Ноч каля вогнішча над ракой. Камары, холад, птушыны канцэрт. Гутарка з сябрам. А потым - роздум...
Ох, недарма чалавек даўно ўжо назваў сябе толькі госцем на гэтай зямлі, і не соладка было яму прыйсці да гэтай думкі!..
Успамінаецца адзін з нядаўніх вершаў Маршака, дзе ёсць мудрыя і, відаць, таксама ж у пакутах народжаныя радкі (не памятаю даслоўна): «Калі мне было чатыры гады, калі я быў яшчэ несмяротны...»
Майму малому пяць. Зімой, калі ў суседнім доме памёр дзядок, хлопец не даваў мне спакою доўга: а што, а як, а чаму?.. Аднак для яго гэта - самы першы пачатак пакутлівага роздуму над тым, што жыццё чалавека - ой, як далёка і як бязлітасна, жорстка не вечнае. Малы будзе яшчэ вельмі доўга думаць, што людзі паміраюць, а потым прыйдзе час на думкі, што і я таксама памру...
А я ўжо думаю і за сябе, і за яго, і наогул за чалавека. І думаць так пад зоркамі, у адзіноце - бывае ўсё ж такі цяжка.
Упадак сіл? Можа. Што - гнаць такія думкі працай? Добра гэта...
А ўсё ж і тады, калі чалавек будзе нарэшце жыць, як трэба жыць чалавеку, думкі такія яго не пакінуць.
Яны і павінны былі б падказаць нам наймудрэйшую з думак - пра мір, у якім найбольш разумна было б пражыць тыя лічаныя гады, што адведзены кожнаму з нас прыродай.
Страшна бывае ад думкі, што родныя, сябры, што твой цудоўны сынок - толькі сустрэчныя на бязмежнай дарозе часу, паміж небыццём, што было, і небыццём, што будзе. Што мы не бачыліся з сынам, з другам мільёны год, і хутка зноў не будзем бачыцца - ніколі!..
Якія жудасна шчаслівыя гады і дні нашай любві, дружбы, і як жа часта мы марнуем іх на пустое!..
Вецер будзе кудысьці гнаць аблокі, месяц - хавацца за соснамі, калі і мяне ўжо не будзе. І нехта іншы стане думаць-прадумаць, што так і суджана, мусіць, яму сумнявацца, горка тужыць і плакаць без слёз, і часта шукаць апоры, і горача любіць - жыццё, дабро, людзей, паэзію!..
Так думаецца ў полі за лясною вёсачкай, над Віллёй, дзе ў пятнаццатым годзе была перадавая - кроў, туга і акопныя вошы... Акопы не зацерліся, хоць параслі сасоннікам.
Тут і пішу, стоячы на пясчанай дарозе, перад вячэрняй зарой, што яшчэ ўсё ніяк не патухне, пад гулам высока-высокага самалёта. Пішу ў паўцемры, наўздагад, каб не адкладаць і гэтых думак-пачуццяў, як многае, што я чамусьці ўсё адкладаю...
За паўстагоддзя з гакам многа і пражыта, і перажыта, і сёе-тое зроблена. Але яшчэ больш - змарнавана часу...
Што ж, чалавек - не механізм з гарантаванай дакладнасцю, і калі ён не заўсёды мог трымаць сябе ў руках - ёсць, відаць, у гэтым нейкая заканамернасць. Трэба ж яму і проста жыць, не толькі тварыць ды змагацца.
І ўсё ж пра гэтую процьму змарнаванага часу я думаю не ўпершыню. Шкада. І сумна.
Чакаючы свае чаргі ў цырульні, пераглядаў старыя «Крокодилы». Сярод «афарызмаў», да якіх не ставішся сур'ёзна, раптам наткнуўся на такі:
«Памылкі мінулага можна выпраўляць толькі мемуарамі».
Успомніліся дзве кнігі. За сотню то больш, то менш змястоўных, то больш, то менш цікава напісаных пісьменніцкіх аўтабіяграфій. Але ніхто - і сам я ў тым ліку - нават і блізка не падняўся да пушкінскага:
«И, с отвращением читая жизнь мою...»
Характэрна гэта, адзнака нейкая - такая праведнасць, адсутнасць, як гаворыцца, самакапання?
Сцішнавата часамі, падумаўшы: а як жа я выглядаю збоку, у вачах іншых людзей?..
І сцішнаватасць гэтая заключаецца ў тым, што тут я і сам пачынаю глядзець на сябе - і знешняга, і ўнутранага - збоку. Што я такое? Адкуль? І куды?.. І прозвішча нейкае носіш... Іменна носіш, нібы ўзяўшы яго напракат...
Адчуваў гэта ўжо неаднойчы, а вось схапіць і на паперы замацаваць гэтае адчуванне - не ўдаецца. Прынамсі, цяпер не ўдалося.
Мой найбліжэйшы памёр. А я, яго другая частка, амаль адно з ім, здзіўлена бачу, што навокал усё - як было, так і ёсць. Як пасля ўсіх тых, што паміралі на нашай з маім другам памяці. Нібыта ён - гэта я; я і памёр, я і гляджу, правяраю, што ж тут змянілася, калі нас няма...
Дзіўнае, горкае... і шчаслівае адчуванне.
Убачыў у беластоцкай «Ніве» партрэт маладзенькага хлопца, «энтузіяста роднай справы», і цёпла, ледзь не расчулена падумаў пра яго, - збоку, з дыстанцыі ўзросту, успомніўшы, што я быў амаль такі самы - калісьці.
Раней так думалася пра маленства. Цяпер я ўжо думаю так і пра маладосць.
І гэта не сумна, што ўжо і яна - таксама калісьці. Не вельмі сумна, калі з любоўю думаеш вось пра такіх, як гэты - юнак з харошай, чыстай усмешкай.
Гледзячы на партрэты тых, што жылі даўно. Яны не толькі жылі, але ж і адчувалі сябе без нас зусім нармальна, і нават не здагадваліся, што мы, іменна такія, як мы ёсць, персанальна калісьці будзем.
Сумна стала, пераглядаючы стары фотаальбом. Пісалі людзі калісьці адзін аднаму: «На доўгую... на вечную памяць...» І ўжо даўно іх няма, і памятаць іх - няма каму...
Вось праблема - ведаць, што ты жывеш толькі сёння, што няма чаго адкладваць многае на заўтра, няма чаго кудысьці ўсё спяшацца... А чаго? Каб потым азірнуцца і заплакаць? Што бег ды не дабег, а многае мінуў...
Каб не было ў цябе свядомасці - не сумаваў бы ты, не ўпадаў бы ў адчай, не думаў бы пра смерць, а цвіў бы сабе, як кветка, або, як шпак, спяваў бы, колькі табе належыць, або памахваў бы хвастом на поплаве, як бык.
Ясны поўдзень. Усхваляваны натоўп.
Школьнік трапіў пад машыну. Аўтобус, - хоць і затармазіў рэзка, аж ткнуўся ў канаву, - стукнуў малога моцна. Каля самай школы, пры ўездзе ў зялёны, поўны майскай квецені гарадок.
Было гэта ўчора. Цяпер я прачнуўся ў адзіночным, сцішнавата ціхім нумары гасцініцы раней, чым дома, і - адразу з думкай пра ўчарашняе. Як быццам думка тая і не спынялася, не спачывала...
Лепш бы я, хлопчык, не ведаў цябе, не ведаў, што ты ёсць, лепш бы я думаў, што і ты - проста адзін з тых нястомных, звонкагалосых, у белай кашульцы, з чырвоным гальштукам, якія ўчора канчалі свой трэці, чацвёрты, пяты, святкавалі пачатак канікул.
Я і так не ведаю цябе, нават не бачыў, які ты - ні да таго, ні пасля. Бачыў толькі тваю, пралітую пад ногі, сутнасць - жменьку крыві на гарачым, убітым жвіры, бо цябе ўжо забралі.
Ды вось здаецца мне, што я ўжо ведаю цябе, і горка, што ты заціх назаўсёды. Такі самы, як мільёны іншых, а ўсё ж адзіны, тая часцінка, грань жыцця, што ў тым самым адценні, відаць, не паўторыцца.
А для бацькоў, для блізкіх?..
У газеце, дзе вы надрукуеце мой некралог, няхай таксама будзе недзе побач жывы, таленавіты артыкул пра несмяротнасць сапраўднай паэзіі.
Страшныя рэчы адбываюцца з блізкімі або знаёмымі людзьмі, не адбываюцца са мною, а вельмі проста могуць адбыцца.
І ў гэтым шчасце, жудасна-часовае шчасце, якім трэба жыць.
У добрага, сціплага чалавека памёр адзіны сын, адзінае дзіця. І сын быў харошы, я яго ведаў. Думалася тады, што я... ну разарваўся б ад болю, ці што...
А ён нядаўна зноў надрукаваў артыкул. Добры. Зноў жыве.
У цяжкія хвіліны ён думаў, што нядрэнна яму - ой, нядрэнна! - мець недзе далёка бацьку, брата ці друга, каб да кагосьці з іх паехаць і паскардзіцца. Тады, калі яны ў яго былі. Амаль што побач.
А што ўжо гаварыць цяпер, калі іх - і найдалей - няма?..
Жыццё чалавечае - як агонь. Быў і няма. Зноў загарэлася і патухла. Зноў гарыць. І так - бясконца. Тая самая вечная, таямнічая і цудоўная з'ява.
Так думаў я ўчора, у Гомелі, неяк па-новаму не толькі зразумеўшы, але і адчуўшы гэта.
Апоўначы, калі мы з Дзімам вярталіся ад яго старэнькай мамы і спыніліся каля помніка героям вайны, каб паглядзець на Вечны агонь, адчуванне тое вярнулася. Здалося нават, што калі б пасядзеў там адзін, хоць да дня, - адчуў бы па-сапраўднаму яго паэзію - паэзію вечнай работы гарэння.
...Скромніца, работніца, так хораша спявала за святочным сталом, а потым - знікла трагічна, сама пажадаўшы гэтага, знікла - як патушаны агонь.
А я - праз дзевяць год, богведама дзе, на Палессі, вяртаючыся ў горад з далёкай пасекі ў рэдкіх бярозках і клёнах, - я ўспамінаю яе, як жывую, за тым сямейным сталом, з тою вясёлаю песняй...
Што, мала было на свеце агню? Мала ёсць яго? Мала будзе?
Тут, з чалавекам, - не проста агонь. Больш чагосьці. Больш непаўторнага.
Пачынаю ўжо лічыць свае гады, нібы рублі пад канец камандзіроўкі...
Няўжо ў народным, старэчым «ужо і дахаты трэба збірацца» ёсць нешта ад рэлігіі?
Ці гэта проста вялікая, сапраўдная мудрасць - ад зямлі, ад працы, ад жыцця, - мудрасць, якая яшчэ не мае імя, але вышэй за якую няма нічога?
«Дахаты» - зліцца з прыродай, стаць часткай яе, пабыўшы трохі ў шчасці і ў горычы свядомага існавання.
Людзі цяжкай працы, якія жывуць у прыродзе, гавораць не толькі «хочацца жыць», але ж і «трэба жыць».
Не плач, не гаруй па сваім, па сваёй, каго ты страціў ці страціла, - табе трэба жыць.
Ёсць і ў мяне такое адчуванне. Відаць, недарма я пражыў у прыродзе, у цяжкай фізічнай працы маленства і маладосць. Адтуль яны, гэтыя думкі. Хоць і шмат у мяне, як Прышвін кажа, было адхіленняў ад правільных чалавечых паводзін.
Падумаў гэта, гледзячы на сыта-зялёны, паліты адвячоркавым сонцам агарод, на яблыні, мужнага ўзросту каштан каля хаты, а за гародам-садам - на сцяну лісцянога лесу.
Мы сюды з сябрам прыехалі ў хату ягоных бацькоў, пасля вялікай, нялёгкай у спёку дарогі нам тут добра адчуць халадок, цішыню, апусціцца ў самога сябе, супакоіцца.
Свеце родны! Маіх ужо многіх няма, а мне яшчэ ўсё трэба жыць, трэба рабіць сваё.
Задрамаў у крэсле, прачнуўся і - не ўпершыню - падумаў:
«Няўжо ўсё гэта - я? Гэтыя рукі, ногі, твар? Гэтыя думкі пра самога сябе?..»
Як быццам ёсць яшчэ нейкі іншы я, які вось можа назіраць мяне такога, як я ёсць, збоку...
Зусім не хістаюцца толькі слупы, асабліва - глыбока ўкапаныя.
Такая простая алгебра:
Сябры нашых сяброў - нашы сябры. А ворагі нашых сяброў? У кожным выпадку - не сябры. І так балюча бывае, калі сябры пра гэта не памятаюць.
Хадзілі па аціхлай ноччу шашы, паміж дзвюх сценак лесу, пад зорным, бязмесячным небам, па мяккім, злёгку рыплівым снезе.
І думалася з даўнім, яшчэ хлапечым захапленнем і з лёгкім сумам позняй сталасці пра веліч сусвету і нашу, маю чалавечую нязначнасць.
Успомнілася бабуля, адна з вялікіх пакутніц, што гарэла - не дагарэла ў вайну, а сёння кажа: «Жыць ужо можна было б, а тут у ямачку трэба».
Шлях і малых і вялікіх. Туга, якой не пазбыцца, якая павінна клікаць або да адчаю, або да таго, каб свае паводзіны звяраць па вечнасці.
Так было ўчора.
А цяпер, хоць і сонца ўзыходзіць, і хвойнік ды голае вецце злёгку сярэбрана заінелі, хоць і ціха яшчэ на той самай шашы, - усё-такі ноч, зорная ноч застаецца больш урачыстай, глыбейшай, чым дзень. Яна далучае да мудрасці, вечнай паэзіі сусвету, а дзень замыкае ў нашай будзённасці.
Сястры ці брату не скажаш, што каб ведаў, дык узяў бы лепшую ці лепшага. А жонцы ці мужу можна такое сказаць.
І тады вось якраз і дыхне халоднай чужасцю, стане цёмна, балюча... Ды так балюча, як бывае мужу ці жонцы, хоць ёсць і тое, што павінна было б назаўсёды радніць - іхнія дзеці.
Мой старэнькі, нямоглы дзядзька, чыгуначнік на пенсіі, якому я трохі памагаў, сяк-так пісаў мне калісьці з Адэсы, што як памрэ ды пабачыць Антося, майго бацьку, - усё раскажа яму... Смешна было, сумна, прыемна. А сёння вось успомнілася зноў, праз дваццаць год.
Чаму ж яно жыве ў нас - жаданне пагаварыць з тымі, каго ўжо няма і не будзе, расказаць ім, як мы любілі іх, як гаварылі пра іх пасля з роднымі і сябрамі, як нас усіх яшчэ больш зблізіла гэтая страта?..
Сваёй чаргою і мы ўжо, услед за старэйшымі, набліжаемся да рубяжа. Успамінаю пахаванне брата, найбліжэйшага мне з чатырох, зноў бачу тое прадвясенняе золкае разводдзе, калі адзін наш сябар, самотны ў машыне, за рулём, дабіраўся праз ноч і ранне сваіх чатырохсот кіламетраў, калі другі ўсе клопаты ўзяў на сябе, каб быць у горы зусім побач, калі трэці не змог ад плачу гаварыць над труной... Восем гадоў прайшло, ужо і ў памяці сёе-тое блытаецца, скажам, рэальнасць і паслядоўнасць фактаў, а пачуцці - застаюцца такімі ж...
Вось мне якраз і расказаць бы пра гэта самому брату, а яго - няма. І гаварыць з ім можна цяпер, калі не пад чаркай ды не верачы, як наш старэнькі дзядзька, у «той свет», толькі з думкай пра несмяротнасць нашых блізкіх у нас саміх, у нашых думках, у нашай памяці.
А гаварыць з імі парой так хочацца! Бо іх ужо так шмат на тым баку.
Час бяжыць, бяжыць, а потым я спынюся, а ён пабяжыць далей...
А я ўсё збіраюся азірнуцца, каб убачыць, нарэшце, найлепш, што я павінен зрабіць, каб належна наладзіць тое, што я павінен пакінуць, аддаць, адыходзячы.
«Колькі таго жыцця!..»
Часовасць гэтую разумеюць па-свойму і мудрасць і дурнота. Адна стараецца насыціць яе, часовасць, мудрым зместам, а другая - схапіць хоць што.
«Так вось мы і марнуем самі сябе», - сказаў ён. Але з усмешкай. Відаць, не вельмі ўсведамляючы тое, што ён і сапраўды марнуецца, растрачваецца на пустое. Жыццё яшчэ ўсё не бачыцца яму дадзеным адзін толькі раз. Жыве - як на вакзале: «Абы той час прайшоў хутчэй». А да якога ж цягніка?..
Старыя запісы ў блакноце, зробленыя дваццаць дзевяць год таму назад. Перачытваю іх - і раптам дзіўна стала, што гэта іменна я, а не хто іншы пражыў так многа. Многіх сучаснікаў, сёння ўжо сталых, у той час яшчэ не было, многія былі дзецьмі, а я ўжо тады адчуваў сябе бывалым, ужо азіраўся назад і баяўся, што не паспею зрабіць таго, што павінен.
Дзіўнае, сцішнаватае яно - адчуванне прасторы за табой, прасторы перажытага...
І тое яшчэ, як ты тады - даўно, у розны час - упіраўся лбом у сваё невядомае, якое цяпер так проста бачыцца, а сёння - упіраешся зноў, у тоё невядомае, што будзе...
Падумаў: «А ўсё-такі старэю...» І пастарэў яшчэ на некалькі хвілін.
Ну, дык ці варта ж думаць пра гэта?
Каб толькі жыць як найдаўжэй, дык гэта вельмі цікава было б: як яно ўсё праходзіла - так многа і так доўга!..
Часта яна ў мяне паўтараецца, гэтая думка. Нават не думка, а вясёлае здзіўленне.
1960-1975
Каментары
Друкуецца паводле выд.: Выбр. тв. У 3 т. Т.3. 1993.
Упершыню - зб. «Жменя сонечных промняў», Мн., 1965.