястомна паўтарае адно імя, адно вельмі прыгожае слова:

— Люда, Люда, Люда...

Уяўленне гэта — не новае, кніжнае. Ды што ты зробіш,— і Толя чытаў апавяданне Пруса пра тое, што недзе ў Польшчы стаяў над вадою такі самы, як у Лазовічах, драўляны млын і ў млынара была дачка, імя якой з любасцю паўтаралі працавітыя камяні. Там была Малгась, а тут — Люда, малодшая Максімава сястра, адзіная дачка дзядзькі Антося Нагорнага, партызанскага дзеда з наднёманскай вёскі, якога пасля вайны прыслалі ў Лазовічы загадваць старым, калісьці купецкім, млыном.

Поўдзень. Горача нават тут, на вадзе.

Жнівень прыйшоў і сюды — на пшанічныя ўзгоркі і ў даліны з багатым ільном,— шчодры і працавіты жнівень з вострым хлебным пахам і з песенным сакатаннем жняярак, гулам камбайнаў і гружаных аўтамашын. Сёння ў Патрэбе ўсю ноч гула складаная малатарня, пачаўшы падлік снапоў, а калі заціхала яна,— праз смех і гоман моладзі Толя чуў, як на патрэбаўскім полі ракоча трактар, зноў раскрываючы ўлонне зямлі для зярнят.

І праз увесь гэты бадзёры шум чулася хлопцу і ноччу, і днём — нібы ў прадчуванні пісьма і сустрэчы — даўно знаёмае, даўно хвалюючае грукатанне млына над рэчкай, у засені высокіх дрэў.

Хутка яно пачуецца наяве, дойдзе сюды па вадзе.

...Да першай сустрэчы з Людай Толя многае перажыў... Зрэшты, не падыходзяць гэтыя словы, мала іх, каб перадаць тое, што адбылося ў Толевай душы дзесяць гадоў таму назад, студзеньскай ноччу ў сорак трэцім.

Брат Кастусь, намнога старэйшы за Толю, пайшоў у партызаны амаль год перад гэтым. Толя і маці, удава Гануля Клімёнак — яму чатырнаццаць, ёй больш за пяцьдзесят — жылі-гаспадарылі дома. Паліцаі звычайна прыходзілі днём, а тады наляцелі на вёску апоўначы. Маці па стуку пазнала, што гэта не Кастусь і не сябры яго, а чужыя, яны. Калі ж запаліла газніцу ды адчыніла дзверы і адзін з іх пераступіў парог,— старая крыкнула:

— Сынок, уцякай!

Хлопец убачыў толькі, як яна, шырока распасцёршы рукі, абхапіла паліцая за плечы, прыціснулася грудзьмі да яго аўтамата і рук. Толя кінуўся ў кухню-бакоўку, з ходу аберуч выпхнуў на двор рамы старога акна і выскачыў на снег. Босы, у адной бялізне, ён, здаецца, не адчуваў ні марозу, ні снегу, у якім загрузаў па калені. Больш таго — і горш за ўсё, што мучыць яго дагэтуль! — хлопец не чуў ні апошняга крыку свае матулі, ні стрэлаў у іхняй хаце. Праўда, ён амаль не чуў і тых стрэлаў, што грымелі яму наўздагон.

Толю выратавала тое, што ён, дабегшы да першага на ўзлессі хутара, пастукаў у акно. Дзядзька Мікіта Пчалюк пазнаў хлопца па голасу і адчыніў хату. Не запальваючы агню, Толю нацерлі моцным самагонам, прымусілі выпіць яго ледзь не цэлую шклянку і накрылі доўгім кажухом. Тут ён ляжаў дзесяць дзён, пакуль ачуняў і Кастусь забраў яго ў пушчу, у лагер.

Мама з’яўлялася часта. Не толькі ў сне, а нават і наяве, калі ў зямлянцы тушылі газніцу і хлопцы сціхалі на нарах, а ў цемры зыбалася гарачая чырвань жалезнай бочкі, што была ў іх печчу. Мама ніколі не папракала яго. Ён чуў толькі яе апошнія словы: «Сынок, уцякай!» Ён накрываўся з галавой і часта, уткнуўшыся ў падушку, плакаў. Нікому, нават Кастусю, ніколі ён аб гэтым не гаварыў. Нічым, здавалася яму, нават тысячам забітых ім фашыстаў, нельга будзе хоць трохі адмыць страшную ганьбу. Яго ўжо ўзялі ў разведку, ужо нават двойчы хвалілі, а ён, калі заставаўся адзін, часцей за ўсё ноччу, у зямлянцы,— накрываўся з галавой і шаптаў сваё горкае: «Мама... матуля... дык я ж...» А яна не казала нічога. Яна загадвала толькі, каб ён уцякаў, і гэты крык заходзіў у сэрца яго штораз глыбей, а разам з ім заходзілі і асядалі там і боль, і сорам, і горыч, што ўжо не вернеш мінулага — аніяк.

У зямлянцы пры штабе брыгады жыло іх дзесяць чалавек: дзевяць разведчыкаў і «дзед» — дзядзька Антось Нагорны, які спраўляў абавязкі старшыны. Разведчыкі начавалі ў лагеры рэдка, і старшына пражываў у зямлянцы найбольш адзін, як бабыль.

«Дзедам» старога называла ўся брыгада, і ў гэтай назве была нейкая пяшчотнасць, грубаватая, змешаная з адценнем лёгкай маладой насмешкі і пашаны. А ён усім рэзаў праўду ў вочы, усім гаварыў «ты», у тым ліку і камандзірам, якім ён і ўголас і шэптам часта даваў разумныя парады ў гаспадарцы і стратэгіі, а на жонак начальства, ваенных і даваенных, бурчаў, як свёкар.

Аднойчы пад вечар Толя вярнуўся ў штаб з данясеннем і застаўся да ранку ў лагеры. Пасядзеў у зямлянцы «Камсамольскага» атрада, дзе быў узводным іх Кастусь, пасля вярнуўся ў сваю зямлянку. Тут было сёння ціха і пуста. Дзед ляжаў, адвярнуўшыся да сцяны,— мусіць, спаў. Не запальваючы газніцы, пры рэштках святла ад дагараючай печы, хлопец распрануўся, залез пад коўдру і неўзабаве пачаў тужыць.

Гэта была ўсё тая ж туга.

І вось праз гэтую тугу і праз коўдру, якой былі накрыты хлопцавы вочы, што пачалі нядаўна бачыць і ў цемры, раптам пачуўся голас:

— Толя, ты спіш?

Ён хацеў спачатку не аказвацца, не ўпускаць нікога ў свой нябачны, цёмны і горкі свет, хацеў упарта маўчаць, як гэта звычайна робяць пакрыўджаныя падлеткі. Ды голас паўтарыў:

— Ты спіш? Не спі яшчэ, устань.

І ў гэтым знаёмым грубаватым голасе было цяпер нешта такое, што хлопцу, неяк ужо зусім па-дзіцячы, захацелася ласкі, спагады... Ды ён спалохаўся гэтай кволасці, змахнуў з твару коўдру і сеў.

— Ды не, не сплю яшчэ, дзядзька Антось.

— Я ведаю, што ты не спіш. Дык вось ідзі ты пакліч майго рэдактара і вашага Кастуся.

— Кастусь на заданні.

— Ну, дык яго, Максіма, пакліч. І Аржанца.

Максім Нагорны, дваццацігадовы юнак, які перад самым пачаткам вайны закончыў дзесяты клас, працаваў сакратаром рэдакцыі іх партызанскай газеты. Позна было ўжо, але ён не спаў яшчэ, корпаўся нешта ў прыёмніку, і Толевы словы здзівілі яго, нават устрывожылі. Здзівіўся таксама і Аржанец, дзедаў сябар і часты субяседнік. І ў рэдакцыйнай зямлянцы, і на дварэ, пакуль яны ўтрох, адзін за адным ішлі па звілістай, коўзкай сцежцы паміж высокімі ціхімі соснамі, Максім спяшаўся, нібы не зусім верыў, што Толя, які ішоў за ім, нічога не ўтойвае...

— Ну, што з вамі? — спытаў Максім, пераступіўшы парог разведчыцкай зямлянкі.

Дзядзька Антось ужо не ляжаў, і ў печы зноў гарэла.

— Што? Нічога,— адказаў стары. Ён стаяў толькі ў суконных, даматканых портках і валёнках, трымаючы за ручку вялікую скавараду, дно якой было шчыльна замошчана белымі скрылікамі сала.— Ты ж сам ніколі пра бацьку не ўспомніш,— гаварыў, цяжкавата схіліўшыся над палаючай зяпай печы.— Сабакі хіба толькі сюды загоняць, як таго Янкеля ў царкву. Добра, Сяргей,— гэта да Аржанца,— што і ты не спаў яшчэ. Запаліце газніцу. Ды распранайцеся.

Цемнавата было, дый не так яшчэ добра Толя ведаў у той час Максіма, каб па вачах пазнаць, што ён думае. Відаць, злаваў на старога за гэтую дарэмную трывогу. Максім быў маўклівы, і за маўклівасцю яго недзе глыбока ў душы хавалася чуласць, якую ён маскаваў то маладзецтвам, то злосцю, а то, па бацьку, і грубасцю. Часамі яна, тая чуласць, вельмі рэдка і патаемна, для Толі тады яшчэ і зусім невядома, выходзіла на Максімавы вочы скупой, сарамлівай мужчынскай слязою. Часта «рэдактар» смяяўся — нейкім ледзь не дзіцячым хіхіклівым смехам, які цяжка было не падтрымаць. Цяпер, калі Максім скінуў кубанку, шынель і ў чорнай аўчыннай безрукаўцы паўзверх гімнасцёркі сеў за стол, скрытая трывога і злосць яго пачала непрыкметна пераходзіць на смех, які ўжо, здаецца, пачаў праступаць на твары.

— Ну, дык з якой жа гэта вы, бацька, радасці брыгаднае энзэ на скавародку ды ў агонь?

— З якой? Імяніны ў мяне,— адказаў стары, памешваючы лыжкай духмяныя, пісклівыя скваркі.— Дзень анёла, святога-прападобнага Антонія Пячэрскага, хай яму там, за хмарамі, лёгка ікнецца. А ты, грамацей, бачыш, і не ведаў. Гарачае, каб ты згарэла! — Ён ухапіўся за ручку скаварады другой рукою і, таксама апёкшы яе, загрымеў: — Ну, а газніцу хто запаліць, інцялігенцыя?!

Максім нарэшце засмяяўся. Смяецца ён заўсёды ціха, спачатку патрымаўшы свой хлапечы смех, нібы ваду, у сашчэмленых тонкіх губах. Услед за Максімам ледзь-ледзь не ўголас засмяяўся і Толя. Было няёмка смяяцца з таго, што дзеду пячэцца, аднак ужо было і весела і неяк нечакана цёпла. Засмяяўся і Аржанец.

Газніцу запалілі і паставілі на перавернуты салдацкі кацялок. Дзед палажыў на стол круглае днушачка, кацёлку з бярозавага камля, і на яе па-гаспадарску паставіў поўную гарачага смаку скавараду. Асабліва здорава, зусім па-хатняму, пахла ў зямлянцы цыбуля. Бохан хлеба ляжаў на канцы доўгага, няшчыльна збітага з дошак стала, падпёртага скрыжаванымі ножкамі, па-хатняму люба накрыты, замест настольніка, ручніком.

Аржанца Толя ведаў таксама мала. Камісар аднаго з пяці атрадаў іхняй брыгады, пры панах — падпольшчык, сядзеў у турме. Пакуль што і ўсё. Да таго ж яшчэ Толя, які жыццё сваё лічыў больш на месяцы, чым на гады, а партызанскую службу пакуль што на дні, адчуваў сябе пры начальстве няёмка. Праўда, няёмкасць гэтая адчувалася нядоўга. Камісар зняў шынель і вушанку і — у даматканай, да шыі зашпіленай куртцы, пад правым крысом якой адтапырваўся наган — прысеў да стала, паправіўшы цяжкай рукой няхітрую цёмна-русую прычоску.

— Антось Данілавіч,— звярнуўся ён з прастадушнай усмешкай да дзеда,— а пра Антонія Пячэрскага вы нам, здаецца, загнулі. Наколькі я знаёмы з божым календаром — святы гэты нарадзіўся не сёння. Сёння, здаецца, святога Сяргея.— Ён дакрануўся вялікім пальцам левай рукі да грудзей.— Ці не мае гэта імяніны?

Хлопцы зноў засмяяліся. Дзеда гэта, аднак, не збянтэжыла.

— Абодва мы з табой, як бачу, добра ведаем каляндар. Глядзі, што сёння якога-небудзь Максіма ці Толіка. Дык вось мы з гэтай прычыны...

Стары пакорпаўся ў галавах сваіх нараў і паставіў на стол бутэльку.

— Скажаш, можа, што я і гэта ўкраў з брыгаднага энзэ? Ты, грамацей, гавары дый думай часамі, што кажаш... Ну, будзь, Сяргей, здароў!

Выпілі па чарзе, з адной шклянкі, і пачалі закусваць.

Дзядзька Антось недарма быў старым чалавекам: ён добра ведаў, як збліжае хлеб ды соль. Яны ламалі тоўстыя лусты яшчэ не вельмі чэрствага хлеба, мачалі яго ў гарачы, духмяны тлушч і елі спакойна, на поўны рот, як могуць есці толькі тыя, што ведаюць цану і дарагой ядзе і цяжкай працы.

Гаварылі зноў пра тое, пра што цяпер гаварыла ўся краіна, увесь свет — пра вялікую радасць доўгачаканай перамогі, што нядаўна злучылася на вякі са словам Сталінград.

— Цяпер ён, фашысцкая сцерва, пакоціцца,— не ўпершыню, відаць, а ўсё ж са смакам гаварыў такое Аржанец.— Кулём пакоціцца назад. Цяпер і нам тым часам весялей. Дзяўбі пад рэйкай і дзяўбі, падстаўляй яму ножку, каб спатыкаўся. Сёння зарад, а заўтра два.

— А толу ты дзе набярэшся?

— Падкінуць, дзядзька Антось. Толу хопіць, ахвоты — таксама. Праўда, Клімёнак?

Ён нават падміргнуў.

— Праўда, таварыш камісар.

Толя сказаў гэта, здавалася, як і трэба — па-даросламу, па-салдацку,— а глядзеў на начальства ўжо нібы смела зусім. Як на старэйшага дабрадушнага дзядзьку.

Гаварылі і пра справы зусім звычайныя: дзед успамінаў свае плытніцкія прыгоды, Максім спрытна наводзіў яго на ўжо вядомыя яму вясёлыя выпадкі, і ўсе яны смяяліся. І цёпла было ад гэтай простай і разам з тым незвычайнай для Толі радасці.

Калі ж Максім, не пытаючы бацькі, ці не холадна яму ў адной кашулі, прынёс з нараў кажух і накрыў старому плечы, Толя не вытрымаў... Гэта ўсё было так зразумела,— што цёпла там, дзе напалена, што добра там, дзе сабраліся добрыя людзі, а ўсё ж хлопец не мог устрымацца, заплакаў... Калі ж у гэтым была прычынай і чарка, дык дай нам, божа, піць яе часцей...

...Студэнт вельмі жыва адчуў цяпер тыя хлапечыя слёзы, ён нават вочы заплюшчыў і страсянуў галавой, каб вярнуцца ў сапраўднасць. Яшчэ ўсё стоячы ў лодцы, ён азірнуўся навокал.

З левага боку, амаль да самага лесу на даляглядзе, распасціраўся луг. Пакоша ўжо не колецца,— бяскрайнюю раўніну, люба для вока і босых ног, пакрыла светла-зялёная мяккасць атавы. З правага боку — вялікая вёска, якую Толя, прахапіўшыся з задумы, нібы цяпер толькі заўважыў.

Першымі жыхарамі вёскі, якія трапіліся тут, на рэчцы, былі качкі,— з сытым гоманам і плёскатам яны жыравалі і купаліся, пакрыўшы сваёй стракатай чарадою ўвесь шырокі плёс. Не дапусціўшы лодку лішне блізка, частка іх узнялася і лёгка, з посвістам крылляў пашыбавала над лугам.

«Дзікія»,— падумаў Толя. Не здзівіўшыся: бачыў такое і дома.

Спякотнае, спакойнае прыволле.

І сапраўды — «пусты ўлетку нашы сёлы»,— успомніўся радок са школьнага верша. Сельмаг цэлы дзень на замку, бо прадаўшчыца таксама пайшла за жняяркай. Праз адчыненае акно калгаснай канторы далёка чуваць дзелавітае лузганне лічыльнікаў і — час ад часу— то дзявочы смех, то ціхая песня, урыўкамі, бо за працай. На цёплым пяску адзінай вуліцы — сляды грузавікоў, калёсаў і босых ножак, сям-там пацярушаныя то сенам, то першым коласам. Як жа добра цяпер апусціць у самую глыбіню студні дзюбу старога «жураўля», дастаць з цёмнай страшнаватай бездані цяжкае драўлянае вядро, расплёскаць на босыя ногі сцюдзёную ваду, прыпасці сухімі губамі да мокрай сасновай клёпкі!.. А можа, горш залезці ў густое лісцё вішні, шукаючы асабліва салодкіх — апошніх, падзёўбаных шпакамі і прысохлых,— ягад? А бабуля ці мама шукае цябе, гукае з парога, нібы ты ёй немаведама як спатрэбіўся і іменна цяпер.

Толя зноў усміхнуўся. Нібы знарок пад думкі яго, на агародзе, у баразне стаяла нейкая бабуля і, гледзячы з-пад рукі сюды, на рэчку, гукала:

— То-лік! То-о-лік, го-оў!..

А Толік — яшчэ адзін незнаёмы цёзка студэнта — і сапраўды прапаў: не ідзе... Ды вось дзе ён, чарнаногі, няўрымслівы неслух! Толя ўбачыў яго раней, чым бабуля: малы ляжаў у траве, гледзячы ў неба, увесь загарэлы, у спалавелых ад сонца трусах, без шапкі. Вось ён устаў і нездаволена крычыць:

— Ну, чаго вы?! Іду-у!..

«Ідзі, ідзі, галыш, не агрызайся»,— з цёплай і сумнаватай усмешкай сказаў у думках студэнт. Стала прыемна за хлопчыка і неяк зайздросна, што ёсць яму каго слухаць, ёсць каму здуру і нагрубіць... «А што ты думаў, цёзка, гледзячы ў неба? Пэўна, сачыў за палётам буслоў?..»

Толя пакінуў веславаць, шост пацягнуўся па вадзе, чайка пайшла павальней, а студэнт загледзеўся ўгару.

«Ну, вядома ж, яны!» — усміхнуўся, неяк зусім па-дзіцячы задаволены.

Пад высокімі белымі хмаркамі кружыліся буслы. Гэта на іх глядзеў размораны спёкай, заглыблены ў свае мары хлапчук.

Чайка тым часам вырашыла адпачыць,— сышла на павароце са стрыжня і асцярожненька, ціха, нібы нават хітра ткнулася носам у шалпатлівы гушчар трысця.

Гэта напомніла Толю, што трэба плысці. Ён сеў на лавачку кармы, адпіхнуўся ад берага на быстрыню і пачаў працаваць шастом. Адзін на вадзе, у чароце, які дзвюма жывымі сценкамі ўзвышаўся абапал звілістай ракі, студэнт задумаўся зноў.

...Назаўтра пасля дзедавай чаркі хлопцы ехалі «ў раён» удвух: Толя вяртаўся да сваіх, у тую вёску, дзе сёння днявала разведка, а Максіму, як ён казаў, спатрэбілася нешта для газеты. Ці нават, здаецца, і не казаў нічога, а проста пад’ехаў уранні да зямлянкі разведчыкаў і з каня, як той казак у песні, пастукаў зложанай нагайкай у вузкае, прадаўгаватае, нібы ў хляве, акенца.

Толеў Сівы стаяў пад паветкай адзін і, з ласкі дзядзькі Антося, грэўся аўсом. Ён ахвотна пабег пад разведчыкам услед за чорнай Максімавай Лялькай. Разведчык толькі схіляўся пад лапы ялін ды пад вецце бяроз, з якіх пры дотыку шчодра сыпаўся іней.

У гэты ціхі ранак, з марозікам пасля адлігі, з яснай, румянай зарой усходу, з чырвонымі, здаецца, нават цёплымі снегірамі на сярэбраным голлі, з хрустам снегу і стракатаннем сарок — усё для Толі было напоўнена новым, яшчэ не зведаным, радасным зместам. Тое чорнае, што рэзка адгарадзіла хлопца ад маленства, цяпер, пасля начной гутаркі ў зямлянцы, нібы абвалілася, паніжэла... Хлопец адразу і пасталеў і нібы ўпершыню, пасля адзіночнага зняволення выйшаў у гэты ясны, сонечны свет. Ці яно — тое чорнае, страшнае — будзе вяртацца? Вядома, будзе. Аднак цяпер паміж ім і Толем ёсць ужо новае, светлае нешта, на што ён зможа абаперціся, да чаго прыгорнецца так моцна ўдаранай душой. Як назваць гэта новае? Ёсць, безумоўна, такія словы, ды іх не хочацца вымаўляць. Лепей проста маўчаць, не гаварыць ніколі і нікому пра тое, што было ў зямлянцы. Відаць, што і яны, пры кім ён заплакаў, ніколі не дакрануцца да гэтага словам.

— Што, пагрэемся?

— Эй вы, пайшлі!

І Толю весела — і ад таго, што ён навучыўся нарэшце добра сядзець у сядле; і што сёння ўвечары яны зноў паедуць у далёкую разведку, і ён будзе прасіць камандзіра, каб ехаць першым, бо не баіцца варожай засады; і што вось хутка яны прыедуць з Максімам у Капачы, бліжэйшую за Нёманам вёску, і зойдуць да яго маці і малодшай сястры.

Яны зайшлі. Цётка Марыля карміла іх капустай і паіла малаком, сказала ім пайсці за шырму і змяніць там бялізну. І Толя, калі яго абняло ласкавым халадком Максімавай кужэльнай кашулі, калі ён зашпільваў і адразу не мог зашпіліць пад шыяй маленькі касцяны гузік, Толя зноў адчуў тое самае, што і ўчора, калі той кажух... Ды добра, што быў дзень і што Максім, гледзячы на тое, як Толя ўтапіўся ў яго вялікай кашулі, засмяяўся, нібы набраўшы ў рот вады.

— А ну цяпер,— хіхікнуў ён,— яшчэ як споднікі мае надзенеш, узбярэшся на Сівага ці не?

Увесь час, пакуль яны былі ў хаце, Люда — сарамлівы, чорнавалосы падлетак у лапціках — цікавала на Толю з-за прасніцы і вельмі старанна слініла ў шчопцях кудзелю, і вельмі старанна выводзіла доўгую нітку, пускаючы верацяно, нібы ваўчок, на чыста вымытую, светлую ад сонца падлогу. Калі ж яны выйшлі, сур’ёзная пралля скочыла з каленькамі на лаву і прыціснулася носікам да шыбіны.

Вось так ён увайшоў у іхнюю сям’ю, як свой, так пачалася ў іх дружба з Максімам.

Час ішоў, калі азірнуцца цяпер, незвычайна хутка, — і ў дні ваенныя, і потым, пасля вайны. З сарамлівай дзяўчынкі, не школьніцы, на жаль, а праллі, невясёлае маленства якой ахоўвалі партызанскія заставы, пасля перамогі зусім неяк неўпрыцям вырасла Люда, спачатку пяці-, шасці- і... дзесяцікласніца, пасля студэнтка настаўніцкага інстытута, а цяпер ужо і настаўніца, якая з хваляваннем чакае свайго — ужо не школьнага і не студэнцкага — першага верасня.

І чакае яна — калі верыць прыпісцы ў Максімавым пісьме — не толькі верасня...

Толя ўстаў і яшчэ больш старанна ўзяўся дапамагаць вадзе.

«Паўзеш ты ўсё ж такі,— са шчырай прыкрасцю падумаў ён.— А толькі чамусьці завешся Быстранкай...»

 

Раніца ціхая, светлая, з буйной расой. Першая Толева раніца каля млына.

Крошка свежага хлеба скачана ў галачку, начэплена на кручок і асцярожна апушчана ў ваду. На ціхай паверхні яе застыла ў чаканні блізкай удачы белае пёрца паплаўка.

Далейшае ўявіць няцяжка. Пад паплаўком, у тым таямнічым падводным царстве, куды патанула прынада, прачнулася ўжо далікатная прыгажуня плотка. Іменна тая, што павінна быць першай. Асцярожная, нават і нашча, яна спачатку паторкае крошку, соладка патузваючы рыбаковы нервы, і вось, нарэшце, ласкавы лёс яго пакажа тонкім пальцам паплаўка ў дно — цягні!

Хораша яна, гэтая плотка, выглядае на кручку, калі, трапечучы на валасянай струне, набліжаецца да прагных пальцаў жывым, мокрым срэбрам лускі. Прыходзіць як яшчэ адзін хвалюючы ўспамін, як напамінак аб сонечных і росных раніцах маленства.

Ды ўсё гэта для Толі не галоўнае.

Хлопец сядзіць на прызбе Максімавай хаты, каля вугла, сочыць за паплаўком і час ад часу азіраецца.

Двор ва ўсю шырыню роўна зарос густою травой; па-хатняму люба пахне рамонак, як той няхітры чай, які калісьці Толева маці гатавала ў гаршку, накрытым чарапком. Тры такія гаршкі вісяць на частаколінах плота, перад кухонным акном. Дзверы ў сенцы яшчэ не адчынены, ды каля парога, на траве, ужо стракаціць і настойліва кланяецца хаце вечна галодная, нахабная арава качак. Яны то лісліва бурляць, як мелкі, шырока разліты на каменьчыках ручай, вось-вось гатовыя ўбачыць на парозе гаспадыню з рэшатам ці з вядром, то нецярпліва дзяруцца злосным, абураным крыкам.

Больш памяркоўна трымаюцца куры. Певень дык той наогул перабраўся на астравок сярод двух рукавоў ракі і пахаджае там у таварыстве трох чубатак, відаць, найбольш адданых і смелых.

«І як ён забраўся туды, за ваду!» — неяк між іншым думае Толя.

Астравок на рацэ — невялікі, зарослы гонкай ядавітай крапівой і густым, як жываплот, разгалістым дзядоўнікам з малінавымі шышкамі кветак. З левага боку ад вады падыходзяць аер і чырвоны трубняк, выдатны матэрыял на дзіцячыя помпы, з правага боку — мокры пясок, на якім відаць белы і шэры пух, амаль непрыкметна крануты расой, і адбіткі качыных лапак. Там жа ляжыць старая, забытая богам калода, што не баіцца ніякай сякеры.

Курыны гаспадар — чырвона-сіне-залацісты гарладзёр, з тых дружных і геройскіх пеўняў, якія ў казках сябруюць з катамі і выручаюць з бяды пакрыўджаных зайцаў. Убачыўшы на прызбе рыбака, ён ускочыў на калоду і, надзьмуўшыся, кінуў яму цераз ваду рашучы выклік:

— Как-ка-ге-е!..

«За астраўком,— успомніў Толя,— рукаво рэчкі вузенькае, а кладка з шырокай дошкі...»

Ясна, як там мог апынуцца гэты сухапутны герой. Ды Толя думае пра яго абыякава. Вочы студэнта — на белым пёрцы паплаўка, а час ад часу ён азіраецца з-за вугла на росны, зялёны двор.

А Люда ўсё не ідзе, і млын яшчэ маўчыць, не паўтарае імя дзяўчыны, не аб’яўляе, што хутка адчыняцца нізкія дзверы сенцаў і па роснай траве, у рамонкавым паху, у ранішнім золаце сонца пройдзе яна.

Млын ад хаты аддзяляе грэбля, такая высокая, што, седзячы на прызбе, Толя бачыць толькі другі паверх млына ды шэры дах з драніцы і, побач з ім, верхавіны надрэчных алешын. Недзе там, за млыном, над лугамі ўзышло ўжо і трохі паднялося сонца, але праменні пакуль што не даходзяць сюды, дзе астравок з дзядоўнікам, зацішак на вадзе і нерухомы паплавок.

Плотка нарэшце заўважыла крошку. Белы паплавок ажыў і, старанна перадаючы гульню рыбы з прынадай, пачаў патузвацца і торкаць носам у ваду. Толя прыўзняў галаву, стаіў дыханне і заціснуў у жмені арэхавы прут вудзільна.

Ды гэта было не ўсё яго шчасце — якраз у той самы момант за вуглом хаты на росным дварэ пачуўся качыны спалоханы крык і шум крылаў: сюды ішоў чалавек.

Чалавекам гэтым магла быць і, напэўна, была толькі яна.

Толя падсек, і на канцы лёскі, пад вадой, пачулася даўно жаданае далікатнае супраціўленне. Потым растрывожаная паверхня вады асвятлілася бляскам лускі.

Раптам сталася нечаканае — плотка, даволі ўжо высока над вадой, сарвалася з кручка...

І ў той жа момант ззаду, над Толевай галавой, пачуўся голас:

— А што,— «жывуць на свеце людзі з вуды, але не ўсе і не заўсюды». Нічога, браце пісьменнік, не зробіш: і тут бываюць творчыя няўдачы. Ну, здароў!

Рыбаку хацелася паслаць філосафа трошкі далей ад ракі,— і таму, што гэта ён падышоў, а не тая, каго тут хацелі сустрэць, і што іменна ён убачыў першую рыбацкую няўдачу.

Ды прыкрасць гэтая сутыкнулася ў душы студэнта з іншымі адчуваннямі, і вось пачуўся ягоны голас, што ў нейкай меры нагадваў мармытанне далёкага грому:

— Здароў, здароў...

Азірацца не трэба,— і так вядома, хто гэта.

Максім быў з ручніком і мыльніцай. Чорная кучаравая чупрына, яшчэ са сцяблінкамі сена над ілбом і на скроні, чорныя вочы, ужо без следу кароткага сну, і тая самая ўсмешка на тонкіх губах.

— І мой стары,— гаворыць ён зверху,— не вельмі схільны да вуды. Часу, кажа, шкада. Яму падай Нёман ды невад, а тут — хоць трыгубіцу. У вас гэта называецца эпічным размахам. Ясна?

«Ясна, ясна»,— у думках перакрывіў яго Толя, яшчэ ўсё надзьмуты.

— Занядужаў ён зусім недарэчы,— гаворыць Максім.— А ехаць трэба. Заўтра паедзем.

«І гэта ясна».

Ды Максім не заўважае гэтай патаемнай прыкрасці і, аддаўшыся ўласнаму пачуццю, расказвае нібыта сам сабе, нібыта сябру:

— Млын яго падкасіў. Што пыл млынавы, то не лес. Па месяцу дома не бываў. А вернецца з плытоў,— маці яшчэ жыла,— выганіць яго старая ў царкву. Пайшоў. І думаеш, дойдзе? Як зачэпіцца за карчму, дык там табе і абедня, і вячэрня...

Максім чамусьці змоўк, і Толя зірнуў на яго. Так і ёсць — зноў заціснуў губы, нібы набраўшы ў рот вады. Засмяецца. Ну, вось!..

— А ўвечары ідзе,— праз ціхі смех гаворыць Максім далей,— і з вуліцы яшчэ чуваць — спявае. Адна песня заўсёды: «Ой, бяроза, ты мая бяроза, усе мы п’яны, ты адна цвяроза». Па песні толькі яго і пазнаеш, што выпіў... Цягні!

Рыбак схамянуўся і пацягнуў. Запозна,— вуда з пустым кручком.

— З’ела,— нібы на злосць, спакойна сказаў Максім.

Ды Толя ўжо і ў думках нічога не адказаў. Начапіўшы новую крошку, папляваў на яе, закінуў і спытаўся:

— Ну, а як яна, тая адзіная песня, далей?

— Пакрыта змрокам невядомасці. Відаць, і сам ён не ведае. А мы тым часам памыемся. Ясна?

«Ну, тут навудзіш»,— зноў нездаволена падумаў Толя, пакуль дзве босыя нагі аспіранта асцярожна і, як здалося студэнту, няўдала пераступалі цераз вудзільна на траве.

Падышоўшы да броду крокаў з дзесяць правей ад Толі, Максім з нейкай асаблівай акуратнасцю павесіў на куст складзены і ўсё яшчэ доўгі ручнік з вышыўкай і махрачамі на канцах, палажыў на траву ружовую пластмасавую мыльніцу і паволі пачаў падкасваць калашыну.

— Ішоў бы за млын ды пакупаўся,— з надзеяй параіў Толя.

— Няхай пасля. Не хочацца.

Пакуль ён ішоў у ваду, занадта, як здавалася Толю, плёхаючы нагамі, пакуль ён пырхаў і пакрэктваў ад задавальнення,— нехта трэці, здалёк яшчэ, з-за ракі ўбачыўшы хлопцаў, падышоў да кладачкі, па якой перабіраўся нядаўна певень з чубаткамі, узышоў на востраў і пачаў падкрадацца да берага.

Рыбак сядзеў зноў надзьмуты і сачыў за паплаўком. Максім заўважыў трэцяга, ды той пагразіў яму пальцам, і аспірант застыў у чаканні, апусціўшы мокрыя рукі, з усмешкай на мокрым твары. Каля ног яго ледзь-ледзь гайдалася пустая ружовая мыльніца, нібы той паплавок перад Толевымі вачыма.

Ды вось на паплавок нешта раптам упала. Пачуўся ўсплёск, успыхнула злосць у душы рыбака, а злосць гэтую развеяў звонкі дзявочы смех.

Люда стаяла перад ім, за вадой, каля той самай забытай калоды, трымала ў адной загарэлай руцэ свежы лазовы кошычак грыбоў, другой рукой папраўляла хусцінку на чорных пышных валасах.

— Што, Толя, хто з вас больш злавіў? — смяялася яна.

А на вадзе каля паплаўка пагойдваўся на сваім капелюшы вялікі баравік.

Ну, што тут скажаш? Шчасце, вядома, не раз прыходзіць нечакана... Ці не, не так,— нельга сказаць нечакана, калі ты чакаў яго, марыў аб ім... Яно — чаканае, ды не адтуль, адкуль прыйшло. Затое яшчэ лепшае! Тут бы яго і сустрэць адпаведнымі словамі. Што ж, калі словы не могуць прыйсці так раптоўна, як радасць, што стаіць на беразе зялёнага вострава, за глыбокай і чыстай вадой.

Словы знайшліся ў Максіма.

— Трохі ўжо ёсць? — пытаўся ён з броду.— Ну, а чаму было і нас не пабудзіць?

— Вас пабудзіш! — смяялася Люда.— Відаць, і да світання не нагаварыліся.

Так і пачалася звычайная будзённая гутарка.

Максім, безумоўна, добры таварыш, але чаму яно ўвесь гэты час — і ўчора, і цяпер — выпадае так, што ён з’яўляецца не ў пару? Ну што ж, пасля, вядома, пойдзем снедаць, есці гэтыя баравікі, гаварыць пра ўсё, усе разам, а як толькі зноў здарыцца якая-небудзь магчымасць застацца з Людай адзін на адзін — зноў нагодзіцца ён: калі не з мыльніцай і ручніком, дык знойдзецца нешта іншае. Барахла ў хаце многа, і прычын усякіх многа, не скажаш жа яму, гаспадару: чаго табе нарэшце трэба? Калі ж не ён, дык стары... І як жа гэта я, вахлак, праспаў — не пайшоў у грыбы? І дамовіцца ўчора не здагадаўся...

— Толя! Толя, клюе! — па-змоўніцку, нібы спалохана азвалася Люда.

Ён бачыў гэта і сам, аднак толькі цяпер, як па сігналу, якога чакаў, падняў левай рукой вудзільна... Глупства ўсё гэта, што кажуць, нібы для плоткі, каб прыманіць яе, трэба нейкая незвычайная цішыня! Ужо не толькі смеху ды слоў хапіла б для таго, каб адпудзіць яе,— Толева сэрца забілася так, што біццё яго паўтарыла і крошка, з якой іграла так неабходная цяпер плотка. Яны былі цяпер утраіх — чырванапёрая, серабрыстая рыба ў вадзе, абапал якое ён і яна... Максіма нібы зусім не было. Люда паставіла свой кошык на пяску і, таксама як Толя, нахілілася над вадой. У лёгкай стракатай сукенцы, з рукамі, па-дзявочы поўнымі і загарэлымі вышэй локцяў, з трохкутнікам загару над маладымі грудзьмі.

— Цягні, Толя, цягні!

Хлопец падсек і пацягнуў. Гэта не рыба, гэта — суцэльная паэзія, з бляскам лускі і пырскамі вады, з невыказна прыемным біццём твайго сэрца!

І што ж, якраз у той самы момант, калі гэтая паэзія апынулася ў руцэ шчаслівага рыбака, пачуўся зямны, празаічны голас Максіма:

— Пачатак снедання ёсць! Грыбкі і рыба. Ясна?

«Ясна, ясна,— падумаў Толя ўжо са злосцю.— Ясна адно, што ты даўно ўжо мог бы памыцца і пайсці або купацца недзе за млыном...»

— Нічога, Толя,— сказала Люда,— пакуль я снеданне зраблю, ты зловіш яшчэ. Ну, я пайшла.

«Дык што ж гэта,— горка падумаў Толя.— І раніцы ўжо няма, і раніца ўжо сапсавана... І як жа тут сказаць ёй, Людзе, пра ўсё?..»

Ён разгублена начапіў на кручок новую галачку хлеба і ўжо без хвалявання і асцярогі апусціў яе на ваду.

...Рабочы дзень спланавалі так: дзядзьку Антося гуртам прымусілі паляжаць, з чым ён згадзіўся без асаблівага супраціўлення; Максім, паколькі якраз цяпер прыйшла прамкамбінатаўская трохтонка, адправіўся з гарцавым зборам на станцыю; Толя ўзяўся гаспадарыць у млыне; Люда паехала на веласіпедзе ў райцэнтр па сваіх неадкладных настаўніцкіх справах.

Моцна засмучаны гэтай раптоўнай і незразумелай неадкладнасцю, злосны на ўвесь гэты план, Толя, калі ён застаўся ў хаце толькі з дзедам, ціхенька плюнуў, надзеў ад пылу старую Максімаву вопратку і пайшоў у млын. Там ён моўчкі важыў мяхі, браў мерку, высыпаў збожжа ў скрыню, рабіў запісы ў кнізе, кладучы свой акуратны почырк пасля дробнага Максімавага жуткапісу і «старарэжымскіх», часам нават з цвёрдым знакам ды з «яцем», каракуляў дзядзькі Антося.

Завознікаў было няшмат. Размах для Толевай сярдзітай працавітасці быў невялікі. Прыняўшы збожжа, ён выйшаў на двор — пакурыць, пагутарыць з людзьмі.

На лаўцы каля дзвярэй сядзела чатырох: старэйшы дзядзька ў саламяным капелюшы, зарослы густой каштанавай атавай барады; другі мужчына, відаць, няшмат маладзейшы за яго, але свяжэйшы, паголены, са шчопцямі рыжых вусікаў пад носам; трэці — малады чалавек, гадоў дваццаць пяць, нядаўні салдат-пехацінец у шапцы з чырвоным аколышам, ссунутай набок і на патыліцу; чацвёрты — цыбаты падлетак, які прыкметна стараўся выглядзець дарослым. Прыслухоўваючыся да гутаркі старэйшых, хлапчук чакаў, здаецца, толькі смешнага.

Пятым завознікам была жанчына з выразам суровай стомленасці ў вачах. Цётка сядзела на возе, спусціўшы цераз цапкі яшчэ не старыя загарэлыя і падрапаныя ржышчам ногі, раз-поразу пацірала імі адна аб адну ад мух і, кусаючы саломінку, слухала, што гавораць мужчыны. Сівы конь у аглоблях паволі хрупаў канюшыну з пярэдняга палукашка і час ад часу, каб адагнацца ад заедзі, паціраўся вялізнай галавой аб спіну гаспадыні.

— Ну ж ты, падла,— спакойна, не азіраючыся, гаварыла яна, нездаволеная, відаць, толькі тым, што конь перашкаджае слухаць.

Калі студэнт выйшаў на двор і спыніўся каля лаўкі, завознікі слухалі якраз вусаценькага мужчыну, які са смакам і веданнем расказваў пра былога гаспадара млына — купца Боруха Бісінкевіча.

— Усе парэчкі ў мяне забіраў. Да ягадкі. І настойваў іх, пане браце, на чыстым спірце з цукрам. Быў у яго такі пасрабраны кілішак, і яшчэ такая змяя... абвівала гэты кілішак... Такая, пане браце, аздоба.

Асабліва ўважліва слухаў хлапчук: раскрыўшы нават рот.

— А ты што,— перапыніў расказчыка аброслы дзядзька ў капелюшы,— таксама, мусіць, лізаў тую змейку?

— Хі-хі-хі! — засмяяўся нарэшце хлапчук.

Расказчык змоўк. Ён ведаў, на што намякае аброслы. Пры панах ён, і тады таксама вусаценькі Сцёпка Мякіш, трымаў у недалёкай вёсцы краму, яўна і патаемна цёрся каля багатых і ўлады, не раз зарабляючы там чарку за «добразычлівы» шэпт. Ні да вайны, пасля вызвалення Заходняй Беларусі, ні пасля вайны, вось ужо восьмы год, яго не чапалі, а страх усё-такі быў, сядзеў на самым дне душы. Хоць і пабыў ён, Сцёпка, тры месяцы ў партызанах, хоць і нямала ён перад гэтым выціснуў самагонкі,— то з паліцэйскай, то з партызанскай мукі. Мякіш ужо даведаўся, хто такі Толя, і пры «начальстве», па даўняй прывычцы — другая натура — пачаў гаварыць даспадобы «начальству».

— Было — сплыло. Цяпер, пане браце, не тое. Усё народнае, ніхто табе на карку не сядзіць. І гэты самы Борухаў млын,— Мякіш павярнуўся трохі і, відаць, па памяці прачытаў надпіс на запыленай шыльдзе над дзвярыма: — «Млын Лазовічы, Бабровіцкага райпрамкамбіната». Парадак! Не тое што пры панах.

Настала няёмкая паўза: усе як быццам на пах адчулі падхалімаж.

— Рана яшчэ, а ўжо як горача,— сказаў Толя і, выцягнуўшы з кішэні запыленых мукой штаноў пачак «Беламору», прапанаваў мужчынам: — Закурвайце.

Бралі кожны па-свойму. Пехацінец, з выглядам чалавека, якому гэта не ўпершыню, спрытна выцягнуў адну папяросу і моўчкі кіўнуў галавой, што азначала ўдзячнасць. Сцёпка Мякіш сказаў чамусьці не проста «дзякую», а па-польску — «дзенькуе», што павінна было азначаць нешта блізкае да колішняга салоннага «мерсі». Аброслы дзядзька ў капелюшы няўдала шчыкаў канцы папярос двума тоўстымі пальцамі, нібы вымаючы тупымі кіпцямі стрэмку з далоні, і нават сказаў напаследак: «А каб вас!..» Хлапчук хацеў спачатку не браць, не прызнавацца, што курыць, але не вытрымаў і пацягнуў з пачка вельмі ж панадную «беламорыну».

— У якім класе? — спытаўся Толя.

— У сёмым,— выдушыў хлапчук, не рады, што ўліп.

— Перайшоў у сёмы ці застаўся?

Адказаў за яго пехацінец.

— Ён глыбока бярэ — па два гады на клас. Плужыць па самы дышаль. Мы з адной вёскі.

— А курыць, брат, яшчэ ранавата,— сказаў Толя заўчаснаму кавалеру, які і так ужо зачырванеўся да вушэй.

Выручыў хлопца Мякіш.

— Вось вы, таварыш начальнік,— сказаў ён,— гаворыце: горача. А каб яно, пане браце, у цяньку, ды з вудачкай, ды ўзяць бутэлечку з сабой. Ёсць жа такое сачыненіе Льва Талстога: «Бутылку водки с рюмочкой...» Вучонасць! Гэта не тое, што наш брат-мужык. Калгас, пане браце, калгасам.

Толя не адказаў, ужо зразумеўшы вусаценькага як падлізу. Ён памаўчаў трохі і пачаў гаварыць, звяртаючыся да ўсіх, асабліва ж — да дзядзькі ў саламяным капелюшы.

— Чулі прыказку: «У млыне, як у карчме: то поўна, то пуста»? — Толя сеў побач з аброслым дзядзькам на лаўцы.— А я вось тут ужо другі дзень, і што ж, гляджу, ні многа ні мала, а завознікі ёсць. Мелюць людзі, шатруюць. І гэта ж яшчэ леташняе. Што гэта, дзядзька, па-вашаму, робіцца?

— А што тут робіцца,— не спяшаючыся, адказаў аброслы дзядзька.— Тое робіцца, што сталі людзі жыць трохі раўней. Абы не горш было і далей.

— Ой,— азвалася з воза жанчына,— добра вам, дзядзька, казаць. У вашым калгасе людзі жывуць. А пажылі б вы ў нашым. Робіш, робіш, а ўвосень... Ну ж ты, каб цябе воўк не рэзаў! — махнула яна на каня, які зноў пацёрся аб яе спіну галавой.

Цётка хацела, відаць, і яшчэ гаварыць, ды вось умяшаўся Мякіш:

— Работаць трэба. А не работаеш, дык як жа будзеш добра жыць? А вы ўсё, пане браце, стогнеце. Несправідлова! Я ім заўсёды...

Гутарку яго перабіў голас з-за воза, на якім сядзела жанчына:

— Работнічак, трасца тваёй галаве!

Па кладцы ішоў ад хаты дзядзька Антось.

— А-а, таварыш Нагорны, дзень добры!

— Здароў, здароў. Даўно не бачыліся. Ты, відаць, ажно плакаў па мне.

Высокі, некалі мажны і моцны, цяпер ужо ссутулены сямю дзесяткамі год дзядзька Антось яшчэ амаль поўнасцю карыстаўся сваім ранейшым плытніцкім басам.

— Колькі ты ў гэтага хлюста прыняў? — спытаўся ён, падышоўшы да лаўкі.

— Дзвесце, здаецца, з нечым,— адказаў Толя.

— Я яму дзвесце хвігаў сунуў бы пад самы нос!

— А што? — збянтэжыўся ад гэтай грубасці студэнт.

— Як гэта — што? Людзі робяць, а ён туляецца, круціць. Прывык на дурнічку.

— Э, таварыш Нагорны, дальбог жа, дарэмна,— пачаў Мякіш.— Што я — украў?

— А што — зарабіў? Лапы пабіў на гэтым?

— Ну, ведаеце, пане браце, хто чым работае: хто рукамі, а хто галавою...

— А ты лычам! Людзі — як людзі: працуюць, хто на чым стаіць, а ты ўсё сваю самагонку...

— А што — вы бачылі? Дзе вы бачылі, га?

— Дзе? У гняздзе. Не такі ты дурны, каб хто ўбачыў. Але дакруцішся шчэ, ой, давіляешся!..

Стары пайшоў у млын.

— Які нервовы чалавек,— пакруціў галавою Мякіш, павёўшы вачыма на Толю, нібы шукаючы ў яго, культурнага чалавека, спагады.— І трэба ж, пане браце, выдумаць.

— А хто пшаніцу прывёз? — спытаў стары, паказаўшыся ў дзвярах.

— Я! — нібыта войкнула жанчына і нават саскочыла з воза.— Я, дзядзечка. Ашатраваць. На каравай.

— На каравай ды шатраваць?

— А дзе ж мне яе на пыцель набрацца? Сіраце, дзядзька, прыкіпіць у жываце. Сяджу вось дый меркі яшчэ не здавала: думаю, што мне рабіць — шатраваць ці малоць.

— А хто ж у цябе замуж ідзе? Сама?

— Ды што мне, дзядзька, старой бабе замуж ісці, няхай ужо дачка ідзе.

— У цябе ды ўжо дачка на выданні?

— Ой, якое там, дзядзька, выданне! У гэтым годзе толькі дзесяты клас закончыла, дзіця. Яно і так сказаць — хлопец харошы. Я, дзядзька, з Унукавіч, Пахадзенькава. Ваша ж дачушка будзе ў нас вучыць. Дык гэта Сымона Вераб’я Міша маю Нінку бярэ. На інжынера вунь выйшаў у Мінску.

— Ну, дык чаго ж табе лепшага трэба? Няхай здарова ідзе.

— Дык яно, пэўна, дзядзька, добра. Але падумаеш — шкада. Пачало ты вучыцца, няхай бы ўжо, як іншыя, таксама ў інстытут пайшло, хоць бы завочна.

— Бачыў — вочна, завочна...

— Дык гэта ж, дзядзька, добра!

— А я што кажу — дрэнна? Я кажу — хай ідзе, калі добрыя людзі бяруць. А там ужо самі яны разбяруцца — вочна ім ці завочна.

— Дык што, дзядзька, сшатруеце мне? То ж лецейка, жніво, няма калі сядзець.

— Млын сшатруе. Гэта ж не ласка. А я ўжо нешта нашатраваўся. Толя, — звярнуўся дзед да студэнта,— скажаш Івану, хай ён шатроўку пусціць адразу. А гэтаму,— ён паказаў на Мякіша,— засыпеш пасля ўсіх. Паспее. Во, бачыш, і людзі якраз пад’язджаюць.

З грэблі спускалася ўніз поўная белых мяхоў фурманка.

Дзядзька Антось пайшоў у хату. Памалу, ссутуліўшыся, ён ступаў па кладцы, з прыкметнай асцярожнасцю браўся рукой за жэрдку парэнчы.

— Глядзі, пане браце,— сказаў Мякіш, карыстаючыся тым, што і другі «начальнік», Толя, пайшоў у млын,— і скруціла ўжо добра, а ўсё крычыць!..

— А ты, і праўда, Мякіш, падкапай,— адказаў яму дзядзька ў саламяным капелюшы.— Віляеш, то нашым, то вашым. А што Нагорны? Ён табе праўду сказаў.

— У партызанах быў, хоць і такі стары,— дадаў пехацінец.— І ордэн у яго: «Чырвоная Звязда».

— Ён і без ордэна чалавек,— сказаў аброслы дзядзька.— Абы-што, Мякіш, дарэмна не трэба плявузгаць.

Тым часам Толя знайшоў Івана, млынара, і перадаў яму дзедаў загад. Пасля, пакуль прымаць мерку ў новых завознікаў, студэнт паглядзеў на два вялікія мяхі, што хітра прысуседзіліся каля самага каша, паклікаў Мякіша і голасам, які не абяцаў ніякіх уступак, але, нібыта між іншым, сказаў:

— Адцягніце далей, вунь туды. Пакуль што будуць людзі малоць, а вам, відаць, на работу не спешна... Ды што, Іван Іванавіч,— звярнуўся ён да млынара,— пачнём? Вось гэтай цётачцы на каравай.

Аднак на ўсмешку Толі цётка не адказала ўсмешкай. Сама прынесла з кута мяшок, паставіла яго на вагу і з нейкім заклапочана-адчайным выглядам сказала:

— Важце.

Ад гэтага слова мяшок, здалося Толю, яшчэ паменшаў, скурчыўся. Хлопец не бачыў дагэтуль, не чуў, каб нехта шатраваў на каравай: звычайна людзі пытлююць. Раней — багацейшыя, сёння — у іхняй Патрэбе — відаць, усе. І як тут мерку чэрпаць з гэтага мізэрнага мяшка, ведаючы пра яго вялікае прызначэнне?.. Не ўзяў бы, і пры Івану не ўзяў бы, але Мякіш побач тарчыць, пачухваецца, глядзіць то на свае мяхі, то на «начальніка»...

Толя разгублена і вінавата паглядзеў на цётку.

— Не трэба меркі,— ціха і нечакана сказаў ён, зачырванеўшыся.— Давайце я пастаўлю яго сюды.

Ён паспеў яшчэ па-хлапечы ўсцешыцца, што ні млынар, ні Мякіш не заўважылі нічога, а цётка толькі хацела падзякаваць хлопцу, ды вось на парозе зноў паказалася высокая, сутулая постаць дзядзькі Антося.

— Пачакаем, Іване, пушчаць,— сказаў ён.— Вады тым часам прыбудзе больш, чым завознікаў: пойдзе хутчэй. А ты, брат, ідзі ў хату.

— Чаму? — здзівіўся Толя.

— Чаму, чаго... Я думаеш, не чуў, што ён цябе прасіў, каб ты там нешта прачытаў? Ідзі. Калі напісана, дык трэба прачытаць.

Гэта — пра дысертацыю, якую ўчора паказваў Толю Максім.

— Ну, а вы? — спытаўся хлопец, нясмела чапляючыся за нездароўе старога.

— А што я? Ты ўжо ім так і паверыў, што я не магу.

— Дык адпачылі б, дзядзька Антось.

— Ат, адпачну я, брат, як той конь — у татарскім гаршку. Ідзі. А то ж заўтра паедзеце.

Толя, які даўно прывык да бацькоўскіх загадаў старога, больш не супраціўляўся. Тым больш што цяпер загад гэты напомніў яму пра Максімаву працу, якую хацелася дый трэба было прачытаць.

І ён пайшоў у хату.

 

Гэта быў аб’ёмісты рукапіс, два гады пісаны, перапісаны і зноў пачырканы, з устаўкамі на палях і на адвароце старонак, з табліцамі і дыяграмамі, якія то раздражнялі Толева вока мноствам лічбаў, то супакойвалі яго лагоднымі фарбамі акварэльных малюнкаў.

Рукапіс ляжаў на кужэльным абрусе стала, разгорнуты на трыццаць сёмай старонцы, над якой, успёршыся на кулакі падбародкам, сядзеў задуманы Толя.

Максімава праца цікавая. Прынамсі, калі шчыра прызнацца, так здавалася Толю спачатку. Чаго варты быў адзін эпіграф — з Ламаносава, дзе на моцнай і абаяльнай мове даўно мінулага гаварылася пра ахову лясоў — адну з надзённых задач нашай сучаснасці. Гутарка ў Максіма ішла пра беларускія лясы, што гэтак пацярпелі ад вайны, пра новыя, пасляваенныя насаджэнні ў знаёмай Толю — іхняй, партызанскай — пушчы, пра сосны, пашкоджаныя нізавымі пажарамі, і пра лячэнне іх адпаведным доглядам. Новае ў спосабе гэтага догляду — тэма Максімавай працы. Праз дзелавую, строгую плынь старанна адшліфаванага тэксту прабівалася шчырае пачуцце да роднага лесу, дружбе з якім яшчэ ў партызанах Максім вырашыў аддацца поўнасцю, на ўсё жыццё, па-свойму ўжо, зусім па-новаму працягваючы працу бацькі-плытагона і дзеда-лесніка.

Аднак пасля гэтай, зусім зразумелай для Толі прэлюдыі пайшлі табліцы — вылічэнні, лічбы...

І вось ужо Толя зусім не бачыць гэтага, глядзіць вышэй стала.

Вышэй было акно, а паміж ім і сталом, на калодачках і проста на падлозе стаялі высокія вазоны. Сонца свяціла моцна, і на святле яго відаць было, здаецца, як па празрыста-зялёных лісцях і сцяблах ходзіць сок.

Толя не заўважыў і гэтага, ужо зусім ахоплены ўласнымі думкамі.

Было толькі нешта адно, што ён бачыў у хаце, на што ён час ад часу паглядаў. Больш таго,— ён увесь час адчуваў, што адтуль, з левага боку, глядзелі на яго трохі прыплюшчаныя вочы, і здавалася нават — вось-вось пачуецца голас:

«Чытаў бы ты, Толя. Ну і дзівак! Максім: недзе хвалюецца, што ты скажаш, а ты... І сапраўды, што ты скажаш, калі ён прыедзе са станцыі?»

За гэтым голасам вось-вось пачуецца і смех.

Толя зноў паварочваецца і глядзіць на сцяну.

Партрэт невялікі, у дзве паштоўкі, прыгожа акантаваны цёмна-вішнёвай тонкай рамачкай, відаць, Максімавай работы. Люда схіліла трохі ўперад і трохі ўбок галаву, ледзь прыкметна прыплюшчыла чорныя вочы, а вусны раскрыла ў міжвольнай усмешцы. Гэта была не прафесійная ўсмешка артысткі з тых паштовак, што выгараюць на сонцы ў вокнах кіёскаў, і не завучаны аскал выдатна завітай і яшчэ больш задаволенай сабою мяшчаначкі з вітрынаў фотаатэлье. Першакурсніца Люда Нагорная, яшчэ ўсё просценькая вясковая дзяўчына, прыплюшчыла вочы, бо вельмі ветлівы фатограф даволі нахабна біў ёй у твар святлом. А таму што збоку, каля фатографа, стаялі яе сяброўкі — пад позіркам і ўсмешкамі іх дзяўчына не магла звесці вусны, надаць свайму твару той смешна-напружаны выгляд, які часта псуе фотаздымкі. Словам, партрэт удаўся. Люда зусім такая самая, якой яна бывае, калі глядзіць на Толю і хоча сказаць... Ну, хоць бы тое, што вось цяпер ён дарма не чытае, а думае.

Не, недарма!

Зрэшты, Толя не ўзважвае, добра гэта ці дрэнна, што ён, дацягнуўшы сяк-так да канца другога раздзела дысертацыі, спакваля, непрыкметна зусім перайшоў са старонак рукапісу ў сваё мінулае. Хлопец глядзіць на партрэт, і яму нават хочацца гаварыць.

— Ну, смачна, га? — шэптам, з усмешкай пытаецца ён.— А гэта ж я сама зварыла!

А за словамі — успаміны.

...Вясной сорак чацвёртага года ў разведчыка Толі была аднойчы вялікая радасць.

Маёвай ноччу — такой, калі хмарна і месяц не свеціць,— разведка трапіла на засаду. Варожая страляніна пачалася з усіх бакоў, і хлопцы прарваліся з кальца занятых паліцаямі хутароў, як і раней бывала, з «музыкай». Адстаў толькі «рэдактар», які і ў тую ноч ездзіў з разведкаю «па матэрыял». Толя адзін пачуў адчайны крык Максіма:

— Ра-не-ны!

І радасць заключалася ў тым, што наймалодшы разведчык вярнуўся назад,— туды, бліжэй да паліцэйскага кулямёта, дзе на свежай, толькі што засеянай зямлі Максім выбіраўся з-пад забітай Лялькі. Кулі бзыкалі блізка ад Толевых гарачых шчок, галава, здаецца, сама тузалася ў бакі, а Толя саскочыў з Сівага, дапамог Максіму, падсадзіў яго на свайго каня, а сам — па-хлапечы неразумна, толькі прыкленчыўшы, але весела, у два ці ў тры націскі выпусціў на бобікаў увесь аўтаматны дыск.

— Ты едзь! Ты, Сівы, добра нясі яго! Я сам! Я сам!..— амаль крычаў ён у хмельнай радасці бою.

А потым пачуў і падмогу. З могілак на ўзгорку, якія раз-поразу, ад святла паліцэйскіх ракет, выяўляліся з цемры сцяной высокіх соснаў, загаварыў разведчыцкі кулямёт. Толя дагнаў Максіма і ўсё бег па мяккай, глыбокай раллі, гонячы Сівага перад сабой.

— Я сам, я сам,— паўтараў ён, хоць больш не было чым страляць.

У Шчонаве, бліжэйшай вёсцы, куды яны перамахнулі цераз гару па пухкай глыбокай раллі, Толя ўпершыню рабіў перавязку, абматаўшы шырокія акрываўленыя грудзі Максіма бінтам яго, свайго і яшчэ двух індывідуальных пакетаў.

Развіднела ім на пароме, дзе неяк незвычайна ласкава плюхала вада і, абапал Нёмана, у рэдкім яшчэ ад маладога лісця лазняку спаборнічалі салаўі. А так усё было вельмі ціха. Нават чужы, незнаёмы шчонаўскі конь у аглоблях і Сівы пырхалі і пераступалі на дошках парома вельмі асцярожна. Максім зусім аціх і, заплюшчыўшы вочы, без пілоткі на чорным чубе высока ляжаў галавой на белай шчонаўскай падушцы, ужо не гледзячы ў неба. І стала страшна за яго, і нельга ўжо было спакойна ўспомніць, зноў пачуць, як наяве, нядаўнія словы любімага сябра:

«Будзем вучыцца, Толя! Эх, як мы будзем вучыцца!..»

Калі яны адпраўлялі Максіма на яшчэ таямнічы для Толі пушчанскі аэрадром, камісар Аржанец, заўсёды спакойны, разважлівы, ішоў побач з возам як гаспадар, трымаўся моцнай рукой за цапок драбінаў, нібы стараўся прытрымліваць воз на глыбокіх выбоях, і гаварыў :

— Хлопец таксама вось, як і ты, не стогне. Гэта я бачыў яшчэ перад новым годам, калі мы ездзілі зброс¹ забіраць. Хлопец не з нашай брыгады. Паранены цяжка, з саней у самалёт нясуць. Маці збоку ідзе, плача, вядома: «А куды ж ты, сынок, а куды ж мне табе напісаць?..» А той з насілак: «Пішы, мама, проста: Масква, Крэмль, таварышу Перапечку». Усе смяюцца, і ён смяецца, лайдак... Нічога, Максіме. Адляжышся там, як у бога за пазухай, а потым ужо не паверсе, не ноччу, а нізам, у светлым вагоне прыедзеш. Вучыцца будзеш. Хто што, а ты — натура пацягне — лес будзеш вывучаць. Глядзі, як ён свеціцца! Як ён шуміць!.. Налева трохі, Антось Данілавіч: там, здаецца, раўней...

Калі дзядзька Антось вярнуўся з аэрадрома, стала і спакайней за лёс таго, хто ўжо недзе далёка за фронтам, на Вялікай зямлі, было і пуста без Максіма, і неяк па-новаму цёпла ад пачуцця да дзеда, цёткі Марылі і Людачкі.

Аднойчы, ужо зусім напярэдадні вызвалення, Толя заехаў у сямейны лагер брыгады і прывязаў Сівага каля зямлянкі Нагорных.

Цётка Марыля і Люда жылі нарэшце ў лесе. Капачы былі ўжо спалены трэці раз за вайну, цяпер, пасля вялікай бітвы за пераправу, дашчэнту. Толя часта заходзіў раней у хату, цяпер — у зямлянку да Максімавай мамы і сястрычкі: раней таму, што гэта было прыемна, цяпер таму, што і прыемна і трэба.

Зайшоў да іх, не стукаючы, як дахаты. Пуста. Цемнавата здалося з двара, і дыхнула водарам сушаных траў, што тырчалі пучкамі з-пад бэлькі, сабраныя на чай і лекі. Няма нікога, а павітацца хацелася,— і Толя сказаў сам сабе: «Добры дзень». Засмяяўся і зняў цераз галаву аўтамат. І тады яшчэ раз рыпнулі дзверы, ззаду на хлопца палілося святло і ў зямлянцы пачулася:

— Добры дзень!

Люда стаяла на парозе. Яшчэ ўсё малая, не згінаючыся ў нізкіх дзвярах.

— Дзень добры, Толік! — паўтарыла і адразу спыталася: — Есці хочаш?

Не чакаючы адказу, падышла да печы.

Спачатку ён памыўся. На дварэ. Яна палівала з вялікай меднай конаўкі, вымудранай дзедам яшчэ з мікалаеўскай снараднай гільзы, а Толя праз меру доўга пырхаў і ўсё прасіў ліць цэлай конаўкай на галаву. Люда смяялася, і гэта было, вядома, вельмі прыемна. Потым разведчык, зацягнуўшы на выцвілай гімнасцёрцы ўсе свае «кавалерыйскія» рамяні, сядзеў за сталом і вельмі ахвотна сёрбаў шчаўе, засіўленае смятанай.

— Смачна, Толік? — пыталася Люда.— А гэта ж я сама зварыла. Мама зранку да таты пайшла.

Дзядзька Антось быў, вядома, заўсёды на сваім месцы і вельмі рэдка, як шчыры службіст, заходзіў сюды з баявога лагера.

Разведчык еў, гаварыў, смяяўся, і яму было па-мужчынску добра і крыху ўсцішна ад думкі пра тое, якую таямніцу носіць ён трэці дзень і не выдасць нікому — ні цётцы Марылі, ні Людачцы...

Таямніца такая, што за Нёманам, у далейшых вёсках, падковай абдымаючы пушчу з захаду, збіраюцца варожыя часці: ужо не толькі паліцэйскі зброд, але і рэгулярнае войска. Рыхтуецца новая блакада з разлікам на вялікі поспех, бо ранняя вясна і гарачы пачатак лета падсушылі раней непраходныя сцежкі ў лясной забалочанай глухамані.

А ў пушчы столькі старых і дзяцей! Дзяды дзяўбуць ночвы ці выразаюць лыжкі; бабулі і мамы развешваюць ад елкі да бярозкі памытую бялізну, а ў нядзельныя раніцы, па старому, спрадвечнаму звычаю, пякуць у зямлянках аладкі для ўнукаў і дзяцей; малыя сядзяць над сшыткамі пад павеццю «зялёнай», партызанскай школы, крычаць — смяюцца на палянах і ў лісці бяроз... І ўсе чакаюць хуткага прыходу роднай арміі, усе гавораць пра гэта так многа.

Адзін толькі штаб, ды разведка, ды Толя Клімёнак ведаюць пра новую блакаду. І добра Толю, і жудасна быць мужчынам.

Справа з блакадай не атрымалася: яе апярэдзіла вызваленне. Нешта праз тыдзень пасля гасцявання ў зямлянцы разведчык Толя з цудоўнай няёмкасцю — ох, не забыцца яе! — абнімаўся з вусатым запыленым армейскім аўтаматчыкам, без прывычкі няўдала гарнуў цыгарку з савецкай махоркі, і ў радасці, што падняла яго на высокай хвалі, была і думка, пра тое, як у пару яны прыйшлі,— колькі такіх, як цётка Марыля, такіх, як Люда, і меншых засталося, каб жыць і смяяцца...

І вось цяпер, праз дзевяць год, Толя-студэнт сядзіць перад партрэтам Люды і, успамінаючы яе даўнія, яшчэ дзіцячыя, словы: «А ці смачна?», без слоў гаворыць ёй тое, што можна так гаварыць толькі ў думках:

«Дзяўчынка мая! Мне заўсёды было шкада, што не маю малодшай сястры, якой купіў бы блакітныя істужкі, якую ўзяў бы на рукі. Ты для мяне была сястрой, малою дзяўчынкай, якую я, пасля ранення Максіма, адзін з тваім бацькам... глупства кажу! — разам з хлопцамі абараняў ад ворагаў, дзеля шчасця якой не спаў начамі.

А потым прыйшло і другое... Відаць, пачалося яно ўжо тады, калі ты карміла мяне, як дарослая гаспадынька, калі нам неяк па-новаму, яшчэ нязведана добра было адным у зямлянцы...

Каханне, кажуць, прыходзіць па-рознаму, кожны ўлюбляецца па-свойму. У мяне яно пачалося з дружбы, і я люблю цябе так, як ніхто нікога не любіў, і люблю так даўно... Вось толькі ты ці любіш мяне? Ты, цыганачка? Сёння скажаш? Ну, што ж ты мне скажаш?..»

Гэтую невыказна прыгожую мяжу паміж пачуццямі дружбы і кахання Толя пераступіў не адразу. Пераломнай, рашаючай была сустрэча ў вагоне.

Да той дарожнай сустрэчы яны не бачыліся гадоў са тры. У яго ўяўленні Люда яшчэ ўсё заставалася падлеткам, школьніцай, маладзейшай за яго на цэлых пяць гадоў, якая ўжо саромелася вітацца з ім па-ранейшаму: не абдымала, як Максіма, і не скакала ад радасці, а падавала запэцканыя чарнілам пальчыкі і нібы баялася, што вось ён прыгорне яе, як малую, скажа: «Ну, як жывеш, страказа?» і нават пагладзіць па галаве. Ён жыў у райцэнтры, у дзядзькі, дзе скончыў дзесяцігодку, працаваў у раённай газеце, пасля паехаў у Мінск, а яна недзе непрыкметна расла каля старога млына над рэчкай, і новае пачуццё да яе расло ў душы яго яшчэ больш непрыкметна.

І вось пазалетась зімой ён ехаў на канікулы адзін, без Максіма, які — тады ўжо аспірант — паехаў у Маскву. У Баранавічах, дзе вучылася Люда, Толя зусім нечакана сустрэўся з ёю ў вагоне прыгараднага цягніка. Зноў яна першая ўбачыла яго, як і тады, у зямлянцы.

— Толя! — пачуў ён скрозь шум і сумятню пасадкі.

Люда сядзела ў кутку, каля зацягнутага марозам акна, і ён прабраўся туды праз неспакойны гушчар кажухоў і паліто.

— Здарова, Людачка! А ты... якая ты...— гаварыў ён, аберуч ціснучы яе азяблую руку ў пальчатцы.— Ну ж і не бачыліся мы!

Ён палажыў свой чамадан на паліцу, расшпіліў паліто, зняў вушанку і сеў. І стала адразу чамусьці так горача, весела, добра, нібы ён фарсіраваў нейкі нялёгкі, запаветны рубеж.

— Ну...— гаварыў ён,— ну...

— З-замерз-зла я, Толік, як цюцька! — засмяялася Люда.— І ніяк не сагрэцца.

— Ніяк? А вось давай паглядзім.

Шчаслівейшы за ўсіх у поўным, шумлівым вагоне, ён узяў яе рукі ў летніх бездапаможных пальчатках і пачаў іх церці, ды так, што абое яны засмяяліся.

— Ой, годзе ты! Годзе! — прасілася Люда, і Толю здалося на момант: каб не праход паміж лаўкамі, што раздзяляў іх, дзяўчына, можа, нават і прыпала б галавою да яго грудзей.

— Рукі — не так, вельмі ж ногі ўдубелі. О, бачыў дурніцу!

Яна паказала яму малую, стройную нагу ў нейкім сінім туфельку, ледзь не ў басаножцы.

— Ты што — і сапраўды здурнела?

— У горадзе суха, лёгка...— смяялася, зачырванеўшыся, Люда.

— На пасаг збіраеш стыпендыю? Ну дзівачка! Мама з татам сустрэнуць — пахваляць.

Цётка Марыля тады яшчэ жыла.

Па загаду Толі Люда зняла спачатку адзін сіні, нібы пасінелы ад холаду, туфель, паварушыла пальцамі ў шэрай шкарпэтцы, пацёрла-паціснула нагу, пасля паўтарыла тое самае з другой. А Толю раптам захацелася ўзяць аберуч, як перад гэтым яе рукі, і малую ножку, каб пагрэць, пасмяяцца. Ды тут было ўжо нешта іншае, ад чаго зусім нечакана адчуў, як горача пачырванелі шчокі...

Цягнік нарэшце расчухаўся і пайшоў. У вагоне патроху стала аціхаць і цяплець. Толя курыў ужо, здаецца, трэцюю папяросу і ўсё глядзеў на Люду. І дзіўна — абаім было неяк вельмі прыемна і няёмка, абое стараліся змагацца з гэтай новай няёмкасцю, а ўсё ж глядзелі адно на аднаго не проста, а нібы нанава пазнавалі сябе — і не схаваеш гэтага — любаваліся.

Яна была прыгожая. А як пасталела! І сапраўды, вось ужо студэнтка першага курса. Дальбог жа, не верыцца! Карычневы шалік з нейкай какетлівай вясёлкай на махрыстых канцах атуляў яе твар, ужо румяны ад цеплыні. Тонкія, чорныя бровы,— свае, вядома, яшчэ не сапсаваныя модай. Чорныя вочы глядзяць адкрыта, на той харошай мяжы яшчэ ўсё ледзь не дзіцячай шчырасці і першай дзявочай хітрынкі. Вясёлыя, румяныя сваім румянцам губы па-свойму прыгожа разводзіць шчырая ўсмешка. І зубы... беленькія, нібы знарок дабраныя. Вось яна, Людачка! Ну?

Вельмі хутка, відаць, хутчэй, як усім у вагоне, Толю стала зацёпла. І ён, хвалюючыся ад прадчування яшчэ большай радасці, прапанаваў ёй распрануцца. Люда, нічога не падазраючы, зняла — пры яго дапамозе, вядома,— сваё цёмна-сіняе дэмісезоннае паліто.

І вось яна стаіць — дарагая спакуса! — высокая, стройная, у шэрай з сінім футболцы і ў чорнай, трохі залішне, сям-там да бляску нават адпрасаванай спадніцы. Карычневы шалік з вясёлкамі, таксама, як і паліто, непатрэбны. Яна расхутала яго, пасля, нібы ідучы насустрач Толеваму жаданню, зусім адгарнула на плечы, пусціўшы на волю чорныя, пышныя валасы. І зноў усміхнулася — проста і шчыра.

— Ну ж і злосная я на Максіма,— сказала, вяртаючы Толю прытомнасць.— Так яму і напішу.

— А чаму? — спытаў ён неяк міжвольна.— Чаго злаваць?

— Чаго? Мы вось так і паехалі б утраіх. Да нас. Ты ж адзін не паедзеш. Буду сядзець на печы і слухаць, як млын гудзе...— Яна засмяялася.— Нягодны наш Максім,— сказала, трохі памаўчаўшы.— А потым будзе яшчэ горшы.

— Ну?

— Вось і ну. Вучоны стане, ажэніцца і будзе толькі пісьмамі — гады ў рады — ды прывітаннямі адмахвацца. А помніш, Толя, як хораша было раней? Усе разам...

Гаварылі пра ўсё,— успаміналі мінулае, расказвалі адно другому пра вучобу, раз-пораз успамінаючы свайго Максіма, добрую, ціхую цётку Марылю, дзядзьку Антося з яго басам і млыном. Смяяліся. І праз увесь гэты смех, праз усе звычайныя, простыя словы, праз позіркі з патаемнай іскрынкай — у Толевай душы не змаўкала новая песня...

З гэтай песняй ён дапамагаў ёй перад іхнім паўстанкам апрануцца, мужна нёс два пустыя студэнцкія чамаданы, вітаўся з дзядзькам Антосем, у санях закрываў Люду ад ветру, а потым, развітаўшыся на скрыжаванні, панёс гэтую песню дахаты, у родную вёску.

Яны дамовіліся перапісвацца. Але і ў пісьмах пачуцці хаваліся недзе глыбока ў падтэксце; за паўтара года хлопец так і не пачаў з тых слоў, якія штораз больш настойліва прасіліся на пяро: не напісаў ні разу «дарагая Людачка», а ўсё «дзень добры», або «здарова, Люда». А сустракаліся пасля тых цудоўных гадзін у вагоне — адзін толькі раз, на леташніх канікулах.

Цяпер сустрэліся зноў ненадоўга. Другі дзень разам. Ды хіба ж гэта разам? А заўтра — зноў разлука...

...Толя ўжо не сядзіць над рукапісам: ён ходзіць па хаце, ад стала да парога, і ў хаце цесна, як цесна ў яго душы пачуццям, якія ўжо неабходна выказаць.

«Напісаць ёй, ці што?» — прыходзіць думка. І ад думкі гэтай, як ад свядомасці, што гэта — апошняя магчымасць выйсці з тупіка, стала і радасна і неяк трошкі не па ўзросту страшнавата. «І сапраўды напішу. Сентыментальна будзе, па-блазенску? Ну і што ж?»

Толя сеў, выняў ручку з кішэні пінжака, які вісеў за ім на спінцы крэсла, узяў лісток чыстай паперы.

Ну, як жа тут пачаць? А проста, як хочацца, як і хацелася даўно.

«Дарагая Людачка!» — напісаў студэнт.

— Акыш! — раптам пачуўся ў сенцах грозны бас дзядзькі Антося.— Кыш, арлаты на вас няма, каб вы...

Толя ўсхапіўся і скамячыў, схаваў у кішэню паперу. Зноў! Згаварыліся яны, ці што?

— Сядзіш у духаце,— сказаў дзед, увайшоўшы ў хату.— Ішоў бы ты да ракі: там жа таксама можна чытаць. Я там ляжаў. Нічога, добра ляжыцца.

Дзядзька Антось прысеў на лаве, зняў шапку і павёў далонню па мокрай лысіне.

— Не магу ўжо ўсё ж такі, трасца яго галаве...

Толя маўчаў, і ў душы яго змагаліся тры пачуцці: прыкрая злосць на старога, што не ў час зайшоў, нейкі сорам і нават боязь, што вось ён, дзед партызанскі, бачыць і ведае ўсё. Глядзі, што зараз загрыміць: «Ну, а што ў цябе за паперка ў кішэні? Ты што гэта, зладзюга, дачку ў мяне, хворага, хочаш забраць?»

— Ну,— сказаў стары, падсоўваючыся бліжэй да стала,— і што ты тут у яго вычытаў? Што ён піша каторы ўжо год? Што-небудзь людскае?

Толя пачаў ажываць.

— Работа, дзядзька Антось, талковая.

— Бачыў ты! Гм...

— Кніга будзе, дзядзька Антось.

— Бачыў ты! От булава!

Стары падсунуўся яшчэ бліжэй.

— А што ж, правільна,— сказаў ён, беручы са стала папяросу.— А што ж, хіба толькі панам пра лес пісаць? Мінулася, трасца іх галаве! Плытнікаў сын лепш напіша. Тфу, каб ты згарэла! — вылаяўся ён праз кашаль.— Ужо і курыць не магу. Дайшоў Антось да ручкі.

— А вы не курыце. Ды прылеглі б.

Толя раптам успомніў зямлянку і першую чарку з дзедам, «рэдактарам» і Аржанцом, успомніў, як Максім накрыў плечы бацькі кажухом, і даўняе пачуццё сыноўняй чуласці засланіла сабой усю недарэчную прыкрасць, і сорам, і страх, выкліканы нечаканым прыходам старога.

— І праўда, ляжце, дзядзька Антось. Я пайду ў млын, пагляджу. Дачытаю пасля.

— Ды лягу, брат, лягу. А толькі і з гэтага радасці мала.

Дзед цяжка ўстаў і пайшоў за перагародку. Чуваць было, як ён трохі тупаў там, а потым лёг на тоўсты саламяны сяннік.

Толя закурыў. І раптам усміхнуўся. Бо памяць яго, як здалося адразу, не зразумела, для чаго «кінула на ўхабу». Прыгадаліся словы Талстога з успамінаў Горкага: «Для веры, як і для кахання, трэба смеласць. Трэба сказаць сабе: «веру» — і ўсё будзе добра».

«Дык вось чаму я ўспомніў гэта! — зноў усміхнуўся Толя.— Вядома ж, веру, люблю, і нішто мне не перашкодзіць. Пішы, вахлак, калі не ўмееш гаварыць!..»

Ён узяў новы лісток паперы.

«Дарагая Людачка!

Ты не здзіўляйся, што я не асмеліўся проста сказаць табе гэта, а вось пішу...»

— Калі яму пішацца добра, дык што ж,— гаварыў за сцяною стары. І голас яго здаўся Толю мякчэйшым, чым заўсёды.— Мала хіба вам давялося...

Толя чуў і не чуў.

«...Я люблю цябе самай сапраўднай любоўю і вельмі даўно... можа, нават раней, чым мы з табой спаткаліся ўпершыню. Помніш, у вашай хаце, у Капачах? Ты не ўсміхайся, бо я заўсёды толькі так і адчуваю, што мы з табою ніколі не былі чужымі, незнаёмымі, што я заўсёды любіў цябе і проста не памятаю таго дня, калі б не думаў пра цябе, калі б у сэрца маё не глядзелі твае каханыя, твае бясконца родныя вочы...»

— Ды не цягаліся б вы гэтак доўга пустапасам,— гудзеў за сцяною дзед.— Знайшоў адзін з другім добрую дзеўку і жаніся, чаго ж. Ты хоць маладзейшы, а мой дык ужо ўсцярвеў кавалерам ад гэтай навукі...

— Усё!.. — выдыхнуў Толя, пераступіўшы нарэшце свой запаветны рубеж. З выключнай акуратнасцю склаўшы ў чатыры столкі лісток, ён напісаў і адрас: «Людзе», пасля падумаў, усміхнуўся і паставіў пад рыскай, так сказаць, адрас зваротны: «Ад знаёмага». Атрымалася даволі недарэчна, па-блазенску. І няхай!

— Табе таксама, відаць, не ў галаве яшчэ сям’я,— бубніў дзядзька Антось.— Універсіцет свой кончыш — таксама будзеш кнігу пісаць...

Толя зірнуў на партрэт і, па-змоўніцку ўсміхнуўшыся Людзе, падумаў:

«Паглядзім, дзеду, што ты скажаш заўтра!»

 

Млын загуў пазнавата. Толя застаў яго працу на самым пачатку.

Мяшок пшаніцы, з якое хутка павінен быў атрымацца каравай, трэба было падняць на другі паверх. Цётка паправіла хустку і ёмка, з горка набытай мужчынскай спраўнасцю ўзялася за вузел мяшка.

— Давайце я,— падышоў студэнт.

— Ды што вы, а божачкі! — запярэчыла цётка.— Памажыце, мужчыны! Алесь!

Нядаўні пехацінец усміхнуўся, падышоў і, з фасонам адвёўшы рукі жанчыны, сказаў:

— Памажы-памажы, а дачку аддаеш за другога. А ну, пусці мяне, цешча.

— А мо і цешча, што ты думаў? Пахадзі яшчэ кавалерам, дык і табе падгадую.

У гэтым млыне і пад’ёмны механізм быў таксама стары, першабытны: з жарала звісаў уніз ланцуг, якім, цераз кола пад дахам, мяхі ўсцягваліся наверх. Алесь абняў мяшок пшаніцы пятлёй ланцуга і, узяўшыся за другі канец яго, звярнуўся да Толі:

— А вы ўжо, калі ласка, прыміце яго там, наверсе.

Ды жанчына апярэдзіла Толю: сама пабегла па сходках угару, мільгаючы загарэлымі лыткамі.

— О, хоць самую вядзі пад вянец,— засмяяўся млынар.

Удваіх з Толем засыпаўшы пшаніцу ў кош, цётка пачала яе з любасцю разраўноўваць. Палошчучы рукі ў медных зярнятках, яна ўсміхнулася:

— Назбірала сяк-так,— сказала нібы Толю, нібы самой сабе.— Як тая баба на калабок. А вы, дзякуй вам, добры хлопец.

— Ай, ды што вы!.. — Толя ўспомніў няўзятую мерку і, каб перавесці гаворку на іншае, спытаўся, кіўнуўшы на пшаніцу: — Што, апошняя?

— І першая, і апошняя. Дый тая не ўся свая. Пазычана, як той казаў, і па зярнятку палічана. Ой, ці ж такое вяселле хацелася б справіць дзіцяці!..

Знізу падняўся і падышоў да іх Алесь-пехацінец.

— Адна жывяце? — спытаў у жанчыны Толя.

— Чаму ж адна? Тры дзеўкі ў хаце — адна пад адною. На істужкі не паспееш зарабіць. Хаця ўжо ж і памагаюць мае дзяўчаты — уга!

— А муж?

— Не ведаеце хіба, дзе яны? І мужык, і сын — абодва не вярнуліся. Чалавек мой яшчэ ў партызанах загінуў, а Мішка ажно да Берліна дайшоў. Пяць дзён пасля вайны прыйшло: «Памёр ад цяжкіх ран...» А ўсё пісаў: «Ваш сын і брацік, гвардыі радавы Міхаіл Пахадзенька...» Ды хіба ж гэта я адна? Прывыкла...

— Дык, кажаце, дрэнна ў вашым калгасе?

— Не дай божа такога жыцця. Людзі як людзі, стараюцца. Але ж, вядома, які гаспадар, такая і хата.

— П’е іхні Цівунок дзень і ноч,— растлумачыў Алесь.

— І п’е, і закусвае. Цэлая хеўра сабралася з ім.

— Ну, а людзі, калі так, чаго маўчаць? — спытаўся Толя.

— Ой, гэта мужчыны ў нас такія. А ён распусціўся, як дзедава пуга, што хоча, тое і вычварае. «Я,— кажа,— зраблю, дык і Масква не паправіць. Я,— кажа,— ваяваў, я быў партызан, партызан і застаўся». Гірой! Адзін ён ваяваў! А цяпер толькі з пляшкай ваюе. Дзень пры дні ходзіць мокры, хоць ты выкручвай. Які ж тут будзе лад? Па дзвесце грамаў летась чыркануў. Які ж ён будзе, той наш трудныдзень, калі тут не калгас, як той казаў, але апошні год арэнды...

— Алесь! — пачуўся знізу голас хлапчука.— Алесь!

— Чаго? — нагнуўся над жаралом пехацінец.

— Кабыла адарвалася. «Чаго!» У рэчку вунь дзе палезла.

Алесь пабег па сходках уніз.

— Напаіць забыўся,— паківала цётка галавой.— І гэты думае, што не сваё. А хлопец спраўны. Прычэпшчыкам робіць на трактары. Увосень з войска прыйшоў.

Тут, на другім паверсе, быў халадок і не такі грукат, але ўнізе ляжалі непрынятыя мяхі. Да таго ж яшчэ Толя ўспомніў, што і ён нядаўна думаў, каб напіцца.

— Ну, я таксама пайду,— сказаў ён, нібы просячы ў жанчыны прабачэння. Зноў адчуў ранейшую няёмкасць: улез чалавеку ў душу, разверадзіў яго бяду, а сам назад... А ўсё ж пайшоў.

Прыняўшы мерку ў новых завознікаў. Толя схадзіў да ракі, напіўся і — усё яшчэ з рэшткамі тае няёмкасці — зноў падсеў на лаўку да мужчын.

Пачынаць гутарку яму не прыйшлося. Пехацінец прывязаў тым часам сваю кабылу да воза, і яна, здаволеная вадой і сваёй настойлівасцю, зноў жавала, ужо весялей памахваючы з-пад дзяругі рэдкім, хвішчаватым хвастом. А хлопец, стоячы перад лаўкай, гаварыў:

— Валодзя — трактарыст! Я ў яго ўсю вясну на прычэпе сядзеў. Мы суседзі. Ён яшчэ да вайны пайшоў у армію, як толькі нашы прыйшлі. Пайшоў — прыйшоў — і ціха. А ранены, і тры ордэны мае. Таксама і робіць цяпер: рукамі, не языком.

Сцёпка Мякіш, з выглядам чалавека, якога нядаўна пакрыўдзілі, ляжаў воддаль, у цяньку алешыны, накрыўшы кепкай вочы і вусікі, і зноў, відаць, «работаў галавой». Хлапчук, што хацеў выглядаць дарослым, быў у млыне, дзе ішла якраз яго мука. Каля аброслага дзядзькі ў саламяным капелюшы сядзеў новы завознік, інвалід вайны. З выпадку выезду ў людзі ён змяніў кавялу на пратэз, другую нагу таксама абуўшы ў новы, моцны чаравік. Мужчына — яшчэ не стары, з тых, што заўсёды бываюць у добрым настроі. Апусціўшы казырок кепкі ад сонца на самы нос, ён пабліскваў з цянёчку весела-хітрымі вачыма і часта падтакваў расказчыку: «ага!», «а як жа!..».

Пры Алесевых словах пра тое, што сябар яго трактарыст Валодзя, працуе не языком, а рукамі, інвалід падняў з-пад ног каменьчык і, папусціўшы ім у Мякіша, спрытна папаў таму ў жывот. Сцёпка падняў кепачку і, паглядзеўшы на людзей, зноў апусціў яе на твар.

— Пра цябе гаворыцца! — гукнуў інвалід.— Зусім размякнеш ад сонца. А як жа!

Мякіш не адказаў.

— Дык, значыцца,— гаварыў сваё Алесь,— закончылі мы план, а дырэктар выклікае Валодзю ў кантору і кажа: «Будзёнаўцы зноў з сяўбою адсталі, выручай». «Што ж,— думае Валодзя,— брыгады гэта не нашай, але справа, вядома, адна». Дый зарабіць ён таксама не лысы. Увечары яшчэ пабег да старшыні. «Насенне,— кажа,— каб было гатова». Точна ўсё, як заўсёды. А ўранні мы — ні свет ні зара — прыязджаем у Срэльнікі. Старшыня там,— ён павярнуўся да Толі,— панок. І што ж вы думаеце — спіць. Разбудзілі мы яго, памыўся ён памаленьку, зубы пачысціў, валасок з ноздры выстрыг, адзікалончыкам на сябе — ффу! ффу! — стаіць перад люстэркам і дапасоўвае гальштук.

— Мякіш, зноў пра цябе! — гукнуў інвалід.

— Пакіньце, ну яго! — зморшчыўся пехацінец.— А старшыню гэтага,— зноў павярнуўся ён да Толі,— райком прыслаў будзёнаўцам — на прарыў. Раней ён у райсавеце сядзеў, і адтуль яго паднялі. У яго і брычка ёсць адмысловая, і бінокль. Стане на ганку і ў той бінокль глядзіць, як людзі робяць. Каторая пара, а насення яшчэ не вывезлі. Ну, мы яго ўвечары за тое адзікалонам!..

— Ага! — усцешыўся інвалід.

— Мы з поля ехалі на трактары, а ён ішоў па сцежцы каля плота. Валодзя — хлопец спакойны, малому і то саступіць, а то дык павярнуў да плота, у лужыну, ды газку!

— А як жа! — падхапіў інвалід.

— Панок адскочыўся, люстэрка, хустачку выняў — шморг, шморг, выціраецца... «Кожная праца,— казаў мне потым Валодзя,— любіць, браток, свой камбінезон». Наш Хіневіч, я вам скажу...

— Алесь! — гукнуў з млына хлапчук.— А-лесь!

— Чаго?

— Табе засыпаць. «Чаго!»

— Ну, я пайшоў.

Хвіліну памаўчалі. Потым азваўся інвалід.

— Хіневіч іхні — прадсядацель моцны. І працадзень у яго, і парадак — нічога не скажаш. Каня найлепей паганяць аўсом. Як па-твойму, Лагода?

Барадаты дзядзька, перш чым адказаць, выняў з кішэні курткі капшук.

— Закурвайце, хто курыць,— салідна сказаў ён. А тады ўжо, паволі горнучы цыгарку, пачаў адказваць інваліду.— Там, Собаль, і гаруюць людзі, дзе ладу няма. Ці ты просты мужык, ці ты на службе якой, а як зямельку не любіш — нічога яна табе і не дасць. Хваліў во хлопец Валодзю, таго трактарыста. Гудзе ён дзень і ноч, няхай здароў будзе,— сам думаю не раз. Такі пяску ў баразне не дастане. Або Хіневіч. Таксама правільны чалавек. У такога не толькі шыя для гальштука,— і галава на шыі ёсць. Ён сваё поле рукамі, мусіць, усё перамацаў. Гаспадар. Не тое што наш Іваноў.

— Таксама старшыня? — спытаўся Толя.

— Ды не. Дырэктар эмтээс. Я ў эмтээс жыву, у Грушаўцы. Дзе быў маёнтак.

— Дык што — у Іванова непарадак?

— Ды яно не скажаш, што горш, як ва ўсіх. Лічыцца нават перадавая, наша, эмтээс. А ўсе машыны зіма-лета пад голым небам.

— Аэрадром! — падхапіў інвалід.— Пойдзе дожджык — блішчаць камбайны, як самалёты.

— Ну, смеху тут ніякага, Собаль, няма. То ж наша праца, наш мазоль. Мужык — хоць бы і ты, і я, тыя разы, у адзіналічасцве быўшы — плужок свой увосень анучкаю абатрэш ды пад страху. А тут такія машыны ржавеюць!..

— Не гаспадарскі падыход,— зусім па-сталаму падтрымаў яго Толя.— Яшчэ не ўсе мы навучыліся сваё дабро, народную працу як след шанаваць.

Сказаў гэта і адчуў сябе трохі прыемна, а больш няёмка, як той хлапчук, узяўшы папяросу: і даросламу хочацца быць, і не клеіцца.

Інвалід паглядзеў на яго з хітравата-калючай усмешкай.

Толя ахвотна павярнуўся да Лагоды.

— Вось то ж бо, не навучыліся,— салідна прастарэкаў барадаты дзядзька.— Нармалу ўсё яшчэ няма настаяшчага зверху. А знізу што? Колькі ты ўбіў другому лайдаку, столькі і ўехаў.

— Як гэты? — зусім ужо як свой, па-даросламу спытаўся Толя, вачыма паказаўшы на Мякіша.

— Ды ці адзін толькі ён. Такога Мякішу вунь як хапае. Абы самому больш урваць, а там хоць трава не расці.

— Закурыце, можа, яшчэ? — падставіў Толя дзядзьку свой памяты пачак. Лагода ўзяў.— А вы?

— Што ж, сапсую і я адну далікатную,— адказаў інвалід, беручы папяросу.

— Відаць, усё-такі галоўнае тут у свядомасці,— пачаў Толя, смачна і важна зацягнуўшыся.— А дзе свядомасці няма...

— Гм! — перабіў яго інвалід.

Гэта было ўжо не вясёлае «ага», не з’едлівае «а як жа». У гэтым ціхім, але моцным «гм» Толя адчуў нядаўнюю Собалеву ўсмешку — больш калючую, чым хітраватую. Зірнуў і ўбачыў яе зноў,— інвалід усміхаўся. І ад усмешкі гэтай стала ўжо — куды той хлапчук з папяросай! — зусім няёмка.

— Свядомасць,— сказаў інвалід.— Цікава, з чым яе ядуць? Вы мне не скажаце? Любіць зямельку, кажа Лагода. Любіў я, браце, яе і тады, калі ў мяне было яе — як добрай бабе сесці, люблю і цяпер, калі яна ўжо ўся мая — дзе ні зірнеш, куды ні паедзеш. А што яна мне за гэта? Можа, мне тыя любоў ды свядомасць дзяцей накормяць? Колькі яе, свядомасці, прыходзіцца на аднаго чалавека? Ну, скажам, на мяне бязногага? Можа, і хопіць, што чыкіляю начамі, вачэй не плюшчу — вартую? Сам не бяру і другім не даю, і ўсім нам ад гэтага ні храна не прыходзіцца. Толькі свядомасць... Я не смяюся, таварыш студэнт, я гляджу — хлопец ты, мне здаецца, нішто сабе, дый граматны. Ну, дык скажы, браток, чаму гэта нашаму брату, хто кроў праліваў за савецкую ўласць, жывецца так нясоладка? Добры калгас — дык добра, а дрэнны — дрэнна. А колькі іх, гэтых добрых калгасаў? Няўжо ж толькі мы, мужыкі, толькі я сам сабе вінават? Гнаў мяне немец да самае Волгі, потым я ўжо яго заняў ды да самае Эльбы хвастаў. Там і спаткнуўся, над Эльбай, нажыў гэтую цацку. Скрыпіць яна мне дзень і ноч. І на душы скрыпіць... Чаму? Скажы, браток, чаму?

Толя маўчаў, раптоўна і ўшчэнт разгубіўшыся. Што ж тут адказаць? Гаварыць ім, старэйшым, вопытным людзям, пра такіх віноўнікаў беднасці, як той старшыня-п’яніца, як той старшыня-панок, як той перадавы дырэктар, што марнуе тэхніку? Дык гэта ж ён тут, ад іх і пачуў. Ківаць на Мякіша? Яшчэ драбней. Не нова таксама, абрыдла ўжо следам за іншымі дудзець пра пасляваенныя цяжкасці. Спасылацца на тое, што хутка павінна быць лепш? Спадзяюцца на гэта і так. Але ж і пытаюцца. Бо маюць права, бо не могуць не пытацца.

Праўда, не першае гэта пытанне, былі яны — многа падобных, яшчэ вастрэйшых «чаму» — і ў іх студэнцкім асяроддзі, ад хлопцаў і дзяўчат з многіх раёнаў, нават з-за межаў рэспублікі. Расказвалі — хто ціха, азірнуўшыся, а хто і ўголас — пра бясхлебіцу, пра зямлянкі, пра тое, як мамы самі ўпрагаліся ў плуг... Пыталіся — адны ў адных, а то і ў выкладчыкаў, хто смялейшы,— чаму так зацягнуліся яны, тыя пасляваенныя цяжкасці, як яны называліся перад вайной?.. І Толю казалі: «Ты не спявай пра свой патрэбаўскі калгас. Ці многа іх такіх? І хлеб, і да хлеба, і хаты пад шыферам...» «Ды што я — ілгу? — абараняўся ён.— Прыедзь, паглядзі». «Не лжэш, але і праўды ўсяе не ведаеш». «Я што ведаю, тое кажу. Я сам дапрызыўнік. А трэба табе больш — у Янота спытайся!..»

Яноту ўсё было ясна. Пра ўсё ён гаварыў ім з кафедры спакойненька ды роўненька. За тры гады Толевай вучобы былі і восені, і вёсны, а Янот уяўляецца толькі ў футры. Непрамакаемы, непранікальны, непрабіўны. І нібы толькі што добра наеўся: і губы тлустыя, і за губамі засталося, гаворыць — як быццам смачна дажоўвае.

Яго б сюды — хай бы ён адказаў, калі яму ўсё ясна, калі ў яго ўсё на палічках ляжыць — высока, непарушна, недатыкальна.

Але Янота тут няма. Ён недзе ў Сочы, на пляжы. Вернецца, футра апране і ўсё растлумачыць. І цяжкасці, і Берыю, і новенькае — культ асобы...

А людзі вось перад табой. Глядзяць на блазнюка...

Толю хацелася не проста ўстаць ды пайсці, але рвануцца адгэтуль.

Няхай сабе брыдка будзе, ганебна,— абы не балела, абы не горка было за сваю дурноту, за бездапаможнасць.

Іх тут на лаўцы апроч яго самога двух. Трэці ляжыць воддаль, закрыўшы вочы шапкай, і маўчыць.

А здаецца, што іх тут так многа!.. Ну, як тады, калі ён піша і ўяўляе свайго чытача. Дзесяткі, сотні, тысячы — за адным гэтым словам: «чытач». Што ж ён ім можа сказаць? І ці яму адказваць на такія «чаму»?..

А хто ж адкажа?..

То ж ты хочаш пісаць, ты хочаш, нядаўні Ганулін Толя, стаць пісьменнікам. І не так сабе, а такім, якіх яшчэ не было. Ты вось наскроб дзесятак вершыкаў, надрукаваў адзін няшчасны нарыс, а ўжо глядзіш на ўсіх і на жыццё нібыта нават зверху, ужо гаворыш з людзьмі і прыглядаешся, натуеш у памяці іхнія словы, усмешкі, бароды... Сабе самому не салжэш, што і гутарку з імі, новымі, дагэтуль незнаёмымі людзьмі, ты пачаў з тае прыказкі нездарма. «У млыне — як у карчме: то пуста, то густа». Ах, які ж гэта ўдалы пачатак для новага нарыса. Як цябе зноў пахваліць Шашаль!..

Ён успомніў сухога, лысага газетчыка, праз рукі якога трапіў у друк яго першы нарыс. Так успомніў, што ажно дыхнула дымам з пракуранага пакойчыка, як у спёку з гаручага тарфяніка, ажно пачулася рыпенне голасу і пяра — рыпенне шашаля ў непрыступнай сцяне: «Толькі штаноўчае, малады чалавек, толькі штаноўчае. Яно, і толькі яно гаворыч пра таржаштво нашага ладу. У ім, і толькі ў ім шыла шапраўднай творчашчы...»

Хай бы вось ён прыйшоў ды адказаў!..

Дурань, Клімёнак! Яму, каго ты ахрысціў нядаўна Шашалем, як і таго Янотам, яму такога людзі не сказалі б, так у яго не спыталіся б...

Ну, а ў цябе спыталіся, табе паверылі — ты можаш адказаць?

Сядзіш, маўчыш. Брыдка нават зірнуць на людзей...

Ды тут прыйшоў для хлопца непрадбачаны ратунак.

— То-ля! — пачуўся ад хаты голас дзядзькі Антося.— Толя, ідзі ты сюды!

Ён адгукнуўся, устаў.

— Прабачце. Пагаварылі б ды мне, бачыце...

— А як жа! — сказаў інвалід.

Горкі роздум — ад «чаму?» да дзедавага поклічу — трываў толькі момант, хвіліну... ну дзве, а Толю здаўся ён цэлай вечнасцю. Як пад вадой, калі ён хлапчуком ныраў за іншымі ў цёмную рачную глыбіню.

Ганьба таксама здалася вялікай — хоць ты ўцякай ды сагніся...

Зрэшты, ён так і пайшоў — трохі залішне спяшаючыся, нават трохі прыгнуўшыся. Нібыта ўзяўшы на плечы цяжкае ды мулкае, пякучае «а як жа!..».

 

Пад вечар студэнт ляжаў над рэчкай, заслонены ад сонца кустамі, і чытаў — цяпер ужо чытаў «лясную» дысертацыю па-сапраўднаму.

Локцям рабілася свежа ад зямлі, ды Толя гэтага не заўважаў. Босымі нагамі час ад часу прыходзілася амаль несвядома паварушваць, адганяючы надакучлівых жнівеньскіх мух. Побач з рукапісам ляжаў пачак папярос і запалкі, а навокал, вельмі блізка для слыху, у траве сакаталі нябачныя конікі. Ды ўжо не думалася аб тым, што пры іх дапамозе можна было б цяпер, у надвячэрняй цішыні, папрасіць на бераг язя ці яльца.

Нават і лічбы ў дысертацыі ўжо не здаваліся сумнымі. Праз гэтыя лічбы і спецыяльныя словы, сэнс якіх Толя часамі толькі ўгадваў, да сэрца яго даходзіла перш за ўсё тое, што хвалявала Максіма, што рухала яго творчую думку.

Добрая зайздрасць да сябра, што вось знайшоў сваё месца ў жыцці,— была адным з пачуццяў, якія то аціхалі, то зноў уздымаліся ў Толевай душы.

Галоўным было, вядома, пачуццё да Люды,— момант іхняй сустрэчы ўсё набліжаўся, і вера ў яе каханне, і радасць за іхняе шчасце раслі, ператвараліся ў цяжар, якому і цаны няма, у пакуту, якую нам суджана перажываць толькі раз у жыцці.

А праз усё гэта час ад часу прабіваўся боль і сорам нядаўняга паражэння, — тое «чаму», што так і засталося без адказу.

Усё аднак перамагала Люда.

У думках хлопца яна ўжо не раз ішла да яго, ужо свяціла ў душу святлом сваіх чорных, глыбокіх вачэй, сваёй непаўторнай усмешкай, працягвала рукі, шаптала, што пойдзе за ім, што будзе ягонай — заўсёды... Колькі разоў ён адрываўся ад рукапісу і глядзеў у той бок, адкуль павінны былі вось-вось пачуцца крокі ці голас! Колькі разоў ён пакідаў чытаць і, абапёршыся гарачым ілбом на рукі, доўга глядзеў у траву!..

Была і трывога: а што яна скажа, як вырашыцца іхні лёс,— і гэта ўжо зусім, зусім хутка?..

Думаў Толя таксама, што, можа, не трэба даваць ёй гэта бяздарнае, блазенскае пісьмо, што лепей будзе, калі ён...

Ды вось ад хаты зачырыкаў веласіпедны званок.

Студэнт азірнуўся і, нібы ўзняты сігналам, устаў.

— А хто прыехаў, Толя?

Гэта была яна.

Следам за Людай з-за вугла хаты, аберуч коцячы веласіпед, выйшаў мужчына.

Толя пазнаў Аржанца.

У белай вышыванай кашулі, без шапкі, былы камісар падняў ад руля руку і, узмахнуўшы на прывітанне, гукнуў:

— Здароў, Клімёнак! Годзе там вылежвацца!

Першае пачуццё, выкліканае ў Толі сустрэчай з Аржанцом, была ўсё тая ж самая прыкрасць, што вось зноў паміж Людай і ім, нібы падасланы насмешлівым лёсам, з'явіўся трэці.

Яны прыставілі веласіпеды да сцяны, ішлі сюды. А Толя ішоў да іх і ўжо ўсміхаўся, адганяючы недарэчную прыкрасць, ужо асуджаную ім, але адкінутую яшчэ не цалкам.

— Ну, пісьменнік, здароў! — сказаў Аржанец, працягнуўшы руку.

— Ды што вы, Сяргей Рыгоравіч, які пісьменнік...

— Як гэта які? А што ў руках? Бачыш, якую таміну выдумаў!

— Гэта Максімава,— сказала Люда.— Толя чытае яго працу.

— А ну...

Аржанец узяў з рук Толі рукапіс.

— Ой, я пайду,— схамянулася гаспадыня.— І вы не стойце: вунь тата чакае.

Толя крадком, міжвольна зірнуў ёй услед — на светлы плашчык, што разлятаўся над загарам быстрых ног у басаножках, якія лёгка тапталі густую, нізкую траву.

— Лясок, сасна! — гаварыў тым часам Аржанец, пускаючы з-пад пальца старонкі тоўстага рукапісу.— Як яно,— добра?

— Па-мойму, добра,— адказаў, нібы ўстрапянуўшыся, Толя.

— Гэта мы, брат, таксама пачытаем. Ды, зрэшты, вы ж лайдакі, паедзеце заўтра. На, брат, трымай. Пасля будзем глядзець. Хадзем,— стары чакае.

Дзядзька Антось стаяў каля парога.

— Здароў, Сяргей,— сказаў ён.— Вось і добра, што здагадаўся заехаць. Мы з табою, глядзі, толькі на сходзе якім у Бабровічах і ўбачымся. А тут я нешта пачаў крактаць...

— Вы — крактаць? Ад каго я чую? Дуб беларускі, Антось Данілавіч! Каму ж тады жыць, як не вам?

— Ат! — махнуў рукой стары.— Быў дуб, ды сваё адшумеў. Хадзем вось лепш у хату.

У сенцах іх сустрэла Люда. Пераадзетая ўжо, у фартуху, з пустым вядром у руцэ. Яна прапусціла ў хату бацьку і Аржанца, хацела прапусціць і Толю, ды ён, як быццам спынены, як заварожаны ёю, сказаў:

— Ну што ж ты, ідзі,— і чырвань той самай праклятай сарамлівасці зноў папрасілася на твар.

Хваляванне, відаць, перадалося і Людзе. Яна зірнула на яго, на момант сустрэўшыся вачыма, ледзь прыкметным рухам страсянула галавой, пачырванела і, апусціўшы вочы, пераступіла каля яго цераз высокі парог.

— Люда,— ціха паклікаў Толя, выходзячы следам за ёю.

Яна спынілася.

— Табе...

Яшчэ не ўзяўшы запіскі, яна пазнала яго почырк.

— Ой, ну цябе,— шапнула першае, што ўзляцела на думку, узяла пісьмо і хуценька схавала на грудзях, за выразам сукенкі.

У гэты самы момант — крышку толькі пазней — з-за вугла хаты паказаўся запылены мукою млынар Іван.

Ды Люда ўжо ішла па сцежцы да ракі.

— Што, бог гасцей прыслаў? — спытаў Іван.

«Позна ты, брат, з’явіўся,— з усмешкай падумаў Толя.— Не паспеў перашкодзіць. Усё!»

І ён сказаў:

— Хадзем у хату. Прыехаў, Іван Іванавіч, дарагі госць.

— Ён дарагі, а я — няпрошаны,— усміхнуўся млынар.— Дый часу няма. Я да старога, па французскі ключ.

На кладцы, за альховым кустом, Люда азірнулася. Няма нікога, толькі дрэвы, неба і вада... А можа, так толькі здаецца — нікога няма? А што, калі выйдзе хто-небудзь ды ўбачыць?

Яна апусціла руку да грудзей і прашаптала:

— Ну вось... дурненькі мой... Ну вось...

Сказала і зноў трывожна азірнулася.

Ціха. Толькі стрыжы лятаюць ды млын безупынна грукоча. Але гэта — заўсёды. Толькі на носе Толевай лодкі, якая стаіць трошкі воддаль, прысела жаўтагрудая птушка. І не баіцца нікога. Шчабеча нешта, а потым — глядзі! — ускочыла ў лодку, дзе сабралася трохі нагрэтай за дзень вады, і купаецца, толькі пырскі ад крыльцаў ляцяць...

— А я ўжо думала — так і паедзеш,— зноў зашаптала Люда, гледзячы на лодку.

Птушка пырхнула з лодкі і паляцела. Дзяўчына ўзяла вядро і схілілася з ім над вадою.

— А ты не паехаў,— шаптала яна. І тут убачыла ў вадзе сябе — свой твар, апушчаныя абапал шчок валасы і вочы. І стала неяк асабліва радасна, і крышку сорамна, і крышку смешна... і страшнавата...

— Варожыш, Людачка? — спытала дзяўчына ў самой сябе, і вочы яе нечакана пацяплелі ад слёз.— Не варажы. Пра што ж тады, ты думаеш, ён напісаў?..

Засмяяўшыся, яна палажыла вядро на свой адбітак у вадзе. Вядро ўзбунтавала люстраную роўнядзь, напоўнілася і ўзнялося над кладкай у маленькай, моцнай руцэ.

І вось якраз цяпер — яна ўбачыла — з сяней на двор выходзілі Толя і Аржанец з ручніком на плячы.

«Мамка мая! Хоць бы ж яны не пазналі нічога адразу!..»

Люда пайшла насустрач гасцям. І здавалася ёй, што вядро ў руцэ адчувалася менш і відно было горш, чым пісьмо, хоць яно і схаванае, хоць і малое...

 

Усё, чым хата багата, ужо на стале — сухая, знятая дзедам з вешала на гарышчы каўбаса, памідоры, тушаная з качкай бульба, маласольныя агуркі, сыр і мёд, і тое, як кажуць мужчыны, без чаго ім не есца.

А маладая гаспадыня яшчэ ўсё хвалюецца: лічыць вачыма поўныя і пустыя талеркі, зноў выбягае ў кухню і на гэты раз уносіць ужо толькі сподачак з соллю.

Бо так хацелася б яшчэ пабегаць з хаты ў кухню, каб хоць трохі супакоіцца. Хвілінкі часу, каб выняць на свет, разгарнуць, прачытаць дарагую сваю таямніцу — няма. Дзверы ў кухню адчынены, многа вачэй.

— Капусту, можа, адразу падаць ці трошкі пазней? — пытаецца Люда.

— Сядай вось,— адказвае стары.— Капусту мы пасёрбаем пасля, каму захочацца. Уся сіла не ў капусце.— І ён узяўся сваёй вялікай жменяй за бутэльку.

— Гаспадынька, ідзі да мяне,— гаворыць Аржанец.— Сядай вось тут. Ты, брат, Толя, адсунься. Усе вы вельмі харошыя, але каб не Люда — я тут сёння, на гэтай лаве, не сядзеў бы. Нават не ведаў бы, што вы тут сабраліся. Эх, шкада, што Максіма няма!

— Мне, дзядзька Антось, дзевяноста дзевяць,— гаворыць Толя, калі над чаркай яго пагрозліва схіляецца бутэлька.

— А я табе сто адзін,— адказвае стары.— Не бойся: у мяне тут не карчма.

— За гаспадыню! — кажа Аржанец.— Каб за гэтым сталом хутка стала яшчэ больш гасцей.— І ён смяецца, гледзячы, як чырванеецца дзяўчына.

«Мамка мая,— думае Люда.— Якраз як заручыны...»

І вось тры чаркі працягваюцца да яе, каб чокнуцца.

Толю трохі няёмка, а больш прыемна, і ўжо цяпер, вось тут хацелася б гаварыць сваёй Людзе даўно гатовыя словы.

Сваёй?.. А дзе ж трывога? Адкуль упэўненасць? Хто іх ведае. Яму проста добра.

Ён выпівае разам з мужчынамі «за гаспадыню», а потым глядзіць, як яна, з дзявочай асцярогай і мілым, міжвольным какецтвам, толькі прыгубіла сваю, да палавіны налітую чарачку і зноў паставіла яе.

«Ну, што ж гэта ты?» — спытаўся Толя вачыма.

«А ты маўчы»,— адказала яна таксама без слоў, крадком цікнуўшы на яго, нават перасмыкнуўшы бровамі.

Ні Аржанец, ні дзядзька Антось не заўважаюць гэтай іх размовы.

— Можам, Толя, прадоўжыць, што пачалі з табой на дварэ,— гаворыць Аржанец.— Ты мне пра той мяшок, пра беднасць, пра адсталыя... На такое пытанне — «чаму» — адказваць, брат, вельмі нялёгка. Не аднаму табе. Я ўжо каторы год у самай вясковай гушчы жыву, не раз пыталіся, не раз адказваў, як мог, а ўсё ж душа баліць, браток, ад такога пытання. Баліць... Адсталы калгас. Што такое — адсталы калгас? Не здалёк, не па зводцы, не па тэлефоне. Гэта — горкая нястача ў хаце, гэта — нашы харошыя, нашы савецкія людзі, што ў светлы дзень глядзяць на цябе спадылба. Ты — пакуль што студэнт. А ў мяне, брат, пытаюцца не толькі як у настаўніка, але яшчэ як і ў камуніста, у старшага над камуністамі. Так гавораць у нашых Цыбулічах, бо я ўжо чацвёрты год сакратаром калгаснай партарганізацыі. Думай не думай, а сам, адзін усяго не перадумаеш...

— Адзін,— мармытнуў у вусы стары.— То бацька Сталін думаў за ўсіх нас адзін, то ты ўжо думаеш. Так ужо болей няма каму і падумаць?

— Ды вось сягоння пачалася сесія ў Маскве. Вярхоўнага Савета...

— Першая хіба? — махнуў рукой стары.— Ніколі не збіралася яшчэ?

— Антось Данілавіч, ад гэтай сесіі чакаюць новага. Яно не можа не прыйсці. Яно патрэбна — ой як патрэбна. Добранька трэба падумаць пра той магніт, што пацягне людзей сюды. Не толькі рыбку вудзіць ды загараць... Ты, Толя, не глядзі так на мяне — ты на канікулах. А я ўсё думаю: што ж гэта будзе, што моладзь так уцякае з сяла? Хто на завод, хто на вучобу, а хто і ў хатнія работніцы. У кожнай хаце — па два, па тры студэнты.

— Дык гэта ж добра, Сяргей Рыгоравіч!

— I я, Людачка, рады. Што вучацца. Я не пра тое. Трэба думаць і перспектыўна. Не будзе ж яно так, што ўсе мы скончым дзесяцігодку — і ў горад шусь! Кармі мяне, родная вёска!.. Ты вось скажы мне, Толя, ты пра такое думаў напэўна — чаму ў нас на мужыка, на калгасніка глядзяць зверху. Сам, відаць, чуў таксама не раз: «А што вы хочаце — гэта ж калгаснік!..» Дык што ж гэта — хлебароб, карміцель, а яны яго ў кут!..

— А хто, Сяргей Рыгоравіч, яны?

— Як — хто яны? — перапытаў настаўнік, здзіўлена паглядзеўшы на студэнта.— Пэўна ж, не мы з табой...

— І праўда,— падтрымала Люда Аржанца.— Я сама чула ў Баранавічах, як адна разадзетая жонка казала другой: «А што вам, мілая Анна Пятроўна, надрывацца самой — вазьміце Глашу». Гэта пра нашых вясковых дзяўчат!..

— Што — нетыпова? — з’едліва ўсміхнуўся, гледзячы на Толю, Аржанец.— Ох, мастакі мы прыкрывацца гэтай фразай. Як распіша другі — чытаць моташна. А няхай вось прыйдзе сюды, няхай падумае, што гэта азначае — жыць, чакаючы, калі пабольшае працадзень... Ты, Клімёнак, і на сябе вазьмі з гэтай ношкі хоць трошкі. Таксама, браток, загладжваеш. Я твой нарыс чытаў.

Люда, якая сядзела паміж імі, устрывожана паглядзела на Толю. Хацела нават спытацца: «Што з табой?..» Ён неяк вельмі дзіўна паводзіў сябе,— пачырванеў, глядзіць у пустую талерку, кусаючы ніжнюю губу, і недарэчы барабаніць пальцамі па стале... «Што з табой, Толя?» — дарэмна чакалі адказу чорныя спалоханыя вочы.

Люда хацела ўжо дапамагчы яму, сказаць Сяргею Рыгоравічу, што Толя — не такі, ды вось ён сам нібыта праглынуў — амаль зусім прыкметна — нешта вельмі горкае, узняў вочы і, крыва неяк усміхнуўшыся, сказаў:

— Добра, Сяргей Рыгоравіч, улічу.

— I я скажу, Толя, добра. Вучыся, дружа, з праўдай сябраваць. Ваш брат, пісьменнік ды журналіст...

— Ды які я пісьменнік! — успыхнуў Толя.— Які я ім брат!

Аржанец засмяяўся.

— Ну, не,— сказаў ён,— ты ім яшчэ не брат, ты яшчэ толькі збіраешся. Мір? Толькі пачынай ты ўжо, браток, адразу без патакі. Будзь і сёння добрым разведчыкам. Глядзі не зверху, не здалёк...

Спачатку, як толькі селі за стол і Аржанец пачаў гаварыць, Толя глядзеў на ягоныя рукі. Вялікія, працавітыя, відаць, яшчэ ўсё з былымі мужыцкімі мазалямі. Хлопец з пашанай, нават з гордасцю падумаў, гледзячы, што гэтыя самыя рукі былі калісьці ў панскіх наручніках, пасля кіравалі агнём партызанскага аўтамата, гарталі старонкі школьных сшыткаў і інстытуцкіх падручнікаў, калі ён, настаўнік, вучыў і завочна давучваўся сам. Толя ўспомніў лясную ноч, агеньчык у занесенай снегам зямлянцы, пад шумам высокіх соснаў, сваю першую сустрэчу з Аржанцом і простыя, тады здавалася — на дзіва простыя, негераічныя камісаравы словы: «Дзяўбі пад рэйкай і дзяўбі... Сёння зарад, а заўтра два...»

Цяпер ён думаў пра тую ноч, наогул пра Аржанца — ужо трошкі інакш. Нават глядзеў на яго спадылба.

«Тады, у лесе,— думаў ён,— мне палягчэла нават ад твае прысутнасці, ад слоў тваіх, ад позірку, ад смеху. А цяпер ты з’явіўся зусім нечакана, ты ўзяў у мяне тое горкае «чаму» як быццам толькі дзеля таго, каб калоць ім у душу яшчэ больш балюча. Ужо не толькі не пацяшаеш мяне, а колешся, нібы сабе самому на палёгку. Ты і тады не пацяшаў. Але ж і калоў. «Без патакі... Разведчыкам...» Дзякую і за гэта. Толькі хто ж яго надрукуе — без патакі — ты?..»

У гутарку ўмяшаўся дзед, які дагэтуль, відаць, ад немачы, маўчаў.

— Добра гаворыш, Сяргей,— сказаў ён.— Рабочага чалавека трэба высока падняць, каб перад ім тая брыда з пакрашанай мызай не моршчылася, каб яго паважалі, каб ён сваё ведаў, каб ён сваё меў. Што мы не можам зрабіць, каб яму было лепш? Заводаў вунь нарабілі ўсякіх, машын, гарадоў, а тут дык і рукі ў с..? Не фыркай, Люда,— вельмі ты ўжо стала далікатная... Узяцца толькі за справу ніхто не бярэцца як след...

Пачало спакваля і змяркацца.

Першы стаміўся дзядзька Антось. Ён пайшоў за перагародку.

А яны ўсё сядзелі, гутарылі і, нібы змовіўшыся без слоў, чакалі Максіма, успамінаючы яго даволі часта.

— Сяргей,— пачулася раптам з-за сценкі.— Ідзі, брат, сюды.

Усе ўстрывожана ўсталі.

Стары сядзеў за перагародкай каля століка, асядлаўшы лысіну паўабручыкам навушнікаў, і слухаў радыё. Дык вось чаму ён, дзед, маўчаў!

— Пра падатак гавораць. Парадак паменшалі,— шапнуў ён, нібы баючыся перашкодзіць таму, каго слухаў. Зняў навушнікі, адняў адзін і падаў яго Аржанцу.

— Ну, ну...— шапнуў настаўнік і прысеў побач з дзедам на табурэтцы.

Толя і Люда ціха стаялі ў цеснай спаленцы ў прыцемку, а слухачы толькі мучылі іх адзнакамі свайго захаплення.

— А што! — гудзеў стары.— Вось гэта так! З соткі бяры, а не з дрэўца, не з вулля...

— Ці-і-і ,— сіпеў Аржанец, суцішаючы яго, і толькі ўсмешкай выказваў уражанне.

Зноў маўклівая паўза.

— А што — зноў не ўстрымаўся стары.— Правільна кажа! Гультаёў толькі разводзілі ды фінагентаў...

— Ды ціха вы, тата.

На гэты раз Аржанец супакоіў Люду: ён паглядзеў на яе, сказаў сваё «ці-і-і» і нават жартам пагразіў дзяўчыне пальцам.

Зноў паўза, цяпер ужо, вядома, яшчэ цяжэйшая.

— О! — азваўся Аржанец.— Даўно пара. Народ наш гэтую палёгку заслужыў.

Маўчанне пасля гэтага было яшчэ больш доўгім і пакутлівым.

Толя і Люда стаялі побач, у цёмным кутку; стары і Аржанец абодва сядзелі, напалавіну адвярнуўшыся ад іх. Толя асцярожненька знайшоў руку дзяўчыны і ціха, горача сціснуў маленькія пальцы...

Рука яе адразу ледзь улоўна ўздрыгнула, а потым адказала яму таксама ледзь улоўным поціскам.

А потым Люда схамянулася, вызваліла руку і выйшла ў другі пакой.

Там яна амаль нячутна хадзіла ад стала ў кухню і назад, асцярожненька бразгала посудам, здаецца, і хаваючы за гэтым хваляванне і, магчыма, нават клічучы яго... Хто ведае?

Толя выйшаў і, асцярожна ступаючы, пайшоў за ёю ў кухню.

«Палічаць, што напіцца»,— падумаў ён.

Люда чакала яго. У прыцемку хмельны ад шчасця хлопец сустрэў яе хвалюючую цеплыню, адчуў яе і на грудзях, і на вуснах, і вакол шыі...

— Толічак... што ты... не трэба...— шаптала яна ў перапынках паміж пацалункамі.— Ну ідзі... Ну не трэба...

А рукі гарэлі на шыі, і вусны шукалі, і глыбокія чорныя вочы былі нарэшце гэтак блізка — то ля яго вачэй, то пад яго гарачымі і прагнымі губамі...

Пісьмо было пакуль што не прачытана.

 

Позняя раніца.

Сонца, якое сёння ўзыходзіла якраз за млыном, узнялося ўжо над ім значна правей і пазірае на «дзедаву» сядзібу і на востраў зверху. Раса хаваецца толькі ў засені густога лісця.

Працавітыя камяні грукочуць, з той самай ласкай паўтараючы імя маладой гаспадыні.

Праз гэты грукат, да якога тут даўно прывыклі і людзі, і коні, і птушкі, сёння прабіваецца бадзёры стукат малатка па жалезе, нагадваючы мінулую касавіцу. Касу часцей за ўсё кляпаюць да сонца. А гэтае чоткае цоканне — работа зусім іншая. І не работа гэта, як сказаў бы дзядзька Антось, а забава.

Ды сёння ён рады і гэтай забаве.

Паснедалі рана, як снедаюць звычайна перад дарогай. Хлопцы былі гатовы да ад’езду — хто ахвотна, а хто і без ахвоты...

За сталом яшчэ бацька не вытрымаў.

— А мо пабыў бы дзянёк? — звярнуўся ён да Максіма, нават не падазраючы, як спадабаліся гэтыя словы дачцэ і аднаму з гасцей.

Другому госцю, Аржанцу, як раптам аказалася, прапанова такая таксама была даспадобы.

— І праўда, Максіме, пабудзь,— сказаў ён, трымаючы поўную лыжку ў сваёй вялікай руцэ.— Лес, брат, нікуды не дзенецца — шумеў, людзі кажуць, і будзе шумець.— І, як быццам ставячы кропку, настаўнік сербануў свой гарачы суп.

Максім паглядзеў на Аржанца і па-свойму, нібы набраўшы ў рот вады, звёў тонкія губы ва ўсмешцы.

— Чаго добрага,— сказаў ён,— ты мне і такую прымаўку падсунеш: «Хто ў лесе не крадзе, той дома не гаспадар...»

— Пры чым тут раптам «крадзе»? Калі пабудзеш ты яшчэ дзянёк, дык што? І я работу тваю прачытаю.

— Не вялікае шчасце. Будзеш у Мінску — паглядзіш. А пабыць, дык я пабыў ужо цэлых пяць дзён.

— Якія пяць! — перапыніў яго стары.— Ты і ўчарашні дзень лічыш таксама?

— Праўда, Максім, пабудзь яшчэ сёння.

Гэта сказала Люда. Максім паглядзеў на яе і зноў усміхнуўся.

— А што мне скажа «маеце ласку»?

— Нічога не скажа. Ты ж казаў, што ён добры. Пабудзь.

— Добры, але і строгі.— Максім павярнуўся да Аржанца.— Гэта мой кіраўнік, прафесар Сіланцьеў. Чалавечына, розуму,— бездань, але трошкі і старазаветны. Першы раз, калі ён прывёз нас у пушчу, спытаўся: «Нагорны, я чуў, што вы мелі ласку партызаніць у гэтых мясцінах?» А застанься я сёння, ён скажа: «Вы мелі ласку, васпан, прымусіць мяне хвалявацца, чакаць вас цэлыя суткі...» Ды, зрэшты, справа не ў ім. Работа.

Здавалася, што на гэтым будзе ўсё і закончана, але не згадзіўся дзядзька Антось. Ён быў пахмуры ад ранку, і жаданне сваё — пабыць разам з сынам, пяшчотнасць свайго бацькоўскага пачуцця дзед выказваў, як заўсёды, па-свойму:

— Ат,— махнуў ён рукой.— І навошта гэта, не ведаю, быць такім упартым, як баран.

Моладзь і Аржанец адказалі яму выбухам смеху. І смех гэты вырашыў справу інакш.

— Ну што ж, бацька,— сказаў Максім,— паедзем мы сёння пад вечар. А ты,— звярнуўся ён да Толі,— дарэчы, і баброў паглядзіш ноччу. Ясна?

— Ясна-то ясна...— усміхнуўся Аржанец.— Але вам, Антось Данілавіч, хоць вы і родны бацька, а ўсё ж навуку абражаць не трэба. Чалавек, можна сказаць, амаль ужо кандыдат, а вы... І слова такога не вымаўлю, як вы назвалі яго...

— Вытрымае. Хто ж яму гэта скажа, як не я? Ад жонкі хіба дачакаецца.

Стары пайшоў у млын, нібы адразу паздаравеўшы. Аржанец засеў у хаце, над Максімавым рукапісам. А сам аўтар яго пабразгацеў у каморы начыннем, узяў малаток, бабку для кляпання касы, нейкі адмысловы шпянёк, пласкагубцы і, кінуўшы Толю «пайшлі!», падаўся з ім на востраў.

Там, паставіўшы старую, забытую богам калоду старчма, убіў у яе бабку і дастаў з кішэні некалькі манет.

— З пятачка зробім, жоўтую,— сказаў, маючы на ўвазе яшчэ адну блясну для спінінга.

І вось ён кляпае, спрытна цюкаючы малатком. Вочы схаваны пад чорным, нізка апушчаным чубам. Аднак Толю, які сядзіць на пяску з другога боку калоды, і так добра відаць, што Максім нездаволены: уступіў старому, а думае ўсё ж пра пушчу, куды «мае ласку» пазніцца...

А Толю радасна... І трохі, небывала сорамна Максіма. Але радасна...

Учора... Ды зусім і не ўчора, а сёння, бо Толя і вока не звёў, і сённяшні дзень для яго — проста працяг учарашняга...

Паміж гэтымі двума днямі была толькі вельмі кароткая ноч, калі яны з Людай засталіся нарэшце адны.

Над маўклівым млыном, над аціхлай вадой, над стрэхамі дзвюх лазовіцкіх хат, над дрэвамі, кустамі і лугамі абапал Быстранкі — над усім узвышалася ціхае зорнае неба, а на ўсходзе, над градою ўзгоркаў, пакрытых пералескамі, няпоўны месяц стаяў маўкліва і абыякава, нібы падкуплены закаханымі вартаўнік. У гэтай таямнічай, напаўпразрыстай цішыні яны снавалі, як здані, па лугавой дарозе, нібы шукаючы прыпынку і ніяк не могучы яго знайсці. Пасля знайшлі яго, і вельмі блізка — каля самага млына, на мосціку, што быў накрыты ценем высокіх дрэў. Ён пасадзіў яе на парэнчы і ўсё трымаў у руках, бо толькі так яна магла не ўпасці ў раку... І так вельмі добра было пужаць яе, нахіляючы над вадой, каб зноў пачуць спалоханы шэпт, каб зноў, яна, нібы са страху, сама тулілася да яго. Тут ужо вельмі добра чуваць было, як пад яго палаючай шчакой б’ецца дзявочае сэрца, а пальцы яе пяшчотна, як ранішні ветрык лісцё, перабіраюць яго непаслухмяную чупрыну. Тут ужо добра чуваць было, як унізе журчыць халаднаватая вада, нібы супакойваючы іх, а за алешнікам, каля зачыненых дзвярэй млына, стары вартаўнік Арцём час ад часу пакашлівае, нібы сігналячы, што хутка дзень...

А Люда ўсё ніяк не хацела паверыць, што іх тут ніхто не бачыць.

«Мамка мая! — шаптала яна захоплена.— А я яшчэ, дурніца, у белай сукенцы. Здалёк відно. Ды, божа мой, хіба ж цяпер ужо не ўсё роўна...»

І яна парывіста сціскала шчокі яго далонямі, доўга і пранікліва глядзела ў Толевы вочы, а потым, падхопленая новым парывам, пакрывала твар яго пацалункамі і шаптала, задыхаючыся:

«Мой!.. мой!.. мой!..»

А потым стомлена і сарамліва прыпадала вачыма да яго пляча, і зноў ён адчуваў біццё роднага сэрца, схаванага за пругкім і пакутліва хвалюючым цяплом. Зноў яны чулі, як спакойна журчыць пад імі вада, а навокал — пад зоркамі — сакочуць бязлікія конікі, кожнай зорачцы — свой...

Цяпер над вадой стукоча па пятаку малаток.

А Толя заслухаўся ў сваё шчасце. У белай майцы, абняўшы калені голымі да лакцёў рукамі, студэнт глядзіць то на свае босыя ногі, то на жвавыя дробныя хвалі Быстранкі, якія пераліваюцца пад сонцам вясёлымі зайчыкамі, і думае, маўчыць.

Успамінаецца Толю чамусьці даўні, яшчэ з маленства, выпадак.

Неяк зімой, яшчэ пры панах, іхнюю вёску амаль дашчэнту выкаціў пажар. У Клімёнкавай хаце пасяліліся яшчэ тры сям’і. Стары, глухаваты Мірон, удавец, у першы пасля пажару вечар трымкаў на балалайцы і падпяваў, і па твары яго за гэтым блазенствам цяжка было распазнаць, куды ён хаваў свой вялікі, крывавы смутак. Адразу, вядома, цяжка было і прыдумаць, з чаго пачынаць: ці пазычаць, ці жабраваць, ці проста сесці ды плакаць?.. Плакалі тры яго дачкі, здаровыя рабацяшчыя дзеўкі, а Сашка, адзіны сынок, смяяўся. Васьмігадовы ціхі і хваравіты хлапчук. І вось бацька ўзяў яго неяк з сабой на кірмаш. Першы выезд у той далёкі, таямнічы свет, што пачынаўся за рысай хлапечага далягляду. Малы не спаў усю ноч, разоў некалькі будзіў бацьку, хаця б не спазніцца. А ўвечары прывёз усім малым, што жылі цяпер у Клімёнкавай хаце, гасцінца. Бацька купіў яму некалькі танных цукерачак, і Сашка прывёз іх усе дахаты, усю дарогу трымаючыся за кішэню. І вось пры частаванні зусім нечакана цукерак на ўсіх не хапіла, якраз не хапіла самому Сашку. Апошняму ён даў Толю, а потым калі яшчэ раз усадзіў руку ў кішэню зрэбных портачак,— там было пуста.

«Ну і што ж... Ну і што ж...» — паўтараў разгублены хлопчык і смяяўся, а на вялікія разумныя вочы сама набегла сляза. «Ну і што ж...»

Толю было тады дзесяць год. Ён першы працягнуў Сашку сваю цукерку, за ім зрабіла гэта суседава дзяўчынка Галя, пасля і Косцік Рабы.

«На, еш, я не хачу, дальбог»,— гаварыў ён, працягнуўшы Сашку далонь, на якой быў пакутліва прывабны ласунак, ужо нават вылузаны з каляровай паперкі.

«Я не хачу... я вам прывёз!..» — адмаўляўся Сашка і ўжо не смяяўся, а плакаў.

Мінула многа часу, а Толя яшчэ ўсё памятае і той ясны вечар напрадвесні, і тыя Сашкавы слёзы скрозь смех, і тую радасць, з якой яны падзялілі цукеркі, параскусваўшы іх, а потым даганяліся на вуліцы, дзе ўжо сыходзіў снег, былі сухія праталіны і пад лапцямі трашчаў лядок.

Пасля здавалася часамі, што радасць тая — толькі дзіцячая, што толькі дзеці здольныя на такое. А вось цяпер Толю-студэнту, Толю-мужчыну, шчасліваму сваім вялікім шчасцем, неяк па-іншаму стала зразумелым слова радасць і жаданне падзяліцца ёю з некім другім.

Але Максім маўчыць, упарта стукае малатком, паволі ператвараючы пятак у падоўжную бляшку блясны, і даступіцца да яго са сваімі пачуццямі — не вельмі проста.

Толя раз-пораз уздымае ад каленяў светлавалосую галаву, глядзіць на сябра, прыплюшчыўшы блакітныя вочы, а потым — усміхаецца, знайшоўшы вельмі просты і адпаведны пачатак гутаркі.

— Ты не пытаеш,— кажа ён,— дык гэта ясна, а што я, дурань, маўчу, дык ты, брат, даруй. Я ж прачытаў тваю дысертацыю.

— Дамучыў? — з усмешкай спытаўся Максім, не перастаўшы стукаць.

— Пайшоў ты... ведаеш! «Да-му-чыў»...

Настае зусім невялікая паўза, пасля якой Толя гаворыць:

— Я табе, здаецца, ніколі не лгаў. Так і цяпер дамовімся. Прачытаў, брат, як гаворыцца, з задавальненем. І не таму кажу, што так яно гаворыцца. Можа, закурым?

Максім кладзе на калодзе малаток і дастае папяросы. Другая паўза, запоўненая ўрачыстай працэдурай прыкурвання, канчаецца таксама, і Толя гаворыць зноў:

— Стары пытаўся ўчора, што ты пішаш. Была ў нас такая сакрэтная гутарка. Кнігу піша, кажу. І сапраўды, я разумею справу так: дысертацыя — гэта кніга, калі ж яна не кніга, дык не лічыце яе, калі ласка, і навуковай работай.

— Трошкі не тое. Не завышай, брат, кандыдацкіх абавязкаў.

— Няхай не кніга, а добры артыкул павінен усё ж такі быць. А ў цябе атрымаецца кніга. Што мне перш за ўсё спадабалася, дык гэта жаданне знайсці сваё месца ў навуцы, дапамагчы народу ў яго вялікай працы. І ты знайшоў сваё. Праўда, аб гэтым будзе мець ласку сказаць сваё слова прафесар Сіланцьеў, але я ў цябе веру і сам. Твая работа — гэта не тое млявае размазванне даўно вядомага, за што ўжо не адзін бакалаўр аграбае народныя тысячы. Я не лезу ў другія галіны: хопіць на маю злосць таго, у чым я трохі разбіраюся. Чытаў я іх трохі — і вараных, і сырых, і абароненых, і безабаронных...

Студэнт памаўчаў пад кляпанне, якое зноў пачалося.

«На маю злосць...» Не выпадкова выскачылі гэтыя словы. Учора Толя ўсё-такі злаваў на Аржанца.

«Без патакі... Разведчыкам... Ты паглядзі пайдзі,— падумаў ён цяпер,— на тых, што вучаць, як пісаць!..»

— Дык значыцца,— гаварыў ён нібы спакойна далей,— што такое, па-мойму, некаторыя нашы літаратурныя дысертацыі? Гэта такі «навуковы» будан, з усіх бакоў падпёрты сяброўскімі дручкамі кіраўнікоў, апанентаў, а нават часам і вучонага савета. Гэта, браток, такая тэматычная балея — вялізная, падчас нават з прэтэнзіяй на ўсеабдымнасць! — на дне якой расплываецца літаратуразнаўчая вадзіца. Уваб’ецца такі Калумб, скажам, у паэзію Купалы ці ў прозу Чорнага і давай пераказваць іх змест. Пры тым жа так грунтоўна, так на-ву-ко-ва, што нават і Рабінзон на сваім востраве пазяхаў бы з нуды. А дзе твае ўласныя думкі, што ты мне новага сказаў?.. Чытаў я адну такую вясной. Памятаеш — у «Паляўнічым шчасці» Самуйлёнка — Лаўрэн выводзіць на прагулку жарабца? Карціна! А дысертант падсеў да гэтай карціны і давай: што сказаў аб кані таварыш Ікс, што сказаў таварыш Ігрэк, што ў нас наогул сказана аб ролі жарабца ў народнай гаспадарцы... Эўрыка! І ўсё гэта, браток, не так сабе, а са зноскамі, з вучоным апаратам і славесамі. Колькі іх, такіх «навуковых работ», ляжыць недзе на пацеху архіўным мышам! Колькі бяздарнасцей лезе ў навуку ці ў літаратуру, замест таго каб дугі гнуць у райпрамкамбінаце!

Толя змоўк, заўважыўшы на твары Максіма даўно знаёмы прыступ смеху. Аспірант нібы набраў у рот вады і намагаўся, сціснуўшы тонкія губы, не выпусціць яе. І выпусціў,— смяецца, чорт, па-свойму, ціха.

— Ну, чаго?

— Што ты сёння так разышоўся!..

— А што?

— Ды нічога.— Максім пакінуў кляпаць, усміхнуўся.— Глас вопиющего на острове. Вазьмі і напішы пра гэта.

— І напішу. Думаеш — буду паказваць ім хвігу ў кішэні?..— Ён памаўчаў.— Чаму, скажы ты мне,— пачаў пасля,— нашы людзі гавораць не так, як мы пішам? Чаму мы не пішам так, як і пра што яны, людзі, гавораць? Я што — мая тут справа пакуль што цялячая. Я пра тых, што ўжо кнігі друкуюць. У цябе тут, як двойчы два, усё ясна. «Лес гарыць — трэба яго ратаваць. Змагацца з нізавымі пажарамі, па-мойму, трэба вось так». А ў многіх нашых кнігах, у часопісах? Я некаторых пісьменнікаў не толькі па творах ведаю, яны ў нас і выступаюць часамі. Мы іх нават і крытыкуем. Ну, як там крытыкуем,— вякнем каторы з месца або запіску падамо. Паспрабавалі неяк зачапіць аднаго — куды там! «У вас усе людзі ўжо вельмі добра жывуць,— напісалі яму ў запісцы.— А ці бывалі вы ў бедных калгасах?» Прачытаў ён, пачырванеў, а потым, усцешаны, ледзь не крыкнуў: «А я да лайдакоў і ездзіць не хачу!» І сыта — ке-ке-ке — засмяяўся. І наш Янот за ім. Сабраліся — мастак слова і волат думкі. Бяда, брат, не ў тым, што класік такі дурны ці бяздарны, што гусак такі сто гадоў пражыве і не зразумее, ні разу ў гэта не паверыць. Памятаеш, у Чэхава: гусака ты хоць кіем трэсні па галаве — усё роўна не зразумее. Бяда галоўная ў тым, што ён ілжэ, за грошы смуродзіць млявай атрутай, і гэта яму дазволена. Ён яшчэ і зацірае сапраўдных пісьменнікаў. Пакуль тыя маўчаць або ходзяць ды шэпчуцца навокал свае праўдачкі, як кот каля гарачай місы. Дый не шэпчуцца нават — асцерагаюцца. А спекулянт грыміць, паверсе плавае, як дзярмо. Важнасць тэмы, надзённасць задач...

Максім ужо не кляпаў — ён слухаў. І не ўсміхаўся, як нядаўна.

— Ну, бачыш, Толя... Ты...

— Што? — не вытрываў паўзы студэнт. —Пачаў, дык гавары.

— Я, браце, рады за цябе. Дазволь пабыць старэйшым. Шэсць год — усё-такі шэсць год. Справа, вядома, не ў тым, што ты мяне пахваліш, я — цябе. Смешна было б. Мы ноччу гаварылі трохі з Аржанцом. Ён пра тваё «чаму», пра вашу гутарку гаварыў. Трэба бачыць усё. А ты бачыш.— Ён памаўчаў.— Можа, трохі палепшае ў нас. Здаецца, трохі ўжо нават пачалося. Хоць бы з падаткам, з гэтай палёгкай. Вялікі, браце, сэнс — зрабіць народу палёгку. Ён будзе памятаць. Падумай толькі, як гэтая вестка пакацілася па ўсёй краіне... Добра!.. Толькі — сам ведаеш — гэта далёка не ўсё. Многа, многа яшчэ застаецца ўсякіх «чаму»!..

Забытая богам калода была, аказваецца, універсальным варштатам. Выківаўшы з яе бабку, Максім уваткнуў у дзірку шпянёк і пачаў па ім глуха кляпаць сваю падоўжаную бляшку, надаючы ёй патрэбную выпукласць. Закончыўшы гэтую, даволі марудную, працэдуру, ён падкінуў на далоні амаль гатовую блясну:

— О, брат! Хоць сам хапай, не то што шчупакі! А ты чаго прыціх?

Тут ён убачыў Толевы вочы.

— Чытаў я некалі адзін верш,— цішэй, чым звычайна, пачаў студэнт.— Не памятаю, чый ён; дый увесь яго не памятаю, а толькі апошнія радкі запомніліся, мусіць, назаўсёды. Нібы яны проста мае, для мяне.

 

 

 

 

Можа, у мяне, Максім, нічога больш няма як толькі гэтае сэрца і рукі... Нават рукі без мазалёў... А так хочацца нешта зрабіць! Такое нешта, каб засталося надоўга, каб патрэбна было. Не многа, а хаця б адну кнігу напісаць, але такую, каб там была праўда. Няхай сабе горкая — але каб шчырая праўда. А вось ці напішу яе — хто ведае?..

Над комінам хаты паказаўся амаль не бачны нікому дымок. Паволі набліжаўся час абеду, і гаспадыня ведала сваю справу. У хаце, за сталом, засланым белым кужэльным абрусам, сядзеў Аржанец, трымаючы ў сваёй па-мужыцку моцнай руцэ адну са старонак рукапісу, з якога пахла яму жывіцай родных наднёманскіх соснаў. Дзядзька Антось быў у млыне або каля млына, у гурце новых завознікаў, дзе гутарка сёння была весялейшая, чым учора.

А Толю ўжо не радасна.

Максімавы словы — тыя, сярод прыязных і радасных, што напомнілі пра «чаму» — дакрануліся да горычы ўчарашніх пачуццяў, напомнілі Толю пра боль, пра ганьбу таго паражэння...

«Крычу, ківаю на другіх, задрыпаны прарок, а сам?.. Дом на пясочку. Які там дом — будан сякі-такі. А я крычу, я пырхаю... Усё, усё трэба зноў — ад пачатку!..»

Ён думаў так, пазіраючы ў быстрыя, чыстыя хвалі рэчкі, да дна насычанай святлом багатага, яснага дня. Хлопец не чуў пацюквання малатка. Здавалася, што майстар — от сабе, нешта спыніўся, чагосьці шукае ці штосьці штукуе паціху. Не бачыў ён таксама, як на яго глядзеў Максім.

— А што ты думаў,— пачулася Толю.— Сэрца і рукі — гэта, браце, таксама вялікая сіла.

Студэнт маўчаў.

Ганьба з тым учарашнім «чаму» — гэта было яшчэ не ўсё, ад чаго яму горка... Не ўсё!..

...Хлопцы паехалі пад вечар.

Як толькі чайка адышла ад грэблі каля млына і неўзабаве схавалася за паваротам, першы з тых, што засталіся, загаварыў Аржанец.

— I я тым часам паеду таксама. Бывайце, Антось Данілавіч, здаровенькі,— працягнуў ён старому руку.

— А я вас, Сяргей Рыгоравіч, не пушчу,— сказала Люда.— Мне трэба з вамі пагаварыць.

— Не пусціш? Ну, дык я ўжо і ўцякаць не буду.

— Вы сабе тут гаварыце, а я пайду,— сказаў дзядзька Антось.— Будзь здароў, Аржанец. Зноў бог ведае, калі ўбачымся. Будзеш дзе блізка, глядзі — не мінай.

Стары пайшоў ад грэблі ў бок млына.

— Давайце я вас трохі правяду, Сяргей Рыгоравіч.

Яны пайшлі па мосце, дзе на кругляках маснічын падскокваў, пабразгваў званочкам бывалы Аржанцоў веласіпед, пасля сышлі на лугавую дарогу. Аржанец ішоў па каляіне, конскаю сцежкай коцячы машыну, а Люда ішла з ім побач па маладзенькай атаве.

— Дык што — як настаўнік з настаўнікам, Люда?

— Я ўсё хацела з вамі пагаварыць. І ўчора, і сёння. Ды што ж...

— Ведаю, ведаю. Мы ўсё спрачаліся, вырашалі сусветныя праблемы.

— Вы спрачаліся, а мне і крыўдна трохі было: ці я ўсё яшчэ дзіця, якому не след умешвацца ў гутарку дарослых, ці я гаспадыня, каб толькі печы ды качак глядзець? Сапраўды — Максім ужо, відаць, назаўсёды прывык, што я — Людачка, дзяўчынка. Вы, здаецца, таксама. Нават і Толя... малодшы за ўсіх, студэнт...

— Нават і Толя? — шматзначна спытаў Аржанец.

Люда пачырванела. І сорамна, і прыемна зрабілася ад думкі, што вось ужо і ведаюць усе пра ўсё, што ён, Сяргей Рыгоравіч, глядзіць на гэтую дарогу і на яе самую не так сабе: ён бачыць — дарма, што абсохла раса! — іх учарашнія сляды на гэтай чысценькай траве, ад яго не схаваеш вочы і твар, што і дагэтуль гарыць... Ды Люда страсянула галавой і, здаецца, спакойна спыталася:

— А што Толя? Што з ім пра гэта гаварыць? Гэта ж не літаратура! Я ўсё хвалююся, Сяргей Рыгоравіч, я ўсё баюся...

— Чаго?

— Мне пяты клас далі. Самых раздуркаў. Я іх ведаю, мне і на практыцы пашанцавала на пяты клас. Ды, як на злосць, школа мужчынская, адны хлопцы, шмат другагоднікаў. Увайшла я ў клас... І не адна зайшла, а як на суд: і выхавальнік іхні, і метадыст, і студэнты... Мамка мая! — ніколі я не думала, што гэтак страшна будзе, калі ўстане ўвесь клас, калі трэба сказаць ім: «Дзень добры. Сядайце». Селі яны, а потым: «Ого-о!» І не пазнаеш — каторы. А што «ого-о!», калі я і так ледзь стаю, ледзь іду і ўсю ноч перад гэтым не спала. А потым я адна ўрок вяла, замяняла настаўніцу. Ну, я не ведаю! Адзін уваткнуў у шчыліну ў парце пруток, самі глядзяць на мяне, ды гэтак уважліва, а нешта ўсё гудзе і гудзе, як чмель. Пакуль гэта я здагадалася, пакуль узяла сябе ў рукі!.. І вось баюся цяпер, хвалююся. Праўда, тут у мяне будзе змешаны клас, і хлопцы, і дзяўчаты.

— Тут і дзеці спакайнейшыя, Людачка, чым у горадзе. Я табе і не такое магу расказаць. Гэта я чуў, калі студэнтам у Мінску на сесіі быў. Адна практыкантка заходзіць у клас, настаўніцу замяняла, а там — калі ласка! — бімбус з восьмага раздзеўся, як гаворыцца, да расолу, стаў на стале і састроіў з сябе Апалона. Практыкантка, вядома, «ах!» ды назад. А пераможцы — равуць! Студэнтка — да дырэктара. Той — чалавек нервовы, інвалід — узяў сваю кульбу, прычыкіляў у клас і проста так, ад душы аперазаў Апалона па галышах. Скандал, чэпэ! Назаўтра пад’язджае да школы лімузін, уваходзіць Апалонаў тата. «Вы як адносіцеся да дзяцей? Мы падумаем, што вы наогул за тып, ці месца вам у савецкай школе!..» А тып гэты — Алёша Рэдкі — пяць год у панскім астрозе сядзеў, у танку гарэў на Курскай дузе. Хлопец шчыры, разумны. Мой даўні, Людачка, друг. Гэта ён мне і расказаў. Вось яно як. У нас тут, у вёсцы, прасцей. У мяне быў летась такі выпадак. На камсамольскі сход запрасілі таго-сяго з бацькоў. Пры бацьках давай адсталых прабіраць. Адзін дзесяцікласнік — хоць жані, а двоек больш, чым троек. Бацька яго чырванеў, чырванеў, а пасля за рэмень і давай! Выехаў на ім з класа, а сам вярнуўся, штаны падпяразвае і просіць: «Таварышы, ізвяніце...» Таксама, Людачка, скандал. Там была дзікасць на аўтамашыне, а тут... Ну, тут не дзікасць, тут прастата. Не прызнаю я гэтага дзялення на мужчынскія ды жаночыя школы. У нас тут, вядома, разам усе, і ваш брат вельмі добра ўплывае на нашага: дзяўчаты ўносяць у клас высакароднасць нейкую, пры іх меней хамства... А што бывае часамі настаўніку і нялёгка, бывае, калі і сарвешся, дык што ж — Макаранка і той не вытрымліваў. Баяцца, Людачка, не трэба.

— Я не баюся, Сяргей Рыгоравіч, я ўсё хвалююся, як яно будзе.

— Ну, хвалявацца ты будзеш заўсёды. Я — стары верабей, тры гады завучам, цяпер ужо тры дырэктарам, і то хвалююся. І добра, Людачка. Мы робім не абы-што, мы выхоўваем чалавека. Вучы іх любіць працу, людзей, зямлю, няхай адразу ведаюць, што да чаго.— Ён спыніўся.— А ведаеш, Людачка, што? Калі часамі будзе нялёгка, дык ты мне напішы. Мы з табой не то што, а старыя сябры.— Ён засмяяўся, успомніўшы яе, партызанскае дзеўчанятка, што называла яго дзядзем.— Тут у цябе, вядома, будзе свой калектыў. У мяне таксама калектыў,— ёсць з кім параіцца. Праўда, мне больш самому даводзіцца раіць. А так часамі хочацца напісаць каму-небудзь, падзяліцца з другім!.. Дык напішаш?

Яна стаяла ад сонца, у белай вышыванай кофтачцы, зацягнутай чырвоным шнурком, трымала ў руках зялёную галінку, сарваную на хаду, і ўсміхалася, нібы старэйшаму брату.

— Я напішу, Сяргей Рыгоравіч, абавязкова напішу.— А потым сказала, таксама проста і нечакана: — Вы такі добры, разумны.

— Ну, такі ўжо і добры, разумны...— Ён усміхнуўся шырока.— Чаго добрага — скажаш яшчэ, што і прыгожы? А ты напішы. І не толькі тады, калі будзе цяжка, а проста сядзь калі-небудзь і напішы. Як Максіму, як Толю.

— Ой, што вы, што вы, Сяргей Рыгоравіч,— сказала дзяўчына, гледзячы на траву.

— Ты не саромейся, Люда. Мне, старому, можна ведаць усё. Толя — добры хлопец. Малады яшчэ, трохі гарачы, але добры.

— Ну, я пайду, Сяргей Рыгоравіч. Я вас і так затрымала.

Сваім, прывычным, ледзь прыкметным рухам Люда страсянула галавой і працягнула Аржанцу руку. Не выпускаючы яе маленькай, гарачай рукі са сваёй мужчынскай, дужай, Аржанец усміхнуўся на гэты раз трохі збянтэжана.

— Ну вось, а казала, што добры, разумны... Ты выбачай мне, Люда. Я проста так... Не проста так, а я хачу, каб ты была шчаслівая. А ўзяў і глупства ляпнуў. Не крыўдуй.

— Не, не глупства, Сяргей Рыгоравіч,— сказала дзяўчына зноў нечакана, звыш усякай свае смеласці.

— Не глупства? Ну і добра. Вельмі добра.

— А я пайду, Сяргей Рыгоравіч. Вы перадайце ад мяне самае-самае... Ну, прывітанне Марыі Міхайлаўне. Я так даўно не бачыла яе! Бывайце.

— Люда,— спыніў яе Аржанец.— А ты мне ўсё сказала?.. Усё, што хацела сказаць?

Пад прастадушна-хітраватым позіркам яго дзяўчына апусціла вочы і пачырванела.

— Усё, Сяргей Рыгоравіч,— адказала. Вочы дык узняла, а чырвань на шчоках яшчэ пагусцела.

— Ну што ж,— з усмешкай уздыхнуў Аржанец.— Калі ўсё, дык няхай яно будзе ўсё.

Яна павярнулася і трошкі захутка, нібы вырваўшыся, пайшла назад па светла-зялёнай ад сонца атаве, размахваючы аскубленай галінкай.

— Людачка, а напішаш? — пачуўся голас Аржанца.

Дзяўчына азірнулася.

— Абавязкова напішу! — памахала галінкай на развітанне.

Пайшла і ўжо не азіралася. «Дзяўчынка ты, дзяўчынка!» — з дакорам думала пра сябе. І толькі каля першых кустоў над рэчкай азірнулася.

Сяргей Рыгоравіч яшчэ ўсё ішоў — ужо далёка,— каля аўсянага ржышча з маленькімі бабкамі, па непрыкметнай лугавой дарозе.

А сонца было ўжо зусім нізка над градою ўзгоркаў, дзе зелянеюць-сінеюць ляскі.

— Дзяўчынка ты, дурная і шчаслівая дзяўчынка,— сказала Люда ўголас, і захацелася раптам пабегчы па гэтай мяккай, ласкавай траве.

У хаце яна дастала з сумачкі ў шафе пісьмо. Яго пісьмо.

Яно было прачытана толькі сёння на досвітку, калі ўсё ўжо і так было ясна. Люда сёння, вядома, не спала. І не лажылася б нават зусім, каб не тата за сценкай. Яна ляжала на сваёй кушэтцы, успёршыся локцямі на падушку, і ўсё глядзела ў адчыненае акно, за якім нараджаўся новы дзень, такі не падобны на ўсе ранейшыя. І ўсё чытала, перачытвала разгорнуты лісток...

Два хваляванні былі дагэтуль у Люды: яе любоў да Толі, надзея, няўпэўненасць і туга, і другое — думкі пра школу, пра пачатак настаўніцкай працы, да якой яна рыхтавалася яшчэ з дзевятага класа, пра якую яна думала, можа, не менш, чым пра яго — свайго хлопца, чый вобраз даўно ўжо стаў неразлучны з жаданнем вялікага шчасця, вялікай любві.

І вось яно — першае хваляванне — прайшло. Не, не прайшло, а стала іншым — ужо без тугі, без салодкага болю чакання.

— Харошы мой,— шэпча Люда, зноў гледзячы ў пісьмо Толі, нібы на ягоны партрэт.— Будзе, будзе туга... Яна ўжо вось і пачалася... Ды ўжо не тая будзе туга, не тое чаканне!..

Ну, а другое хваляванне, пра што хацелася сказаць Аржанцу?

«Мамка мая! А ён ведае ўсё...— успомніла Люда.— І Максім, відаць, таксама, і тата... І хай ведаюць. Толькі лепей пасля, калі мы самі падыдзем і скажам, што любім адзін аднаго...

А табе хіба толькі радасна, Людачка? Толькі? Ну, а пра што ты хацела сказаць Сяргею Рыгоравічу, пра што ты яму не сказала? І добра, што не сказала: мы ўжо з Толем і самі падумаем. Самі. Праўда? Толькі ты не спяшайся злаваць і не лічы, што ты толькі правільна думаеш!.. Мне таксама нялёгка, харошы мой, я не чакала, што ты захочаш — каб ехаць адразу, пакінуць усё...»

— Люда! — пачуўся голас са двара.

— Я, тата! Што? — адгукнулася дзяўчына, міжвольным рухам схаваўшы пісьмо. Выйшла з хаты.

— Схадзі ты, дачка, у вёску,— сустрэў яе стары.— Пайшоў бы сам, ды ты схадзі. Да Салаўя зайдзі: ці паедзе ён заўтра з пастаўкай? І я паехаў бы з ім у Наваградак. Ды ў краму зайдзі. Ты ж казала, што солі трэба на агуркі. На грошы.

Люда паглядзела на бацьку і нібы ўпершыню заўважыла яго маршчыны, худую шыю, сівізну валасоў і няголеных шчок, увесь яго да рэшты зношаны і стомлены выгляд. А ён яшчэ ўсё мацуецца! І ёй, як калісьці малой, калі ён прыходзіў у зямлянку з вінтоўкай, або яшчэ раней, калі ён вяртаўся з плытоў, ёй захацелася прыгарнуцца да бацькі, пагладзіць маленькай рукой яго вялікую, спрацаваную руку. Ужо слабыя, нязграбныя пальцы гэтай рукі выцягвалі цяпер з кашалька пакамечаныя рублі, яшчэ ўсё ім самім заробленыя, а яна глядзела на яго з пяшчотнасцю і гаварыла без слоў: «Ну, і як жа, мой родны, як я пакіну цябе?... Цябе — мой трэці, мой вялікі клопат. Хіба ж мала табе давялося пагараваць аднаму, пасля мамінай смерці, калі ты не захацеў, каб я пакінула вучыцца, а жыў тут адзін, на доглядзе суседкі-млынарыхі!..» Каб не заплакаць, хутка ўзяла ў яго грошы, замкнула сені, палажыла ў схованку ключ і сказала, дарэмна хочучы ўсміхнуцца:

— Ну, я пайшла.

Перайшла млынавы двор, пайшла па сцежцы каля кустоў.

«А ты не верыш,— гаварыла ўжо свайму Толю,— ты так і думаеш, што мне няма аб чым падумаць...»

— Цё-ця Лю-да! — услед ёй пачуўся знаёмы голас.

Дзяўчына павяла рукою па вачах і азірнулася.

Гэта — Юрка, Іванаў млынароў сынок. Ён бег за Людай па сцежцы, смешна падкідаючы голымі каленцамі шырокія калошыны кароткіх штонікаў.

— Вы ў вёску? — спытаўся загарэлы і, вядома ж, мурзаты свавольнік.— І я таксама ў вёску,— сказаў ён, не чакаючы адказу.

— Ну, хадзем.

Яна на хаду, не гледзячы, падала яму руку і з нейкай асаблівай, небывалай цеплынёй адчула ў сваёй руцэ дзіцячыя пальчыкі. «Мамка мая!» — страсянула галавой на гэта новае пачуццё. І зноў сказала сабе са шчаслівым дакорам: «Дзяўчынка ты, Люда, дзяўчынка!..»

— А мне тата ўжо купіць партфель,— прамовіў Юрка, нібы забыўшыся, што справа гэтая — даўно вядомая.

— Ну, а ракаў ты сёння лавіў?

— Во! — паказаў ён маленькі палец.— Укусіў! А я буду спачатку ў першы клас, а потым, як вырасту яшчэ большы,— у пяты.

— Спачатку ў першы, а потым у другі.

— А потым у трэці, у чацвёрты і ў пяты. І вы мяне будзеце вучыць?

— Буду, Юрачка, буду.

Яна гаварыла неяк рассеяна, абы-што, а маленькаму сябру яе, які не раз ужо расказваў пра гэта і ў іхняй хаце, дзе многа кніг, і ў градах, дзе ўсюды лезуць нягодныя качкі,— сябру-памочніку хочацца пагутарыць.

— Мне цяпер сем год, а потым будзе восем, а потым дзесяць, а потым будзе яшчэ мнажэй.

— Будзе, Юрачка, будзе.

Яна пусціла руку малога са сваёй рукі і зверху абняла яго пад шчаку і падбародак. «Які ты маленькі яшчэ, агародны, надрэчны ваяка! — думала Люда, перабіраючы пальцамі на цёплай хлапечай шчацэ.— А дзе я буду тады, калі ты станеш пяцікласнікам? І ці буду я вас баяцца яшчэ і тады?»

Сцежка ў вёску бяжыць, пятляе паміж надрэчных кустоў. На сцежцы і на траве сям-там валяецца чырвоная шкарлупа і калісьці куслівыя клешні печаных ракаў, з якімі тут няшчадна ваююць хлапчукі. Сонца заходзіць, і кустам у сонцы вельмі добра. А сцежачка бяжыць па беразе Быстранкі за вадой, у той бок, куды яна панесла лодку.

«Дзе ты ўжо, што ты гаворыш цяпер? — думае Люда.— Як я люблю цябе слухаць! І колькі я не буду чуць твой любы, твой усхваляваны голас?.. І калі ты мне скажаш, што праўда не на тваім баку,— што нельга, няможна так вось узяць і пакінуць старога, хворага бацьку, што цяжка мне... Ды мы дамовімся, мы зробім так, што будзе добра ўсё. Толькі ты не спяшайся злаваць, не глядзі на мяне, як глядзеў, калі вы ад’язджалі... Не кажы толькі, можа, нічога Максіму. Можа, пасля...»

 

...Чарот абапал ракі густы і высокі, з залацістымі ад апошніх промняў сонца мяцёлкамі.

Над хлопцамі толькі неба, а пад імі вада, ужо ахопленая ценямі вечара.

Толя сядзіць на носе чайкі, і на ўзбраенні яго — доўгі, лёгенькі шост і «іжаўка» дзядзькі Антося, якая ляжыць на брызенце плашч-палаткі, прыемна пабліскваючы варанёнай сталлю ствалоў. Шастом студэнт час ад часу папіхваецца, дапамагаючы плыні, а потым кладзе яго ўдоўж лодкі і з таямніча-ўрачыстым выглядам бярэцца за стрэльбу.

У чарацяным гушчары шчабеча ды шастае нейкая птушыная дробязь. Качак пакуль што няма, аднак яны могуць быць. Двойчы ўжо ўздымалася над ракой, відаць, усё тая ж самая хітрая чапля, не падпускаючы на стрэл. Навошта яна Толю ці Максіму — невядома, аднак першы стрэл неабходны.

У месцах, дзе з-за павароткі адкрываецца шырокая, падазроная глыбіня, Толя кладзе стрэльбу і бярэцца за шост. Чайка спыняецца каля берага, і Максім, з палёгкай палажыўшы сваё рулявое вясло, пачынае «абмацваць» спінінгам «вельмі ж адпаведную мясціну».

Шнур разматваецца з катушкі з хлёсткім, шматабяцаючым посвістам, новая блясна без лішняга ўсплёску ападае на ваду метраў за дваццаць ад лодкі (рака вузкая, і закід не поўны), катушка шуршыць, наматваючы шнур, і, вядома ж, напуста,— шчупакі тут не дурнейшыя за чаплю.

«Абмацаўшы» мясціну, Максім кладзе спінінг побач са стрэльбай і зноў бярэцца за вясло.

Пасля вудачкі і новай няўдачы яно здаецца яшчэ цяжэйшым.

Відаць, і праўда, што стары зрабіў ім гэтае вясло на злосць. Абрабавалі яго хлопцы ўшчэнт — і стрэльбу забралі, і самі паехалі... Як было людна ў хаце, так стала ціха. Засталася толькі Людачка, гаспадыня...

Хлопцам, думаў стары, і сапраўды, відаць, патрэбны гэты «шпінінг» і стрэльба. Ім відней. А дзядзьку Антосю, які і сам добрую палавіну жыцця не сядзеў у хаце, відней тое, што да гэтай «панскай вудачкі» і стрэльбы не пашкодзіць і добры грунт, які ў партызанах называўся таксама вучоным словам «энзэ». Грунт гэты дзед палажыў у лодку, зверху замаскіраваўшы яго дзвюма трафейнымі плашч-палаткамі. Энзэ і сапраўды грунтоўны — аполец сала, бохан хлеба, пара каўбас, з кошык бульбы і яблыкі. Ну, чыгунок і скавародку хлопцы ўзялі самі. Солі таксама ўзялі, перцу, цыбулі. Няважна, што яны будуць саліць — дзікую качку ці хатнюю бульбу,— важней за ўсё тое, што пасаліць будзе што.

Толя думае так, і перад вачыма яго ўстае высокі бераг — грэбля каля моста, высокая, сутулая постаць старога, які ўрачыста прыўзняў над лысінай шапку.

Ад успаміну гэтага робіцца неяк па-новаму сумна...

Побач з дзядзькам Антосем на грэблі стаяў Аржанец з веласіпедам і Люда.

Аржанец, якога ўжо недзе чакала сям'я і школа з новымі клопатамі рамонтаў і канферэнцый і калгас з турботамі гарачай уборачнай пары, глядзеў на спінінг і стрэльбу крыху скептычна, адпускаючы дабрадушныя жартачкі.

А Люда, жмурачы вочы ад сонца, сумна ўсміхалася і махала рукой...

«Любы мой, я не магу так пакінуць усё...»—успамінае Толя і азіраецца на Максіма.

Спакойны, чорт, маўчыць, як нейкі новы, лесатэхнічны Міклуха-Маклай, што для навукі не пашкадуе нічога, якога нішто іншае, здаецца, не цікавіць, які ні аб чым яшчэ не здагадваецца.

Ды не! Відаць, здагадваецца, ведае. Бо што ж яму было падумаць учора, калі вярнуўся апоўначы і не застаў Люды ў хаце, а Толі на сене? А ранейшыя іхнія пісьмы, пра якія ён ведаў? Аднак «начальнік экспедыцыі» маўчыць, а вось зноў пачынае ціха спяваць...

А Люда ўсё глядзіць. Сумна ўсміхаецца, махае рукой і глядзіць...

Ноччу яны гаварылі пра ўсё. Многа можна сказаць і за кароткую ноч, у паўзах паміж мільёнамі пацалункаў.

Аднаго толькі ён не сказаў ёй — пра сваю ганьбу, пра ўцёкі ад таго «чаму»... Можа, таму не сказаў, што вось прызнаўся ціха Аржанцу, а ён — ой, любіць камісар пагаварыць! — зрабіў гэта ледзь не тэмай застольнай гутаркі. А можа, не сказаў ёй пакуль што, хочучы быць мужчынам як найбольш? Ці проста пасаромеўся, збаяўся, як блазнюк?..

Сказаў затое іншае. Нечакана, здаецца, і для самога сябе. Сказаў, што ім трэба ехаць адгэтуль. Божа моцны — якім ён раптам аказаўся звышпрактычным чалавекам!.. Плёў ёй штосьці пра іхні пакойчык, які яны ноймуць, пра школу, у якой ён там, у Мінску, знойдзе ёй работу, пра яе зарплату і яго павышаную стыпендыю... А яшчэ лепш — казаў, што пашле яе ў педагагічны інстытут. Бо што там яе двухгадовы настаўніцкі!.. І верыў, здаецца, што гэтак будзе найлепш, што толькі гэтак і трэба...

Не вельмі працверазіўся і сёння.

Пасля гутаркі з Максімам на астраўку ён пайшоў у хату. Дакладней — у кухню, дзе яна, Люда, уходжвалася каля печы. У хаце за сталом чытаў Аржанец, і ў кухні яны, хоць і дзверы зачынены, пачалі шаптацца. І цалаваліся трохі. Яшчэ цішэй, здавалася, чым шапталі.

Усё ўчарашняе, начное вярнулася да яго, нават і тыя словы: «Трэба нам ехаць адгэтуль». Тое законнае, гарачае жаданне ўжо цяпер, неадкладна і назаўсёды быць разам. І ён упарта сказаў ёй пра гэта зноў.

У тым самым, што ўчора, калі аддаваў ёй пісьмо, у белым фартуху на сіняй, з белым гарошкам сукенцы, павязаная той жа сіняй касынкай,— Люда стаяла перад ім, толькі што вызваліўшыся з абдымку. І зноў яму не верылася, што гэта ён яе то горача, то ў ціхім забыцці цалаваў, што гэта яна яму адказвала сарамлівай, гарачай пяшчотнасцю. Цудоўнае, бясконца новае нявер’е!.. Яна шаптала:

— Ну... Толя... Ну, калі трэба, каб ты паверыў, дык я табе магу паўтарыць, што я... Ах, ну цябе!..

Яна яшчэ ўсё не магла зусім спакойна вымавіць тое простае слова, што заключала ў сабе ўвесь вялікі, хвалюючы, сонечны свет іх пачуццяў. У мілай разгубленасці яна апусціла вочы, пакруціла ў пальцах левай рукі гузічак на яго каўняры, а потым... неяк зусім нечакана спакойна і нават уладна абняла яго правай рукой за шыю і прыпала да губ гарачымі, духмянымі губамі.

— Ну... вось...— сказала, перавёўшы подых. Збянтэжылася зноў і, усміхнуўшыся, дадала:— Вось да чаго ты даводзіш дзяўчыну...— Тады па-свойму, набіраючы сур’ёзнасці, страсянула галавой і пачала сваё.— А ўсё ж я не магу цяпер паехаць з табой. І ты не злуй, не глядзі так. Ну, як я пакіну хворага бацьку? Максім яшчэ цэлы год не зможа яго забраць. А потым... не магу я так, што вось і ты і я махнём на гэта рукой — і па ўсім. А я ж хацела жыць, працаваць у вёсцы. Буду далей вучыцца завочна. Вось як я думала, Толя...

— Ну што ж...— сказаў ён, яшчэ гарачы, ужо засмучаны і надзьмуты.— У цябе ёсць свой план...

— А ты не смейся — ёсць.

Пад нечакана сур’ёзным і дзіўным, як здалося яму, позіркам Люды ён збавіў важнасці, але яшчэ ўсё з крыўдай сказаў:

— Калі ўсё гэта толькі так...

Пачаў і спыніўся. А яна з пакорнай і пяшчотнай Людачкі раптам ператварылася ў сталую і незаслужана пакрыўджаную жанчыну.

— Што ты сказаў,— прашаптала яна, гледзячы яму ў вочы.— Што ты толькі сказаў!.. Я не чакала, Толя... Я табе ўсё сказала. Я табе ўсё і заўсёды буду адразу... А ты...

Нехта затупаў каля парога сяней...

Ён баязліва, саромеючыся гэтай боязі, узяўся за клямку...

«Як неразумна ўсё гэта! — падумаў ён цяпер, у лодцы.— Як неразумна і як горка!.. Там шчырасць, а ў мяне? Капрыз?.. І так паехаць, пакінуўшы яе з тым сумам у вачах!..»

...Тым часам непрыкметна пачалася ноч.

Пра гэта хлопцам напомніў першы бабёр.

У цішыні, якой не можа парушыць ні далёкая песня адтуль, дзе палі і дарогі, ні грукатанне экскаватара, што ўжо даносіцца па вадзе з таго боку, дзе Нёман, пры зорках, што неяк цьмяна прасвечваюць з высокай вышыні, і пры месяцы, які барвовым акрайцам устаў над лугам,— у такой цішыні і спакойнай паўцемры выйшлі на працу нядаўнія госці гэтых мясцін — бабры.

Вочы цяпер не слязяцца ад святла, балотны цясляр у прыцемку не плача. Грузна выбраўшыся на бераг, ён перакусіць спачатку, чым багаты кусты і чарот, пасля бярэцца за працу. Відаць, адзін з навасёлаў, бежанцаў, якога напалохаў каля Нёмана экскаватар...

Той магутны, агромністы звер робіць там нейкую сваю, не бабрынага розуму справу,— грызе вялізнай зяпай аброслы бераг, ірве карэнні лазняку і алешніку, грукоча на ўвесь свет, узнімаючы галаву на даўжэзнай шыі, паварочваецца і выплёўвае ўсё гэта далёка на траву. І як тут не спалохацца рахманаму бабру?..

Уцёк уверх па Быстранцы і зноў будуецца, з той самай векавой зацятасцю, як рабіў і мужык — пагарэлец ці бежанец,— які ніколі не змагаўся з суровай бядой слязьмі ды ўздыханнем...

Вялікія, моцныя зубы бабра, якімі ён грызе і пад вадой, якіх ён нават сплючы не можа закрыць губамі, заядла і ўпарта скобляць альховы камель, доўга — пакуль не ляжа на ваду яшчэ адна зялёная загата...

Ды што гэта? Усплёскі вады... галасы... Бабёр насцярожвае слых і, стаіўшыся, слухае. Успамінае, відаць, балотны бежанец той час, калі яго везлі сюды, у мясціны, якія спачатку здаваліся ціхімі. А можа, успамінаецца яму бліжэйшае — нядаўні, новы страх, калі яны, людзі, прыйшлі сюды, у свет ягонай цішыні, з магутнай і грукатлівай пачварай? Ці, можа, проста, без думак сыходзіць з дарогі таму, хто мацнейшы?..

Вось ён паслухаў і, пераканаўшыся, што небяспека набліжаецца, ціха спусціўся на ўсе чатыры і — да вады. Губы прывычна сціскаюцца за разцамі, вушныя ракавіны шчыльна закрываюцца і, адапхнуўшыся ад берага моцнымі заднімі нагамі, ён, як калодка, потырч бухае ў ваду. Яшчэ і плясне хвастом — будзьце здаровы, злавіце!

Першы бабёр нырнуў зусім недалёка ад лодкі.

— Ах, чорт! — адначасова жахнуліся хлопцы. І стала раптам весялей.

— Ну, тут пайшло, брат, бабрынае царства,— сказаў Максім.

— Ба-бух!! — пачулася зноў перад лодкай.

— Вось паспрабуй здагадайся, калі ён...

— Ба-бух!! — раздаўся ўсплеск яшчэ бліжэй.

— Глядзі, глядзі, а во ён! — прыўстаў над лодкай Толя.— Вунь галава! А ну!..

Ён замахнуўся шастом, як восцямі, і сунуў ім у ваду.

— Якраз, папаў! — засмяяўся Максім.

Баброва галава паказалася двойчы і знікла, шост парнуў у пустую ваду.

— І дарэмна,— з дакорам заўважыў Максім.— Ну, раніў бы, і што?

— Больш не буду,— сказаў Толя і ціха засмяяўся, успомніўшы, што так апраўдваюцца малыя. Ён сеў.— Будзем чакаць, ці здолееш хоць «э!» сказаць, пакуль ён бухне.

Бабры больш не ныралі. Відаць, на гэтым участку яны будаваліся талакой. Магчыма, і чарка была бабрыная: бо што ж ён так раздурэўся, непаваротлівы цяльпук?

— Ён цяпер недзе...— пачаў Толя.

— Ба-бух!!

— А, злодзей! Так і не даў дагаварыць. Ён цяпер недзе прыўзняўся ды слухае. А зараз перахрысціцца і гупне!

— Перахрысціцца?

— Ды так жа дзядзькі старыя ныраюць,— хто добра плаваць не ўмее. «У імя айца і сына...»

— Ба-бух!!

— А ну вас, усё ж такі годзе! — засмяяўся Максім.— Усе нервы затузаюць.

Бабры заціхлі на даўжэйшы час.

Лодка ўвішна выкручвалася на быстрай плыні стрыжня. Стала зноў добра чуваць, як шумяць верхавінамі чараты. Пачулася нават цвырканне коніка,— ці за трысцём, ці ў трысці. Пад вяслом і шастом ласкава плёхала ды булькала вада. І грукат экскаватара чуўся ўсё больш выразна.

— Халаднавата, аднак,— Толя пагладзіў голы плячук.

— Нічога, здорава. Ідзі вось памянці маім вяслом — нагрэешся.

Памяняліся месцамі. Закурылі, прыемна ўнёсшы ў гэтую цемру святло запалкі, а потым двух агеньчыкаў — маленькую адзнаку чалавечай сілы.

Гул экскаватара набліжаўся. Чуваць ужо нават і лязгат жалеза, і стук каўша, які ападае на грунт, і ўзмоцненае, нібы злоснае, вурчанне гэтай магутнай істоты, калі яна ўгрызаецца ў замацаваную, пераплеценую карэннем зараснікаў зямлю.

— Хочаш тэму, пісьменнік? — спытаўся Максім.

— Хачу, прафесар, давай. Пра што ты — пра экскаватар?

— Здагадлівы. А што, не падабаецца?

— Электрастанцыя. Асушка. Новае рэчышча. Не нова.

— Брэшаш або прыкідваешся. Ніводнай тэмы нельга вычарпаць да дна. Калі падыходзіць, вядома, не з боку экскаватара, а з боку чалавека.

— І калі чалавек гэты не будзе падобны на экскаватар,— сказаў у тон Максіму Толя. І засмяяўся.

— Самому смешна? — спытаўся Максім.

— Ды не. Я ўспомніў «Жніво» Нікалаевай. Там у яе сакратар райкома. Дзесяць гадоў жанаты, вельмі хоча мець дзяцей, але ніяк не збярэцца, не выбера вольнага часу, каб заняцца гэтай неграмадскай справай... Перадавіца ў галіфэ.

Максім засмяяўся, хіхікнуў па-свойму. І, памаўчаўшы, прадоўжыў сваё:

— А пра тэму я, браце, сур’ёзна. З меліярацыяй. Важней за ўсё — дзе гэта робіцца і хто гэта робіць. Скажам, у нас тут, у Заходняй, дзе народ нядаўна пачаў гаспадарыць, дзе некаторыя ніяк яшчэ не могуць цвёрда паверыць, што яны — гаспадары свайго жыцця, нібыта ніяк не могуць апамятацца ад векавой няволі. Ясна?

А гул усё набліжаўся. Потым, на адпаведных паваротах рэчкі, паміж двума радамі чароту паказалася святло фараў.

— Хутка нас панясе, як з гары,— сказаў Максім,— уедзем толькі ў канал. Бачыў, куды адгэтуль бабры паўцякалі? І рыбы меліяратары, відаць, набраліся ў завоінах!

Неўзабаве лодка параўнялася з экскаватарам, пад страшэнны, ажно балючы грукат яго (нават і прывітання не крыкнеш!) прайшла з апошняй завіліны ў новае, простае рэчышча, і яе панясло, нібы да вадаспаду.

Па плану, распрацаванаму дома, першы начлег быў прызначаны на Нёмане. Сёе-тое ўжо беззваротна адпала: ні смажанай качкі, ні юшкі сёння не будзе. А потым і ўвесь план першага вечара стаў пад пагрозу зрыву.

Берагі былі па-ранейшаму высокія і чорныя, толькі ўжо не шумелі,— замест чароту абапал вады ўсталі высокія тарфяністыя сценкі нядаўна выпрастанага рэчышча. Над правым берагам неяк таямніча чырванеў вялікі акраец месяца, цяпер ужо трохі вышэй, чым звечара. Плынь пачала супакойвацца: Быстранка нібы сагнала ахвоту, пайшла павольней.

І вось неўзабаве — зусім нечакана і непрадбачана — у гэтым чорным, глыбокім і бясконца доўгім карыце лодку спыніла загата.

— Прыехалі,— сказаў Максім, упёршыся ў яе шастом, каб зменшыць штуршок.

Вада ішла пад ніз, а на вадзе, на ўсю шырыню ракі, трымаўся нейкі незразумелы для хлопцаў мост з бярвенняў, галля і гразі.

Пад нагамі — Максім адчуў гэта першы — бярвенні ўгіналіся, танулі.

— Пайграем мы тут накцюрн,— сказаў Толя, следам за Максімам выйшаўшы з лодкі на мост.— Старое, брат, параўнанне, але праверку вытрымлівае: глядзі — угінаюцца, як клавішы...

— Пакурым,— яшчэ ўсё спакойна вырашыў Максім,— а потым усцягнем свой карабель на гэтыя клавішы. Па спосабу продкаў — волакам. Вось толькі смала са дна абдзярэцца.

Спосаб продкаў аказаўся нялёгкім. Можа, не так было б цяжка цягнуць, ды цяжка, нязручна замацавацца на коўзкіх і хісткіх бярвеннях. Крыку было, аднак, няшмат. Нагружаная «чайка» ўспаўзла нарэшце на мост, з’ехала сваім вялікім жыватом на ваду і зноў панесла наперад стомленых, але яшчэ ўсё вясёлых падарожнікаў.

Значна больш крыку было на самым парозе Нёмана, каля першых хат вёскі Астравы.

Парогам гэтым быў моцны праязны масток, настолькі нізкі, што пад яго не праедзеш, і настолькі высокі, што лодку на яго не ўсцягнеш. І берагі абапал — крутыя...

— Вось дзе будзе накцюрн,— плюнуў Максім і ўпершыню за ўсю дарогу вылаяўся.

А неўзабаве яму, пасля кароткага роздуму, прыйшла геніяльная думка, з якой яны абодва згадзіліся ў нейкім атупенні ад стомы і прыкрасці. Будучы вучоны стаў ракам на носе лодкі, а будучы пісьменнік пачаў нагамі пхаць чайку пад мост, асаджваючы яе глыбей у ваду таксама геніяльным чынам,— ён учапіўся рукамі ў масток з-пад нізу, нібы хочучы выцягнуць яго тоўстыя палі са дна... Яш-чэ! Яш-чэ! Рраззам!.. І раптам пад мостам пачуўся немы крык аспіранта.

Выцягнуць лодку назад было яшчэ цяжэй, тым больш таму, што і ў студэнта аказаліся нервы. Ды вось, даўшы хлопцам магчымасць удосталь налаяцца, старая, бывалая чайка вылезла носам з-пад моста і, пайшоўшы кармой за плынню, спакойна прышвартавалася да канцоў маснічын.

Максім сеў на мастку, памацаў шыю, якую яму прыцёрла недзе там, у гэтай непрыветлівай цемры, бартом да бэлькі, памаўчаў хвіліну, а потым раптам зайшоўся ад ціхага смеху. І Толя, нібы пачуўшы сігнал, падтрымаў яго ахвотна.

У гэты рогат раптам уварваўся брэх сабакі. Хлопцы азірнуліся.

— Добры вечар, людзі! — пачуўся голас мужчыны, які з’явіўся на беразе нібы з-пад зямлі.— Ціха ты, Мурза! Пайшоў! Відаць, падарожныя?

Мурза супакоіўся, нават панюхаў Максіма, дыхнуўшы на яго цёплым і казытлівым сабачым пахам.

Дзядзька быў інвалід, на кавяле, і са стрэльбай. Ён вартаваў, відаць, калгасны двор, будынкі якога і высокія стагі цьмяна вырысоўваліся на шэрым небе.

Толя пазнаў чалавека: гэта быў Собаль, учарашні завознік. Ды хлопец вырашыў пакуль што памаўчаць: не вельмі хацелася прызнавацца...

А Собаль, відаць, не пазнаў яго.

На прапанову вартаўніка — занесці рэчы ў яго хату, «вось тут, недалёка», а самім пайсці ў адрыну на сена — падарожнікі не згадзіліся.

— Што вы, будзем вам ноч калаціць,— сказаў Максім.— Мы яе зараз на бераг.

Вылажылі з чайкі на мост і занеслі на бераг усю сваю гаспадарку, тады дзядзька паставіў стрэльбу да дрэва, і ўтрох яны, пакрактаўшы, усцягнулі лодку на сушу. Толя злажыў манаткі ў носе лодкі, у галавах, і пачаў масціцца на начлег. У яго было сена, дзве плашч-палаткі і Максімаў ваенны шынель.

— А можа, усё ж такі ў хату пайшлі б,— яшчэ раз прапанаваў вартаўнік, і ў яго простай, шчырай гасціннасці злёгку, здалёк пачулася трывога за гэтае іх суседства з калгасным дабром.

Атрымаўшы яшчэ адзін «дзякуй», Собаль пачаў закурваць.

— Давайце майго,— працягнуў ён хлопцам капшук.— Самасадзіку. Астравецкага. А пра навіну вы, вядома, чулі?

— Пра якую?

— Як гэта пра якую? А пра падатак?

— А што? — спытаўся Максім, непрыкметна штурхануўшы Толю локцем.

— Як гэта што? Я сам па радыё слухаў, вось так, як з вамі гавару. А сёння мужчыны яшчэ раз чыталі ў газеце, хто чуў, а хто яшчэ не чуў. Палёгка нашаму брату. А як жа! І падатак паменшылі, і нядоімкі ўсе скасавалі. І як жа гэта вы не чулі, га?

У голасе чалавека зноў пачулася нотка трывогі,— што такія за людзі: свае, не свае?.. І са стрэльбаю, і гадзіннікі на руках, і без шапак... Куды гэта ім рупіць так, што і ноччу не спяць?..

Адчуўшы гэтую трывогу дзядзькі, Максім сказаў:

— Чулі, вядома, і мы. Я, дзядзька, з Лазовіч,— дадаў ён.— Нагорнага сын, з млына. А гэта мой таварыш. Ясна?

— Ага! — прыгнуўся Собаль над Толем, які ўжо залез пад шынель і палаткі.— Прывітанне, таварыш студэнт! А я гляджу ды баюся ўкляпацца: знаёмы ці не? У хованкі гуляеце. Пад коўдзерка ўцяклі.

Ад апошняга слова ў Толевай душы яшчэ раз азваліся сорам і боль за ўчарашнюю ганьбу. Але хлопец прыціснуў іх напускной весялосцю:

— Добры вечар, таварыш Собаль,— сказаў ён і вымушана засмяяўся.— Я вас пазнаў, але бачу, што вы так спалохаліся — дай, думаю, праверым, што вы за вартаўнік.

— Спалохаўся? Можа, вы скажаце: чаго?.. Я толькі, што вы, хлопцы, кажаце: не чулі. Гэта ўвесь свет пачуў. А як жа! Чаго добрага, без бацькі, сіротамі, пачнём лепей жыць, як пры бацьку.— Паслухаўшы ціхую паўзу, ён нібы схамянуўся, што ляпнуў лішняе. Стаў папраўляць самога сябе: — І жыць тым часам пачнём лепш, і вайны, відаць, не будзе. Каго ж нам баяцца? Усюды наша пралетарская струна прайшла. Абы яна добра звінела... А вы, мусіць, будзеце спаць?

— Ды ўжо ж,— адказаў Максім, кладучыся побач з Толем.— Наша работа днём.

— І гэта праўда. Я дык днём паспаў.

Ён памаўчаў.

— А можа, хлопцы, і праўда ў хату,— сказаў яшчэ раз.— Каля вады яно ўсё ж такі пройме. Нібы і нязручна, каб свой чалавек ды каля хаты твае на холадзе, не раўнуючы, як сабака...

Праз солад дрымоты Толя пачуў, як Максім засмяяўся, а потым сказаў:

— Дзякуем, дзядзька. Колькі ўжо тут засталося да раніцы.

А Собаль усё не адыходзіцца. Ён пастаяў, падумаў і, перамогшы ветлівасць, азваўся зноў:

— Можа, яшчэ і з пастаўкамі будзе лягчэй? А то крычаць, а то гоняць!.. «Першая запаведзь...» Па-мойму, ты раней глядзі, каб добра з поля прыбраў, а тады ўжо малаці. Усё ж яно наша, нікуды не дзенецца. Абы яго больш было. Па-гаспадарску трэба. А як жа!.. Ну, добрай ночы.

Ужо засынаючы, Толя чуў, як вартаўнік пайшоў, памалу шоргаючы па траве ботам і кавялой, а потым свіснуў за кустамі на свайго памочніка.

Дзень для хлопцаў пачаўся да сонца.

Першы прачнуўся Толя. Спачатку нешта доўга і настойліва дудзела яму ў вушы, тузала за нервы, намагаючыся разбудзіць. І разбудзіла.

— Дум-дум-дум-дум...— дудзеў гэты няўмольны, бязлітасны нехта.— Дум-дум-дум...

І адразу, па прывычцы, набытай у Лазовічах, дудзенне гэта здалося Толю грукатам млына. Ды гэта быў нехта іншы. Стары млын гаманіў спакайней, па-старэчы. А тут быў грукат малады, бадзёры, дужы. Металічны стукат матора ападаў на нервы кароткімі, адрывістымі ўдарамі: дум-дум-дум-дум!

— Ну, што гэта? — спытаўся Толя, вылазячы з-пад плашч-палаткі і шыняля.— Што ты дудзіш? — паўтарыў ён, жмурачыся ад святла.

— Рухавічок,— адказаў з-пад суконна-брызентавай цеплыні Максім.

— Не спіш. Які рухавічок? Пайшлі паглядзім.

— Я сабе гэта магу без лішняй турботы ўявіць,— лена прамармытаў у цяпле аспірант.— Зрэшты, каб ты мне тут святою раніцай пісьменніцкай маралі не чытаў, скажу: па-першае, гэта даволі далёка ад берага; па-другое — усіх сваіх манаткаў мы туды з сабой не панясём, а па-трэцяе, і галоўнае, я там учора, са станцыі едучы, быў. Электрастанцыю будуць пачынаць. Пакуль што прывезлі толькі лакамабіль. Во, чуеш, і цыркулярка заспявала. За сасонку ўзяліся: шпунты для катлавана апілоўваюць. Што — тэма? Правільна. Будзеш назад дабірацца — паглядзіш. Праз тыдзень пачнецца самае цікавае. А сёння мы і так спазняемся. Ясна?

— Ну, калі ясна, дык уставай.

— І-эх! — усхапіўся Максім. Ён заскакаў на месцы, басанож па роснай траве, у адных трусах, размахваючы рукамі.— І раз, і два, і тры! І як я-на тут, наша пар-ты-зан-ская Масква?! Глядзі,— пакінуў скакаць.— Глядзі, брат, куды ж гэта падзеліся ўсе мастакі?

Астравы — прыгожая вёска. Адбудавалася пасля вайны. У партызанскія дні і яе, як і многа іншых вёсак, дзе размяшчаліся атрады, лясныя хлопцы называлі Масквой. Сады і новыя хаты абапал Быстранкі, якая тут стала шырэйшая. Хаты не проста цяп-ляп, а шаляваныя, з разьбой на белых ці блакітных ліштвах вокан. Чырвоныя мальвы выглядалі з-за нізкіх штакет гародчыкаў перад хатамі, а за імі зялёнай сеткай поўз па сцяне, вышэй вокан, плюшч. А колькі дрэў! І ў садах, і на вуліцы, і над ракою.

— Хораша, праўда? — спытаўся Максім.— Слупы ды лямпачкі будуць тут вельмі дарэчы. Глядзі,— не хапае толькі, каб якая-небудзь астравецкая прыгажуня ўзышла на масток. Такая румяная, цёпленькая пасля сну. І ўсміхаецца. Што ты мне скажаш?

— Надзень штаны, а то няёмка будзе. Ну, хутчэй! Качкі толькі што ўсталі, і рыба збіраецца снедаць.

«Спосаб продкаў» на гэты раз быў лягчэйшы. Лодку перацягнулі цераз дарогу каля моста без асаблівай цяжкасці. І вось яна пайшла каля гародаў, дрэў і хат, у вялікія чыстыя вокны якіх заглядала зара.

Плынь Быстранкі чамусьці зноў пачала варушыцца шпарчэй, нібы рака пайшла больш крута ўніз.

— Вось тут, брат, зноў памчымся,— павярнуўся да Толі Максім.— Памятаеш, дзе быў калісьці князеў млын? Паліцаі ўзарвалі яго ў блакаду. Тут якраз будзе калгасная ГЭС. Зараз мы пойдзем, як на дняпроўскіх парогах.

І праўда. Неўзабаве, за крутым паваротам, Быстранка раздзялілася на два рукавы. І ў кожным з іх ваду цягнула, як у лейку.

— Плакаў твой човен, пісьменнік! — крыкнуў Максім.— Улева, улева бяры!

Толя скіраваў па камандзе. Весела! Шуміць, імкнецца вада, а недзе там, з-за дрэў правага берага, нібы падыгрываючы марш, задорна дудзіць рухавік і звініць цыркулярка. Горла лейкі звузілася яшчэ больш, старую лодку, не вельмі прызвычаеную да гэткіх уражанняў, ірванула наперад і, як з парога, пляснула днішчам на глыбіню. Яшчэ дзесятак метраў быстрыні, і рукавы рэчкі, вырваўшыся з-за вострава на шырыню, злучыліся.

Быстранка пачала памалу заціхаць, нібы ўжо адчула ўсю важнасць моманту — сваё злучэнне з вялікай ракой.

Нёман адкрыўся хлопцам урачыста ціхі, велічны.

Напрасткі, за шырокай люстраной роўняддзю, відаць быў адхонны бераг, а далей, пад зарой — піла ляснога далягляду. Свет блакітна-ружова-зялёных фарбаў ціхай раніцы, раскошны свет вады, травы і сонца.

— Эх, прыгажосць! — ускрыкнуў Максім. Ён устаў.

Толя падняўся таксама. Без цяжкага вясла яму захацелася раптам або ўзмахнуць рукамі і паляцець над вадой, як лятаюць стрыжы, або падскочыць і нырнуць у гэту блакітна-ружовую глыбіню, як бабёр.

А чайка ўжо ішла сама, падхопленая амаль непрыкметным, магутным стрыжнем знешне спакойнай ракі.

— Ж-жу-ра-вы! Сядзь! — прыцішана скамандаваў Максім.

Налева адкрыўся шырокі плёс.

На светлапясчанай мелізне стаялі журавы. Многа, можа, нават за сотню. Яны — апетыя ў тысячах песень і вершаў — стаялі ціха, як на малітве, ва ўрачыстым роздуме і сузіранні.

— Дай паспытаю шчасця,— шапнуў Толя.

Хлопцы, прыгнуўшыся, памяняліся месцамі.

Гарачая Толева рука асцярожна і прагна ўзялася за халодную сталь двухстволкі.

Ішлі без вёслаў, затаіўшы, здаецца, і подых.

«Яшчэ ці ўжо?.. Яшчэ ці ўжо?» — трывожна пытаўся хлопец сам у сябе, і сэрца яго білася, здаецца, толькі трошкі цішэй ад грукату далёкага ды чутнага яшчэ рухавіка. «Ужо... Узнімуцца, дурань.... Ужо...»

Халодныя, шэра-бліскучыя ствалы ўзняліся. Мушка асцярожненька папаўзла па вадзе да ног адной, яшчэ ўсё ціхай, асуджанай птушкі. І дзіўная рэч! — хацелася нават прасіць яе: «Ну, не ўзляці», нібы ў гэтай просьбе і сапраўды была чуласць, спагада...

Грымнуў стрэл.

— Эх, партач!

Журавы, цяжка махаючы крыламі, узняліся. На фоне вады і блакіту прыгожы ён — магутны, вольны, шэры ўзлёт!

— Качыным шротам. І далёка было,— збянтэжана ўсміхнуўся Толя.

— Раніў, дурань, глядзі,— ледзь не шэптам сказаў Максім, пазіраючы ў неба, услед адлятаючай чарадзе.

Журавы развярнуліся ў клін.

Ззаду адзін прыкметна асядаў, намагаўся ўзняцца вышэй, у сяброўскі паток.

Пачуўся сумны крык — курлыканне журбы...

— Э! Ну і што ж,— неяк міжвольна выдушыў Толя.

І раптам успомніў руку без цукеркі, усмешку і Сашкавы вочы, і словы яго: «Ну і што ж...»

Словы тыя гучалі калісьці інакш... І радасць тую не параўнаеш з гэтай вось прыкрай няёмкасцю...

— Нічога, стралок,— сказаў Максім.— На першы раз даруем. А гэта ж грэх, старыя гавораць. Глядзі, як ён змагаецца. А як крычыць! Сядзе. Гэта, браток, не песня. Ясна? Адыдзе, можа, да выраю. Ну сядзь сюды, а я паспрабую без лішняга грукату.

Над вялікай вадою неўзабаве пачуўся шматабяцаючы посвіст шнура і асцярожны ўсплёск блясны.

...Шчупак нарэшце папаўся.

Радасці, праўда, было значна больш, чым жывое вагі, аднак, калі на дно лодкі ўпала гэтая зеленавата-серабрыстая прыгажосць — першы дар маці-прыроды,— хлопцы неяк адразу ўспомнілі пра голад.

— Стрымлівай прагнасць, Максіме,— сказаў сам сабе спінінгіст.— Дай божа памяць,— здаецца, з учарашняга абеду мы не елі. Кіруй на прывал.

І вось на пясчаным, пакрытым рэдкай і жорсткай травою беразе, каля хмызняку патрэсквае агонь, і полымя яго, вельмі ж сціплае ў сонцы, рупліва хрумстае- жуе лазовы сушняк.

Аскрэбены і парэзаны на кавалкі шчупак ператварыўся з прыгожай, імклівай рыбіны ў звычайнае, празаічнае мяса. Юшкі — у поўным сэнсе гэтага смачнага слова — не выйдзе: будзе суп бульбяны, так сабе нейкае юшкападобнае варыва ў чыгунку, а на скавародцы — па добраму кавалку шчупака.

Кіпіць, булькоча вада, старанна варочаючы скрылікі бульбы, а неўзабаве засквірчыць, запахне па-хатняму сала з цыбуляй — адзнака таго, што гэты бераг з усёй сваёй як быццам дзікай прыгажосцю абжыты гаспадаром зямлі.

Каля вогнішча свяшчэннадзейнічае Максім.

Толя збірае сушняк. Зноў толькі ў белай майцы, з растрэсенай светлай чупрынай, хлопец стаіць, задумаўшыся, у лазняку і, нібы жораў на плёсе, моліцца ранняму сонцу.

Навокал — неабсяжная прастора пад бяздоннай веліччу неба. А Толя бачыць масток і — на мастку — яе... Яна ўжо ўстала, яна ўжо ідзе па ваду ці ў грыбы,— залітая сонцам, і гэтак родна мілая пасля сну, з іхнім шчасцем, з іхняй вялікай радасцю ў вачах...

«Як хораша!..— думае Толя, п’ючы грудзьмі духмянае, бязмежнае жыццё.— Каб ты ведала, як хораша!..»

Ды вось той самы сумны крык, ужо не чутнае даўно, але прысутнае курлыканне журбы зноў паўтарылася ў яго душы...

А за курлыканнем бязлітасна вярнулася ўчарашняе «чаму»...

Яшчэ не ўсё: радасць у той, уяўнай Люды на мастку змянілася сапраўдным сумам у яе вачах,— з якім ён, адплываючы, пакінуў яе на грэблі...

«І за што я пакрыўдзіў цябе? Ды адразу!.. Навошта быў той капрыз, тая поза? Пасля тых уцёкаў, каля млына, хацелася яшчэ раз уцячы — ужо з табой? Сам ад сябе?.. А ўчора, бедненькі, заснуў, не здолеў нават пагаварыць з чалавекам, падзяліцца з ім радасцю рабацягі, салдата!.. Хто ж ты тады — блазнюк ці нікчэмнасць?..

Не трэба іх — майго страху, а потым болю такога. Трэба праўдзе глядзець у самыя вочы. Не трэба і суму ў тваіх вачах, і маіх неразумных капрызаў. Не трэба ўсё гэта — як непатрэбна беднасць, што нараджае горкія і справядлівыя «чаму», як не патрэбен мой дурны, нялюдскі стрэл і гэты вось надрыўны і самотны жураўліны крык!..

Няхай будзе добра, няхай наша радасць, як Сашкава, будзе для ўсіх...

Ну, і чаму мне не сказаць Максіму вось цяпер? Ты лічыш, дзівак, што так ён і не ведае нічога, не здагадваецца? Не сухар жа ён, як здаецца старому, не ўсцярвеў ад навукі. І пра каго ён думае, кажучы пра тую, што, залітая сонцам, ідзе па мастку? Можа, думкі Максіма — пра сваю каханую, што ходзіць недзе па росных сцежках над іншай ракою?.. Няўжо ён хавае гэта ад мяне? А я вось пайду і скажу».

Толя ідзе да вогнішча з маленькай сякерай у руцэ і з ахапкам сушняку пад пахай. Ён кідае гэты сушняк каля агню, кладзе сякеру і стаіць. Выцер адну аб адну сухія, гарачыя рукі. Маўчыць...

А ўсё ж такі і тут нялёгка прызнацца!..

— Ты, Максім!

— Ну?

Ён варожыць усё над сваёй скавародкай.

— Слухай, Максім.

Той пакідае памешваць і, з лыжкай у руцэ,— знізу ўверх — здзіўлена пазірае на сябра.

Пад гэтым позіркам Толя бянтэжыцца і робіць паварот убок.

— Скажы ты мне,— гаворыць ён, не гледзячы на Максіма,— пошта тут па дарозе будзе?

Максім зноў памешвае на скаварадзе.

— У нас там галубы ёсць,— гаворыць ён.— Паштавікі. Ну, і галінку міру абломім табе на бярозе. Пашлеш.

— Пайшоў ты, ведаеш... Я Аржанцу хацеў напісаць.

— І Аржанцу таксама пашлеш. Другога. І з Аржанцом памірышся... Чэрці лазатыя! І трэба ж столькі часу ад мяне хавацца!..

Максім глядзіць неяк зусім незвычайна, з усмешкай, якая з’яўляецца рэдка.

— Як дзеці,— кажа ён, зноў пачынае памешваць лыжкай, а потым з іншай ужо, даўно знаёмай Толю хітраватай усмешкай гаворыць: — А ў пушчы, пісьменнік, я цябе ўсё ж такі з тыдзень які патрымаю. Ясна?

1953—1955 гг.

1953-1955; 1966

---

Тэкст падаецца паводле выдання: Брыль Я. Збор твораў. У 5-ці т. Т. 2. Аповесці.- Мн.: Маст. літ., 1980. - с. 203-285
Крыніца: скан