epub
 
падключыць
слоўнікі

Янка Брыль

Сцежкі, дарогі, прастор

ПАСЛЯ ЎСЯГО
ДОМА
ХЛЕБАМ І СЛОВАМ
ГОЛЛЕ ЧАПАЕ НАС ЛІСТОТАЙ
АХАЛІ-ГАГРА
ПРА АСАБІСТАЕ
ПЕХАТОЙ І ЯК ЗДАРЫЦЦА
НАРАЧАНКІ
СУСТРЭЧА І РАЗЛУКА
ГАСПАДАРЫ
КАР’ЕРА
УСМЕШКА
ПАРЫЖ, КАФЭ «МАДРЫД»
ЗВАЛІЎСЯ ВЫСТУПАК
ПРОЦЬМА ЦУДОЎНЫХ КАДРАЎ
ЗАСЛАНІЎШЫСЯ ЛЁГКАЙ ІМГЛОЙ
КАРАВАЙ
ЗАГАДКА
ЗНОЎ ДОМА
І ТАКОЕ...
АСТРАВОК
НЕ ЗНІКАЙ
НА ЎСІХ МОВАХ
СТО ВЯСЁЛАК
ПРЫКРАСЦЬ
АЛЬБУЦЬ
«НЕ ХАЧУ Я НА ІХ І ГЛЯДЗЕЦЬ...»
АМУР
ВІЦЯ
БІРАБІДЖАН
СІМВАЛ
УСТУПЛЕННЕ Ў РЭКВІЕМ
НАВІНА
ЭЦЮД
ЦВІЦЕ ЧАРЭШНЯ
ТАВАРЫШ СПАЖЫВЕЦ
СКРЫПКА ПЯЕ
СЯМЕЙСТВЕННАСЦЬ
У ІНШАЙ ГІСТОРЫІ
ПАКЛОН
ЗНІЧКА
ПРАХОДКА
ШЭРАНЬ
ПРОПАВЕДЗЬ
ДЗІВА
СУМНЕЙШАЯ ЗА ЎСІХ
ПРЫВІТАННЕ
ВОЛГА ЎПАДАЕ...
З КУПАЛІХАЙ
«ЯК САМ ВЕДАЕШ»
ПЕСНЯ
ЦІШЫНЯ
ХВАЛІ І СОСНЫ
ЗНАЁМСТВА З ГДР
НАД ПАПЛАЎКОМ
ЦЁТАЧКА
ДОБРА БЫЦЬ МАЛАДЫМ
«У НАС В ГОРАХ...»
ДАЖДЖЛІВЫ, СОНЕЧНЫ ЖНІВЕНЬ
ВЕРАСЕНЬ
ПРЫЗНАННЕ
ТРОХІ ПРА ВЕЧНАЕ
ПОМНІК
ЯК ТУТ СКАЗАЦЬ ЯСНЕЙ
У РОДНЫ ДОМ
БАЛГАРСКІ КРАСАВІК
ІДЫЛІЯ
ЗЯЛЁНАЯ РАДАСЦЬ
А ЯНА ЎСЁ ШУМІЦЬ...
ПОЗНА — НЕ ПОЗНА
ВЯЧЭРНІ ЗВОН
ДАРОЖНЫ РЭКВІЕМ
«ЮРМАЛА, 72»
БЕЛЫ ГОЛУБ
ПОЗНІ АГЕНЬЧЫК


 

ПАСЛЯ ЎСЯГО

На выпускных экзаменах у вясковай дзесяцігодцы.

Дзяўчынка слаўна адказвае пра сусветнае значэнне Горкага, пра вобраз Пячорына, пра «Падарожжа» Радзішчава... Стомлены, хвараблівы выгляд, у цяжкіх ботах, цяжка ўздыхае, прыглушвае кашаль. Вялікія цёмныя вочы. Прыгожая. І ўсё збіваецца з рускай на родную мову: «імкненне», «творчасць», «далонь»...

Дзе ты была ў вайну, толькі чатыры маі таму назад,— у беднай, цудам не спаленай хаце ці ў партызанскай зямлянцы?..

Няхай жа ўсё будзе добра!.. Пасля ўсяго, што было.

Хлопец. Бывалыя салдацкія чаравікі, старанна наваксаваныя, лінялая гімнасцёрка і нехлямяжы, больш на куртку падобны, пінжак. Усё, здаецца, бацькава ці старэйшага брата. Хвалюецца, крэсліць наском чаравіка па падлозе.

— Адказвайце, можа, на другое пытанне,— хоча паспагадаць настаўніца.

— Не, чаму ж, я буду адказваць так, як пытанні стаяць у білеце.

Хлопец дужы, палёгкі не хоча.

Уяўляю, як ён раненька ўстаў, чысціў чаравікі, не снедаў ад хвалявання...

Дваццаць іх, юнакоў і дзяўчат, з беларускім вясковым акцэнтам гавораць пра вяршыні рускай літаратуры. Моладзь — вельмі падобная да сваіх бацькоў і матак, але ж — з пячаццю культуры, духа на тварах.

Чым вы былі б і тут, на маляўнічай Слонімшчыне, калі б не Перамога, а перад гэтым — Верасень?..

1948

 

ДОМА

Знаёмая партызанская кузня. Колькі яна працавала тады на кавалёву сям’ю, а колькі на нас?.. Цяпер абкідана калгасным інвентаром. Гудзе горнам і звоніць кавадлам, як і заўсёды, неяк загадкава хвалюючы...

І каваль, як заўсёды, замурзаны, з усмешкай:

— Няўжо ж гэта, хлопцы, ужо шэсць год прайшло пасля вайны?..

Нёман. Гаючая, родная прыгажосць. Успамінаецца той час, калі яна, гэтая прыгажосць, адчувалася і паколатымі, патрэсканымі нагамі. Маленства з вечнай аскомай ад няспелых яблыкаў, з назіраннем жыцця ў дробязях, знізу, калі многае, чаго не заўважаеш сёння, заўважаў і многае адчуваў мацней, без наўмыснага падыходу, без прывычкі запісваць, хаця б толькі вачыма.

Дзікі дзень на рацэ. Са спінінгамі — уніз па плыні, да краю пушчы. Печаная ў прыску, па-першабытнаму смачная шчупачына. То дожджык, то сонца, то вецер, што згортвае хвалі ў баранчыкі. Пясчаная сцежка ў мокрым лазняку. Крыўдна, недаравальна запусцелыя партызанскія могілкі... Халаднаваты, быстры брод.

Ад гэтага броду, ад пушчы хмары гналі нас у другую вёску.

На ўсходзе весела ззяла вясёлка, як сімвал ціхага жыцця, што так па-свойму адчуваецца ў гэтых шматпакутных мясцінах...

Першыя мэндлі. Шпакі пачынаюць лётаць чародамі. На выгане — басаногія пастушкі і дамавіты пах торфу ад іхняга вогнішча. Заходзіць сонца. Бусел вяртаецца з купінай у дзюбе. Век жыві — век будуйся. З гнязда на загуменным вязе бусліха вітае яго гаспадарлівым клёкатам.

Бязмежныя, як неба, прасторы жыта. Дзе так нядаўна яшчэ стракацелі палоскі. Абозы сена. Навінка тут — трактары, грузавікі...

Ідылія вечнага і сучаснасці.

1951

 

ХЛЕБАМ І СЛОВАМ

Харошае, можа наогул найлепшае пачуццё — радасць новых ды новых сустрэч з людзьмі!..

Хочацца многа, бясконца доўга жыць, пакуль не пазнаёмішся з усімі, хто разам з табой... не, з кім разам і ты будуеш новае!..

Дзяўчаты ў хатах-чытальнях і ў клубах — прыгожыя і мілыя ў сваім жаданні працаваць на сувязь нашай заходнебеларускай вёскі з вялікай культурай. Басаногая дзетвара, якую савецкая школа навучыла глядзець на свет разумна, смела і даверліва. Вечна занятыя і вечна, здаецца, непаголеныя старшыні маладых калгасаў, па-гаспадарску важныя і хітраватыя. Падлеткі трактарысты і камбайнеры, што горш умеюць трымаць папяросу, чым кола руля. Бабулі і цёткі, што гасцінна сустрэнуць вас хлебам, якога ў многіх раней — так нядаўна яшчэ! — або зусім не было, або бывала ў абрэз.

Хлебам і малаком, а ўвечары — маладой, на дварэ згатаванай бульбай, з дамавітым, утульным пахам кропу... Хлебам і словам нашай шчырай гасціннасці...

1951

 

ГОЛЛЕ ЧАПАЕ НАС ЛІСТОТАЙ

Адзін з нашай рыбацкай валачашчай тройкі, навічок у гэтых мясцінах, казаў, што на Свіцязі ён адчувае нейкую незвычайную лёгкасць, як ні на адной іншай вадзе, якіх ён, дарэчы, аплаваў ды «абязрыбіў» нямала. Пад яго кіраўніцтвам і Свіцязь раскрылася для мяне яшчэ адным сваім бокам. З лодкі, заякаранай каля легендарнага трыснягу, мы вылавілі за раніцу мноства бойкіх акунёў. І паплаўкі, жывыя паплаўкі на невыказна лёгкай і светлай вадзе, пойдуць за мною дзіцячымі снамі.

...Узгоркі Наваградчыны, калі глядзець з гары, ледзь не ў шахматным парадку ўкрытыя пералескамі. Дубы і грабы. Жытнія мэндлі. Грэчка ў пахкай красе. Жніўная песня. Рупліва махае рукамі жняярка. На гасцінцы, уздоўж бруку, над расквечаным адхонам — добрая сцежка для нашага брата-веласіпедыста. І цянёк ад прысадаў, і голле трохі зачапаецца лістотай. У цяньку каля хутара, на траве, да чорнага хлеба вельмі добра падыходзіць свежае малако.

...Пасля ўзгоркаў ды пералескаў, ад Карэліч на Любчу пачынаецца лагодная роўнядзь, з часцейшымі мэндлямі, светла-зялёнымі прасторамі слаўнага лёну, усыпанай кветкамі канюшыннай атавы, густых, зярністых аўсоў. Вёскі цягнуцца амаль неразрыўным ланцугом, дружна чапляючыся адна за адну, злучаныя звонка ўкатанымі дарогамі, абапал якіх густа стаяць то нізкія каржакаватыя вербы, то велічныя красуні ліпы, з якіх яшчэ ўсё асыпаецца духмяны пыл. Рэшткі апетага Міцкевічам: «ціхія грушы» на межах... Хаця — межаў няма. Навокал стаіць густое, каласістае жыта, спакойна дыхаючы смачным, гаркаватым пахам. І на ўсім гэтым фоне — сведчаннем часу — працуе камбайн.

...У Любчы — ужо шырокі пасля нашых Ярэміч, падкормлены водамі некалькіх рэчак Нёман. З яго адвояў — мы бачылі — сетка вымае на сонца шыраказяпых, выпасеных шчупакоў. За ракой, на зялёнай прасторы, што канчаецца на даляглядзе цёмнай сцяною лесу, ходзіць калгасны статак. Ад саламянага будана над Нёманам, дзе збіраюцца нанач каровы і куды прыязджаюць з бітонамі даяркі, увечары чуваць дзявочыя жарты і смех, а бліжэй — дзюрчанне ў звонкія вёдры духмянага сырадою. Блізкасць пушчы адчуваецца не толькі над ракой, берагі якое завалены падрыхтаванай для сплаву драўнінай, але і ў самым гарадку. Новыя домікі стройнымі і шчыльнымі радамі закрылі ваенныя пажарышчы. З вялікіх асветленых акон грыміць радыё, праз белую павалоку фіранак відаць зеляніна вазонаў... Вузкакалейныя рэйкі заўсёды здаюцца яшчэ меншымі, чым яны ёсць у сапраўднасці,— хоць ты вазьмі іх з сабой, каб парадаваць дачок новай забаўкай. Фанабэрысты паравозік цягае свае тры вагончыкі ўздоўж платоў і варотаў, з блазенскім, задзёрыстым свістам, чапляючыся комінам за лісцё вішняку і двойчы на дзень акурваючы яго чорным дымам. Многа пяску, што асабліва адчуваецца ўвечары, калі з-за Нёмана вяртаюцца каровы.

...На ціхай вадзе рэк і рэчак, над якімі сям-там грукочуць бяссонныя млыны,— раскашуюцца сытыя, міластракатыя свойскія качкі, водзячы па люстранай паверхні вады, нібы накрэсленыя цыркулем, кругі.

...Ад Нёмана да Кромані — пяскі, па якіх вельмі цяжка каціць наўючаны веласіпед. Лясная глухмень і раптам — «модрае вока» ў сасновым кальцы!.. Асабліва хораша выглядае светла-зялёная падцянёўка сітнягу — паміж цёмнай сцяною лесу і агромністай шыбай вады. Дно Кромані светла-карычневае. Пройдзеш — доўга відаць вялізныя сляды і падымаюцца наверх бурбалкі. Многа ракаў, якіх мы лавілі «сакаўкай», а пасля оптам пяклі ў прыску вогнішча. Безліч малявак, асабліва відных на захадзе сонца. Шчупакі і акуні палююць зусім нахабна, глытаючы плотак ледзь не ў паветры. Акуні — гарбылі. Добра выглядае такі, узброены пілой калючак, прыгажун, наструнены на спінінгавай жылцы! Вельмі прыемна адчуць яго першы рывок і супраціўленне, як доказ, што ў сіняй бездані — не пуста. У завадзях, адгароджаных ад берага сітняком, раскашуюцца — тут ужо дзікія — качкі, мноства качак і ўсе без горкага вопыту — лодку яны падпускаюць бліжэй, чым на стрэл. Добра слухаць іх гоман і фуркатанне крылляў пры ўзлётах. І тут матылі залятаюць на самую сярэдзіну возера. А паверхня вады, замест свіцязянскага ліпавага цвету, пацярушана сівым пылком насення сітнягоў.

1951

 

АХАЛІ-ГАГРА

Хмарная ноч. За акном шуміць мора. Быццам нехта бязмежна дужы хоча ўзабрацца на бераг, злізаць з абрыву наш дом. Ен, гэты нехта, не злосны,— у перакатах яго наступу чуваць хутчэй нават туга, да нуды аднастайная, шматгалосая жальба на лёс, што асудзіў вось так, для нейкай незразумелай мэты, шумець i шумець... Ласкавы, цёплы, пеністы шум. Кал i ты дужы i сам, ён пагайдае цябе на хвалях. Калі ж ты слабы — лепш не лезь, як блазен, угрудкі да здаравеннага дзядзькі, бо ён цябе толькі патрэпле вялікай рукой за чупрыну — заплюе твае ногі жарствой, паваліць i выкаціць разам i галькай на бераг. Нават скажа, здаецца: "Ну, ну!.." Так i гаворыць, так i чуваць у ягоным шуме панурая, нязлосная пагроза дарослага, які сумна заняты сваёй невясёлай справай i не любіць, каб яму перашкаджалі.

Днём яно, мора, пяшчотнае, сонечна-бірузовае.

Горы — цёмна-зялёныя. Ідзеш па беразе, забудзешся, дзе ты, i вось — праз зеляніну дрэў у садзе — убачыш, здаецца, хмару. Дождж будзе, ці што?.. І раптам успомніш, што тэта — Каўказ!..

Снегавых не відаць. Да самай вяршыні зялёнай гары ўзбіраюцца дрэвы, якія адгэтуль, з марскога берага, здаюцца кустамі.

Хмары над гэтай зелянінай, ці, лепш сказаць,— на гэтай зеляніне, здаюцца дымам вялікіх вогнішчаў, раскладзеных дзесьці ў тарах. Вогнішчы тыя доўга гараць, лена i безупынна падпускаючы адтуль на мора дым. Ды ён ніяк не хоча разлучацца з зелянінай гор...

Бязмежная паэзія, якую нашай лыжачкай не вычарпаць да дна.

* * *

Цясніны з сухімі, камяністымі рэчышчамі. Горная дарога, абапал якой то бамбук, то гранатавыя дрэвы з чырвонымі і пругкімі, як з воску, кветкамі, то дубы і грабы, то кусты ажыны. Каменныя домікі на высокіх падмурках. Дзіўна маленькія вуллі. Ослік стаіць на ўзбоччы гары, ніяк не могучы прыдумаць, дзе б гэта напіцца... Карова звоніць бляшаным іржавым званком. Высвістваюць дразды. Козы пасуцца з мяшэчкамі на вымі, каб казляняты не ссалі іх без ведама гаспадынь. Стары абхазец, пастух у чувяках, падобных на скураныя лапці нашых пастухоў. Босыя хлапчукі ў цюбецейках. Загарэлыя, абавязкова вусатыя мужчыны волакам цягнуць на валах з гары тоўстыя, грымучыя бярвенні...

Радуле Сційенскі, паэт не толькі за рабочым сталом, расказвае мне пра сваю далёкую Чарнагорыю. Цікавы чалавек — з яго прыемна калечанай рускай мовай, з яго маладосцю ў шэсцьдзесят год, з разумным гумарам і веданнем гор.

Сардэчная паэзія далёкага маленства!.. Як ён, Радуле, калісьці прабіваў браню чарапашкам, звязваў іх, запрагаў у малую сошку і «араў». Як яму пахне адтуль пастушыная яда — авечы сыр, ляпёшка і дзікі часнок...

Мы ідзём па камяністай, вузкай дарозе, апіраючыся на доўгія бамбукавыя посахі.

Далёка ўнізе — мора з каёмкай пены каля берага.

Зялёныя вяршыні гор, абмочаныя знізу ў рэдзенькі студзень сівых воблакаў,— штораз бліжэй да нас, а ўсё ж — высока!..

— Добры дзень! — з натуральнай прыязнасцю вітае мой спадарожнік сустрэчную абхазскую бабулю. Засушаную, лёгкую, усю ў чорным. І зусім сур’ёзна пытаецца ў яе: — Скажыце, а ці далёка яшчэ да Царграда?..

* * *

Ноччу была навальніца: гром над морам і стук дажджу па вялікіх лістах смакоўніцы.

Зранку хмары, яшчэ ўсё цёмныя, ішлі з мора на горы. Там, над вяршынямі, неба святлейшае, нават не-не ды пакажацца сонца. На захадзе — рэзка акрэсленая лінія марскога далягляду. На цёмнай вадзе — белыя баранчыкі, на цёмным небе — белыя чайкі.

Свежа, духмяна, прыгожа.

Апоўдні хадзілі ў горы.

У калючым ажынніку — чорныя, спелыя ягады. Назбіраеш жменю, глынеш — нібы глыток вясёлага віна. У засені магутных букаў, на вышыні шасцісот метраў, ляжаць сівыя, папярэшчаныя зялёным мохам камяні...

Добра закурыць над абрывам цясніны. І гутарыць «о временах грядущих...».

Добра гайдацца, учапіўшыся за пругкае голле бука.

Добра знайсці сцюдзёную крыніцу і прыкленчыць каля яе гаваркой вады.

Добра ўспомніць, што ўчора ты стаяў на носе імклівага кацера і — паміж ціхім морам ды спакойным небам — адчуваў сябе вольным, як чайка!..

1952

 

ПРА АСАБІСТАЕ

Абедаў у рэстаране гасцініцы за адным сталом з маладой, сціплай парай рабочых.

Ён «выконвае заданне» ў Ліепаі, а яна вось прыехала да яго з трохмесячнай дачушкай у госці. Ён выехаў насустрач, сустрэліся тут, у Рызе, чакаюць ліепайскага цягніка. Зайшлі паабедаць, і з малым яе ў рэстаран не пусцілі... Што ж, палажылі дачушку ў вестыбюлі, на канапе пад фікусамі, даручыўшы яе старэнькаму швейцару, латышу.

Маці — у просценькай сукенцы, бландзінка з далікатнымі рысамі твару і слядамі дзіцячасці ў гэтых рысах. Відаць, вясёлая была, любіла ўзяць ад жыцця, а цяпер — пацяжэла, парыхлела, пабрыдчэла часова, аднак не аддасць свайго новага шчасця за мінулыя радасці.

Бацька — чорны, стомлены, непрыкметнай знешнасці рабацяга, які «души не чает» ад шчасця сустрэчы, знаёмства з дачкой.

Шапталіся яны, шапталіся, і ён узяў усё ж такі сто грам і бутэльку піва.

— Испортился я у тебя,— сказаў з харошай рускай шчырасцю, з усмешкай, пра якую пісалі Талстой і Чэхаў.

Бацька выпіў гарэлку, а маці прыгубіла піва. І пачалі есці — проста, салідна, заслужана, як ядуць людзі працы.

Якой непрыкметнай, звычайнай бывае збоку — на фоне агульнага, грамадскага — гэта прыгожая асабістая радасць, асабістае шчасце!..

1954

 

ПЕХАТОЙ І ЯК ЗДАРЫЦЦА

Над Відзамі страляе ў неба готыка касцёла. Чырвоная цэгла, шэры бляшаны дах. І легенда,— калісьці туды вунь, аж на саменькі вільчык, пад крыж, залез у кірмашны дзень нейкі вісус, пачаў там вырабляць, як у цырку, людзі раты паразяўлялі і глядзяць, а тут яго сябры тым часам шныраць, ліха іх зладзейскай матары, па вазах!..

На скверыку — помнік вызваліцелям, вялікі і стандартны абеліск. На дошцы прозвішчы салдат і афіцэраў, якіх ваенны лёс зрабіў героямі ў гэтых мясцінах. Наводшыбе, у зялёным, зацішным куточку сквера — магіла з чорнай пірамідкай. Надпіс: «Андрэю ад А. Кудрынскага». У каго ні пытаўся, хто яны, гэтыя людзі, адказ адзін: «Не ведаю. Кажуць, што нейкі палкоўнік...» Сумна.

Пахнуць па-хатняму грады, сакочуць конікі, стаіць вялікі жнівеньскі месяц, яшчэ не яркі, бо ранні вечар. Бабуля, калі я пацікавіўся, што за кветкі ў яе гародчыку:

— Не ведаю. Ірву, палю, сынок, а яны ўсё растуць. А гэта мак.

І дала мне чырвоную кветку з белаю аблямоўкай на кожным пялёстку.

У чайной літоўскае піва і смачная каўбаса. І нудны, ветлівы сусед, няголены здаравіла, які паволі, шчодра расказвае, як у маленстве маці апаіла яго макам, і вось ён цяпер не можа працаваць на адным месцы больш за тыдзень...

Ноччу сядзеў на ганку гасцініцы, слухаў і думаў, што да ўсёй гэтай ідыліі — з прыродным росквітам і маладымі песнямі ды смехам — не хапае сардэчнай ціхай гітары.

І чаму яна «выйшла з моды»?..

Па дарозе на Браслаў — куток свянцянскай Літвы. З кабіны грузавіка, праз нізкія вербы, відаць прымятае дажджамі жыта, бярозавыя, неакораныя жэрдачкі агароджы, жураўлі без вёдзер, мнагавата абдрыпаных хат. А то — ліпы, белыя вокны, за хатамі будынкі ў шнур, з шырознымі, ледзь не да самай зямлі, стрэхамі. Назвы населеных пунктаў: Калянкішкі, Гадуцішкі, Каляндрышкі, а паміж імі раптам — прастадушна нашы, беларускія Пузыры.

У кузаве ў нас чарапіца. Дзве пярэднія машыны, з такім жа грузам, адарваліся далёка наперад. Негаваркі, дабрадушны шафёр даволі часта спыняўся, каб падняць на дарозе згубленую тымі чарапічыну. Цярпліва і спакойна. Гаспадар!..

Браслаў, калі пад’язджаеш з захаду, адкрываецца вельмі маляўніча. Над возерам сосны, дахі, замкавая гара, каля яе касцёл, царква. Гарадок чысты, з прахалоднай, утульнай гасцініцай, з аброслай плюшчам і мальвамі чайной, з трыма азёрамі, якія ўсе відаць навокал гарадка з высокай замкавай гары.

Над замчышчам, над касцёлам і царквой узвышаецца помнік «добраму доктару». Пры панах гэты доктар, ужо тым часам амаль легендарны, бясплатна, як кажуць, лячыў беднату, пабудаваў за свой кошт бальніцу, а мог таксама, лайдак, даць дзядзьку некалькі злотых, каб з’ехаць верхам на ім з гары... Помнік пастаўлены па яго запавету, з громаадводам, з торбай жалеза пад зямлёй, якое, калі ўдарыць гром, толькі «ляскоча над горадам...».

У рэдакцыі хлопцы далі пачытаць «Гісторыю Браслаўскага павета», аўтар якое і выдавец, польскі настаўнік, энтузіяст-краязнаўца, засакрэціўся ініцыяламі О. Н. Кніга даволі тоўстая, а фактаў яркіх няшмат. Усё прыблізна такое: у Відзах калісьці паны бралі з яўрэяў апроч іншага падатку яшчэ і па два кілаграмы перцу, і «вельмі пацяшаліся з гэтага тавару і яго пастаўшчыкоў». У тых жа Відзах гасцяваў калісьці, у свайго дзядзькі, Адам Міцкевіч, студэнт. Мясцовыя «маскалі», барадатыя стараверы, што аж сюды паўцякалі ад царска-царкоўнага прыгнёту, у 1863 годзе вельмі старанна дапамагалі цару распраўляцца з паўстанцамі... А вось яшчэ адна даволі пацешная дробязь. У браслаўскага калгасніка Сцяпана Рыжага, які — пра што я перад гэтым прачытаў у райгазеце — атрымаў днямі званне лепшага пастуха раёна, калісьці, ажно ў шаснаццатым стагоддзі, быў продак — браслаўскі войт Грэгар Рыжы...

На лузе над возерам садзіцца паштовы самалёт. Увечары стукае недзе маторка. Потым — ноч. Месячная дарожка, на якую так добра глядзець з гары, пад ціхую гутарку з добрымі хлопцамі.

І нечым не нашым, цвілым патыхае ад слоў, што адзін мясцовы дзеяч, калі ў лазні не хапіла дроў, загадаў спусціць на вуліцы дзве ліпы...

1955

 

НАРАЧАНКІ

На хутары ў лесе — прыгожыя дзеўкі. Ажно напіцца захацелася, калі ўбачыў іх у акне.

Маці:

— Каб хлеба, дык не далі б, бо няма. А вады — чаму ж.

— Ой, мама, ну вас!..— перапыніла малодшая дачка.

Памыла шклянку, узяла вядро і каля студні, пакуль я даставаў ваду і піў, расказала, што скончыла дзесяць класаў, працуе ў недалёкай вёсцы піянерважатай. Косы — уразлёт. Шчырыя чорныя вочы.

І не пасмеў спытацца, ці праўда, што хлеба няма...

* * *

Паўднёвы, балоцісты бераг. Прарвала грэблю. Многа вады.

— Дачка мая перавязе вас,— сказала гаваркая ветлая цётка, у якой мы спыталіся рады.— Вунь, бачыце, у сітняку відаць яе чырвоная хусцінка! Гэлечка! Гані лодку сюды!..

Гэля — мы хутка пераканаліся — гнала лодку не горш за мужчыну. У восьмым класе, а ўжо як дарослая дзеўка. У футболцы і шараварах, а зверху спаднічка. Хусцінка ўсё з’язджала на шыю. Саромелася перавозчыца, пра ўсё трэба было выпытваць. А потым, калі мы з сушы памахалі ёй шапкамі,— і яна памахала нам моцнай рукой, перабіраючы яшчэ дзіцячымі пальцамі, і хораша, на доўгую памяць усміхнулася.

Не можа быць, каб гэта тыя рублі, што мы — амаль сілай — далі ёй, так разварушылі ціхую дзяўчынку. Проста — зноў адна ў лодцы — яна адчула сябе вальней...

1955

 

СУСТРЭЧА І РАЗЛУКА

Вялікая, брукаваная плошча ў мястэчку. Позняя раніца. Спёка. Рэпрадуктар грыміць са слупа — перадае бясконцы нарыс пра жніво. А слухаць няма каму. Калгаснікі ў полі. Малыя — хто на пашы, хто каля возера. Толькі тры курыцы ходзяць па плошчы ды каля ганка зачыненага сельмага, дзе некалькі разоў на дзень спыняецца аўтобус, проста на санцапёку сядзіць дзядок. Доўга сядзіць, бо спяшацца няма куды...

Потым сюды падыходзіць другі. Таксама з вёскі, ехаць кудысьці сабраўся. Сівы, прыгорблены, з кульбай.

— Здаецца, Тодар Яцына? Здароў, калі так!

Той, што сядзіць, прыгледзеўся.

— Ты, Стасевіч? А бо-о-о!.. Сядай, браток, ды хоць, як людзі, пагаворым...

Старыя вітаюцца за руку, садзяцца побач і пачынаюць выясняць, колькі ж гэта гадоў яны не бачыліся. Нешта так будзе — ці ўсе пятнаццаць, ці толькі чатырнаццаць...

Яшчэ і да палавіны гэтай тэмы не дабраліся, калі на плошчу, нібы нечакана, выкаціў і спыніўся гарачы, запылены аўтобус.

— Паставы? Гэта мой!.. А ты, браток, куды?

— Я ў Вільню. Мой гадзіны праз дзве, а то і больш...

— Ну, дык бывай, Яцына! Дасць бог — сустрэнемся, пагаворым.

Гул матора — уцёк. Пыл спакваля аблёг. На плошчы зноў цішыня.

Толькі нарыс па радыё... Ён таксама, здаецца, разлічаны на стагоддзе.

1956

 

ГАСПАДАРЫ

У клубе добрага калгаса сход. У будзень, але святочны. Больш за сто цётак і дзяўчат атрымліваюць медалі Усесаюзнай выстаўкі — за лён, якім славіцца гэты куток Наднямоння.

Смешнавата-ўзварушлівы шык. Людзі гэтыя лепш умеюць працаваць, чым браць узнагароды. Кожная, каго выклічуць, выходзіць з-паміж радоў на праход, няёмка ўсміхаючыся, ідзе да стала прэзідыума і загадзя трымае руку, каб падаць яе старшыні райсавета, «так, як і ўсе», ківае галавой і кажа «дзякуй». Дзяўчаты не надта прызвычаены пастукваць высокімі абцасікамі святочных туфляў. Медалі ўсе начэпліваюць адразу ж, толькі сеўшы, і радасна, як дзеці, усміхаюцца.

Сухенькая, смяшлівая бабка:

— Ну вось, счас і я ўкрашу сваю грудзь!..

Ідзе, а ўсе дабрадушна смяюцца.

Выступаючы, большасць стараецца гаварыць, як і бабка, культурна: «клімацічаскія ўсловія нам не дазволілі...»

Толькі адна кабеціна — пасля даведаўся: жыве ўдавой, сын, лейтэнант, у арміі, дачка, студэнтка, у Мінску — гаварыла коратка і па-свойму:

— Семсот пукоў абабілі, а пяцьсот яшчэ не. Але абаб’ём і гэты. Што я тут буду болей гаварыць! Стараемся, як толькі можам, бо трэба.

Пасля сходу, вядома, танцы. І льнаводкі, і маладыя настаўніцы мятуць польку — не наглядзішся.

* * *

Старшыня калгаса — тоўсты, рухавы весялун Украінец, тут партызаніў і застаўся.

Вёз летась з роднай Сумшчыны сюды насенне кукурузы. Міліцыя:

— Што ў кузаве?

— Сала.

Праверылі.

— Якое ж гэта сала? Жартачкі!..

— А вы што тут — ужо газет не чытаеце? Не чулі, колькі сала ў адным цэнтнеры каралевы палёў?..

Са старшынёй суседняга калгаса яны сяды-тады сустракаюцца «на мяжы сваіх уладанняў» — на мосціку. Весялун атрымаў ад госця-паэта кнігу з аўтографам. Паглядзеў, пагартаў яе за сталом і смяецца:

— Гэты ваш фельетон пра п’яніцу-старшыню, які вы ўчора ў клубе чыталі, я прачытаю свайму суседу. На нашым мосціку. Скажу, што гэта вы — пра яго!.. Хаця ён, таварышы, і не п’е. Так толькі, трошкі. Трэба ж, бывае, і пра міжнароднае становішча...

* * *

Нарада ў райсавеце. Старшыні, аграномы, заатэхнікі.

У васьмі калгасах раёна добрая зямля, у другіх васьмі — благая. Для раённай выстаўкі трэба розныя паказчыкі дасягненняў. Кукуруза-ўборачны камбайн — паказаць у дзеянні, на полі бліжэйшага ад райцэнтра калгаса. Трымаць выстаўку цэлы тыдзень не варта,— тры дні. У нядзелю паглядзяць калгаснікі, тады школьнікі, і ўсё. Жывёлу пародзістую не будзем выстаўляць: навошта яе мучыць. Хоча хто паглядзець — на ферму.

Пра ўсё тут думаюць самі.

Пацешны дысананс — райвыканкомаўскі «міністр культуры» (так яго тут і называюць). Павольны, гладкі, недарэчна франтаваты. Вяла апраўдваецца, куды падзелася зробленае летась пано:

— З карцінай гэтай, таварышы, случылася следуюшчая сціхія...

Яна, аказваецца, упала і ў многіх месцах папрабівалася. На выстаўку не дасі. А цэлыя кавалкі палатна выкарыстаны «очань рацыянальна» — будуць намаляваны новыя партрэты...

* * *

Яшчэ адзін старшыня. Прыйшоў да першага сакратара райкома з крыўдамі. Гудзе — нібы спакойна і грунтоўна:

— Воўну прымаюць усю за грубую, па трыццаць рублёў, а ў мяне яна танкарунная, па семдзесят трэба. Не хочуць. Млын вадзяны раблю, а дошак няма. На скрыні, бульбу вазіць, таксама няма. Хоць шчыты ў хатах здзірай.

Сакратар адразу звоніць, куды трэба.

Скаргі гудуць далей. Другая серыя.

— За дзвесце тон здадзенай бульбы нам належыцца аўтамашына. Не даюць. Малако мы здалі, а макухі нам не даюць. Нябось Арлоўскаму даюць,— чаму не быць перадавым. Нават авансам бярэ, колькі хоча...

Сакратар паварочваецца да мяне, ківае на старшыню: — Чым не кулак? Машын у калгасе чатыры, а гараж будуе на чатырнаццаць. З вялікае бяды.— Тады да старшыні: — А можа ты мне, Сцяпанавіч, скажаш, чаго ты днямі ездзіў у Бялынічы?

Той скупа рагатнуў.

— Выпіць, Павел Арсеньевіч. Бо ў нас жа гарэлка з эфірам...

А ездзіў ён ажно туды, на Магілёўшчыну, як прызнаецца спакваля, каб адкупіць у адсталым калгасе турбіну.

Былы настаўнік. Акуркі на падлогу не кідае, а кладзе іх на беленькі падваконнік, кучкаю. Хоць на стале ў сакратара попельніца.

Пайшоў.

Сакратар усміхаецца:

— Хлопцы, можна сказаць, залатыя. Кожны гарой за сваё.

1956

 

КАР’ЕРА

Здаравенны хлапчына, якога з маленства, дзеля смеху, называлі Пётр Пятровіч, пры буржуазнай Польшчы пяць год сядзеў у турме «за камуну», у вайну быў у партызанах, а пасля вызвалення — з вельмі лёгкай рукі мясцовага начальства — узышоў на цярністую сцежку кіраўнічай працы.

Амаль непісьменнага хлопца прызначылі спачатку кіраўніком раённай канторы дзяржбанка, пасля загадчыкам нарыхтоўчай канторы, пасля старшынёй сельсавета і нарэшце старшынёй сельпо.

Кіруючы банкам, Пётр Пятровіч толькі падпісваў паперкі, што яму ні падсоўвалі, вельмі цьмяна ўяўляючы змест пераважнай большасці дакументаў.

— Што ты мне тутака плявузгаеш! — грымеў ён на бухгалтара.— Я падпісаў — усё. А мала табе раз — другі раз падпішу!..

У нарыхтоўчай канторы ён сам, і вельмі ахвотна, быў часамі грузчыкам, памагаў сваім хлопцам.

Як старшыня сельсавета, пабіў аднаго дэпутата. Слухалі на бюро райкома.

— Ну, я ж усё ж такі яго начальнік,— апраўдваўся Пётр Пятровіч.— Усе мы ўжо сабраліся, сядзім, яго чакаем. Раз я паслаў па яго, другі раз — не ідзе. Пайшоў я сам. Сядзіць, гад, ды зацірку мурзае. Ну, узяў я тую міску ды надзеў яму на галаву. Падумаеш — так ужо абрамізіў!..

У сельпо Пётр Пятровіч вельмі хутка замурзаўся сам.

Не так замурзаўся самахоць, як замурзалі розныя памагатыя.

І вось ён памёр недзе ў турме. Падпольшчык, партызан, дый хлопец, урэшце, нядрэнны, калі б яго не ўздымаць без патрэбы і меры...

А маці, якой «бог смерці шкадуе», увесь свой век пакутніца пры такім сыне, ідзе цяпер за дваццаць кіламетраў у райцэнтр, каб, можа, пенсію якую за Пятра далі...

1956

 

УСМЕШКА

Толькі што адшумела навальніца, і па вуліцы вёскі бягуць вясёлыя мутныя раўчукі.

Я стаю каля варот бацькоўскага двара, і мне вельмі хочацца зняць свае модныя туфлі, прайсціся па быстрай дажджавой вадзе, памясіць нагамі цёплую, пухкую гразь...

Мяркуючы па тым, што я яшчэ не зрабіў гэтага, а толькі раздумваю — я ўжо даўно не малы. Ды я не адчуваю чамусьці ні цяжару гадоў, ні адказнасці за свае паводзіны: я проста рад, можа, нават не менш, чым рады бываюць у такі час малыя.

На захадзе з-за хмар выглянула сонца.

З узгорка ўніз па вуліцы ідзе белы, зусім сухі і чысты бычок, а на бычку сядзіць гадоў пяці-шасці дзяўчынка, што таксама не была пад дажджом.

Бычок ідзе паволі, нават салідна, упарта і горда несучы наперад свой шырокі пародзісты лоб з тупымі шэрымі рожкамі.

Дзяўчынка сядзіць на бычку не так, як хлопцы, а бокам, спіной да мяне, нібы знарок схаваўшы свой твар, напэўна, шчасліва і смешна сур’ёзны, свае, вядома ж, загарэлыя ножкі.

Сонца прасвечвае цераз мокрае, бліскучае лісце бяроз, і на мелкай гразі, нядаўна затупанай слядамі каровіных капытоў, на гаманлівай вадзе і на шэрых штакетах за раўчуком ляжыць рухавая сетка ценю. Калі бычок са сваёй амазонкай уваходзіць у гэты цень, па іх гуляюць сонечныя зайчыкі.

На ўсходзе, куды накіравалася, яшчэ не ўсё аддаўшы, цёмна-сіняя хмара, красуецца вясёлка. Пад вялізную арку яе ідзе вясковая вуліца, а па вуліцы, нібы ў краіну казачнай радасці, едзе светлагаловая дзяўчынка, гулліва пастукваючы пятамі па баку свайго верхавіка.

Трохі воддаль за імі ідзе, таксама босы, бацька дзяўчынкі. Ідзе і ўсміхаецца, бо думае, відаць, што дзіця — заўсёды дзіця, заўсёды радасць, ці хлопец гэта, ці дзеўка.

Але дзяўчынка тым часам праехала міма мяне і там, дзе шумлівы, пеністы раўчук ад плота разліўся на сярэдзіну вуліцы, пачала раптам з’язджаць з хрыбта свайго бычка і, пакуль я сабраўся бегчы ёй на дапамогу, з’ехала і шлёпнулася, села ў мелкую ваду!..

Пакуль мы з бацькам малое падбеглі туды, паспела адбыцца самае цікавае, самае вясёлае ў гэтай гісторыі.

Белы бычок прыгнуў лабастую галаву, наблізіў вільготную казытлівую пысу да твару свае сяброўкі і панюхаў яго, а дзяўчынка працягнула загарэлыя рукі, узялася за рогі бычка, адкінула назад светлавалосую галаву і, смеючыся, устала.

— Ой, татачка! — гаварыла яна і, не могучы дакончыць, звонка смяялася і паўтарала: — Ой, татачка! Ой!..

І мы смяяліся ўтрох,— так весела, так непаўторна молада, што я не вытрымаў больш і... прачнуўся.

1956

 

ПАРЫЖ, КАФЭ «МАДРЫД»

За шкляною сцяной мноства хвалістых папугайчыкаў. Цалуюцца сабе пры людзях, як сапраўдныя французы. Афіцыянткі ў брэтонскіх нацыянальных касцюмах. Ветлівы малады дырэктар добра гаворыць па-нямецку; скромна хваліўся, што ведае рускую літаратуру, гутарку пра якую пачаў з Дастаеўскага.

Старая, кульгавая, з кіёчкам, у дарагім футры, хоць на дварэ пагодлівы, цёплы кастрычнік, мадам прыходзіць есці вельмі акуратна. Есць доўга, старанна глытаючы процьму вустрыц, старанна фарбуючы губы пасля яды...

Адной з афіцыянтак я падарыў некалькі маляўнічых паштовак з аўтографамі нашай турысцкай групы. Яна знайшла на адвароце паштоўкі серп і молат, паказала на іх пальчыкам, усміхнулася і ўзняла кулак: «Рот фронт!» Пры дапамозе дырэктара расказала нам, што брат яе, рабочы сцэны пры «Камэдзі Франсэз», быў летась у Маскве. Слова «брат» яна сказала па-французску, па-англійску і, за мной, па-нашаму... Мілая, баявая чарнушка.

Тым часам да старой мадам за суседнім сталом падсела другая. Гэтае «брат», «рот фронт!» і ўсё шчабятанне дзяўчыны з намі абурыла абедзвюх мадам. Яны паклікалі афіцыянтку да сябе і доўга, нудна скрыпелі на яе, дакараючы. Пасля паклікалі дырэктара. Злёгку і з годнасцю схіліўшыся, ён слухаў іх з прафесійна ветлівай цярплівасцю: кліенткі, мусіць, даўнія.

Дзяўчына — каля нашага стала — усміхалася, нават і падміргнула мне на тых, а на развітанне дэманстратыўна ўсім нам паціснула рукі і зноў з мілай усмешкай узняла кулачок — «Рот фронт!».

1956

 

ЗВАЛІЎСЯ ВЫСТУПАК

Дарога Ратэрдам — Амстэрдам.

Раўніна. Багаты лес: дубы, вязы, платаны, клёны, ліпы... Парнікі і адкрытыя грады. Прыгожыя домікі, ветракі, касцёлы, зноў ветракі... На сакавіта-зялёных паплавах чорна-пярэстыя каровы. Вада не ўмяшчаецца ў незлічоных канавах, блішчыць нават на раллі. Раскошная аўтастрада. Абапал — вузкія, простыя палявыя дарогі, таксама асфальт у прысадах. Сонечны дзень...

Сонечны дзень у дажджлівай, пахмурнай Галандыі!.. У сярэднім ён тут бывае адзін раз на тыдзень. Цяпер, у кастрычніку, гэта зусім незвычайна, як дарагі падарунак.

А дзень — адзін, праездам, дзень у краіне, пра якую ты столькі ведаў здалёк і як быццам не ведаў нічога?..

Вось і настрой таму таксама сонечны.

Успамінаю маленства, стары рускі часопіс «Маяк», апавяданне пра падарожжа блізнятак Кіта і Кэт. Першае падарожжа з дзедам да мора.

Малыя сядзелі на нейкім мастку, потым у Кэт зваліўся ў ваду драўляны выступак. А за выступкам — абое блізнят. Дзядуля дастаў іх, засыпаў па шыю ў пясок, каб не змерзлі, пакуль высахне вопратка...

Прайшло больш трыццаці гадоў. А мне — з акна турысцкага аўтобуса — толькі і хочацца глядзець на далягляд, шукаць вачыма паласу, мусіць, недалёкага мора, а на беразе яго — мілыя мордачкі Кіта і Кэт. Яшчэ ўсё над пірамідкамі пяшчотна цёплага пяску...

1956

 

ПРОЦЬМА ЦУДОЎНЫХ КАДРАЎ

Учора сонца ўзышло над пустыннымі, голымі горамі Грэцыі. Порт Пірэй.

Упершыню за ўвесь наш шлях убачылі ваенныя караблі. Глядзі ты,— падумалася адразу,— малая, слабая краіна, а вось жа наяршылася гарматамі і кулямётамі кацераў!.. Адзін з іх уранні назойліва, як восеньская муха, кружыў вакол нашай белай красуні «Победы», а ўвечары другі... ці, можа, і той самы, шмаргануўся, як дэльфін, аб наш борт.

Засталі тут шэры амерыканскі «Gen. Alexander», які стаяў у Неапалі. Таксама, як і там, ён тут адразу адчаліў. Шмат амерыканскіх ваенных маракоў — белыя, негры, мулаты...

Як толькі нашы аўтобусы спыніліся каля Акропаля, энтээсаўцы — члены антысавецкай арганізацыі, пераважна з былых гітлераўскіх прыслужнікаў — пачалі раскідаць свае лістоўкі. Адзін так перастараўся, што кінуў у акно аўтобуса пачак лістовак у металічным клямары і падбіў вока нашай турыстцы. Прадстаўнік круіза заявіў пратэст: «Здыму экскурсію! Сто чалавек паліцыі не можа абараніць нас ад хуліганаў». Грэкі, прадстаўнікі турыстычнага бюро, пачалі апраўдвацца, што гэта — «нашы»... Заклапочаны, ветлівы перакладчык пацешна завіхаўся: «Успокойтесь, господа, тех троих хулиганов полиция арестовала, их там будут пороть...»

Пасля наша насцярожанасць рассеялася. Бо нідзе не прымалі нас так гасцінна. Абед у рэстаране «Паля Гітоня» нечакана ператварыўся ў свята грэчаскай і савецкай песні. Рэстаран арыгінальны. Блакітная шкляная столь стварае поўную ілюзію вячэрняга неба, асабліва калі выключаецца святло старадаўніх вулічных ліхтароў. Сцены вялікай залы размалёваны пад сцены дамоў, што акружаюць квадратную плошчу. Вокны з разнымі аканіцамі асветлены з сярэдзіны. Балкончыкі і вінаград на сценах дамоў яшчэ больш узмацняюць падабенства залы да нейкай сярэдневяковай рыначнай плошчы. Аркестр, трыо спевакоў з гітарамі, саліст і чароўная Майя Малайя. Наогул тут больш, чым у іншых краінах, прыгожых жанчын. Выконваліся народныя «песні гор», «маленькіх стэпаў» і «гарадскія народныя песні», у многім падобныя да грузінскіх. Моцнае, духмянае віно. Над сталамі ляталі каляровыя шары і стужкі серпанціну. У адказ на песні гаспадароў наша турысцкая маса даволі ўдала, а галоўнае весела, пад баян, праспявала дзве рускія песні. Цікава выступіў наш пасол, пра якога Катаеў казаў нам з Танкам пасля, што гэта «дыпламат новага тыпу», ходзіць і ездзіць у людзі без усякай аховы, шчыра, жыва і ўмела працуючы для справы міру.

Дарэчы, калі мы ноччу гулялі з Максімам па вуліцах Афінаў, шафёры затрымлівалі нас на стаянках: «Товарищ, Маруську? Товарищ, такси?» А пачуўшы адмоўны адказ: «Миру — мир!» Удзень студэнты, вясёлыя хлопцы і мілыя, прыгожыя дзяўчаты, здымаліся з намі на фоне антычных руінаў, прасілі значкі, аўтографы...

Прыгожа тут вельмі. Кажучы мовай фатографаў (большасць турыстаў на гэтым памешана) — процьма цудоўных кадраў. Велічная краса старадаўняга мармуру, безліч маляўнічай керамікі ў музеях. Непаўторная панарама горных схілаў, пакрытых рознакаляровымі палацамі, дамамі, домікамі, кожны трэці з якіх здаецца творам мастацтва. На скалах (гід: «Якія мы называем узгоркамі») узвышаюцца класічныя руіны, што так красамоўна, так таямніча гавораць пра сілу чалавечага генія.

Уносячы ў гэтую антыку элемент сялянскай шэрай солі, рагаталі з Максімам з таго, якую «страляніну» ўздымалі на гэтых горах старадаўнія грэкі, без дапамогі машын варочаючы і цягаючы мармуровае шматпуддзе. Смешна гэта, але ж і не зусім дарэчы,— усюды столькі гаворкі пра багоў ды герояў, а пра тых, што будавалі, пра тыя хоць бы косці рабочага люду, на якіх узвышаецца ўся гэтая краса — ніхто ані слова. Гідам гэта, відаць, не прызначана, а мы, у большасці сваёй, запісваем іх траскучую, надаедлівую балбатню, нібы прыехаўшы сюды ліквідаваць сваю непісьменнасць.

...Заўтра Стамбул, пасля якога, як у родны двор, уваходзім у Чорнае мора. Што дзень, то ўсё больш сумую па доме, сню маленькага сына, мару пра цішыню і працу.

Прачнешся, зірнеш у акно — вада... Пішу, узняўся над столікам — вада... Ці не зашмат на свеце вады?..

А найлепш усё-такі ў нас, дзе і трава, і бярозы, і грады пахнуць укропам... Бо тут, на поўдні, асабліва ў Грэцыі, мала дрэў, мала травы, за што мне калісьці, між іншым, не спадабалася кактэбельская распаленая скаварада.

1956

 

ЗАСЛАНІЎШЫСЯ ЛЁГКАЙ ІМГЛОЙ

Сённяшні дзень учора быў спланаваны так: прачынаюся на Чорным моры і, паснедаўшы, расшыфроўваю блакнотныя іерогліфы, запісваю па свежай памяці турэцкія ўражанні. Але, прачнуўшыся, мы адчулі, што цеплаход стаіць, у вокнах — густая імгла, праз якую ледзь прабівалася бледнае сонца. У імгле рознагалоса, разгублена пераклікаліся гудкі суднаў, якіх там, каля ўваходу з Мармуровага мора ў Залаты рог, мноства. Чуўся бой склянак, стук малатоў...

Праз дзве гадзіны наша «Победа», нарэшце, адчаліла і асцярожна рушыла ў Басфор. Імгла пачала патроху рассейвацца, нечакана блізка і спакваля вырысаваліся сілуэты суднаў і левы, еўрапейскі бераг. Яшчэ больш сонца і подыхаў ветру, і вось — на палубах запстрыкалі фотаапараты. Стамбул яшчэ раз паказаў нам сваю маляўнічасць і раскошу, лёгкай імглой засланіўшы ад нашых вачэй учора ўбачаную беднасць, бруд.

Яшчэ раз прайшлі мы каля авіяносца, відаць, флагмана амерыканскай эскадры, якая прыбыла сюды «з візітам дружбы»... Стамбул, бедная, брудная Турцыя на фоне гэтай эскадры — першае і галоўнае ўражанне, якое сёння паўтарылася, каб замацавацца ў памяці. Шэрая турэцкая паліцыя і чыстыя, адкормленыя амерыканскія маракі здаюцца тут галоўным насельніцтвам горада, асабліва ўвечары. Таварышы з нашага консульства расказвалі, што гэтым гасцям — сотням згаладнелых па жанчыне афіцэраў і матросаў муніцыпалітэт выдае бясплатныя білеты ў «начныя ўстановы».

У выніку такое дружбы горад ператвараецца ў вялізную плявацельніцу, а ўсё ж справа застаецца вельмі выгаднай, бо ў рэстаранах, барах, кабарэ асядаюць тысячы долараў.

Калі пакарыстацца шаблонным акрэсленнем, дык яно падыходзіць тут найбольш: Стамбул — горад кантрастаў. З аднаго боку — проста-такі казачная раскоша ў старым і новым султанскіх палацах, цудоўныя помнікі архітэктуры — Айя Сафія і Блакітная мячэць, зусім еўрапейскі цэнтр горада вакол плошчы Таксіма, з другога боку — брудныя вуліцы старога горада, бедна апранутыя людзі, адзінаццаць тысяч «кэмалаў»1 — насільшчыкаў, якія паспяхова канкурыруюць з грузавым транспартам, небывалых памераў прастытуцыя, плюс — усемагутная палка паліцэйскага...

Пасля чысценькай і халодна-непрыступнай Швецыі, багатай і працавітай гандляркі Галандыі, пасля раскошнага, шумнага Парыжа, дзе найбольш, здаецца, ураўнаважаны сілы ў барацьбе новага са старым, пасля чароўнай Італіі, працавітай, вясёлай і сімпатычнай нам, нягледзячы на сілу Ватыкана, на жывучасць сусветнай рэакцыі, якой яшчэ доўга прыйдзецца дагніваць, пасля непаўторнай па прыгажосці сваіх помнікаў Грэцыі,— буржуазная Еўропа паказала нам свае басфорскія задворкі.

Не так гэта ўсё проста, не так лёгка ўкладаецца ў схему — іхняе «дагніванне» і наша «недалёкая» перамога!

Многа поту, многа крыві чакае нас на шляху да перамогі святла над цемрай.

Непакояць, хвалююць, трывожаць венгерскія падзеі...

Многа намаганняў патрэбна сёння, круты паварот да Леніна, як першакрыніцы, новыя формы барацьбы і працы, бязлітасная шчырасць у прызнанні сваіх памылак, каб даць народу так неабходны зарад рэвалюцыйнай энергіі, маральнай чысціні, веры ў святое, гордае званне чалавека, які жыве, урэшце, для таго, каб быць шчаслівым сёння, і не шчасцем мешчаніна, не сытым шчасцем адзінак і груп, а светлым, чыстым шчасцем Чалавека.

Няшмат я ведаю, няшмат магу, але рабіць сваё я мушу, буду і хачу, бо толькі ў гэтым увесь той адзіны сэнс жыцця, тое, ні з чым не параўнанае шчасце, якім жылі лепшыя людзі Зямлі, што і мяне непакоіць, радуе, вядзе ўжо цэлых дваццаць пяць год, пачынаючы ад юнацкай тугі і пошукаў, ад першых пакут і першых радасцей.

1956

 

1 Camel — вярблюд (англ.).

КАРАВАЙ

Мядзельшчына. Жніво. У ціхай, сонечнай вёсцы над возерам спыніўся «Масквіч». Тры дачныя мужы, што вярнуліся з горада, яшчэ як быццам не нацешыліся сваёй кампаніяй — закурваюць, стоячы каля машыны.

Раптам — з-за ўзгорка пачуўся незвычайны шолам, бабскі гвалт. Курцы хацелі кінуцца туды, як на пажар, але тут з акна хаты, насупраць якое яны стаялі, пачуўся прыглушаны голас:

— Уцякайце, таварышы! Хавайцеся! Будзе бяда!..

Пакуль яны не верылі, з-за ўзгорка паказалася чарада баб і дзевак. Крык, стук качалкаю па вядры, абрыўкі песень, рогат, віск...

Стары, што папярэджваў дачнікаў, знік у акне.

Убачыўшы машыну, жанчыны загалёкалі і рынуліся да яе. Дачныя мужы паспелі ўскочыць у свой «Масквіч» і зачыніцца. Жанкі абляпілі машыну з усіх бакоў, пачалі выманьваць пасажыраў выйсці.

— Тэмпературу пагляджу! — крычала адна, трымаючы, як стэтаскоп, чарку на доўгай ножцы.

— Дабром просім — выходзь! — крычала другая, з намалёванымі вугалем вусамі.

— Бабкі, а ну — перакінем! — прыйшла нарэшце шчаслівая думка.

І бабкі сталі пераварочваць «Масквіч». Магло б, вядома, і такое здарыцца, але ж яны паляпіліся з усіх бакоў, пяліся, галёкалі на ўвесь свет, а машына толькі прыпаднімалася, як жук, які лянуецца ўзлятаць. І бабкі спакваля ашляхлі. Яны пастукалі кулакамі па шыбах, па кузаве — каб ты лопнуў! — «доктарка» пагразіла ў акно:

— Ну, гады, ваша шчасце!..

І вось чарада, зноў з ваяўнічым крыкам, падалася па вуліцы далей.

Зноў адчынілася акно, і дзед, што папярэджваў дачнікаў, растлумачыў:

— Сёння, таварышы, чацвер. Дык гэта бабы каравай сабраліся пячы. Стася Хрыпунова ў нядзелю замуж ідзе. Тая, што ў крайняй ад пошты хаце. Выпілі трохі, халера, бушуюць. Сёння яны маюць права на ўсё. Могуць мужчынам рабіць, што захочуць. І порткі з вас, выбачайце, сцягнулі б, і крапівы туды напхалі б, і пяску насыпалі б!.. Абычай. Банда. Мужчыны нашы ўсе — хто куды!..

1957

 

ЗАГАДКА

Напярэдадні вайны хлопец з Дона стаяў дазорам на Бугу. Пасля, пад націскам ворага, ён адступаў, уведаў бяздонную горыч разгрому і палону. Уцёк з-за калючага дроту і прыпыніўся ў самай звычайнай беларускай вёсцы. Небагатыя, ціхія людзі, з якіх і ён нядаўна пасмейваўся: «Бульба дробненькая, але многа!..» Яны накармілі яго і прыгрэлі. Разам з імі ён узяў неўзабаве вінтоўку, стаў партызанам. Разам з імі рабіў ён тое, што — збоку відней — і Радзіма, і ўвесь прагрэсіўны свет пачалі пасля называць гераізмам. Тут на гарачую кроў яго раны лягла халаднаватая чысціня палатна. «Кужэльненькага», як гаварыла беларуская маці, нястомная работніца, што плакала над ім. Замест ягонай — богведама, ці жывой?— мамані ў далёкай, таксама дзесьці зганьбаванай фашыстамі станіцы... Тут ён адчуў каханне — наша дзяўчына палюбіла яго, пайшла з ім з роднае хаты ў сцюдзёную пушчу...

Пасля — перамога! І ён не вярнуўся дахаты, на Дон. Хлопец нібы толькі цяпер заўважыў, як ён прырос да гэтай слаўнай лясной старонкі, як пасябраваў з людзьмі, якія памаглі яму выканаць святы абавязак савецкага чалавека. Вось ужо трынаццаць год узапар ездзіць ён у госці на ўсход, да роднага берага, да родных душ, і вяртаецца адтуль у Беларусь з тым самым дзіўным пачуццём — з дому едзе дадому, з радзімы цягне яго на радзіму...

Дзве іх стала, ці што?..

1957

 

ЗНОЎ ДОМА

Здаецца, упершыню адчуваў сябе так радасна і лёгка тут... хачу сказаць — дома, бо ў родных мясцінах, пра якія мне хочацца пісаць, пра якія я пачынаю думаць — абы ўзяўся за пяро. Няма ўжо тут таго ныцця, як раней, як быццам ужо цалкам закончыўся працэс сацыялізацыі вёскі, людзі прывыклі да новага, кажучы мовай Талстога — усё перавярнулася і легла на сваё месца. Гавораць землякі адкрыта, калюча, але не варожа. Як быццам закончыўся ўжо, завершаны першы этап барацьбы за хлеб. Цяпер няма тут яго, кажуць, толькі ў гультаёў. Пачынаецца новы, ужо не першы этап барацьбы за культуру. Плануюцца ды будуюцца клубы, школы, дарогі...

Адно, калі ласка, без лакіроўкі! За культуру ў нас трэба нарэшце пачынаць змагацца па-сапраўднаму, трэба нават біць у званы!..

Найбольш, здаецца часамі, актуальная праблема ў многіх — «дзе дастаць дражджэй?». Самагонка, «Сталічная», нават каньяк. П’юць вельмі многа.

У мястэчку перад «забягалаўкай» наглядаў сварку настаўніцкай пары.

Ён, п’яны, яшчэ ўсё рваўся да чаркі і груба лаяўся — прывычна ўжо, нават здаволены сабой.

Яна крычала, як звяглівая баба, выварочваючы «перад усёй грамадскасцю» хатні, сямейны бруд.

А дзве дзяўчынкі, што за чатыры кіламетры прыйшлі сюды па сшыткі, прагна прыглядаліся, прыслухоўваліся да гэтай «педагагічнай дыскусіі»...

Былы падпольшчык, адукаваны, сімпатычны рабацяга, таксама настаўнік, зусім сур’ёзна даводзіў мне, што алкаголь... карысны.

У старшыні калгаса, перадавога, раструбленага на ўвесь свет, нос сіні і ў цяпле. Прыкмета сімвала веры.

Спіс гэты можна прадоўжыць, хапіла б толькі ахвоты.

Трэба штосьці рабіць!.. А я яшчэ думаю: ці варта даць месца гэтай балючай і вельмі сучаснай праблеме ў артыкуле, які мяне прасілі напісаць пра новае ў вёсцы...

Як здорава мы прывучаны загладжваць!..

1957

 

І ТАКОЕ...

Над Віллёй — салаўіны перасвіст, камары, дарэмнае сцёбанне спінінгам і далёкі гул самалётаў, што рассяваюць угнаенні над палямі калгаса — хораша! — «Партызан».

Звычайным, няновым здаецца гэты гул.

Як і ўспамін пра іншы гул — тых самалётаў, што пятнаццаць год таму назад бамбілі гэтыя вёскі...

Апоўдні сюды сабралася моладзь і дзеці. Падлеткі, што па памяці цытуюць Горкага, называюць імёны шахматных чэмпіёнаў і іншыя прагрэсіўныя рэчы. І лаюцца пры гэтым густа і агідна. Аж страшна за дзяцей, якіх тут многа...

Культура?

Учора дырэктар школы, спакойны, сімпатычны хлопец, былы баявы партызан, хваліўся, як яны з інструктарам райкома, таксама адным з партызанскіх гвардзейцаў, дамовіліся нарэшце са старшынёй калгаса пра будаўніцтва новай школы:

— Пілі трохі ў хаце. Угаворвалі. Ніяк, зараза, не згаджаецца. Папрасілі мы яго з Толем на двор ды як далі — адразу згадзіўся...

Не печанегі?

1957

 

АСТРАВОК

На хутары, дзе садок і гарод і навокал, як мора, калгаснае жыта, бачыў жывы прататып казачнага Іванькі-прастака.

Дужы, рахманы дзяцюк. З гонарам расказвае, што ён усё-ўсё ўмее рабіць. Хоць і робіць толькі тое, што не патрабуе трохі большай кемлівасці: не косіць, але падае на воз, не коле дроў, але валочыць вёдрамі ваду са студні, якая больш за кіламетр ад хутара, у вёсцы... Малодшы брат, гаспадар, вазіў летась яблыкі прадаваць — з Наваградчыны ў Маскву — і купіў яму шапку, якой вельмі ж хацелася — салдацкую, з чырвоным аколышкам. Яна вісіць на сцяне, любоўна загорнутая ў маміну хусту.

Увечары «дурань» зняў яе са сцяны, разгарнуў і надзеў — як карону.

— Куды ты, Іване? — пытаецца цярплівая і ціхая жанчына — маці.

— У кіно.

— Позна, сынок, яно там недзе ўжо канчаецца.

— А пад канец яшчэ цікавей.

Ды з такой жа дзіцячай усмешкай адказвае!..

— Малому дарогу саступіць,— кажуць пра хлопца сямейнікі.

І шкадуюць яго ўсе — і брат, і братавая, і сястра-школьніца, і дзед.

Дзед — цікавы і сам. Яму ўжо за дзевяноста. Накрыўшыся старой цыратай ад дажджу, пасе ў зялёным яры дзве каровы і жменьку авец. І вельмі рад, што вось ізноў, як людзі, бачыць. Бо толькі нядаўна яму знялі катаракту.

— Як на свет нарадзіўся, сынок! — расказвае ён мне, неяк на дзіва молада смеючыся.— А тыя разы, сляпым быўшы, дзяржу дзве каровы на павадах, а малыя толькі камандуюць: «Дзеду, лявей! Дзеду, правей!..»

Дзед есць зацірку толькі з хлебам і злуецца на ўнукаву жонку, калі зацірка рэдкая:

— Сама, відаць, хадзіла па ваду!..

Увечары выпіў з намі — цэлую шклянку самагону — і пачаў успамінаць. Ну, спачатку — бліжэйшае. Як ён на ўнукавым вяселлі «ўзяў» трошкі не літар і нават яшчэ барыню паскакаў. Як сын яго, Лёўка, насіў у млыне на другі паверх па два шасціпудовыя мяхі за раз, узяўшы пад пахі, а потым — булава, царства яму нябеснае, напіўшыся п’яны, прастудзіўся за ноч у канаве і памёр... Пасля гэтых успамінаў, цікавых, але звычайных, ідуць такія, ад якіх ажно неяк трошкі вусцішна. Што памятае жывы чалавек!.. У другой палавіне дваццатага веку — успамінае пра турэцкую вайну!.. Праўда, на Шыпцы сам ён не быў — па пашы бегаў яшчэ, але ж палонных туркаў бачыў многа. У графскім маёнтку.

— Шапкі высокія, чырвоныя. Снапоў накладуць у параконныя кары — толькі ў драбіны, не болей, палягуць туды шасцёх і паехалі!.. Яшчэ, кажуць, пазвальваемся! Ха-ха-ха!..— рагоча, аж хіхікае, як малы.

Уранні папрасіў мяне зняць яго на картачку,— пад яблыняй, з маленькім праўнукам на каленях. Табурэтку паставілі ў бульбе, якая цвіце.

1958

 

НЕ ЗНІКАЙ

Яны не могуць нацешыцца адна адной — дачка і маці.

Не бачыліся тры гады... Не — больш за тысячу дзён і начэй! Роўна столькі, колькі іх горад быў пад ворагам.

Ваенны год на службе лічыцца за тры. Салдату. Дзецям і маці, якія ў той час былі разлучаны, трэба лічыць, прынамсі, яшчэ раз утрая. Час чакання, тугі, невядомасці...

І вось яны разам.

Яшчэ ўсё худыя Зініны ручкі — на маміных плячах, а носік раз-поразу цёпла торкаецца то ў адну, то ў другую маміну шчаку.

Можа, залішне гэтых пястотаў, можа, маці дарэмна штодня адзявае малую сама? Бо Зіна ж вырасла за гэты час на першакласніцу.

— Ой, успомніла я, успомніла, мама!..

— Што? Ды не вісні ты, стой сабе хораша. Што ж ты ўспомніла?

— Яшчэ калі цябе не было, калі ты была ў э-ва-куа-цы-і... Бачыш, я ўжо гэтае слова адразу кажу! Калі мы толькі з бабуляй жылі. Калі яшчэ ў Мінску былі фашысты... Мама! Ну, мама!..

— Што? Што, золатка маё?

— А гэта ва ўсіх мам і ўсіх дачок вочы такія самыя?

— Ну, не заўсёды.

— Дык чаму ж у нас з табой такія самыя сінія?

— Гавары ты, дачушка, адно. Ісці ўжо трэба, а ты... І я цябе люблю. Ну добра, хопіць. Дык што ж ты сніла, калі мяне не было?

— Я цябе сніла, мама. Не адзін раз, а многа! Але адзін раз так: здаецца, я цябе бачу... Здалёк, не блізка бачу. Але ведаю, што гэта — ты. Як толькі ты ідзеш — і я іду. Як толькі я пабягу да цябе — і ты бяжыш. А потым я крыкну: «Ма-ма!..» І ты адразу знікаеш... Ой, а слёзы твае так казычуцца,— я зараз чыхну... А можа я не адзін раз так сніла, а многа?.. Ну, мама!..

Яны не бачыліся многа-многа год.

1960

 

НА ЎСІХ МОВАХ

Ляцім над акіянам. Дзесяць тысяч метраў.

Уверсе — блакіт, унізе — цьмяна-попельныя хмары. Паміж блакітам і хмарамі — ззаду за намі — вячэрняя зара. Чорнае крыло самалёта. Успамінаецца Рэрых.

Ноч. Непраглядная бездань за акном. Толькі нашы адлюстраванні на шыбе.

Пасля — звястунка раніцы — адзінокая зорачка. Зноў рэрыхаўская зара, ужо з усходу. Зноў чорны меч — крыло. Унізе — зноў шэры насціл хмар, пад якімі яшчэ ўсё акіян. Меч, бліжэй ад акна, спакваля пачынае пабліскваць. Зару замурзваюць воблакі.

Светла-попельны колер хмар пад намі нагадвае то густы шарош на вадзе, то нядаўна астрыжаную аўчыну.

Зара разгараецца.

Стала ўтварацца вялізная ракавіна — з неба ўверсе і мармуровых хмар пад намі.

Сонца!

У падвясной калысцы прачнуўся чарнавокі француз^ і, з валасатай галоўкай на маміным плячы, паплыў па праходзе над галовамі пасажыраў. Чорныя вочкі ўсміхаюцца...

І хочацца на ўсіх мовах адразу сказаць яму:

— Добрай раніцы!

1960

 

СТО ВЯСЁЛАК

Канадскі бок Ніягары пакінуў бы вельмі няпоўнае, ледзь не проста курортнае ўражанне... Але, пакруціўшыся перад вадаспадамі па набярэжнай пехатой і ў аўтобусе, мы пераехалі мост, апынуліся ў ЗША, прайшлі, нечакана не вельмі складаныя, паліцэйскія фармальнасці і зноў паехалі да вадаспадаў.

Ужо само пераапрананне ў сінія піжамы і светла-жоўтыя непрамакальныя плашчы настроіла ўвесь наш турысцкі піпл1 на молада-вясёлы лад. Спусціліся ліфтам на дзве сотні футаў і апынуліся на драўляных кручаных лесвічках ледзь не пад самымі вадаспадамі.

Спачатку толькі глядзіш ды слухаеш — здалёк, а потым яно пачынаецца!..

Вырваўшыся з-пад вадаспаднага душа, дабраўшыся па коўзкіх, заброснелых сходках да ліфта, адтуль — да вопраткі і блакнота,— пішу:

Іду, сагнуўшыся пад гэтай небывалай навальніцай, вяду перад сабой і за сабой па сто вясёлак, і ў гэтым шуме вечна маладое радасці хочацца спяваць, смяяцца, пісаць выдатныя вершы!.. Божа мой,— і падумаць адно, што так адбываецца тут безупынна, заўсёды!..

1960

 

1 Піпл — людзі (англ.); тут — у значэнні — усю нашу турысцкую кампанію.

ПРЫКРАСЦЬ

Калі мы ўчора аглядалі вашынгтонскую нацыянальную галерэю, прыбіўся да нас малады амерыканец, што шукае дружбы з савецкімі людзьмі. Чалавек з вышэйшай асветай, а так і не ўспомніў, якую кнігу, перакладзеную з рускай мовы, ён аднойчы быў прачытаў... А што тут ужо заікацца пра нацыянальныя літаратуры?.. Трэба было бачыць, як ён — шчыры, мусіць, хлопец — здзівіўся, пачуўшы пра тое, што армянскі тэатр святкаваў нядаўна свае дзве тысячы гадоў!..

Не вельмі смешна з хлопца, а шкада яго — не ведае.

Такія ж знаўцы, як наш гнуткі гід, «спецыяліст па рускай класіцы», адкалупваюць ад глыбы савецкай літаратуры толькі крошкі, патрэбныя ім, і крычаць, што гэта — не проста найлепшае, але і адзінае ў нас...

І мы не ведаем усяго, што нам трэба.

І тут, у Штатах, і ў Канадзе часта пыталіся ў мяне, што я думаю пра «Доктара Жывага». Пыталі і добрыя людзі, без задняе думкі. І я выкручваўся, як мог,— гаварыў не толькі пра Пастарнака, паэта і перакладчыка, але і пра бацьку яго, мастака, ілюстратара і сябра Льва Талстога, а толькі, па сутнасці, пра «Жывага» — нічога не мог адказаць. Дзе ж ты яго прачытаеш?..

Пыталіся і пра адносіны да «светила русской эмиграции» — Набокава з яго «Лалітай». Ну, а пра гэтага я толькі ў Амерыцы і пачуў...

Варта б нам ведаць тое, супраць чаго крычым.

1960

 

АЛЬБУЦЬ

На звычайнай лясной паляне — звычайная старая леснікова хата. Адрына з павеццю, хлеў, пагрэбнік. Некалькі вулляў на градах. Пагрозліва, пякуча зумкаюць, уюцца нябачныя пчолы. Каля будкі паскавытвае час ад часу, а то і гаўкне ад назолаў-мух сякі-такі Шарык ці Мурза.

Ледзь-ледзь сакоча недзе, у сонечнай млявасці, самая гаваркая курыца.

Вакол сялібы дазорам стаяць векавыя дубы.

Праз зараснік прабіраецца чыстая рачулка, нагадваючы мне памятныя са школы радкі.

Стары калгаснік, што рысамі твару і нетаропкай хадой вельмі падобны да незабыўнага чалавека, лёгка ідзе па рыплівых маснічынах нізкага мосціка, схіляецца і, чарпануўшы крынічнай вады, спыніўшы трохі звонкага бегу яе ў бляшаным кубку, гаворыць:

— Частуйцеся, калі ласка. Костусь, бывала, любіў...

Не, гэта не звычайная крынічная вада, не звычайная лесніковая сядзіба, не звычайны наш вераснёвы залаталісты лес.

У гэтай хаце прайшло маленства паэта. Па гэтай траве пад дубамі, па пясчанай дарозе, па грыбных верасах хадзілі яго парэпаныя ножкі. У гэтым вось сумным акне асеннімі ды зімовымі вечарамі ныў агеньчык газоўкі, пакуль па першых у жыцці старонках бегалі яго захопленыя вочы. Можа, якраз над гэтай крыніцай, у зялёнай загадкавай засені дрэў нараджаўся той першы наіўны вершык, за які яму бацька-ляснік адмераў авансам важкі ганарар — цяжкай службай здабыты царскі рубель.

А вось гэты стары, усё яшчэ нястомны, лёгкі, ветлы чалавек — малодшы брат стваральніка «Новай зямлі», дзядзька Юзік, выдатны знаўца і дэкламатар братавай паэзіі, жывы персанаж нашай нацыянальнай эпапеі,— той самы «Юзік-шаляніца», што хадзіў тут, па ўвекавечаным Костусем свеце, вельмі надзейна трымаючыся за доўгі падол матчынай шарачковай спадніцы.

Стаяць дазорам дубы. Маўчаць — у магутнай, надоўга разлічанай стрыманасці.

Над кронай аднаго, у вышыні — белае воблака ў сонцы. Як летам.

Па-маладому не верыцца, радасна, дзіўна ад думкі, што іменна пра гэтую мясціну ён пісаў за кратамі турмы: «Мой родны кут...»

Наш родны кут — так будзе дакладней.

1961

 

«НЕ ХАЧУ Я НА ІХ І ГЛЯДЗЕЦЬ...»

Да гэтай тэмы цяжка знайсці падыход, цяжка падняць і перадаць другім той жах і боль ад неймавернай нізасці, да якое даходзіць — і гэта найстрашнейшае — звычайны чалавек...

Сядзеў на працэсе над былымі карнікамі, тымі з нашых людзей, што ў пачатку вайны папераходзілі на службу да фашыстаў. Сядзеў я ў першым радзе, з самага краю ад загародкі для падсудных. Глядзеў у іхнія твары з адлегласці трох-чатырох метраў. Калі адзін з іх, стоячы за трыбунай, сведчыў супраць другіх, мне было відно, як пад яго старым пінжаком дрыжэлі са страху худыя лапаткі. Углядаючыся ў твары, я асабліва здзіўляўся з румянага, лысаватага, паўнаватага спакойнай сытасцю мужчыны, найбольш як быццам прыстойнага ды пачцівага на выгляд. Пятнаццаць год пасля вайны ён працаваў недзе на Паволжы настаўнікам пачатковай школы, тысячы дзён, мільёны мінут углядаўся ў дзіцячыя вочы за партамі і не выбухнуў, не разарваўся ад успамінаў пра тых дзяцей, якіх забіваў — днём і ноччу, улетку і зімой, пра лямант іх матак, таксама перадсмяротны!..

Той, у якога дрыжэлі лапаткі, сведчыў пакуль што свабодны, яго адкапалі найпазней, дзесьці ў нетрах Палтаўшчыны. Як ён ні намагаўся выгарадзіць сябе і, для сябе ж, прыглушыць віну свае кампаніі, ён, аднак, сведчыў супраць тых, за перагародкай. А яны агрызаліся. І вось, калі ў гэтай, агіднай па-звярынаму грызні, абмежаванай толькі страхам і асцярожнасцю, пачулася адзін раз хлёсткая рэпліка — мне стала страшна...

Страшна і горка ад таго, што сёння, восенню шэсцьдзесят першага года, у перапоўненым клубе многія з тых, што прыйшлі сюды па запрашальных білетах,— раптам весела запляскалі ў далоні...

Чаго тут больш — ідыятызму ці бяздумнасці?

Вось дзве старонкі жаху, што не маюць права адысці ў нябыт, словы тых, што цудам выжылі:

— Усе мы ляжым, пастраляныя, а я — жывая — ляжу з усімі і чую ўсё. Хлопчык мой з-паміж трупаў устаў ды гукае: «Мамка, ідзі, ужо немцы пайшлі!» Яны яго адтуль, дзе ўжо былі адышліся, застрэлілі з аўтамата. Устала я пасля, дзетак сваіх пазбірала на дзяругу, параўняла роўненька, абцёрла кроў... Потым ужо, калі нашы прыйшлі, напісаў мне мой чалавек: «Ці жывыя вы там?» А я яму напісала: «Ці патрэбна я табе цяпер — адна ды такая!» А ён піша: «Я яшчэ і не такое бачыў. Я і сам інвалід, без нагі». Вярнуўся ён, і дзетак трое мы нажылі...

На трыбуне другая жанчына.

— Немцы нейкія, ці, ліха іх душу ведае, хто яны, укінулі мяне ў агонь, калі хата гарэла. Засланіла я твар рукамі і перабегла...

Гаворыць гэта ўжо старая сёння бабуля з тварам, абпаленым у тым агні.

— Дзеці малыя цалавалі гэтым немцам ці паліцаям ногі: «Дзядзечка, татачка, не страляйце мяне!..» А яны стралялі.

На прапанову старшыні суда — паглядзець на падсудных: можа каторы ёй прыпомніцца, старая не павярнула нават у той бок галавы:

— Хай яны на свет не глядзяць! Не хачу я на іх і глядзець!..

1961

 

АМУР

За вялікімі шыбамі параходнага салона — сонца, амурскія хвалі і сопкі, якія і нам, навічкам, ужо здаюцца аднастайна экзатычнымі. Зблізку яны шэрыя сваёй камяністасцю і жыва — проста, здаецца, адчуваеш яе — парослыя зелянінай, вечнай і некранутай. Здалёк — чым далей, тым больш засмужаныя.

Зрэдку трапляюцца вёскі, каля якіх наш «Калінін» паволі, грунтоўна становіцца на якар і спускае шлюпку.

Ноччу гэта было цікава. Святло пражэктара паўзло па шэрым беразе, па шэрых, крытых драніцай хатах, па шумным натоўпе дарослых і дзяцей, што беглі да прычала. Якая навіна!.. Ад парахода да парахода — вось і жывая сувязь са светам. У крузе пражэктарнага святла — усхваляваная чародка людзей; над імі — былінны, васняцоўскі месяц; да іх ад борта парахода паўзе поўная шлюпка. Звычайна, нудна, усюды адну і тую ж польку рыпае прывітальна мясцовы гармонік. З лодкі высядаюць мамы, таты, сёстры, браты і дзеці, што вярнуліся з далёкага Камсамольска, з гарадскімі пакупкамі...

А навокал — тайга. На многія сотні кіламетраў. Ужо не толькі ведаю гэта з чужых слоў, але ж і адчуваю...

Сумна тут жыць?

А што я думаў часамі ў родных мясцінах, праязджаючы каля самотнага хутарка? Вярнуцца з горада, ад вялікай культуры — у такую хатку?.. Нават у родную вёску, з яе непралазнай восеньскай гразёй, з адчайна сумнымі вечарамі?.. Гэта парой здавалася немагчымым, як немагчыма пеўню вярнуцца ў яйка. Аднак жа мне не толькі ў гады маладосці было там не сумна: і цяпер мне часта хочацца ўцячы туды, і ўцякаю,— каб палячыцца зямлёй, цішынёй...

Успамінаю пакінуты Камсамольск. Нуднаваты Бабруйск на вялізнай раўніне, паміж далёкімі сопкамі, на беразе ракі, шырынёй — не верыцца! — сем кіламетраў. Было сумнавата часамі, у пыльнай і суровай аднастайнасці, было б яшчэ сумней, каб не сустрэчы.

Добра было з чытачамі-студэнтамі ў адной з гарадскіх бібліятэк. Яшчэ цікавей — з рабочымі «Амурсталі». Каля іх вогненна-велічных мартэнаў, у ленінскім кутку, за гасцінным сталом. У маладзёжных інтэрнатах неяк вельмі ж па-свойску лёгка было і расказваць пра Беларусь, пра нашу культуру, і чытаць сваё, калісьці, у адзіноце, народжанае натхнёным болем і шчасцем...

На амурскіх выспах расце высокі зблізку тальнік і радасна рассцілаюцца пляжныя пяскі.

Пазаўчора мы здорава адпачывалі на адной з такіх выспаў, гасцюючы ў мілай беларуска-ўкраінскай сям’і. З юшкай, чаркай, купаннем і беганінай. З вогнішчам і песнямі — увечары, калі мы чакалі кацера, што спазняўся.

З тальніка капала — нібы вось-вось пачнецца дождж. Амур заціх магутнай цішынёй. А на тым беразе ўспыхнула, нам у падтрымку, другое вогнішча. Відаць, рыбацкае: заўтра нядзеля. Сіпла, прапітым басам рыкаў з таго боку, з далёкага статка бугай. Пясок, з якога сышла вада, разрысаваны быў хвалямі на дзіва аднолькавым, рытмічным узорам...

У вячэрняй халаднаватай свежасці, на кацеры, які забраў нас нарэшце з вострава, па-хатняму люба было выпіць далёкаўсходняга сырадою, пастаяўшы ў чарзе да бітона за белагаловым беларуска-ўкраінскім хлопчыкам, што ўжо закончыў першы клас і добра іграе на скрыпцы. Між іншых — і татаву родную «Перепёлачку»...

Што да прыгажосці прыроды, дык і тут, на параходзе, мне даволі часта ўспамінаецца Чэхаў. Асабліва на захадзе сонца і зорнай ноччу. «Апісаць гэтую прыгажосць я ніяк не магу, я прызнаю сябе жабраком...»

1962

 

ВІЦЯ

Пішу ў кубрыку кацера, на раскалыханай штормам Татарскай пратоцы.

Маладзенькі матрос Віця расказваў мне сёе-тое з жыцця свайго ніўхскага народа. Нібы дапаўняючы тое, што я назіраў тут сам,— на рыбацкіх заездках, у пасёлку, у Нікалаеўскім краязнаўчым музеі. Сімпатычны дзяцюк, акуратны, з харошай усмешкай.

— Мая матуля кажа мне... Я вось ужо хутка пяць год карміцель у сям’і. Мне — не семнаццаць, як вам здалося, а дваццаць першы. Прабачце, я не сказаў вам, што я ўжо жанаты, што ў нас ужо хлопчык, сем месяцаў... Мая жонка — настаўніца з Сахаліна, таксама ніўхка, але гаворыць яна трошкі інакш, чым мы амурскія ніўхі...

Слухаючы, любуюся ім, разумным і чыстым. Успамінаю ўчарашнюю гутарку з прафесарам-медыкам, высакародным і простым рускім старым, што паспяхова змагаецца з касцявым туберкулёзам у ніўхскіх дзяцей.

Неяк па-новаму тут успрымаецца наша роўнасць людзей і народаў,— якой яна павінна быць.

1962

 

БІРАБІДЖАН

Пасля купання ў маляўнічай, раскошнай Біры, за якою, пад самымі спякотна-зялёнымі сопкамі, здорава адгукаецца рэха, мы паехалі ў піянерскі лагер.

Акунуліся ў цудоўны свет усюды любых — куды там кветкі! — дзяцей. Выступалі перад імі. І зноў шкадаваў, што не пішу, што так мала пісаў для малых. Хадзілі лугам да возера, дзе мноства абшарпаных хлопчыкаў і акуратных дзяўчатак наперабой даставалі нам з вады, на ўспамін, калючыя вадзяныя арэхі і ракушкі.

Пацешная наіўнасць!.. Хлапчук, які сядзеў побач са мной, пакуль мы выступалі, усё абмацваў мяне сваёй увагай, як чужаземца, і нарэшце не вытрываў, спытаў шэптам:

— Дядя, а цифры на ваших часах — белорусские?..

Далёка ўсё-такі з нашага Усходу на Захад!

Потым абедалі ў лагернай сталоўцы, елі гарачы флоцкі боршч, рысавую кашу з качкай, пілі кампот. Гарачыня, гасцінна вялізныя порцыі. Я прасіўся ў дзяжурнага, што не з’ем. І ён — «любімец усяго лагера», маленькі, рабенькі Фімка ў белым фартушку — паблажліва, сур’ёзна паляпваў мяне па плячы і падбадзёрваў:

— Ешьте, ешьте, дядя, ничего!..

Здымаліся з дзецьмі.

І Фімка Месамед, пры ўсёй сваёй сур’ёзнасці, не пярэчыў, калі я, пад агульны смех адабрэння, узяў яго, гаспадара,— «Я перешел в четвертый класс» — на рукі.

1962

 

СІМВАЛ

У Находцы, аглядаючы порт, суднарамонтны завод і горад, я адчуваў яшчэ раз — да захаплення выразна, маштабна — магутнасць роднай краіны.

Была пасля багатая прыгажосць нашых двухсот кіламетраў — паміж зелянінаю сопак, на арліных перавалах, у далінах, прастрэленых вячэрнім сонцам.

Быў шум у паўцемры — шумела Японскае мора.

Была цішыня — у тайзе, калі мы спыняліся і ўражана глядзелі на бясконцыя побліскі ў цемры казачных светлячкоў...

А я вось, прачнуўшыся ў нумары ўладзівастоцкай гасцініцы, успомніў — як найлепшае з усяго, перажытага ўчора,— смяшлівага, замурзанага, босага хлопчыка-карэйца, што ў вёсцы, дзе мы спыняліся, разам з рускімі сябрукамі гуляў у «хавачкі». І рагатаў сардэчна, і сарамліва маўчаў, і вельмі ж смешна яму было, ну проста не стрываць, калі адказваў на мае пытанні...

Чаму — падумалася цяпер — за сімвал міру ўзяты голуб, а не дзіця? Замурзанае, рассмяянае дзіця!..

1962

 

УСТУПЛЕННЕ Ў РЭКВІЕМ

Верасень шасцідзесятага года.

...Колькі можа перацярпець чалавек?..

Пяць год панскай турмы, уцёкі ў СССР, дзе яму, чыстаму сэрцам хлопцу, даюць дваццаць пяць без права перапіскі, як... польскаму шпіёну!..

А цяпер, калі чалавек вярнуўся, пасля дзевятнаццаці год зняволення, зрубіў хату, ажаніўся, сына нажыў, цяпер ён на хаду памірае ад рака...

І ўвесь акіян яго незаслужанай крыўды, і ўся яго, нягледзячы на гэтую крыўду, светлая вера ў родную савецкую справу, увесь свет яго перажыванняў, дум — «не тыповая з’ява», пра гэта мы будзем маўчаць,— «дзеля агульнага дабра». І непрыемнае для нас само яго жыццё, як напамінак, прыкры напамінак пра вялікую крыўду, вялікі боль, незаслужана прычынены добраму, нявіннаму чалавеку, як напамінак пра вялікую «памылку» — не сотую і не тысячную долю той жахлівай з’явы, што зашыфроўваецца лічбай «1937» або словамі «культ асобы».

Праўда, суровая, горкая праўда пра тое ўжо сказана.

Прыйдзе таксама вялікі мастак, які паўторыць гэтую праўду мовай вобразаў — зноў жа, па-сапраўднаму — дзеля агульнага дабра.

А тым часам, калі б мая воля, дык я гэтым хлопцам і дзяўчатам, што без пары сталі дзядамі і бабамі, надломленымі жыццём, я ім даваў бы вялікія ордэны, як героям — за іх веру, не страчаную ў нялюдскіх выпрабаваннях.

Так думалася не раз за апошнія гады, так думалася ў мінулую нядзелю дома, у вёсцы, калі ён, Мікола,— прыцемкам, пасля не першай нашай гутаркі на лаўцы перад гародчыкам,— паехаў дахаты веласіпедам, павёз на раме свайго сарамлівага хлопчыка.

Там, дома, хлопчык гэты, напіўшыся сырадою, засне; маладая жонка пойдзе ў клуб або будзе ціхенька хліпаць пад коўдрай; а сам ён, Мікола, будзе далей памалу — у бяссонніцы, у горкіх думах — паміраць...

Чэрвень шэсцьдзесят першага.

...Гарачы, парны поўдзень. Ішоў каля новай Міколавай хаты і, як ні страшна, зайшоў.

Прасядзеў з ім, пры ложку ягоным, гадзіны дзве. Відаць, апошні раз...

Яго расказы пра турмы.

Думы «о тайнах вечности и гроба...».

Жахлівая трагедыя, горкі скепсіс і светлы розум — усё гэта хутка знікне. На дзікіх могілках на ўзгорку гэтыя косці, абцягнутыя скурай, ператворацца ў зямлю. Назаўсёды. І не страшна мне, мусіць, таму, што не вельмі ўяўляю сябе на ягоным месцы. А ён гаворыць, што ад болю, ад страшэнных пакут гэтага года страціў ужо ўсялякі смак да ўсяго, і хочацца смерці, хацеў бы нават кончыць сябе, абы толькі не ў пятлі...

А ў чыстай, новай хаце — сонца, смалістыя сцены, заплаканая маладзіца і румяны, замурзаны хлопчык, які ўсё ные каля таты, трэцца, як коцік, і... не плача.

А на дварэ пахне толькі што скошанай канюшынай, пыляць на загуменні грузавікі з торфам, раскашуецца ў спёцы маладое жыта...

Ліпень шэсцьдзесят другога.

...З сынам і жонкай сядзім на зялёнай, духмянай абочыне палявой дарогі, паміж пшаніцай і жытам.

Шчаслівае шчабятанне жаўранкаў, першае для мяне ў гэтым годзе «піць-палоць!», ідылічнае рыканне каровы, людскія галасы з недалёкага лугу і неахвочы брэх сабакі з вёскі...

Зноў думаю, аберагаючы гэтыя думкі, не дзелячыся імі ні з кім, пра Міколу, які памёр тут, пакуль я ездзіў па Далёкім Усходзе, пра тое, як мне напісаць яму дастойны рэквіем.

1960—1962

 

НАВІНА

Пішу раненька, у буйным, росным садзе, на лаўцы каля пагрэбніка.

Адгэтуль, са старога саду з пакрыўленымі яблынямі і магутнымі грушамі, відаць спрадвечнае — спелае жыта на неабсяжнай слуцкай раўніне і новае — капры калійнага камбіната. Удзень адтуль сюды даходзіць гул матораў, ноччу — музыка. У сад прыйшоў і стаў высокі слуп з пявучымі дратамі — зноў новае ў старым. Шпак высвіствае сабе на гэтым слупе, «смажыць сала», як на шпакоўні ці проста на голлі.

Я ж не магу без хвалявання думаць пра тое, што і я быў нарэшце ў цудоўнай падземнай казцы беларускай рэчаіснасці — хадзіў па бясконцых і зіхатліва прыгожых тунелях, сам перад сабой, як блазен, фанабэрыўся курткай, каскай і ліхтаром шахцёра, неяк вельмі ж свабодна і молада, па-марскому, з соллю на вуснах, дыхаў паветрам Салігорска.

1963

 

ЭЦЮД

Ціхая рэчка ў спякотнай данской станіцы.

Садзіцца сонца — недзе за высачэзным трысцём.

Лазім з волакам па прахалоднай, мутнай вадзе, ранячы ногі на патайных «чарапашках» і старчаках.

Рыбацкія «прыстані», сцежкі-праёмы ў трысці, дзе на дасвецці, падаслаўшыся ахапкам сена або старою курткай, сядзяць над паплаўкамі мясцовыя аматары ціхага і цярплівага хвалявання. На дзень праёмы пазакладаны калючым цёрнавым голлем. Доступ у гароды закрыты; гусі і качкі гамоняць на вадзе, не вельмі баючыся нас.

Мы прыпыніліся каля трысця — перадыхнуць перад новым, можа, бог дасць, шчадрэйшым заходам.

І вось на «прыстань» на супрацьлеглым, светлым беразе выйшла з вёдрамі маладая казачка.

Ёй гэта — проста работа: яна, высока падаткнуўшыся, палівае капусту.

А нам — як падарунак нейкі або цуд — засвяціла проці захаду раскошна сонечнымі, стройнымі нагамі.

1963

 

ЦВІЦЕ ЧАРЭШНЯ

Міхайлаўскае я наведаў пазалетась, у канцы жніўня мокрым і яшчэ бязлюдным раннем.

Лена перачырыкваліся вераб’і. Голле яблыняў, каб не безліч падпорак, так і палегла б на траву. Пах флоксаў, якіх на сядзібе, абапал дарожак, было ненатуральна шмат, упіраўся ў пахмурнае неба. Густы, прытарны, нават нейкі нахабны...

Гэты бязлітасна шчодры, не вельмі прадуманы флоксавы пах успомніўся мне ў Пяцігорску, сёлета вясной, каля дома, у якім прайшлі апошнія дні нашай другой любві, другога друга, мудрага і сардэчнага.

Чаму ж успомніўся?

Бо там, каля белага нізкага доміка, у сонцы поўдня цвіла чарэшня.

Сціпла і вельмі патрэбна.

Шчасліва, ненаіўна верыцца, што яна — тая самая, адна з тых самых, пра якія калісьці тут, у гэтым доміку, было напісана:

«Галіны квітнеючых чарэшань глядзяць мне ў вокны, і вецер засыпае часамі мой пісьмовы стол іх белымі пялёсткамі».

Зноў дакранаешся душой да тых пачуццяў, якія ўздымалі і ачышчалі яе ў родным доме Талстога, каля хаты, у якой нарадзіўся Купала, на гары, дзе магіла Шаўчэнкі, у лесе, нячутна напоўненым песняй Міцкевіча...

Пісьмовы стол, на зялёным сукне якога, як на траве, адпачывалі быстрыя і нястомныя рукі, што тут вось, пры дапамозе гусінага пяра, увекавечылі на паперы «Тамань» і «Выхожу один я на дорогу...».

Тут, каля гэтага стала, я задрыжэў душой, жыва, да слёз адчувальна ўспомніў аслонены мокрымі дрэвамі шэры домік Радзівонаўны і словы — золатам на мармуры:

 

Подруга дней моих суровых,

Голубка дряхлая моя!..

 

Словы — поўныя той высокай пяшчотнасці, на якую здольныя толькі сапраўдная сіла і мужнасць. Тая сіла і мужнасць, тая радасць жыцця і змагання за Чалавека, тая крыніца несмяротнасці, з якое непераможна струменіць і разліваецца морам сапраўды руская, сапраўды народная і сапраўды агульналюдская паэзія двух геніяў.

Пушкін і Лермантаў. Лермантаў і Пушкін. Толькі падумаеш пра аднаго — у памяці ўстае другі... Так яно і ідзе, бясконца паўтараецца з тых дзён, калі ты ўпершыню зазірнуў у казачна-дзівоснае царства іх слова.

Асабліва моцна і непаўторна адчуваецца гэта — і я нарэшце ведаю — на Каўказе. На тым Каўказе, што быў іх карай, іх натхненнем, што стаў для аднаго з іх магілай.

З вяршыні Машука, куды нас з сябрам узвіў на «Волзе» вясёлы таксіст,— проста арліны агляд. На маляўнічы Пяцігорск, што сотнямі белых дамоў і садзікаў разбегся па нізіне. На паасобныя горы — Змейку, Вярблюд, пяцігаловы Бештау, Кінжал і іншыя,— што акружаюць горад зялёнымі пірамідамі. На горны хрыбет, што снежна бялее на прываблівым, радасным даляглядзе. Відаць і месца пад гарой, дзе варожая куля так дзіка, недаравальна абарвала жыццё таго мілага крываногага Мішанькі, што са слязьмі на вачах, з нажом у дзіцячай руцэ кідаўся абараняць дваровага мужыка, якога білі па гаспадарскаму загаду любай бабулі-прыгонніцы. Таго бясконца абаяльнага Міхаіла Юр’евіча, якому было дваццаць шэсць, калі і на ягоныя вусны лягла халодная пячаць.

Часта гаворыцца, што справу, пачатую Пушкіным, прадоўжыў Лермантаў. Адзін пісаў, што страту Лермантава лёс кампенсіраваў Расіі Львом Талстым, маладосць якога і пачатак творчага шляху таксама звязаны з Каўказам.

Гэта — перш за ўсё — слова пра несмяротнасць паэзіі, пра веліч народа, што нараджае паэтаў, пра хараство зямлі, што іх натхняе.

У Пяцігорску — і гэта зусім натуральна — найбольш і думаеш, і чуеш пра аднаго, пра наймалодшага з вялікай тройкі.

У Пяцігорску пачыналася вясна.

Я ўпэўнены, што не была б яна, мая першая каўказская вясна, такой раскошна сонечнай і прывольнай, не прымушала б яна так шчасліва, глыбока задумвацца, каб не Пячорын, не Бэла, не Максім Максімавіч, не паслушнік Мцыры, каб не песні пра тое, як плывуць па блакіце белыя хмаркі-выгнанніцы, як гавораць высокія зоры...

І яшчэ — каб не звычайны казацкі домік у белым гушчары другіх нізкіх, утульных дамоў, домік, праз вокны якога відаць і Машук, і Бештау, і старая чарэшня.

Сціплая, вельмі патрэбная. З пяшчотнымі белымі кветкамі.

1964

 

ТАВАРЫШ СПАЖЫВЕЦ

Вясна спазнілася. Лісця і кветак чакалі доўга нават і тут, на поўдні. І таму, калі пры горнай сцяжыне зацвіла нарэшце японская ружа, многім хацелася спыніцца пад гэтым дрэўцам і пастаяць.

Кветкі японскай ружы маленькія. Павісне на нераскрытым бутончыку дажджавая кропля — амаль абое роўныя, абое ружовыя ў ранішнім сонцы.

Калі я, паднімаючыся ў горы або вяртаючыся ў горад, спыняўся на хрусткай дарожцы і любаваўся безліччу гэтых кветачак, яны мне здаваліся дзецьмі вялікіх, сапраўдных ружаў.

І яшчэ адно. Праз голле і кветкі гэтага райскага дрэва вельмі добра было глядзець на далёкі Эльбрус — ненатуральна і дзіўна, радасна белы.

У мностве кветак урачыста і заклапочана звінела не меншае мноства пчол. Грэла доўгачаканае сонца. Зверху спявалі жаўранкі, у дрэвах гулліва пераклікаліся берасцянкі. У сонцы раставала, як нябачны мёд, духмянасць новай вясны.

А пры сцяжыне — сімвалам вечнага абнаўлення — стаяла юнае, нікім не кранутае дрэўца.

Ды пасля тут прайшоў адзін «хворы»...

Я не бачыў яго каля дрэўца, ён сустрэўся мне крокаў за дваццаць вышэй.

Тоўсты, да пояса голы, у паласатых піжамных штанах, ружовенькі ад першага загару і апацелы тлушчам самаздаволенага здароўя,— ён нёс у зубах толькі што абламаную галінку нашай ружы.

Яна яму таксама спадабалася. І ён яе хутка кіне пад ногі.

У памяці маёй сам па сабе ўсплыў далёкі малюнак.

Сонца праз шкло. Румяныя піраміды яблыкаў. Адзін з павільёнаў Усесаюзнай сельскагаспадарчай выстаўкі. Пад шклом, у сонцы, у духмянасці хадзілі людзі. Многа людзей — з усіх канцоў краіны, з-за мяжы. Дарослыя, дзеці. І толькі адзін працягнуў да піраміды руку.

Малодшы лейтэнант Адам узяў вялікае яблыка і даў яго сваёй, таксама маладзенькай, Еве. Ева з гуллівай прагнасцю ўпілася ў яблыка белымі, нядаўна такімі прыгожымі ў смеху зубамі. А да Адама падышла бабуля, што ціха, непрыкметна дзяжурыла каля дзвярэй. Яна яго сарамаціла, як дарослага, але яшчэ ўсё нясталага ўнука, а хлопец, раптам узмакрэлы і чырвоны, занароўлена, жалю варта апраўдваўся:

— Ну што вам — яблыка шкада? Аднаго толькі яблыка? Аднаго?..

За час, які прайшоў пасля гэтага выпадку, я пасталеў яшчэ на дзесяць гадоў. Аднак і сёння я разумею таго Адама ў першым золаце пагонаў, побач з прыгожай, модненькай і таксама наіўнай Евай. Разумею, бо сам памятаю, як гэта можна шчасліва, бясконца шчасліва дурнець ад пачуццяў...

А вось гэтага — голага, тоўстага, з галінкай ружы ў зубах — я не хачу разумець. Ён мне бачыцца сытым, леным катом, з рота ў якога матузком звісае хвост недаедзенай мышы.

1964

 

СКРЫПКА ПЯЕ

Дзіва, шчаслівае дзіва бярэ — колькі яе, прыгажосці, і як я мог жыць, не бачыўшы да сарака пяці... ну, скажам, возера Лукаўскога, з векавымі дубамі і шэрымі крыжамі на касе, або магутнай, ласкавай Гарыні?..

Прыгажосць назіралі мы спачатку з акон «кукурузніка», які нас, трох следапытаў народнага слова, нёс над астраўкамі палёў, над лясамі і шчодра залітымі сёлета балотамі Піншчыны. Нізка ляцелі — адно любуйся. Але нядоўга. Толькі што ўзняўся, здаецца, наш «ПО-2», а ўжо і садзіцца на прылясную паляну траскучаю птушкай. Уяўляю, што нават і «ногі» наставіў насустрач зямлі, нібы грак. Селі. Ідзіце, нюхайце добрае жыта ды бульбу ў белай, густой квецені. Хоць ты з дарогі збоч ды паляжы ў іх ніцма!..

Давыд-Гарадок.

Можна злятаць на Марс, вярнуцца адтуль і застаць над Гарынню ўсё тую ж бабку з вудай. Стаіць старая, як і стаяла сотні гадоў, спакойна і абыякава. Закідае па-бабску смешна, цераз галаву, паплёўвае на чарвяка, зрэдку здымае ў вядро краснапёрку... Многа іх тут, рыбакоў жаночага полу, відаць, ад пяці і да ста, і нікому такое не дзіўна.

Светлая хата над самай ракой. У гародзе растуць толькі кветкі, якія тут здавён сеюць на насенне. І вельмі любяць, здаецца,— не проста гандлююць. Анюціны вочачкі,— расчульвалася цётка над сітам з мікраскапічным россыпам насення. Гаспадар, талковы і ветлівы дзядзька, ахвотна даў нам за сходную плату маторнай лодкі, паслаў з намі хлопца, загарэлага дзевяцікласніка.

Так мы глядзелі Гарынь, а потым Прыпяць. Трохі вудзілі, прыпыніўшыся ў спакуслівай мясціне, а больш любаваліся, з бадзёрым грукатам летучы па празрыстай і ціхай вадзе.

Усё прыгожа, аднак жа белыя «гускі» ў Воўчым возеры, у якое мы неўзабаве ўвайшлі з чарнаводнай, спакойнай і крыху не цераз верх перапоўненай Прыпяці,— прыгожыя асабліва. На суцэльным зялёным пасціле іхніх лістоў самі «гускі» — ну, проста гусіная ферма, вялізная, толькі без гогату. І мы пайшлі тут без грукату, на вёслах, марудна разганяючы лодкай зялёна-белы цягучы насціл. Зблізку кветкі напаміналі мне жывое яшчэ з маленства ўяўленне: разрэзанае крутое яйка... Не, гэтым разам,— можа, ад думак пра бомбы і дзяцей, ад цяжкіх думак, якімі закончыўся мой учарашні дзень,— «гускі» здаваліся мне складзенымі далоньмі ручанятак з гулліва настаўленымі, як пялёсткі, пальцамі...

А зверху — раскошнае сонца і белыя воблакі. Плывуць паволі, амаль не плывуць. І высока, высока!..

Потым, пад вечар, нас калаціў на калдобах аўтобус. Нібы спецыяльна наняты, каб так калаціць. Але ўсё роўна мы любаваліся. І полем абапал дарогі, і хатамі пад цяжарам буслянак, і сонечным лесам...

Душою нашай пасажырскай кампаніі была разбітная, яшчэ не старая, цыганка. Расказвала, добра па-беларуску, пра найбольшае шчасце свае валачашчае маладосці — як яна, седзячы побач з бацькам на возе, праехала з цэлым табарам, дарагія начальнічкі, цераз усю Варшаву!.. Пасля ўспамінаў яна пусцілася ў тэорыю — пачала нам тлумачыць іх цягу да вандравання. Гаворачы, час ад часу пакрыквала на Гарасіма, свайго басаногага хлапчука, што ўсё лез, выхіляўся з акна.

Пасля ў аўтобусе спявала скрыпка.

Іграў стары цыган. Без шапкі, лысы, у салдацкіх галіфэ і цяжкіх з выгляду кірзавых ботах. Мы дагналі яго на выездзе з чарговай вёскі, шафёр сам спыніўся, а «бэцька» адразу, толькі ўмасціўшыся на заднім сядзенні, сам пачаў іграць. За праезд. Па прывычцы.

Яна і спявала, і плакала, і рассыпалася смехам — ягоная скрыпка. І гэта было незвычайна да самай сапраўднай радасці — там, у глухім палескім лесе, на турботнай і пыльнай дарозе!..

Ды тут адзін з нас памыліўся... Проста не ведаў, што выйдзе з гэтага,— узяў свой фотаапарат і зняў музыку. Раз, пасля, для пэўнасці, яшчэ раз.

І скрыпка змоўкла.

Цыган і цыганка загаманілі па-свойму, гучна і незразумела. Пасля стары палажыў скрыпку ў футарал, узяў мяшок, падышоў да шафёра, азірнуўся на нас і пакратаў яго за плячо. Аўтобус спыніўся. Музыка выйшаў, проста ў лесе, і, выходзячы, зноў азірнуўся.

Цыганка расказала нам, што жонку гэтага чалавека ў вайну расстралялі фашысты. Сам ён хаваўся з маленькім сынам. Пасля вайны малога забралі ў дзіцячы дом. А бацька ходзіць. Не проста ходзіць, а вось ужо васемнаццаць гадоў уцякае ад тых, што забілі жонку, што і яго шукаюць, каб забіць... Па фотаапараце ён «здагадаўся», што і мы — таксама ад тых, што шукаюць яго, і таму вось уцёк...

— Няшчасны чалавек, начальнічкі... А чулі, як ён іграе?.. А як ён танцуе нашы цыганскія танцы! Піша!.. Гарасім, не выхіляйся, дурніца,— зачэпіць галаву ды выцягне!..

У лесе — сонца і цені. Малы аўтобус трасецца па карэнні і па калдобінах.

А скрыпка спявае. Сардэчна і сумна. Хоць весела як быццам, але вельмі сумна!..

Хоць музыка, з мяшком за плячыма і з футаралам пад пахай, ідзе цяпер недзе далёка за намі.

Такі беспрытульны ў сонечным свеце!..

1964

 

СЯМЕЙСТВЕННАСЦЬ

Яму як быццам нават няёмка. Ці проста звычайна. Гэта ж не першая школа, якую ён будуе тут, у нашых родных мясцінах. Каб не выхадны дзень, калі тут пуста, дык, можа, і не павёз бы мяне сюды — сентыментальнічаць, расчульвацца. Давай, давай,— прыкідвайся, толькі яшчэ больш удала!..

Белая сілікатная цэгла. На франтоне — арнамент з цэглы чырвонай. Гэта ўжо звыш праекта, самадзейнасць.

Ходзім па будучых класах, паднімаемся на другі паверх, пасля на будучае гарышча, яшчэ без даху, адкрытае на ўсё неба.

Адтуль — упершыню ў жыцці «з птушынага палёту» — гляджу на майскую зеляніну і маладую, яшчэ не прыкрытую шэрасць палёў, на луг, на не схаваны за бераг побліск ракі, на лес і хаты сонечнага Наднямоння...

Ты маўчы сабе. Я таксама маўчу. Хоць і адгэтуль, вачыма памяці, яшчэ раз бачу арнамент на гордым франтоне. Хоць і яшчэ раз, па-новаму — з ахопам усяго жыцця, ад нашага светлага маленства і да прытомленай сталасці — мне добра на душы, мне весела, што гэтую школу будуеш ты, мой брат.

1965

 

У ІНШАЙ ГІСТОРЫІ

Раніца ў гарыстым, мокрым, замглёным Крамянцы.

У прасветлінах халоднай імглы — руіны замка. Высока! Вялікі, белы надпіс на спрадвечнай каменнай сцяне: «Миру — мир!» А на адкосе — баба з каровай. Над хмарамі. Відаць, тая, якую пусцілі ў рай, а яна і Красулю туды прывяла.

Дом Славацкага. Былы Крамянецкі ліцэй, асвячоны імем паэта. Куток Славацкага ў гарадскім музеі.

З гэтай літаратурнай, для нас, «заходнікаў», з маленства высокай і звонкай гісторыі, мы выехалі пад дажджом у маляўнічыя палі з вялікімі, ужо тым часам падкарпацкімі ўзгоркамі, што нагадалі мне сопкі Далёкага Усходу. Абапал асфальту — не толькі дрэвы, але і мальвы — радасным і бясконцым цвіценнем. Да самага Пачаева, пакуль мы не апынуліся ў іншай, пасля крамянецкай, гісторыі.

Раскошна-велічная шатровая Візантыя. Зноў здзіўляюся, як яны ўмелі, папы ды ксяндзы, выбіраць прыгожыя мясціны для сваіх апорных пунктаў. Зверху відзён увесь свет — нібы з анёльскага палёту. І залатыя купалы над зелянінай багатых дрэў — таксама на дзіва — відаць вельмі здалёк.

У адным з манастырскіх будынкаў бальніца для псіхічна хворых. Паміж гэтай бальніцай і адкрытай царквой бойкая маладзіца, відаць, з царкоўнага актыву, апаражняе торбы і чамаданы з «приношениями». З асцярогай, з аглядкай. Нам сказала, што гэта — перадачы ў бальніцу.

У царкве поўна народу. Служыцца малебен. Сівы папок так акружаны бабамі, што ледзь я знайшоў яго вачыма. Мармыча над святой вадой, налівае яе з бутэлькі, як крамнік газу, толькі што без лейкі. Бабы спяваюць штосьці бясконца нуднае, як негрыцянскія песні на плантацыях,— так я даўно і, відаць, назаўсёды ўяўляю тыя песні па «Хаціне дзядзькі Тома».

У дажджавіках, з фотаапаратамі ў футлярах, мы ціха снавалі па велікапышнай царкве, аглядаючы яе мастацкія вартасці. Ікона «пачаеўскай багародзіцы» блішчыць у іканастасе невялікай зоркай. Заўральская цётка, што прыехала сюды шукаць дапамогі ці то ад фізічнай, ці то ад душэўнай кволасці, пачала нам з наіўнай прыязнасцю тлумачыць, дзе які святы і чым ён вызначыўся перад богам...

Бабка з бяззубай, злоснай зорачкай замест рота, з поўнымі веры вачыма — не вытрывала:

— Што, начальнічкі, думаеце, на вас і ўправы ніякай не будзе? Бог усё бачыць!..

Другая бабка, больш ліберальная, пачала нас браць за душу перакананнем:

— Таксама тут вось, як і вы, адзін маёр хадзіў, на іконы святыя глядзеў. Тоўсты такі, гладкі. А потым гэта з яго, з сярэдзіны, як зараўло, як завыла. Сіла нячыстая! Бес!

Смешна?.. А ўсё ж чагосьці людзям не хапае, калі яны ідуць ды едуць сюды блізкі свет?.. І не толькі старыя.

1965

 

ПАКЛОН

Зноў успомніў чамусьці, як я ў пачатку сорак шостага, дваццаць гадоў таму назад, некалькі дзён сядзеў на працэсе над нямецкімі ваеннымі злачынцамі, пісаў пра гэта ў газеце. І нават намёкам не ўспамянуў тады пра аднаго з падсудных, салдата, які ў апошнім слове нізка пакланіўся зале і сказаў:

— Даруй мне, беларускі народ, я вельмі не хацеў рабіць табе зла!..

Мы даравалі таму чалавеку жыццё. У той суровы час, пры тым напале справядлівай крыўды і нянавісці.

...Памяць сваю я сёння праверыў па стэнаграме працэсу.

Салдата называлі Родэнбуш, яму было трыццаць гадоў, пекар, сын саарскага шахцёра. Цесць — камуніст, рэпрэсіраваны ў пачатку вайны. Сам Родэнбуш у трыццаць восьмым годзе «самавольна адлучыўся» з воінскай часці, дзе адбываў абавязковую службу, і быў пакараны судом. У вермахт, на Усходні фронт, узялі яго ў сорак другім.

З абвінаваўчага акта:

«У «акцыі супраць партызан» каля Асіповіч Родэнбуш, які дзейнічаў у складзе каманды, забіў восем чалавек і падпаліў пятнаццаць хат. Каля Рослаўля «асабіста застрэліў» чатырох мужчын, дзве жанчыны і трое дзяцей. У час летняга адступлення ў сорак чацвёртым, па загаду камандзіра роты, застрэліў двух падлеткаў, якіх западозрылі ў кражы боепрыпасаў».

З прамовы адваката:

«Пры ўсёй прымітыўнасці яго культурнага ўзроўню, Родэнбуш не мог не разумець нялюдскасці, злачыннасці сваіх учынкаў і павінен несці адказнасць».

Але:

«Калі нават генералы, як яны тут заяўляюць, былі скаваныя загадамі вышэйшага камандавання і дырэктывамі фашысцкага кіраўніцтва, дык што ўжо гаварыць пра радавых салдат».

Яшчэ адно «але»:

«Родэнбуш толькі ў палоне зразумеў усю злачыннасць фашызму і сваю віну. Шчырасць гэтай заявы знаходзіць пэўнае пацвярджэнне ў тым, што ён ва ўсім прызнаўся сам. Ён радавы салдат, сотні тысяч такіх, як ён, прайшлі з агнём і мячом па гарадах і вёсках Беларусі, яго ніхто з нашых людзей не запомніў, не пазнаў. Тут не было сведак, якія маглі б пацвердзіць яго віну. Яго абвінавачванне абгрунтавана яго ж уласнымі прызнаннямі. Тут, на судзе, ён паўтарыў: «Мяне прыгняталі мае злачынствы, і я ўсё расказаў».

Чалавек з яшчэ жывым, яшчэ не заглушаным сумленнем, быў пакараны турмой за тое, што ён не змог стаць моцным — не адмовіўся ад удзелу ў забойствах, не здолеў выблытацца з жахлівай павуціны. Кара была заслужанай — цераз трупы нявінных не пераступіш. Суд быў справядлівы — салдат не загінуў ганебнай смерцю, на вісельні, побач з генералам, які стварыў азарыцкі канцлагер, капітанам, што займаўся ліквідацыяй аршанскага гета, і камісарам гестапа, які асабіста, для прыкладу падначаленым, расстраляў на шляху ад Слоніма да Арла «прыблізна пяцьсот чалавек...»

Няўжо Родэнбушам, растаптанай гітлерызмам душою простага чалавека, прычынамі такой злачыннасці павінны займацца толькі яго суайчыннікі, літаратары новай Германіі?

Магчыма, ім гэта больш зразумела, яны, бадай, напішуць гэта лепш.

Але чаму ж мне зноў і зноў успамінаецца тое апошняе слова, той па-народнаму нізкі, прасцецкі паклон?..

1966

 

ЗНІЧКА

Вялікія мусульманскія могілкі. Старыя, нават старадаўнія, з грабніцай святога, пабудаванай у пятнаццатым стагоддзі. Грабніца на рамонце. А святы? Відаць, яшчэ добра трымаецца. Драўляная мячэць, наводшыбе, пры ўваходзе на могілкі, трохі падобная да нейкага вясёлага, а то і раскошнага павільёна, зроблена на грамадскіх пачатках, нядаўна. Збой мужчын, пераважна старых, у добраахвотнай пакоры пакідае абутак на сходках. Праўда, у многіх рытуал разування заключаецца ў тым, што прававерны здымае толькі галёшы, ідзе на алахавы грозныя вочы ў ботах. Затое шмат цюбецеек — чорных, зялёных — дзеля душы абмотаных белай чалмой.

Абапал асфальтавых і гліняных убітых дарожак густа стаяць высозныя таполі, нібы адмытыя, адшараваныя Вясной да светла-салатавай сарамлівасці.

Паміж помнікаў і адзетых у камень магіл вось-вось распусцяцца ружы, сінеюць касачы, тонка і квола каласіцца ячмень, пунсавеюць агеньчыкі маку, буяе цветам бэз, ціха і радасна бялеюць вішні.

Б’юць перапёлкі. У палавіне красавіка?.. Проста рванула падскочыць ад нечаканасці, калі пачулася, нібыта лузганула сакавітае і хлёсткае «піць-палоць!». Наш праваднік, талковы ўзбекскі калега, расказаў, што перапёлак тут, па традыцыі, трымаюць у клетках, гадуючы для самцовых баёў. Некалькі клетак, завешаных палатном, ён паказаў нам здалёк, у падстрэшшы доміка і на дрэве ў садочку, ужо за плотам могілак. Гэта адтуль, як пругкія, настойлівыя бурбалкі са дна цёмнай стаячай вады, білі наверх звонкія галасы стракатых, цёпленькіх нявольнікаў. Павеяла водгуллем родных мясцін,— прыйшоў спакойны, пагодлівы вечар над шчодрым, стомленым полем, «піць-палоць» пульсуе, як маладое, вясёлае сэрца.

Кукарэкаюць пеўні. На эсперанта, якое нікому і нідзе няма патрэбы вывучаць.

А вось і чыстая экзотыка: ад мячэці пачуўся адчайны, жаласны выкрык мулы. Яшчэ, яшчэ раз...

Наш праваднік сказаў, што гэта — канец паніхіды.

З натоўпу прававерных выплыла ў наш бок чародка мужчын, першы з якіх, стары ў падзоліста-шэрым плашчы і зялёнай цюбецейцы, нёс на руках перад сабой штосьці накрытае чырвоным, узорыстым.

— Дарослых нясуць на плячах, у труне, хоць закопваюць без яе. А дзіця — яно такое мяккае, чыстае...

Іх толькі на руках. Гэта дзяўчынку нясуць: пад пакрывалам.

— Тры ці чатыры гады,— дадаў да слоў нашага правадніка магутны, чараваты дзед, пенсіянер у «адказным» кіцелі. Ён толькі што падышоў да нас, прывітаўся і пазнаёміўся з саліднасцю загадчыка ўсёй гэтай сумна-лірычнай гаспадаркі.

— Можна і нам за імі прайсці?

І вось мы ідзём у канцы небагатага пахавальнага шэсця — за расцягнутай чародкай мужчын, за інвалідамі на мыліцах, што сігаюць, спяшаюцца, нібыта ў тое месца, куды найлепш паспець раней. І мы спяшаемся, моўчкі паддаўшыся агульнаму настрою.

А ўсё ж спазняемся трохі.

Каля свежае ямы з рук старога ў шэрым плашчы малую ўзяў малады рухавы магільшчык. Ён стаяў ужо ў круглай яме і, прыгнуўшыся, асцярожна і спрытна ўкладваў выняты з чырвонага пакрывала, белы, у саване, кокан маленькай нябожчыцы ў гарызантальную яму-падкоп. Тады падкоп залажылі каменнем, кінулі ў круглую яму па жмені пяску. Вялікі кетмень — спрадвечная матыка, лапата, а то і плуг гэтых спякотных, з упартым грунтам мясцін — хутка і спраўна захадзіў у руках рабацягі, засыпаў яму і ўзняў над ёю копчык гліністай зямлі.

Наш узбекскі калега асцярожна паказаў мне бацьку малое.

З залысінамі з-пад чорнай цюбецейкі, з завязаным анучкай пальцам, ён нязграбна і, як здавалася яму, непрыкметна выціраў грубай рукой скупую слязу і штосьці — па губах было відно — шаптаў...

Усе прыселі на кукішкі. І мы, незнаёмыя, разам з усімі. Стары мула ў белай чалме прысеў на сіняй посцілцы паміж двух сваіх асістэнтаў, таксама дзядоў. Пачаў маліцца, мармытаць з непераможнай перакананасцю на абліччы.

Пяклі мае цесныя туфлі, хацелася па-нашаму, для зручнасці, стаць на калені, хацелася, як малому, азірацца навокал...

Ды я бачыў перш за ўсё галоўнае — як варушыліся тоўстыя губы бацькі, таксама як і раней, значыцца — не ад малітвы. Калі ж і маліўся ён — думаў, відаць, пра адно...

Слова наша лятае сёння далёка, далёка ўе сабе гнёзды. Нічога дзіўнага, калі і гэта, што цяпер пішу, калі-небудзь заўважыць узбекскі чытач. Няхай жа ён тады не здзіўляецца маёй наіўнасці, дзе яна ёсць,— я ўпершыню гэта бачыў і чуў. Няхай ён ведае адно: у той вельмі звычайны і такі ўрачысты момант, зразумелы і мне, бацьку малога сына, чалавеку, які пахаваў нядаўна найбліжэйшага друга, хацелася як-небудзь выказаць спачуванне прыбітаму горам, але баяўся, што гэтым, можа, парушу нейкі звычай яго стараны. Таксама наіўнасць? Ну, што ж...

Мы перад гэтым глядзелі горад. Хадзілі вакол казачнага медрасэ. Пазіралі на велічны помнік Наваі — знізу ўгару, насупраць сонца за павалокаю хмар, што ратавала нас ад спёкі. Стаялі, разуўшыся, у бібліятэцы мусульманскага духоўнага кіраўніцтва, над агромністым фаліянтам карана, перадрукаванага фотаспосабам з куфічнага арыгінала. Аглядалі — з акна аўтобуса і выйшаўшы з яго — раскошную зеляніну праспектаў і паркаў, панылы строй «ташкенцкіх Чаромушкаў», бязвокныя ад вуліцы дамы і дувалы старых кварталаў, па-сучаснаму размашыстае будаўніцтва акадэмічнага гарадка...

Пазней, пасля могілак, мы глядзелі, як робяцца шматфарбна яркія, вострай рукой разузораныя, часамі нібы гарачыя навобмацак узбекскія тканіны, глядзелі як мноства маладых і пажылых ткалляў, на сонцы і з-пад дрэў, зачаравана слухае беларускую народную песню, смяецца ад нашага трапнага слова, што гучыць на фабрычным двары з кузаваў, засланых дыванамі, грузавых аўтамашын. Потым мы бачылі яшчэ...

Многа мы бачылі ў той дзень.

Але ўсё яно засталося толькі фонам да таго настрою, да тых адчуванняў, якія дакрануліся да мяне, дакранулі мяне да вечнасці, да Азіі, да чалавечых дум каля самай звычайнай магілкі, у якой пагасла ў белым саване знічка чужое радасці.

Быццам я і ляцеў сюды дзеля гэтага. Высока над аблокамі. За тысячы кіламетраў ад дому.

1966

 

ПРАХОДКА

У ціхім возеры, у правай затоцы, бліжэйшай да сонца, якое ўзыходзіць, адлюстроўваецца грэбень лесу і паэтычна загадкавае неба, размаляванае хмаркамі. Бліжэй да берага, але не на самым беразе застыў градою трыснёг. Па ўсім гэтым паўзе, клубіцца, стаіць, зноў паўзе туманец. Нібы не ведаючы, што і ён — прыгажосць, штосьці заключнае, неабходнае ў гэтай красе.

На балоцістым беразе, заследжаным, з вадою ў слядах, скачуць, падскокваюць, пагойдваюцца пліскі.

Галоўнае ў ранішняй музыцы — пеўні з двух хутароў-леснічовак. Нехаця перасвістваюцца сытыя шпакі. Цінькае нейкая драбяза.

Лес, што асланяе возера кальцом, адлюстроўваецца ў шкляной паверхні вады не адразу каля берага — спачатку ідуць вузейшыя ды шырэйшыя палосы цёмнага і святлейшага серабра, а тады ўжо, амаль на самай сярэдзіне, значна вузейшым кругам адбіваюцца сосны, яліны, бярозы.

Зноў пра музыку. Пеўняў на дзвюх леснічоўках хочуць перамагчы дзелавітым брэхам сабакі, таксама суседзі.

Спыніўся і пішу на ўзлеску пушчанскае глухамані, дзе, як сведчанне нейкай абжытасці, стаяць ужо абгладжаныя ліпеньскімі дажджамі стагі.

Сонца ўбілася ў павалоку, што зацягнула неба. Можна толькі сказаць, што яно там — ёсць, жыве само.

На роснай траве, побач з маёй непратаптанай сцежкай, ляжыць вялікае пяро. Арлінае. Стракатае той шэрай стракатасцю, што дзіўна, радасна хвалюе мяне змалку — з жыцця і з кніг пра хараство прыроды.

Буйная, росная, злосная крапіва ахоўвае маліны, як свякроў салодзенькіх нявестак. З малінніку, пачуўшы мяне, залапатаў-узляцеў цецярук. Падумалася, як тут ласуецца мядзведзь — як ён пысу не апячэ?..

Гэта не возера такое малое, гэта вечар быў учора такі ціхі, калі я з лодкі чуў, як на тым беразе стукала жаўна.

Усё навокал і цяпер маўчыць — бярозы, елачкі, алешнік. Таму што маўчыць гаспадар — магутны, стройны дуб, асілак у самым росквіце.

Думаў калісьці, і не раз, што я ніколі не змагу нарысаваць па памяці размяшчэнне сукоў, спляценне галін на дрэве: не хопіць настолькі фантазіі, усё будзе бездапаможна паўтарацца. Успомніў пра гэта, загледзеўшыся ў цудоўны хаос трыснягу, за якім — дарэчы ці недарэчы — стаіць пахілая, нярослая сасна, пад якою «жывое срэбра» вады, цёмны і святлейшы побліск. Сасна — дарэчы тут. Бо прыгожа.

Прыгадалася з учарашняга поўдня — сіваватая зеляніна трысця над старым, запушчаным лясным каналам. Там яно, у завоіне, выпраменьвала лёгкі блакіт.

У возера ўпадае рэчка.

Кіслы пах мокрых, прывялых пракосаў. На плёсе — дзве рыбацкія рагаткі. Пясчаная водмель прыкметна абрываецца цёмнай глыбінёй.

Але і ў гэтым месцы рыба не бярэцца.

Цішыню, па-рыбацку цярплівую, прыемную ад сузірання калі не дзікай, некранутай, дык самотнай красы, парушае толькі частае ды багатае бульканне газу са дна, дзе мяльчэй,— новае ў нягучным, недакучлівым шматгалоссі зялёнага наваколля.

Так я за раніцу абышоў налібоцкае дзіва — Кромань.

1966

 

ШЭРАНЬ

Іду — і хочацца сказаць: якая маладосць! Якое хараство!.. Хоць гэта проста першыя лістападаўскія прымаразкі, хоць гэта толькі парк у ранішняй шэрані.

Голыя ліпы і клёны, грабы і вязы; амаль што голыя лістоўніцы; касатыя бярозы. У дробную, густую сетку іх белага голля сям-там праціснуліся і красуюцца, нібы па-навагодняму прыбраныя ў бель, стройныя, кудлатыя яліны, серабрыстыя лапы соснаў, нешматлікіх тут, у нізіне, паблізу ад вялікіх сажалак і балот з нечапаным трыснягом.

За гушчаром, на блізкім даляглядзе,— яшчэ гушчар, далейшы, праз які прадзіраецца з бляскам чырвонае вогнішча ўсходу.

Вавёрка ўжо на працы. Здалёк заўважыў, як яна цыгае па зямлі, паміж рэдкімі стваламі ліп, і не спяшаецца ўцякаць. Здалёк нясу ёй нябрыдкую, несентыментальную пяшчотнасць зноў абуджанага ў душы маленства.

Зноў успамінаю адну з іх, што была маёй госцяй праз некалькі дзён. На акне перад пісьмовым сталом для яе была заўсёды насыпана горбачка сланечнікавых семак, ляжаў драбок цукру і цвёрды, знарок засушаны, пернік. Ужо на трэці дзень нашай знаёмасці яна садзілася на акне, брала ў лапкі чорную семечку, лушчыла яе, брала другую, трэцюю,— не спяшаючыся,— потым спынялася, аціхала, мы глядзелі адно на аднаго, і мне шчасліва, казачна здавалася, што вось яна — са складзенымі лапкамі — спытаецца: «А што вы, дзядзька, пішаце?..» Цукру яна не чапала. Пернікі знікалі з акна, калі я гэтага не бачыў; сяды-тады яна грымела імі за кніжнай шафай. Потым адзін з гэтых пернікаў я знайшоў паміж кніг. Ён быў пагрызены — упрыкуску з польска-беларускім слоўнікам. Відаць, на пробу толькі, бо і пернік і слоўнік былі недаедзены. Аднак сяброўства нашага гэта не разладзіла. Калі яна аднойчы шуснула з гардзіны ў фортачку і адтуль, па карнізе, на дах,— гэтага мы не бачылі, пра гэта мы здагадаліся па часе,— я бедаваў па ёй не вельмі менш за свайго хлапчука.

Тут іх, вавёрак, многа. Яны падпускаюць людзей так блізка, што мне самым сур’ёзным чынам здаецца: будзь мы яшчэ трохі лепшымі, культурнейшымі — яны прыйшлі б на нашы працягнутыя далоні, пацерліся б рыжаю мордачкай аб нашы шорсткія шчокі.

Іду па асфальце дарожкі. Вавёрка бяжыць па прымазанай шэранню траве, шархаціць па жоўта-карычневым, ужо не залатым, насціле, прасмажанай марозікам лістоты, у якой вылучаюцца вялікія лапы кляновых лістоў. Мы, як быццам знарок, з двух бакоў набліжаемся трохкутнікам да адной з чорных ліп. Да гэтай? Тут яна, вавёрка, сігане ўгару? Не, яна пацыгала далей. Тут, на гэтую? Не. І вось нарэшце гульня канчаецца,— вавёрка пабегла па тоўстым, шурпатым ствале, а я спыніўся за два крокі ад яго. Яна не вельмі спяшаецца, перабірае лапкамі — вышэй, вышэй, вышэй,— тады спыняецца на нейкі момант на галіне. У профіль мне добра відно, што рот яе заткнуты шышкай. Інакш яна, мусіць, зацокала б ад радасці:

«А ну, дастань мяне! А ну!..»

Зноў іду па асфальце вузкай алеі, пад высокім, на фоне яснага неба, срэбрам багатай шэрані. А навокал, па серабрыстай траве, па насціле нядаўна пагаслага золата гулліва шархаціць ужо цэлае мноства вавёрак. І тут, і там, і вунь дзе... Ашуканы — спыняюся, гляджу. Няма вавёрак. Ніводнай. Гэта з голля паціху, нібы спадцішка, асцярожна асыпаецца лішняе срэбра. Вось табе доказ — замёрзлая кропелька ўпала на край блекла-жоўтага, тонка-бляшанага ад марозіку кляновага ліста, і ён загойдаўся на тых травінах, дзе асеў ужо даволі многа дзён таму назад.

Чым бліжэй да балота і сажалак, тым гусцейшая шэрань на голлі, тым больш яе на траве, на асфальце дарожкі. Пахрустваючы гэтым першым, зноў новым, радасным сняжком, узыходжу на штучны ўзгорак, з якога так добра глядзець на ваду і трыснёг.

Вада яшчэ пазаўчора была сцягнута першым лядком. На тым баку, за вялікай сажалкай, сонца прабілася праз гушчар другой палавіны старога парку і — румянае, поўнае, маладое — спынілася над самым вершняком, нават па-дзіцячы падперла далонямі шчокі і глядзіць, любуецца.

І я любуюся. Срэбрам на вербах, на трыснягу. Адценнямі срэбра на новенькім лёдзе. Учора яго цэлы дзень правяраў на мацунак «мальчишек радостный народ» — радасны і бясстрашны. Яны шумелі тут, ганялі каменныя «шайбы», а я стаяў на беразе, баяўся бояззю іхніх бацькоў, што тонкі лёд праломіцца і я не дабягу вунь да таго, найдурнейшага, які забег найдалей, дзе ўжо глыбока і лёд пад нагамі або пад пушчаным каменем — чуваць — спявае, у падскоках, найзванчэй. Учора было свята. Сёння тыя цудоўныя неслухі сядзяць ужо недзе за партамі, і на возеры — цішыня. Воддаль, на быстрыні, дзе яшчэ не замерзла, плаваюць тры качкі. І не шманаюць на мой крык,— не верыцца, што дзікія...

Гляджу назад, адкуль прыйшоў,— на парк. Ад сонца, якое абліло ўсё шчодрым, роўным святлом, дробная сетка голага голля і бахматыя лапы хваін выглядаюць зноў інакш, зноў у іншай, невычарпальна багатай адменнасці вечнай красы.

На захадзе, за краем парку, хаваецца замак. Радзівілаўскі, што ганарыўся калісьці візітамі многіх манархаў. Учора ўвечары за яго вялікімі вокнамі, у багатым святле, пад плафонамі работы італьянскіх маэстра, задорна грымеў у медныя трубы кракавяк. Па паркеце чачоткамі шчабяталі модныя «шпількі» ткачых, машыністак, настаўніц, то лёгка, то цвёрда хадзілі туфлі экскаватаршчыкаў, аграномаў, бухгалтараў, асцярожна, спраўлялі вялікую радасць ярасна наваксаваныя, а ўсё ж сарамлівыя кірзачы маладзенькіх ваякаў, мясцовых адпускнікоў. На мяккіх крэслах каля сцен, у якасці дабрадушнай камісіі, сядзелі пенсіянеры.

Вясёлы, хоць і нямоглы пасля інфаркту, прафесар-фізік, які ахвотна стамляецца штодня, молада ловячы на каляровую фотаплёнку сціплае хараство нізіннага наваколля.

Сівая маці двойчы героя, лётчыка, сын якое — хлопчык, юнак, мужчына, вечна і горка жывы для яе — даўно ўжо стыне ў бронзе і мармуры на плошчах многіх гарадоў, а тут мала хто ведае, што гэта яна яго нарадзіла.

Кульгавы дзед у самаробных бурках, халявы якіх дзеля форсу схаваны пад калошынамі штаноў, — заслужаны калгаснік, з назаўсёды карэлай жмені якога столькі калосся шумела не пустым, а хлебным хараством...

Добра, што ўжо не трэба паўтараць на дзіва простых і не менш глыбокіх ісцін,— дом адпачынку працоўных у княжацкіх палацах,— што ісціны гэтыя ўжо і тут сталі самай звычайнай сапраўднасцю. Я іх проста прымаю да ведама, проста ўчарашні вечар махнуўся ў памяці светлым, звонкім, а ўсё ж... не вельмі звычайным успамінам.

Сонца, трохі палюбаваўшыся, узнялося над грэбенем парку за сажалкай. Аберуч адштурхнуўшыся ад гэтага грэбеня ўгару. Нават сказала: «Ну, што ж, пачнём новы дзень».

І я пачну яго неўзабаве, у адным са шматлікіх пакояў высокага замка,— словам пра гэты заінелы ранак.

1966

 

ПРОПАВЕДЗЬ

Баба Катрына магла б, здаецца, і да самога бога кінуцца з чапялой. Ці ты чапаў яе, ці не чапаў — глядзі, каб самому як адчапіцца. А называлі старую — з-за дзвюх пчаліных калод, што ўжо даўно струхлелі пад яблынямі,— Катрына Салодкая.

Калі б так гаварылі пра дачку старое, ціхую маладзіцу Проську, што і жыла, і спала з харошай, мілай усмешкай,— відаць, не смешна было б, не прыліпла б так гладка, як да Катрыны.

Пайшла ў нашай ваколіцы пошасць — баптысты. Загаварылі яны Проську, заваражылі песнямі, і стала яна першая ў сваёй вёсцы святой. Прымак яе спачатку мармытаў, што «брыдка ад людзей», а потым заціх, нібы і сам заслухаўся ў Просьчыны песні. Баба Катрына спачатку грызла і нават біла дачку, а потым — хто б гэта спадзяваўся! — і сама падалася туды ж.

Я быў яшчэ хлапчуком, калі яна — высокая, панурая, з доўгім бярозавым кіем — прыйшла з Сасноўкі да нас. Напрадвесні, за тры кіламетры. Мая бабуля была яе траюраднай сястрой, яны сябравалі з маленства, і Салодкая палічыла, што разводдзе разводдзем, а памагчы Таклюсі трапіць у царства нябеснае трэба. «Идите и проповедуйте евангелие всей твари»,— сказаў гасподзь. А чым Таклюся не «тварь»?

Сядзяць яны, капусту сёрбаюць, і баба Катрына грыміць на ўсю хату — гоніць гасподняе слова, як малатарня салому. Рэпертуар яе (як на мой сённяшні розум) быў не надта багаты: што ад другіх пачула, бо і сама, і Проська былі непісьменныя. Ды гаварыла яна незвычайна і страшна, як нейкі злосны, грозны поп. Але не брала яе злосць маю бабулю. Хадзіць у Катрыніну вёску на «сабраніё» яна не хоча, ахрысціцца яшчэ раз — і не думае, не забівае нікога, не крадзе, не курыць — чаго ты хочаш?.. І спынілася баба Катрына на п’янстве. Няможна піць.

— Ці ты, мілая, звар’яцела — калі ж я п’ю?

— Яна не п’е! Нікому піць няможна! Каб іх смала спіла! П’яніца царства божага не наследуе!..

— Ну, п’яніца то п’яніца. Але ж калі яно з добрымі людзьмі ды прычына якая, то трэба і выпіць. Свіннёй не будзь, а чарачку...

Баба Катрына, з поўнаю лыжкай у руцэ, раптам заціхла, слухае.

— Але, Таклюся, чарачку,— раптам сказала яна задумана і мякка.— Чарачку вып’еш, і гэтак яно добранька! Так і пойдзе цяпло па ўсім целе...

І ўсміхнулася страшная баба — нібы яе Проська, нібы і праўда — Катрына Салодкая.

1966

 

ДЗІВА

Заходзіў у касцёл. Якраз «дзень задушны», памінкі нябожчыкаў.

Дзіўна было, як многа нашых цётак і дзядзькоў яшчэ ўсё спяваюць:

 

Добры Езу, а наш пане,

Дай ім вечнэ спочыване...

 

Няхай ужо тоўстая, галасістая мяшчанка звонка выводзіць, ад усёй душы, але ж, глядзі ты — і дзядзька, што столькі войнаў прайшоў, дваццаць гадоў жыве ў сацыялізме, і ён таксама гудзе пад нос, у сівыя вехці: то гэтае «пане», то нават спрадвечнае «кыр’е элейсан»1. Адзін стары нават вочы хустачкай выціраў. Мусіць, думаючы пра кагосьці, з кім недарэчна разлучацца без пары, з кім побач хацеў бы жыць вечна...

«А наш пане...»

«Господь» для беларускага мужыка, праваслаўнага, трохі не тое, што «пан». Не так прамалінейна, непасрэдна звязаны з зямной сапраўднасцю. «Господь» — хаця і гэта ідзе ад «господ», ад панства — усё-такі дзесьці на небе, ва ўсякім выпадку — далей. А «пан» — тут, заўсёды пад бокам. І касцёл гэты ягоны, на двух з Радзівілам, і пад касцёлам у склепе — паны. А за касцёлам, за грэбляю — замак, дзе пан над панамі, што соллю зямлю пасыпаў, каб улетку вазіцца на санях, на мядзведзях...

Не дзіва, што гэта было,— дзіва, што засталося, адчуваецца ў той забітасці, пакорнасці, з якой нашы добрыя людзі становяцца на калені, плачуць расчулена і спяваюць, цалуюць каменныя ножкі распятага «пана»...

1966

 

1 Госпадзі, памілуй (грэчаск.).

СУМНЕЙШАЯ ЗА ЎСІХ

Дзяўчынка-сірата пасля вайны гадавалася ў дзіцячым доме, потым стала ткачыхай на камбінаце, дапрацавалася да добрай славы, выйшла замуж за таго, каго палюбіла, нарадзіла двух хлопцаў, і тут... па нейкаму няўмольнаму ды таямнічаму закону — цяжка захварэла... Сэрца. Не мода, а няшчасце нашага часу. Маладзіцы зрабілі аперацыю. А потым дадалося яшчэ і пашырэнне лёгкіх...

У светлым санаторыі яна, відаць, сумнейшая за ўсіх. Нават і плача пры людзях, у сталовай.

Усе шкадуюць яе.

За сталом, куды мяне прывялі на мой першы абед, сядзела трох — нізенькі сталявар, экскаватаршчык з новенькім ордэнам Леніна і прараб з будаўніцтва, які праз некалькі дзён, у свята, прыемна здзівіў мяне франтавою Зоркай Героя.

Калі да суседняга стала трошкі пазней за ўсіх прыйшла і прысела бялявая стройная маладзіца ў вясёла-зялёным плацці, мае суседзі заварушыліся. Перш азваўся найбольш гаваркі, сталявар:

— Валя, ты што!

Яму дапамаглі — і прасцецкі, востры на слова ардэнаносец, і ціхі, нават крыху пануры Герой:

— Біць няма каму!

— Ай, Валянціна, дарма...

Тады я ўпершыню заўважыў, што яна заплаканая, што яна, як малое, усміхаецца ўсім праз слёзы.

А пазаўчора — ужо на трэцім тыдні майго тут прабывання — я чуў, напрыклад, як моцна пажылы майстар з аўтамабільнага завода, амаль зусім па-бацькоўску натуральна не даў ёй устаць і пайсці да суседняга стала па чайнік:

— Сядзі, мамачка, сядзі. Я сам.

Сёння ў абед «мамачка» падышла да нашага стала і пачала развітвацца. Едзе дахаты. Падала ўсім руку, а мне сказала, пачырванеўшы:

— Я хачу з вамі трошкі пагаварыць.

Каля карычневай, пакрытай лакам радзівілаўскай сцяны яна пачырванела яшчэ больш, як дзяўчо — не вельмі прыгожае, проста прыемнае з выгляду трыццацігадовае дзяўчо — папрасіла нумар тэлефона, каб пазваніць мне ў Мінску, калі атрымае нарэшце кватэру. І яшчэ гаварыла, яшчэ чырванелася, а потым праз слёзы, што паслухмяна з’явіліся зноў, сказала:

— Я вас пацалавала б, каб тут не столькі людзей...

Ашаломлены гэтым, я, як юнец, шчаслівы і разгублены, пачаў адмармытвацца нейкімі словамі.

Мы вярнуліся да стала, яна яшчэ раз развіталася з усімі, яшчэ пагаварылі з ёю ўсе, і вось — пайшла.

Можа надоўга, можа і... Што ж, бывалі ў мяне падобныя развітанні: не думалася, што апошні раз.

Не, я не думаў пра гэта. Не.

А я ж быў з ёю толькі самім сабой — ні асаблівай увагі, ні асаблівых пачуццяў. Прайшліся некалькі разоў па парку, утрох з вясёлым сябрам маіх пасляабедзенных праходах па ваколіцы, пагаварылі з Валяй, паразважалі яе, пасмяяліся. Нешта з тыдзень таму назад, калі ёй спатрэбілася тэрмінова, з-за непаладкаў з атрыманнем кватэры, паехаць у Мінск, мы чатырох, усім нашым сталом, хадзілі даставаць ёй білет на аўтобус.

А тут... Я ахвотна схаваўся б за некага, напісаў бы пра гэта ад трэцяй асобы. Можа гэта было б і зручней, і глыбей. Ды мне чамусьці хочацца проста цяпер, неадкладна, расказаць камусьці добраму, разумнаму пра некалькі гэтых цудоўных хвілін...

1966

 

ПРЫВІТАННЕ

Бачу вясновую, красавіцкую Украіну. З чорнай, роўненькай і неабсяжнай раллёю, зноў зараджанай зернем; з густою рунню; з абрыкосамі ў квецені; з сонечна-жоўтай лотаццю на мокрых лагчынах; з вішнямі, слівамі, яблынямі, якія вось-вось зацвітуць; з лясамі, яшчэ ўсё празрыстымі, якія і сапраўды — прыемна правяраецца — «как будто пухом зеленеют»...

Еду, адпачываю, думаю, набіраюся прагнасці да работы. Пасля патрэбнага і любага для нас маўчання зноў, з натуральнай ахвоты, гаворым з сябрам пра жыццё. І пра жыццё нашых літаратур.

Учора ледзь не заплакаў, калі на дворыку каля белай, наіўнай мазанкі Васыль1 вітаўся са старою, нямоглай нэнькай. Піў я пасля простую чарку, еў міжнародныя аладачкі, напечаныя спецыяльна для нас, хоць і апоўдні, і добра было ў вясёлай, дужай і шчыра, без падрыхтоўкі ды нацяжкі, гасціннай сям’і.

Пасля, мужчынскім гуртам, адправіліся на раку. Па сцежцы над ярам — уніз.

Матор заглух недалёка ад берага, і мы пайшлі на вёслах. Можа, нават і лепш, што на вёслах.

На ціхай, даволі шырокай Сінюсе, паміж высокіх берагоў, пакрытых домікамі і садамі вялізнага сяла, пад поўным месяцам, што ўстаў над курганом і спакваля наліваўся чырванню...

Думаў пра тое, колькі сярэдніх рэк і рэчак яшчэ ўсё не ведаю, яшчэ павінен уведаць. Як і сярэдніх пісьменнікаў... Рэк і рэчак па-свойму прыгожых, на якіх нехта цудоўна вырас і добра, шчасліва жыве. Не Волгаў, не Дняпроў, а такіх вось Сінюх, як гэтая, пра існаванне якое я нават і не падазраваў, ціхая і глыбокая роўнядзь якое выпеставана песнямі і думамі пакаленняў...

«Як і сярэдніх пісьменнікаў...» Гэта — не так сабе аброненая фраза,— пра гэта я і думаў на рацэ, і думаю цяпер, прысеўшы раненька да чужога стала. Пра нас — сярэдніх ды маленькіх, што ў меншай ці большай невядомасці, жывячыся не сваёю крыўдай, а радасным і трывожным адчуваннем абавязку, робім тое, што можам.

Прывітанне табе, незнаёмаму, неспакойнаму падарожніку, якому здарыцца падумаць, адпачыць і на маёй невялічкай рацэ!..

1967

 

1 Украінскі пісьменнік В. Казачэнка.

ВОЛГА ЎПАДАЕ...

Пасля двух маскоўскіх дзён, спякотных і мітуслівых, учора быў першы волжскі дзень. Цудоўны!..

Увечары пісаць не змог — стома такая ці нават лянота, але не прымушаў сябе, а толькі для памяці занатаваў у блакноце галоўнае, што трэба расшыфраваць.

Устаў у шэсць гадзін. Не рана. Волга даўно жыве не ноччу, а днём, дзённым жыццём — у сонцы і імгле над правым берагам. Стары, чорнабароды матрос нячутна драіць і так блакітнавата-чысценькую палубу — чуваць толькі час ад часу патрэбны яму шумок вады з крана.

Зноў заходзіў у маскоўскі дом Талстога. Усё — як усё, а хваляваўся, ціха стоячы перад парожкам зацягнутых шнурком дзвярэй у нізкі, белы кабінет Льва Мікалаевіча... Той стол з маленькімі парэнчамі, што так знаёмы мне з юначых дзён па рэпрадукцыі з партрэта Ге. Наіўная, як быццам маладая думка: можа і я за гэтым сталом напісаў бы што-небудзь добрае... У цяністым садзе, дзе духмень канчалася для нас набліжэннем навальніцы, гаварылі з Валодзем1 пра тое, як Ён любіў жыццё, як увесь час намагаўся яго пазнаваць. Трэба будзе перачытаць «Дык што ж нам рабіць?», па чым я калісьці вучыўся жыць, пазнаваў Маскву, Расію... Дзіўна цяпер успамінаецца той час, той астравок жыцця, той мех, як гаварылася^ у якім мы сядзелі, ізаляваныя панамі ад вялікага свету.

Пра гэта думаў і ўчора, на Волзе.

Седзячы ў сваёй Заходняй, я любіў Расію па кнігах. Слухаў песні і гутаркі бывалых мужчын, што ў салдатах ці ў заработках бачылі вось такое. Бязмежную Волгу, белых чаек на фоне сасновага берага, ружова-фіялетавую ваду на захадзе сонца і трохі пазней, зноў жа чаек — ужо на вадзе, аціхлых, мусіць, як і належыцца, стомленых...

Толькі вёскі, ад Дубны да Угліча, шэрыя, сумныя. Відаць, небагата жывецца... Думаецца, што можна было б зрабіць з гэтай зямлі... А на каналах, на шлюзах — прыемна відаць, што ўжо зроблена.

Светла, яскрава ружовыя буі пагойдваюцца на растрывожанай цеплаходам вадзе. Вельмі яны падобныя на танцоўшчыц у лёгка-доўгіх сарафанах.

Думаў пра Багдановіча. Жывучы ў такой вось надволжскай красе, хлопец пісаў пра сваю Беларусь, якую бачыў так мала!.. Ну што ж — ён, відаць, умеў бачыць так ярка, так многа, што яму і кароткіх паездак на бацькаўшчыну хапала.

Учора, на «зялёнай стаянцы», лежачы на ўзлеску, думаў:

Куды ні едзь — адно: неба, сосны, зеленавата-жаўтлявы лён... А потым успомніш, што за гэтым, вельмі звычайным лёнам — варта ўстаць ды зірнуць — распасціраецца Волга. А ў гэтым лесе затаіліся мядзведзі. Зноў вяртаецца радасць пазнавання.

Успомнілася песенька:

 

Ох, медведь ты, мой батюшка,

Ты не ешь мою коровушку...

 

Прыемна чамусьці ад думкі, што гэты «батюшка» — сталы і нібы нават жаданы госць у рускай народнай творчасці.

Амаль як Волга — «матушка»...

* * *

Дзіўнае, наіўна-радаснае адчуванне:

Тут, у гэтай мясціне, якую бачу ўпершыню, жыў калісьці той ці іншы, і мне вядомы, і мною любімы пісьменнік!.. Падумалася пра гэта ўпершыню так свежа каля Калязіна, звязанага з імёнамі Крылова і Шчадрына. У гэтым адкрыванні іх, любімых, на той зямлі, якую ты пазнаеш,— своеасаблівая радасць. Тут важна, што ідзеш ад мясціны — да імені. Зноў і зноў адчуў я гэтую ціхую радасць каля гімназіі, дзе вучыўся Багдановіч, а потым каля някрасаўскай вёскі...

Учора ўранні, любуючыся ўсё новай ды новай Волгай, успомніў светлы малюнак з «Кажамякіна», што помніцца ад першага чытання — трыццаць пяць гадоў. Рыбак, пакупаўшыся, моліцца голы, на ўсход, дзе паказалася сонца. Калі спыталіся, чаму ён так — той слушна і вычарпальна сказаў: «Люблю!..»

І я вось гляджу, не магу наглядзецца — па такой жа прычыне.

У сонечным Яраслаўлі, пакуль мы, слухаючы экскурсаводку, стаялі перад старадаўняй царквой з молада-зялёнымі і шурпатымі, як ананасы, купаламі, злавіў ранейшую думку:

Руская песня, руская мова, руская культура наогул — вельмі на месцы дома... Каб я быў рускі, дык і не ішоў бы нікуды з вялікай Расіі, з вялікай рускай літаратуры — хапіла б мне і свайго.

Пазаўчора мы праходзілі пад мастом каля Угліча, і моладзь, што стаяла высока над намі, крычала: «Шчаслівага плавання!» Ім гэта не вельмі дорага каштавала, а нам было прыемна. Наогул, як ні многа па Волзе снуе белых прыгажуноў-цеплаходаў з. турыстамі — з сустрэчных баркаў ды буксіраў, з прычалаў ды набярэжных людзі крычаць і махаюць нам рукамі — часта, і заўсёды прыязна. Сёння на шэрым буксіры, што валок, як мурашка, вялізную барку супраць вады, снедала за сталом сям’я. Бялізна матлялася на вяроўцы, дзеці махалі рукамі і штосьці крычалі, а бацька, белая, магутная спіна якога заслужана сагнулася над сталом, зняў кепку і, відаць, прызвычаена, але ж не з абавязку памахаў.

Шкілеты цэркваў на цудоўных берагах.

На адным з такіх берагоў мы спыніліся ўчора за гадзінку да захаду сонца. Пайшлі далёка па беразе, дзвюма сем’ямі, і паляжалі на старой, няскошанай духмянай траве, пад несціханы шчэбет беражанак і цісіканне конікаў, пад чароўнымі ад захаду сонца аблачынкамі.— высока-высока над намі.

Міжволі захацелася спяваць — старыя волжскія песні. І прыкра стала, што вось плывём «вниз по матушке», столькі вясёлай моладзі, а спявае яна ўсялякую пацяруху. Абы сучасную, новую.

Цудоўны мой хлопчык куляўся на вялых пракосах, усмак, ад радасці рагочучы.

* * *

У Іпацьеўскім манастыры, ператвораным у цікавы музей, аглядаючы кельі, ходзячы па сонечнай траве, пад белымі высокімі аблачынкамі і зіхатлівым золатам купалоў, зноў думаў пра Багдановіча — пра яго перапісчыка і летапісца...

Наіўна думалася, што і ён, Максім, калісьці тут хадзіў. Ну, а чаму наіўна?

Вялікае ўражанне робіць калекцыя матылёў. Асабліва — блакітныя, вялікія, як дзве разгорнутыя далоні. Як жа прыгожа яны выглядалі ў тропіках, над травой!..

Нешта чароўнае, не зусім усвядомленае, пра красу жыцця, красу казачнага палёту фантазіі, якая — радасна гэта ўсведамляць — не вельмі ўжо так і высока паднімаецца над рэчаіснасцю.

* * *

Расчуліў мяне, і не толькі мяне, малады чуваш, які многа і вельмі ахвотна расказваў нам пра свой народ, сваю рэспубліку, сваю «будучую Венецыю», якой Чэбаксары будуць «у недалёкай будучыні», калі ў ніжэйшыя кварталы горада ўкліняцца затокі новага, «найбольшага на Волзе» вадасховішча... Так і трэба любіць сваё!

Узварушлівая беднасць і, здаецца, дабрата. Жанчына ўступала мне месца ў аўтобусе і ледзь я весела адмовіўся. Мужчына, у якога спытаўся, дзе лепш выйсці, вельмі прыязна пагаварыў са мною. Чорныя анучы да каленяў — у вясковых цётак, што ходзяць па горадзе ў славутых чувашскіх лапцях, вялізныя корабы за плячыма. Як жа тут не расчуліцца ад наіўнай, дзіцячай радасці экскурсавода, таго самага юнака, які так рад, што яго народ ідзе ў лепшае заўтра? На кожным скрыжаванні даваў ён нам новы раздзел свае гісторыі, надзейна чапляючыся нават за тое, што Кацярына Вялікая «ў гэтым вось доме ела нашу сцерлядзь і вельмі яе пахваліла»...

* * *

Правым, ценевым бортам ідзём блізка ад крутога берага, слаёна-рознакаляровага знізу, зялёнага — вышэй. Татарскага.

Злева, на ўсходзе — зіхатлівая процьма вады.

Выходзячы з ценявога боку палубы на борт, трапіў пад пругкі сонечны вецер і, як той горкаўскі рыбак, захацеў памаліцца камусьці вялікаму: дай мне яшчэ пажыць, і я што-небудзь напішу, патрэбнае і добрае!..

Пазаўчора быў Горкі. Горад куды больш велічны і прыгожы, чым уяўлялася. Добра, што пазнаю Расію. Хоць і пазнавата крыху. Добра, што сын пазнае яе, можа, і не зарана: столькі ўражанняў на адзінаццаць год?..

«Домік Кашырына». Куфар пад маятнікам вялікага насценнага гадзінніка. Месца, дзе спаў маленькі Алёша. Падумалася там: а дзе ж выводзяцца, адкуль вылятаюць у свет буравеснікі?.. Успомнілася чамусьці мноства ластаўчыных гнёздаў на верандзе рачнога вакзала ў Хімках. І голуб над чорнымі, магутнымі варотамі шлюза, шэры голуб з саломінай у дзюбе, які знайшоў за верхнім кантам варот, у кутку, свой адзіны на свеце зацішак.

* * *

Упершыню так рана выйшаў на палубу — у чатыры ноль-ноль. Ды ўжо застаў некалькі... проста аматараў красы, не зацікаўленых прафесійна.

Справа па борту — Жыгулі. Пакрытыя лесам гарбы, пацягнутыя смугой. Лявей нашага курсу — сонца.

Сяджу ў музычным салоне: драіцца палуба, дый ветрана.

На рацэ — рыбацкія лодачкі, буксіры, цягнуць або папіхаюць павольныя ад бачнага і нябачнага цяжару баркі. Перад нашай «Кубанню» абмінаюцца два белыя, чысценькія цеплаходы. Ціхія, поўныя сонных людзей.

Фатаграфаваць не хочацца, як і раней. Не перадам я так усю такую вось красу...

Учора — высокі настрой у доме, у горадзе маленства і юнацтва Леніна. Чысты, сціплы, зайздросны арыстакратызм побыту і духа, і вельмі рускі, і агульначалавечы. На століку Марыі Аляксандраўны ляжаць тамы Шылера — у арыгінале. Еўропа ў родным доме. Не дзіва, што ён, Уладзімір Ільіч, адчуваў сябе чалавекам чалавецтва.

...Наша «Кубань» спынілася каля танкера пры беразе, запраўляецца. Ціхенька памармытвае ўнізе машыннае аддзяленне. Чуваць жыгулёўскія пеўні — з соннага пасёлка пад гарой.

Лягчэй за ўсё сказаць: «Я не знаходжу слоў...» Гара за акном, за вадой, за пасёлкам — нібы вялізная зялёная люстра, шырокім дном апушчаная на узвышша, утыканае карычнева-зялёнымі свечкамі соснаў, паміж якімі разліта зеляніна лісцяной, як адтуль здаецца, падсады. Падабенства не вельмі блізкае, асабліва таму, што суседнія горы — зусім не нагадваюць формай апушчаную люстру, а свечкамі ўтыканы таксама... Слоў не знаходжу, а трэба.

Над горамі — нізкае неба дробна забрукавана шэрымі калмыкаватымі хмаркамі, зрэдку прахуджанымі блакітам.

Горы — нібы застылі: не плывуць назад, чакаюць, пакуль мы заправімся.

* * *

Хмурны ранак. Стаянка на раўнінным, зялёным беразе.

Ад вялікай вады, па ўжо сухой пасля нядаўняга дажджу траве пайшлі мы спачатку ў лясок, адтуль — у стэп, па сцежках у траве някошанай, каля чароўных волжскіх старыцаў. Спакойная вада ў трыснягу і аеры, шмат падарожнікаў і нейкіх калючых, шэра-фіялетавых, ажно смугой пацягнутых кветак, нібыта не зямных, а з нейкай іншай планеты. Дубы. Пасохлыя дрэвы на беразе старыцаў. Мякка-шэрае, нізкае неба.

Надвор’е такое, калі працуецца добра, асабліва палазіўшы па вадзе, па балоце, а потым — прысеўшы да чыстай паперы, з душою, поўнай спакою і ўдзячнасці.

Хутка Саратаў.

* * *

Прачнуўся, зірнуў у акно — тая самая Волга: вада, і сонца, і зялёны бераг... Ужо не ўражае так, як спачатку. І натуральна гэта.

А ўсё ж яшчэ ўсё па-ранейшаму прыемна глядзець на плынь ды на зялёнае...

Запомняцца і прыволле саратаўскай Волгі, і чысценькі домік падзвіжніка Чарнышэўскага, і багатая галерэя — Паленаў, Рэрых, «Авель» дагэтуль невядомага Малашкіна: забіты юнак і крык устрывожанай над ім аўцы...

Запомняцца зялёна-квяцістыя дываны валгаградскіх бульвараў, хлопчыкі-піянеры, што каля Вечнага агню нясуць варту са зброяй тых, што тут калісьці загінулі; запомніцца наша начная праходка па горадзе і начная Волга, калі мы адчальвалі. Белы, суседні з намі цеплаход, вокны якога, нібыта ячэйкі вашчыны мёдам, насычаны залацістым святлом, паволі разварочваў ад прычала пад яшчэ і яшчэ раз чароўны, усюды да месца, усюды свой паланез Агінскага...

Валгаград не зрабіў такога ўражання, як, скажам, Яраслаўль, Горкі, Ульянаўск,— пачуцці ўжо не першыя, бачыў яго раней. Дый Мамаеў курган, патрыятычна апрацаваны Вучэцічам — асабліва скульптура з мечам,— уражання вялікага не робіць. Куды больш, з новай сілай пасля першага агляду, хвалявала думка пра тое, якая вузкая палоска зямлі заставалася на беразе гэтага страшнага сусветна-гістарычнага Рубікона, які сапраўдны цуд адбыўся ў гэтым месцы!..

Хутка будзе вялікая «зялёная стаянка». Удосталь хочацца іспіць шаломам Волгі.

* * *

Пасля раскошнага купання ў чыстай, быстрай і цёплай вадзе, пасля гарачага пяску і мяккага цянёчку ішоў па беражку, дзе сутыкаюцца цвёрда пакарабачаны хвалямі пясок пад вадой і пясок на беразе, да свежабетоннага глянцу апрацаваны наплывамі хваль, якія часта растрывожваюцца цеплаходамі, «ракетамі», буксірамі...

Радасць — не па ўзросту, амаль дзіцячая.

* * *

Адзін вялікі аптыміст, смехам адмахваючыся ад бяды, гаварыў калісьці: «Ем ваду, п’ю ваду, умываюся і разліваю!..»

А я яшчэ ў гэтай вадзе і купаюся. Не толькі плаваю, але і, стоячы з вудай, не выпускаючы яе з рукі, акунаюся па шыю, а тады шчасліва абсыхаю на лагодным сонейку, зацягнутым вельмі ж адмысловай павалокай.

На паплавок асаблівай надзеі няма. Проста ён сабе тырчыць белым задком з вады, пагойдваецца на вадзе, а я гляджу на яго, то губляючы ў бляску, то зноў знаходзячы злёгку прыплюшчанымі вачыма. Ногі ў вадзе нібы шукаюць дна, гразнучы ў дробненькай кашы рухавай, казытлівай жарствы.

Пройдзе белы, святочны цеплаход, пройдзе шэры рабацяга буксір, з вялізнай баркай, другі — з дзвюма сашчэпленымі баркамі, трэці — з плытамі. Пройдзе, і ты забудзешся, што ён прайшоў: не першы і не апошні. Ды вось — нібы нечакана — на бераг коцяцца хвалі. Дзесьці там, на фарватэры, разгайданыя. Накатам — каля самага берага шумным, вясёлым, а то, ад сілы, злосным, пеністым.

Прыемна было пачуць з буксіра радыё: на волжскай прасторы — «музыка літоўскай вёскі»...

На дрэвах журботна, нават з нейкім сентыментальным надрывам канючаць арланы. Нагадваецца то далёкае ржанне, то ненатуральна тонкі, пісклявы голас здаравеннага мужчыны.

Цяпер іх над намі сабралася асабліва шмат. Пікіруюць, як бамбавозы, і хапаюць рыбу. Адзін распраўляўся са здабычай на ляту, клюючы тое, што ў лапах.

Чайкі, як і цеплаходы, па-святочнаму белыя, чыстыя.

Вароны — у цяжкіх чорна-шэрых сярмягах. Лятаюць, разявіўшыся ад спякоты, ходзяць па беразе, чакаючы, што бог пашле, грузна садзяцца на тонкае голле зарасніку, дзе і арланы сядзяць часамі, не вельмі баючыся нас.

Учора быў цяжкі, спякотны дзень у Астрахані. Цяпер стаім, дзе пазаўчора стаялі — кіламетраў на дзвесце вышэй.

Уранні, свежы пасля зарадкі і добрага сну, доўга хадзіў па сонечнай палубе. Пісаць не хацелася. Цяпер — таксама не вельмі тыя словы, якімі можна добра перадаць такую прыгажосць, такое шчасце — жыць.

Ды вось пішу пры лямпе, спачатку пад шум развітання з цеплаходам, што швартаваўся разам з намі, цяпер — зноў пад шум хваль і падзёўбванне дожджыку па тэнце над палубай, з высокім абрывістым берагам перад апушчаным акном.

* * *

Прысеў на кручы з арліным аглядам, метраў з трыста над Волгай.

Сонца, вецер, пахі сухой травы. Нізка на захадзе — рака. На поўдні — затока, дзе бялее наша «Кубань». На ўсходзе — лес: у лісцяную, святлейшую, зеляніну ўкрапаны цёмныя елкі. Часта тырчаць сухія сосны — шэра-срабрыстыя, акораныя да апошняга сучка, абветраныя да ртутнага бляску, прыгожыя надзвычайна.

Пакуль мы ўздымаліся на кручу, думаў, як мне, з чаго мне пачаць запіс пра новую прыгажосць?.. Думаў вяла і безнадзейна,— пакуль не спусціўся трохі са сцежкі пад травяную кручу, пакуль не стаў у бярозках, ды на адной з гэтых мілых накольніц не ўбачыў — на цёпла, някранута чыстай, у рэдкую кропачку бяросце — поўзаюць божыя кароўкі. І па бяросце і па моцных, усімі вятрамі абветраных лісточках. Казачны мікрасвет над сонечна-зялёна-блакітнай безданню.

І мне, малому ў такой прасторы, лёгка стала адштурхнуцца ад гэтага мікрасвету — сесці і выняць блакнот.

Над кручай, дзе мы толькі што былі, раскошна, ленасна планіруюць арлы — не вельмі і вышэй за нас. Ужо не першы раз так весела пашкадаваў, чаму ў мяне, чалавека, няма крылляў, каб палятаць, пакружыцца і зноў асесці на сваё месца.

Хадзем ніжэй.

Над абрывам, зноў у бярозках, зноў стаяць шэра-срабрыстыя голыя сосны. Лапы ялін у бярозавым гушчары ўпершыню здаліся воку мяккімі, як аксаміт.

На крутых сцежках шмат плоскага камення-вапняку. У траве, дзе кветкі, матылі, сунічнік,— гэтыя вапнякі затаіліся, як сухія каровіны ляпёшкі на вытаўчанай пашы.

Дубкі невялікія. Ліпы з чырванавата-карычневай карой, таксама нярослыя. Нейкі ягаднік, большы за наш бруснічнік. Трава мятлічка. Многа кашкі. З маленства мілыя мне кветкі падарожніка. Рады быў калісьці, на ўроку прыроды, даведацца, што з карэння іх робіцца смачная кава. І паспытаў яе ў тую восень. Уецца ружавата-белая бярозка.

Зверху наш цеплаход — з усімі сваімі палубамі, рубкамі, каютамі, салонамі, дызелямі, мачтамі — выглядае белай ракавінкай, што нават здаецца, паблісквае перламутрам.

У гэтую сонечную прыгажосць мы вынырнулі з сутачнага, здавалася, што беспрасветнага дажджу. Радасць узмоцнена такім кантрастам.

...Гара, на якой мы былі, .называецца, як паведаміў капітан, Маладзецкім курганом. А хтосьці проста казаў: Жыгуліха.

* * *

Гляджу Волгу — як грандыёзную кінакарціну.

То буйным планам — са шлюпачнай палубы, з носа, з кармы; то з берага на «зялёных стаянках», часамі нават вельмі высокага; то з вады, у якой стаю з вудай ці плаваю ў вясёлай грамадзе...

Цяпер гляджу з каюты, бо холадна.

Бераг і рака праплываюць у рамцы акна бясконцымі кадрамі. Чырвоны гліністы абрыў; лес, які здалёк здаецца зараснікам; пусты пясчана-камяністы пляж ці, лепш сказаць, тое, што можа быць і зрэдку бывае пляжам; пустая лодка на алавяна-дрыготкай вадзе; лодка з чалавекам, які хоча злавіць рыбіну... Толькі ўсё хоча ды хоча, ні разу не ўбачыш, як цягне...

А потым у рамцы з’яўляецца штосьці незвычайнае,— скажам, які-небудзь Макар’еўскі манастыр!..

Зноў «уключаеш панараму» — бяжыш на палубу. Ці так сабе, ці з фотаапаратам.

* * *

Калі я, прачнуўшыся, апусціў жалюзі,— сонца якраз выплывала з-за нізкага далягляду.

Ідзём на Горкі. Высокія лясныя берагі, рака — натуральная, без паднятай вады, з частымі і вялікімі водмелямі, з выкручастым фарватэрам. Грэемся, нешматлікія актывісты, седзячы на карме, якую асвятляе да зіхацення вясёлае сонца.

Учора ў Казані майго малога найбольш уразіла двухдзённае медзведзяня ў музеі: «Не мог нават уявіць, што мядзведзі такія маленькія родзяцца!..»

А мне найбольш, відаць, запомніцца тое акно, з якога студэнт Талстой убачыў, як салдата гналі скрозь строй. «Гэта легла пазней,— расказваў нам талковы і вясёлы студэнт-татарын, экскурсавод,— у аснову апавядання «Пасля балю». Ярка і радасна ўявіў, як гэта блізка не толькі рускаму, не толькі мне, беларусу, але і японцу, і англічаніну, і ўсім на ўсім свеце, дзе ведаюць, а значыцца, і любяць Талстога, а значыцца — любяць дабро, прыгажосць.

Запомніцца яшчэ пякарня, дзе гнуўся над скрыняй, месячы цеста, гнуўся, ходзячы пад скляпеннямі, гнуўся, лезучы спаць пад сталом,— Максім Горкі.

Запомніцца і аўдыторыя, дзе захаваліся парта, дошка і вокны,— тое, што бачылі быстрыя вочы юнага Леніна.

Запомніцца і ўся Казань — светлы, зялёны горад, авеяны прысутнасцю вялікіх.

* * *

Шэра-зялёны вячэрні спакой. Шэрае неба. Шэрая Волга.

Злева — зеляніна далейшага берага, да шэрасці пацягнутая смугой. Справа яна бліжэй і выразней. Пясчаная каса таксама пашарэлая — ад набліжэння змроку і дажджавога церушэння.

За белай металічнай сеткай палубнай абгароджы, за кармой нястомна пеніцца, шуміць шырокая паласа, кладзецца свежасцю, нібыта белая ралля за небывала вялікім трактарам.

Ляцелі трохі чайкі за намі, потым адсталі — на адпачын.

Шэра-зялёны, штораз, то ўсё шарэйшы, на ўсю душу глыбокі спакой.

Успомнілася, як дваццаць год таму назад, у Таджыкістане, у вестыбюлі нейкага багатага гмаху, за круглым столікам у зацішным, утульным кутку я апынуўся ўдвух з Садрыдзінам Айні.

Я тады яшчэ не ведаў яго, нават па творчасці. Але стары імпанаваў мне сваёй мудрай прастатой, быў нават нечым падобны да бога мае маладосці Талстога... Скажам, двухколачкай і вослікам — замест шыкоўнага аўтамабіля, падараванага ўрадам, простымі ботамі, недарагім касцюмам, сівізною пад цюбецейкай.

На стале перад намі было вінаградна-яблычна-гранатавае вогнішча. А мы маўчалі. Я — збянтэжана, а ён або мудра, або па маўклівасці. Казалі, што ён не вельмі моцны ў рускай мове. Маўчыць стары і добра так, прыязна паглядае. А потым яшчэ і руку на маё запясце палажыў. Усміхнуўся і ціха сказаў:

«Ха-ра-сё!»

Калі мы з Валодзем маўчалі, заглядзеўшыся з кармы на шэра-зялёны спакой, я расказаў яму пра Айні, паўтарыў тое слова, і мы прынялі яго — як сваё:

Ха-ра-сё!..

1967

 

1 Пісьменнік Ул. Калеснік.

З КУПАЛІХАЙ

Калі б я аднойчы ўранні прачнуўся і раптам паверыў, што яна жывая,— я пагаліўся б чыста, надзеў бы беленькую кашулю і, адклаўшы ўсякія працы ды справы, пайшоў бы сказаць:

«Добрай раніцы, мілая цётка Уладзя!..»

Высакародны быў чалавек. Мітуслівая, гаваркая, вясёлая, часамі цяжкая, як гаворыцца, характарам, але асабліва з дыстанцыі часу — харошая.

Часта мне ўспамінаецца адна паездка з ёю. У калгас імя Купалы, каля Маладзечна.

Быў чэрвень у самым сонечным росквіце. У дарозе 'мы — тры літаратары, тады яшчэ маладыя, наша цудоўная гаспадыня і шафёр — перакусвалі ў буйнай траве пад бярозкамі, смачна і весела. Потым, у вёсцы, прыехаўшы ранавата, чакалі, каб звечарэла.

Купаліха пайшла кудысьці, шафёр прыдрамнуў у зацішку, а мы прыпыніліся ўтрох на ганку клуба, у цяньку. Ці то гаворачы пра штосьці блізкае, ці так сабе, у прыемным маўчанні,— помніцца толькі добры, ціхі настрой.

Ды вось аднекуль, нібыта з неба, з’явіўся ўпаўнаважаны. Рыжы і трохі чырванаваты — ад «мухі».

— Чыя машына? — спытаўся ён грозна, нават не павітаўшыся.

Двух нас было, можна сказаць, здаравенных — адзін сядзеў на прыступку, а другі ўзвышаўся амаль да самага капяжу. Трэці таварыш быў маленькі, даволі мізэрны, але ж з таямнічым, сурова засяроджаным выразам твару.

— Мне патрэбна машына! Гэта чыя?

— Наша,— сказаў я.

— Вы што — па выбарах?

Якраз выбіраліся суддзі і засядацелі.

— Не.

— Па дзяржаўнай пазыцы?

Быў пяцьдзесят чацвёрты год.

— Таксама не.

— Хто ж вы тады? Чыя машына, я пытаюся?

Зусім спакойна, як гэты вечар вясковы, я растлумачыў:

— Гэта машына ўдавы Янкі Купалы.

— Ну, добра — яна ўдава, а вы хто?

Тады я, нібы па натхненню, шапнуў яму — з належнай таямнічасцю, на паўгубы:

— Мы — а-са-бі-ста-я а-хо-ва.

Упаўнаважаны імгненна лузгануўся ўгару, на «смірна», казырнуў і гаркнуў:

— Здраўя жалаю!

Мы прынялі яго пашану моўчкі, з належным спакоем і годнасцю.

Грозны таварыш стушаваўся, як мне помніцца, хутка, нават адразу.

Пазней, на прыцемку, у душным перапоўненым клубе быў літаратурны вечар. Мы выступалі ахвотна, нас добра слухалі, асабліва, вядома, Купаліху. Потым, у школе, настаўнікі частавалі нас шумнай вячэрай. Пасля застолля мы ўсе вялікай кампаніяй вярнуліся ў клуб на танцы.

Ох, як нястомна танцуюць нашы дзяўчаты! Выбегуць да студні, панапіваюцца з вядра халодненькай, паспяваюць ці парагочуць на зоркі, трохі прасохнуць ад начное свежасці і — зноў пайшлі, полька ці кракавяк — відаць, на цэлыя паўгадзіны!..

Мы, як баяры, сядзелі на лаве, сумнавата адчуваючы, што ўжо не для нас такая нястомнасць. Цётка Уладзя то любавалася танцамі, то зноў сарамаціла нас:

— Сядзіце, таўкачы!..

Потым — нібыта з яснага неба — зноў з’явіўся ўпаўнаважаны. Чырвань яго была ўжо куды гусцейшая.

Ён падышоў да шаноўнае госці, галантна казырнуў, нахіліўся і гаркнуў:

— Факстроцік не жалаеце?

Бачу і сёння, як яна дабрадушна смяецца — паўнатварая, у сваім нязменным чорным берэце. Смяецца молада. Рукой, па праву старасці, махнула перад ім: ды што ты, чалавеча,— нездароў?..

Танцы змяняліся танцамі. Перапынкі шумелі смехам ды песнямі.

Упаўнаважаны то прападаў, то з’яўляўся.

З’явіўшыся, ён зноў падыходзіў і казыраў:

— Факстроцік не жалаеце?

За трэцім разам цётка Уладзя, як толькі кавалер зноў павярнуўся, каб знікнуць, сказала — па-свойму непасрэдна, голасна, праз малады, сардэчны смех:

— Ой, хлопчыкі... Калі мы з Янкам у Вільні жылі, быў там... ой, такі ж такусенькі дурны акалодачны надзірацель!..

1967

 

«ЯК САМ ВЕДАЕШ»

Памёр ужо даўно не толькі цесць, васьмідзесяцігадовы дзед Сцяпан, але і зяць, няўдаліца-каваль Мікола. А вершык, складзены цесцем пра зяця, жыве і ходзіць па навакольных вёсках.

 

Цяжка соп Мікалай,

аж гудзела гарно,

майстраваў, майстраваў,

ну, а выйшла г...

 

Няхітры вершык, але часта прыдаецца...

Адзін дзедаў пляменнік «выбіўся ў людзі» — служыў аконамам у князя Мірскага. Князь — князем, а рухавы аконам і сам неўзабаве добра-такі апанеў. Але старога дзядзьку сяды-тады ў госці, у свой маёнтачак, клікаў.

Неяк дзед тыцкаў, тыцкаў па талерцы вілкай, а потым палажыў яе і ўзяў тое мяса рукою.

— Вы, дзед, калі-небудзь елі з панамі? — спытаўся адзін з далікатных гасцей.

— Не, як сам ведаеш, ніколі.

— А са свіннямі?

— Ды сёння во тым часам першы раз.

Другім разам ён ужо сам зачапіўся з адным.

— Чаму гэта, пане, вашы каляды на два дні раней

за нашы, праваслаўныя?

— Бо паны, як людзі выкшталцоныя, раней пачулі, што нарадзіўся пан Езус.

— Хм, як сам ведаеш! А я ж у Бібліі чытаў, што першыя пра гэта пастухі пачулі. Няўжо ж гэта панства тады само свіней сваіх пасвіла?

Біблію дзед чытаў. Нават і свіней пасучы. Часта і засынаў, палажыўшы галаву на тоўсты і рыхлы ад старасці фаліянт. А потым расказваў суседкам, як гэта цар Давід — у «Трэцяй кнізе царстваў» — састарэў, і ўжо ніякая, як сам ведаеш, адзёжа не грэла яго, дык тады сабраліся старэйшыны, увесь кагал, і прысудзілі яму, сястрыцы мае, маладую, цёплую бабу.

Суседкі пляваліся, не верачы, што так ды можа быць напісана ў святой кнізе.

А дзед пагладжваў бараду і пасміхаўся:

— Такое, як сам ведаеш, і мне было б непаўрэчы!..

1967

 

ПЕСНЯ

На вялікай лясной паляне варушыцца ад нізавога ветрыку мятлічка, грэюцца ў сонцы пабрыджаныя нейкай траўкай плешыны, густа лезуць з зямлі маленькія сасоначкі. Самасейкі.

Далей ідзе шорстка-зялёная сцяна сасновага падлеску, а над ім — заўсёды непаўторна прыгожая разгалістая сасна. Адна ў сваёй медна-зялёнай, нібыта бясформеннай на свабодзе, нястромкай красе.

Сасна — на фоне вечнага, чыстага блакіту, і хвалююча беласнежных аблокаў. Яны мяняюць свае формы і плывуць да сцішнаты захаплення бязгучна, пяшчотна і велічна. Нічые і агульныя. Колькі я бачыў іх зверху, над колькімі землямі і морамі!..

Каля танцавальнай пляцоўкі калгаснага дома адпачынку на сівых лавах сядзяць сапрана, альты, тэнары і басы — дзяўчаты, маладзіцы, дзецюкі і мужчыны мясцовага самадзейнага хору. Прыехалі грузавіком на рэпетыцыю. Цікава было б апісаць іх кожнага, з іхнім руплівым і энергічным кіраўніком. Ды я хачу не пра гэта.

Я — пра тое, што зноў вось ажыло ў душы, тузанула яе тым пачуццём, якое я так даўно і так пакутлівашчасліва намагаюся злавіць і перадаць...

Група сапрана — некалькі дзяўчат, і школьніц яшчэ, і ўжо работніц на полі, на фермах — нібы махнула белым крылом — пяшчотнай купальскаю песняй:

 

Ой, рана, на Йвана...

 

Наша, наша яна — як рыжая мятліца, як звычайна-цудоўная сасна. Яе мы, пяшчотную песню, пры дапамозе празаічнай тэхнікі кінем туды, у блакіт, пад аблокі, адкуль наша слова і наша сэрца зловяць усюды, на ўсёй зямлі.

1968

 

ЦІШЫНЯ

Шызы мох мерна хрумсціць пад тоўста-мяккімі падэшвамі, і час ад часу хрупаюць пустыя, натапыраныя сасновыя шышкі.

Шум ходзіць паверсе. Унізе і ў ветраны дзень цішыня. Там, дзе гушчар.

У рэдкім лесе сосны разрастаюцца букетамі. І ядловец не толькі па-кіпарыснаму стройны, але яшчэ і разбукечаны, неяк па-мяшчанску сыта, ненатуральна для яго.

Прылёг пад сасонкай на паляне, у рэдкім, з плямамі сонца, цянёчку.

Ад ветрыку, што варушыцца нізам, кланяецца ружаватымі гронкамі насення шчаўе, кланяюцца мятліца і «таўкачыкі», пад якімі ціха, устойліва жывуць чабор і смолкі. Ад ветру, што ходзіць угары, час ад часу шуміць нават панурая, нібы змрочная лістота векавых дубоў. А вышэй — па блакіце — у раскошнай ляноце плывуць, як скубеныя кавалачкі ваты, невялікія, рэдкія аблачынкі.

Добра ўспомніць, што такое замілаванне ў мяне — не прафесійнае, не знешняе, а з патрэбы, якую я адчуваў, здаецца, ад нараджэння, і ў немагчымасці перадаць сваё захапленне красой, таксама ўжо вельмі даўно, знаходзіў трывожную, з гаючым сумам асалоду.

На паляне, дзе цяпер пішу, некалькі дзён таму назад, калі яна, перад дажджамі і холадам, была таксама сонечная, я — заціхнуўшы ад той самай трывогі — пачуў здалёк, ад вёскі, радыё. Грыг. Як я ні слаба ведаю яго — пазнаў. Чароўная песня Сольвейг. І стала зноў шчасліва, невытлумачальна ясна, як добра яна, музыка, перадае нашы пачуцці, як яна неабходна і мастацтву слова.

1968

 

ХВАЛІ І СОСНЫ

З акна тралейбуса Сімферопаль — Ялта відаць ляжачыя вярблюды нізкіх гораў, на некаторых з іх — пасадкі сасонак; вялікі шэры вадаём, з берага якога блакітныя лодкі п’юць, уткнуўшыся, ваду; разлітая па каменні рачулка, шуму якое сюды не чутно; блакітна-белыя, свежапафарбаваныя домікі і гатовыя да цвіцення сады сяла Лазавое... Адкрыты ўзгорак над далінаю і — нечакана радасць сустрэчы — бюст маладога Льва Мікалаевіча. Героя Севастопаля і, што яшчэ важней, аўтара «Севастопальскіх апавяданняў». Ён тут калісьці бываў.

Дый застаўся і тут — назаўсёды.

* * *

Мокры ранак пасля начнога дажджу. Другая палавіна сакавіка, а нават і крымская вясна яшчэ ўсё толькі хоча пачацца. Адзін міндаль цвіце, нібы па малалецтву забягаючы наперад. Над усім пануюць вечнай зелянінай кіпарысы, кедры, каменныя дубы. На бязлістым голлі і вецці дрэў і кустоў, нізка над сцежкай, безліч крыштальна-сярэбраных кропель. Нібыта белы дробненькі цвет. Чуваць першыя для мяне сёлета берасцянкі, як быццам зноў абноўлены пераклік пеўняў, яшчэ нейкае цвірканне — клопат і радасць.

Хадзіў і спыняўся, прагна дыхаў, доўга глядзеў.

На поўначы — яшчэ ўсё вышэй ды вышэй пнуцца горы, пакрытыя лесам, кустамі, зрэдку жыллём. Трэба будзе туды дабрацца, як найвышэй. На поўдні — за паркам, за садамі, за дахамі Ялты — мора... Маяк і мол. Поўзаюць судны. Учора пад вечар, пры першай сустрэчы, адчуў яго, мора, нібы наогул упершыню, як штосьці такое, у што можна быць закаханым, як штосьці неабходнае для нашага жыцця таксама, як зямля. Сёння, калі глядзеў на яго зверху, здалёк,— успомнілася, паўтарылася тое самае адчуванне. Нават, здаецца, з блізкім, няўяўным пахам і шумам..

Дзякуй тым, хто прадбачліва захаваў для нас і звычайныя, вельмі як быццам звычайныя словы вялікіх.

Гледзячы зверху на порт, успомніў (кім жа гэта запісана?), як Чэхаў калісьці вяртаўся аднекуль морам, знаёмы насільшчык-татарын пабег па пірсе, апярэджваючы ўсіх, каб узяць рэчы Антона Паўлавіча, а паліцэйскі аблаяў і ўдарыў татарына. Дзве фразы, вечныя, калі вечнай будзе літаратура:

«Ты не меня ударил, ты его ударил!»

Гэта сказаў насільшчык.

А Чэхаў — паліцэйскаму, па-свойму ціха:

«Как вам не стыдно!..»

* * *

Пасля вячэры і кіно хадзіў, неспадзявана дайшоў аж да мора, паслухаў плёскат памяркоўнай сёння хвалі. А перад гэтым стаяў у садзе, па-нашаму, па-раўніннаму кажучы,— не на ўзгорку, а на гары, зверху глядзеў на таямнічыя, нібы спрадвечныя кіпарысы, на мноства агнёў паміж імі.

Падумалася пра рэчы, якія перажываюць людзей, сваіх гаспадароў.

У доме Чэхава, гледзячы на стары, сёння ўжо нават пацешны тэлефон таго часу, успомніў, неяк зусім нечакана, светла ачуў, як гэты апарат калісьці, амаль семдзесят гадоў таму назад, перадаў сюды, у чысценькі, сціплы кабінет, голас Талстога — з недалёкага дома ў той самай Ялце — Чэхаву. Некалькі слоў. Проста пра тое, што ён, Леў Мікалаевіч, вельмі любіць яго.

Божа мой — толькі пра тое!..

У вечных, строга і змрочна таямнічых кіпарысах думалася і аб тым, што чалавек і пісьменнік, якога пяшчотна любіў сам Талстой, што Чэхаў, якога чытаюць на мностве моў і любяць на ўсіх кантынентах, быў і няшчасны, быў і самотны і, паміраючы, два апошнія словы сказаў чамусьці не на роднай мове.

І сапраўды — чаму «Ich sterbe»?1

Таму, што гэта было ў Германіі, што лекар быў немец, што і жонка была «немочка моя добрая»?..

Сёння я ўпершыню, здаецца, спыніўся на гэтых словах. Сёння мне, як ніколі, сумна і неяк нават... нібы радасна ад таго, што яны былі сказаны так, як былі,— проста чамусьці так, не інакш. Сказаны не па-руску тым, хто быў — зноў жа як гаварыў Талстой — вельмі і вельмі рускі. І чалавек і пісьменнік. Хто — разам з тым — так натуральна належыць усяму чалавецтву.

* * *

Неба над морам, па-вясковаму кажучы, падкасалася — ясная паласа паміж цяжкай, жалезна-шэрай вадой і непрыветнай зацяжжу хмараў. Над самым вадзяным даляглядам — града воблакаў, падобная на горны снегавы хрыбет, светлы, зманліва прывабны. Кліча кудысьці далёка, у нейкі цудоўны, сонечны Басфор, дзе я нібыта быў ужо, а ўсё яшчэ здаецца, што буду... Над воблачным хрыбтом — пяшчотнасць чыстага блакіту, якога мы тут ненармальна даўно не бачым.

А з гораў, што высока за нашым домам, дзьме паўночны бязлітасны вецер.

За ашклёнымі дзвярыма, за мураваным парапетам балкона шумяць і стусінамі гнуцца-гайдаюцца кіпарысы. І гэта так незвычайна, ненатуральна. Нібыта адчайна шумяць і калышуцца... навагоднія елкі, якія хтосьці матлошыць, па-хуліганску здзекуючыся з іх прыгожай, урачыстай самавітасці.

Іх, кіпарысы, робіць падобнымі на елкі мноства шышак, што павыядрываліся на густой, дробненькай зеляніне, як цацкі-шарыкі, хоць і не звонкія, аднастайна падобныя, але прыгожыя і прымацаваныя вельмі надзейна.

* * *

Учора даволі-такі доўга блукаў паміж крыжоў, пірамідак, дрэў і кустоў, па камяністых сцежках і бетонных прыступках, па мокрай ад патайных крынічак траве. Шукаў магілу Багдановіча. Пытаўся пра яе і зноў, не пачуўшы патрэбнага слова, хадзіў то зверху ўніз, то зноў уверх, то ўпоперак гары...

А потым неяк раптам, нібы нечакана, пазнаў камень з ужо невыразным, прымшэлым ды зацёртым нягодамі надпісам — сціплы помнік, выгляд якога мне памятаецца ад першага наведання, больш за дваццаць гадоў. Я стомлена, і радасна, і сумна выдыхнуў, успёршыся на пруты агароджы:

— Дык вось ты, голубе, дзе!..

І не здалося гэта ні сентыментальнасцю, ні панібрацтвам. Мне і любоў мая і гады дазваляюць. Зрэшты, сказалася неяк само.

Бо тут, у Ялце, і каля белага дома, дзе ён памёр, і на могілках, куды яго прывезлі пахавальныя дрогі, была ў мяне думка, было адчуванне, што ўсё такое ў жыцці адбываецца вельмі проста. Хворы хлопец прыехаў, хворы хлопец памёр — яшчэ адзін, не першы і не апошні,— і яго пахавалі. Нават, відаць, за кошт казны. І гэтае «вельмі проста» неяк па-асабліваму гаворыць мне пра яго, паэтаў, цудоўны пачатак, сумна, горка гаворыць пра тое, як многа гэты хлопец мог бы зрабіць,' каб пажыў — вельмі проста — як многія, трохі даўжэй...

* * *

Позні поўдзень. Сонца і вецер. Мора і пасвятлела і разгаманілася. Зеленаватае, вясёлае. І разгайдалася яно, відаць, не па сваёй волі. Недзе далёка-далёка за даляглядам хтосьці магутны і мудры прыняў рашэнне атакаваць наш бераг, і мора, яшчэ ўранні спакойнае, не ведаючы той высокай задумы, але паслухмянае ёй, пачало. Аднастайна, але не надакучліва, як быццам злосна, але і весела, плешча-палошча і так ужо безліч разоў апаласканае каменне, накат за накатам, то чакана, то нечакана б’е ў сцяну набярэжнай, узвіваючы белапенныя букеты пырскаў.

Гоман мора і гоман агню — дзве дзівосныя з’явы хвалююць, зачароўваюць мяне ўсё жыццё, не паддаючыся ніякаму вытлумачэнню. Зноў вось успомніў, што люблю яго, мора, як і агонь, з маленства. Добра было калісьці і сёння добра было б пасядзець перад поўнай вясёлага, прагнага полымя грубкай; добра бывала, і дай бог, каб і яшчэ неаднойчы было, каля сяброўскага вогнішча ў летняй роснай і шматгалосай начной глухамані надрэчнага лугу або прылеску!.. А мора? З ім пачалося маё існаванне. Пасля была разлука, цэлых семнаццаць гадоў, была іншая краса, іншая таямнічасць прыроды. А потым я, па-салдацку нагала астрыжаны, нібы спецыяльна абражаны, абяззброены такім чынам вясковы дзяцюк, нядаўна горды сваёй свабодай, сваёй працай на полі і на паперы,— я апынуўся зноў над морам. Ужо не над Чорным, а над Балтыйскім. Аднак радасць мая, маё хваляванне былі не толькі самі сабой, але ж і ўспамінам далёкага, даўняга і няспыннага шуму, што вось прыйшоў, вярнуўся і гамоніць верна каля ног, атакуе душу маю шчасцем вялікай, магутнай, вечнай красы!..

Чайкі хвалююцца. Лятаюць, садзяцца на хвалях, уздымаюцца, зноў пікіруюць. У белакрылым палёце яны амаль зусім не крычаць, нібы ва ўрачыстым маўчанні. Што — прадчуваюць яшчэ большае хваляванне вады? Ці проста рады таксама?

Імклівая рачулка Учан-Су і сёння, як і заўсёды, робіць сваё. Марскія хвалі хвошчуць у бераг і там, дзе яна ўпадае, а рэчка цячэ, бурліць сабе пад іх — пасля доўгага падарожжа па камяністым і неспакойным рэчышчы, вунь адтуль ажно, з гораў. І гоман яе, як і гоман марскі, не часовае штосьці, а пастаяннае.

Бяжы, гамані, малайчына!

* * *

Хачу спяваць, як той, што на восліку едзе ды едзе па роўнай самотнай пустыні...

Мне далі іншы пакой: пасля цёмнага, непрыветнага — сонечны, на трэцім паверсе, з вялікімі ашклёнымі дзвярыма, праз якія зверху відаць і горад і мора. У мяне ўжо не цесная лоджыя ўнізе, а вялікі, адкрыты ў неба балкон. Кіпарысы цяпер — толькі трохі вышэй за мяне!

Днямі я запісаў у блакноце такую драбніцу.

Шышкі на кіпарысах — нібы кажушныя гузікі, вязаныя з ірхі, тоненькай скуры з пахвінаў, аскрэбенай начыста. Толькі што гузікі на кажухах не так густа панашываны, а кіпарыс нагадвае чалавека не ў кажусе, а ў нейкім форменным цёмна-зялёным і даўжэзным шынялі.

Параўнанне — чыста вясковае. Але і сёння мне дакучаюць гэтыя «гузікі», просячыся ў наша слова, хутчэй за ўсё ўпершыню.

За верхавінамі кіпарысаў, з-пад імглістага, бездалягляднага неба карабаціцца мякка-шэрымі хвалямі мора. Не шуміць і не пахне, вядома, ажно сюды — трэба ісці на бераг, як я хадзіў уранні, да снедання, як я пайду яшчэ і яшчэ.

Хачу спяваць пра ўсё, што бачу, што думаю...

Днямі купіў у кіёску над морам кнігу пра Назыма Хікмета. Калі і выпадкова, дык я, відаць, шчаслівы на такія выпадковасці. Не магу працаваць, хоць бы так, як учора ці пазаўчора. І ў галаве шуміць, і сэрца ные чагосьці, і ногі гудуць ад ялцінскіх крутых завулкаў ды сцяжынак. Прылёг сярод белага дня і чытаў. І ў тым, што пра Хікмета я чытаў іменна тут, над морам, за якім — яго таямнічая, вельмі мала вядомая мне краіна, той экзатычны Стамбул, які калісьці бачыў сяк-так і я, у гэтым было не толькі чытацкае шчасце, але і думка пра тое, што людзей у будучыні чакае вялікая радасць пазнавання народам народу, радасць той перабудовы, калі ўпадуць драты і муры ўсялякіх варожых перагародак.

Добра таму, хто працуе на гэтую радасць!

Успомніў, чытаючы, і дні мае вясковай маладосці, пах залатых аўсяных снапоў, на якіх я адпачываў з кнігаю вершаў Багдановіча, калі нібы ўпершыню адкрываў для сябе яго асаблівую блізкасць да рускай літаратуры. Нават і праз сваяцтва з Горкім, праз смерць у чэхаўскай Ялце... Мала гэтага! Ён першы павёў наша слова на збліжэнне са скарбамі народаў свету, ён першы адчуў так моцна гэтую неабходнасць.

Таму і радасна мне, адлажыўшы кнігу пра першага з туркаў, што стаў мне блізкім, як мужны і светлы друг, зрабіць гэты запіс, яшчэ раз адчуць, што я хачу спяваць пра ўсё, але ж пра тое ўсё, чаму належыць будучыня.

* * *

Мора аціхла за ноч, спакойна і сыта прыхлёбвае каля берага. З-паміж хмар, засвяціла сонца. І горы, на вяршынах яшчэ ўсе пакрытыя снегам, ярка палезлі з поўначы на горад...

На невялікім камені, які тырчыць сухою лысінай над булькатаннем рэчкі, што метраў праз пяць упадае ў мора, прысеў вясёлы верабей. І пасядзеў, каб я паспеў падумаць пра яго цудоўны мікрасвет — маленькі толькі для мяне. І гэты камень, і мноства падобных навокал, таксама сухіх і ўжо, відаць, нават цёплых ад сонца, і шум рачное быстрай, гаманлівай плыні, разасяроджанай на мноства патокаў у мностве сухога і мокрага камення, і жоўценькія, як куранячы пух, кветачкі на кізілавай галіне, што звісае чортведама як высока над вадою — ажно тры метры!..

Штосьці дзіцячае ў гэтым адчуванні. Па свежасці.

Верабей пырхнуў і паляцеў.

Так бы вось і лятаць, адчуваючы шчасце прастору, так бы вось і садзіцца на цёплых каменьчыках, бачыць вакол сябе многа вялікага, прыгожага і значнага, што камусьці здаецца малым, не вартым сур’ёзнай увагі.

* * *

Варанцоўскі палац у раскошным парку. З поўначы — скальныя горы, зубцы Ай-Петры, з поўдня — чароўнае мора. У пакоях палаца — цуды людское працы, умельства, натхнення, цярплівасці.

Што гэта — не летняя рэзідэнцыя аднаго з найбольшых магнатаў Расійскай імперыі і ўсяго свету, што гэта — не проста яшчэ адзін наш музей, а жахлівая памяць пра катаргу мноства таленавітых і безымянных сыноў працоўнага народа, я адчуў неяк асабліва ўрачыста. Ажно хацелася пазбіваць кепкі, а тым больш капелюшы з курортных галоў, якія і ў гэткіх месцах не адчуваюць урачыстага хвалявання.

Калі б не тая, скажам, шчаслівая выпадковасць, што Шаўчэнку выкупілі ў другога магната, быў бы яшчэ адзін безымянны геній. Колькі такіх імёнаў мы не ведаем! З некалькіх тысяч прыгонных умельцаў, што дваццаць год будавалі гэты палац, у архівах захавалася трыста прозвішчаў. Рэдкі выпадак. Аднак пра гэтых людзей, лёс кожнага з якіх быў бы, на добры лад, сюжэтам гістарычнага рамана, мы ведаем вельмі мала і больш не будзем ведаць ніколі...

«Адзін з найбольшых магнатаў Расійскай імперыі і ўсяго свету». У іх быў свой, арыстакратычны інтэрнацыяналізм. Варанцовы жаніліся з Браніцкімі, радніліся сабе ў той час, калі царызм душыў свабоду Польшчы, а польскі народ збіраў ды нагнятаў сваю нянавісць да Расіі. Палац пабудаваны ў стылі англійскага сярэдневякоўя, а на паўднёвым яго фасадзе, з «маўрытанскім» парталам, надпіс «Багацце — ад бога» выведзены арабскай вяззю. Карціны, скульптуры, габелены, шпалеры, мэбля, ліхтары, шкатулкі — усё тут зроблена майстрамі з розных краін. Парк разбіваў славуты нямецкі садоўнік. Сам Варанцоў, як сведчыць аўтар «Хаджы-Мурата», быў чалавек рэдкай у той час еўрапейскай адукацыі.

Калі не забывацца, што ў нас ужо больш за паўстагоддзе гаспадарыць тая пераважная большасць, якая была калісьці прыгнечаная, бяспраўная, калі прыгадаць, што яшчэ задоўга да Кастрычніка той самы Талстой (дарэчы, тут, у недалёкай Гаспры) пісаў, што народ Расіі «все более и более просвещается общим всему миру просвещением»,— дык сёння ў нас сапраўднай інтэлігенцыі, сапраўднай арыстакратыі духу яшчэ ўсё не надта многа. У параўнанні з разняволенымі магчымасцямі, улічваючы нашы гістарычныя, інтэрнацыяналісцкія мэты і задачы. Зашмат мяшчанства, якое лічыць сябе інтэлігенцыяй, зашмат звычайнага хамства, бяздумнага і ваяўнічага. Пралетарская радасць першых паслякастрычніцкіх дзён (усё — наша, народнае!) адышла са сваім часам у гісторыю. Цяпер нам такое свядомасці мала. Мы, сучаснікі, адказваем за тое, што зрабілі і што зробім мы, якую культуру пакінем нашчадкам — і створаную намі, і захаваную з пакінутага нам.

* * *

Гаспра. Шатландскі замачак графіні Панінай, ператвораны рэвалюцыяй у санаторый для матак з маленькімі дзецьмі. У вялікім пакоі гульняў — партрэты і фотаздымкі Талстога. Эліпсаваты столік, на якім ён калісьці пісаў, ужо трохі прыпсаваны немузейным доглядам; на ім ляжаць надзіманыя рыбы і лялькі. Вясёлая і ветлая дзяўчына, выхавацелька, пусціла нас у гэты пакой, балазе малыя ўжо кончылі гульні і разыходзіліся па палатах, да мам. Прыкра і крыўдна, што ні ў тыя пакоі, дзе працаваў, хварэў і, хварэючы, працаваў Леў Мікалаевіч, ні на веранду, дзе ён гутарыў з Чэхавым, з Горкім,— не пройдзеш. Ніхто не пусціць, бо гэта ўсё санаторый, і ніхто не ведае толкам, дзе тут ды што тут калісьці было. Так нам, прынамсі, сказалі, ужо не першым і не апошнім з тых, каго да гэтых вежаў над морам вядзе не пустая цікавасць.

Таксама, зрэшты, было і ў Гурзуфе, дзе мы дарма намагаліся прайсці ў дом Раеўскага, асвечаны імем Пушкіна. Таксама хтосьці адпачывае.

Дзіўна, што ні для Пушкіна, ні для Талстога мы тут не можам зрабіць што належыцца...

Астаецца галоўнае — іх слова, слова наогул, якое не толькі было спачатку, але ж будзе і да канца. Яно тут, са мною — зноў свежае, зноў нібы новае, цяпер — па-крымску.

Крым я павінен паглядзець не так — хоць бы з-за Пушкіна (Бахчысарай) і Талстога (Севастопаль)...

Пішу гэта, а здалёк мармытнула думачка: ат, усяго ўсё роўна не пабачыш... Можна сказаць, што правільная, аднак не мая. Хочацца бачыць найбольш. Хочацца верыць, і веру, што бачыць і чуць хачу я не так сабе, а дзеля патрэбы, з адчуваннем якое, як з адчуваннем абавязку, хораша жыць.

* * *

Ішоў учора па мокрай прыморскай вуліцы пад імжой і на тралейбусным прыпынку, зазірнуўшы ў твар задуманай дзяўчынцы-падлетку, адчуў яе — здалося — роздум, адзіноту, адчуў яшчэ раз па-новаму часовасць і нялёгкасць нашага жыцця, з чым яна, відаць, ужо сутыкнулася, пра што яна, магчыма, думае...

Стала шкада яе, шкада і таго, што яна ніколі не даведаецца, што падумаў пра яе, што адчуў здаравенны ды стараваты дзядзька-прахожы, з выгляду — як мне і дзеці дома кажуць часамі — чагосьці злосны.

«Хто паверыць, калі запішу? — падумаў я, ідучы.— Дый сентыментальна будзе...» А сёння вось тая дзяўчынка зноў стаіць перад вачыма са сваёй задумай. І запісваю.

* * *

...Маладая кабыла, хоць і накрытая дзяругай, капрызна танцуе ў аглоблях — ад аваднёў. Колы самі знарок шукаюць у каляінах глыбейшыя ямкі. Вялізны, шырачэзны воз шорсткага і гарачага мурагу калываецца вельмі пагрозліва. Трэба яго трымаць за граблі, убітыя ў тугое сена па самы валок. Правай рукой трымаеш воз, левай — лейцы, кіруючы гэты свой карабель па лукатках лугавое дарогі. А табе пятнаццаты год, ты ўжо, вядома, і зусім дарослы, і смелы, і вельмі стомлены, і хвалюешся, і баішся. Бо ты яшчэ ўсё... дзіця. Пра што гаворыць, праўда, толькі мама. Воз нарэшце трапляе ў тую самую патайную і найглыбейшую ямку, якой ты найбольш баяўся, і валіцца на цябе ўсёй сваёй аграмадзінай!.. Яшчэ адзін!.. Яшчэ!.. Той самы воз, але не раз, а некалькі разоў. Ты мужна падпіраеш яго плячом і галавой. Але дарма!.. І ты нарэшце прачынаешся ад свайго крыку: «Тпрру!..»

Ты — пад яблыняй, што клапатліва расставіла над табою шырокае, густое голле з буйным лісцем і церпка-няспелымі яблыкамі ў лісці. Табе гэта нават і смешна, што ты прачнуўся, ты рады, што ніхто не чуў, і ты зноў тулішся шчакой да падушкі, у свежым месцы — халаднаватай. «Пятрова ночка маленькая...» Высокі жаночы голас, прыемны і да адчаю стомлены, чуецца ў тваёй памяці ціхай і салодкай калыханкай. А воз усё калываецца, кабыла ўсё гізуе, ямка ў каляіне вось-вось будзе, воз твой, хочаш не хочаш, абернецца, накрые цябе духмяным, шорсткім і няўмольным цяжарам. Адзін, другі... Таксама, як было звечара, калі ты толькі лёг. Ты неўзабаве зноў заснеш, і хутчэй за ўсё будзеш сніць тое самае...

Я ўсміхаюся, за добрую тысячу кіламетраў ад дому, праз восем год пасля таго, як гэта было... не з возам сена, а з грыбамі. Усміхаюся, пачуўшы голас хлопчыка, што ўпершыню ў жыцці быў са мною ў грыбах і не можа заснуць:

— Тата, яны ўсё стаяць ды стаяць. І ў траўцы пахаваліся, і так. Вялікія. Маленькія...

Дзівак малы! Таксама і ў мяне яны перад вачыма — і стаяць, і плывуць цудоўнымі кінакадрамі, яшчэ нікім не знятымі, жывымі. Плывуць не ўпершыню, ужо даўно не ўпершыню, амалоджваючы душу гэтым дзіцячым хваляваннем.

Так бывала.

І сёння я вось не магу заснуць.

Дагэтуль горы, што асланяюць горад з усходу, поўначы і захаду, былі жывой, спрадвечнай, велічнай дэкарацыяй, прыгожай ледзь не абстрактна, умоўна, здалёк.

А сёння мы дабраліся да адной з іх вяршыняў.

І я вось не магу заснуць. Ад горных сцежак.

Асабліва адна — і ў ясны дзень адгэтуль, з балкона, нябачная на выразным, голым абрыве вяршыні — асабліва яна дала нам страху ды хвалявання.

Скальны абрыў нахілены крута, увагнуты ўсярэдзіну. Шырыня сцежкі — на аднаго хадака. Налева — бездань, направа — высока над намі скала...

Я стомлены, як і ўсе мы, жанчына і двое мужчын, можа нават і больш за іх, маладзейшых. Да таго ж, яшчэ мне чортведама навошта ўспомніўся даўно бачаны кінафільм, ужо не толькі без назвы, але і без дзеяння. У памяці захавалася толькі такая во сцежка і многа неграў, што гужам ідуць па ёй над безданню, з вялікімі цюкамі на галовах. І захавалася гэта ў памяці нібы толькі дзеля таго, каб паказаць мне яшчэ раз, як негр ляціць у бяздонне разам са сваім грузам, нібы толькі таму захавалася, каб даць мне адчуць, як у душы маёй паўтараецца яго апошні, жудасны крык. Астатнія негры ідуць як ішлі...

І мы ідзём. У напружаным, асцярожным маўчанні, тройчы... якое там! — ужо дваццаты раз узмакрэлыя халодным ад нізкага туману потам. Улева, у бездань, я не гляджу. Іду з правым нахілам, да скалы, проста цягне ісці толькі так, каб «у выпадку чаго» — пуц на правае калена, і прытуліўся да сцяны. Мы нават і гаварылі так, дзяліліся такою асцярогай. А потым, зноў апынуўшыся ў лесе, смяяліся з саміх сябе, такіх, з дазволу сказаць, альпіністаў.

І вось я не магу заснуць — усё іду па сцяжыне, іду, і хочацца нават крыкнуць ад страху і трошкі — ад захаплення...

Быў ён, страх вышыні, зусім незнаёмы мне ў самалёце. Было захапленне, калі хацелася нават, гледзячы зверху ўдалячынь — на схілы, пакрытыя лесам, белыя вужакі дарог і сцяжын, далей — дамы і вуліцы горада, яшчэ далей — шэры, уздыблены марскі прастор,— хацелася, нібы ў дзіцячым сне, узмахнуць рукамі-крыламі і паляцець!..

А больш за ўсё было стомленай і нястомнай радасці ад знаёмства з яшчэ адной красой. Гэта — горныя сосны. Магутныя шурпатыя ствалы. Няспынны, велічны, невытлумачальна прыгожы пошум іх верхавін. Часта ён спалучаўся з ледзь улоўным спачатку, а потым усё больш ды больш выразным шумам вады. Часамі гэты бойкі, энергічны шум уваходзіў у мяккі і на ўсё неба шырокі пошум ігліцы, нібыта распорваючы яго сваім імклівым, рэзкім гоманам. Пасля, калі мы спыніліся на скалах вадаспаду Яўзлар, а яшчэ праз гадзіну хады над яшчэ больш адчайным спадам са скал паэтычнага Учан-Су, у шуме вады прападаў шум сасновы. Мы адыходзілі ў сваю даль па новай, крутой і пакручастай сцяжыне, шум вады спакваля аціхаў, расплываўся, і сосны ціха спявалі сваё — зноў на ўсё неба над намі, на ўсю зачараваную душу...

Там, на тых кручах ды схілах, нараджаецца свежасць, адтуль яна аплывае ў даліны, да мора, насустрач яго таксама невычэрпна шчодрай свежасці. Свежасць марское вады і свежасць сасновай жывіцы...

Дайце мне, сосны, дайце мне, сцежкі, заснуць!..

1969

 

1 Я паміраю.

ЗНАЁМСТВА З ГДР

Адвячорак у Трэптаў-парку.

Духмяныя ліпы. Таполі — нібы салдаты ў ганаровай варце. Веліч смутку і подзвігу.

І дзве бярозы. Ужо тым часам старыя, прывезеныя сюды з Усходу.

Такія, што ў нашых лясах, пры дарогах, такія, што гарэлі разам з хатамі, з людзьмі...

Яны, бярозы, сказалі мне тут, здаецца, найбольш.

* * *

Учора быў дождж, было сонца, зноў дождж, тады цудоўнае неба на захадзе, з нізкімі бела-барвова-шэрымі воблакамі над морам, быў пах зямлі і кароўніка, белыя чайкі на раллі, за трактарам, была готыка старажытнага Вісмара, добрыя гутаркі — днём у багатым нямецкім калгасе, а ўвечары ва ўтульным клубе творчай інтэлігенцыі Ростака.

Вярнуўшыся ў наш курортна-патрыярхальны Нойклёстар, позна чытаў апавяданні Ружэвіча, адчуваючы блізкую да першапачатковай, як у маленстве, захопленую, але па-сталаму маўкліва стрыманую радасць — ад сапраўднага друкаванага слова. Зноў добра думалася пра тое, што маё галоўнае, маё адзінае ў тым, каб ясна бачыць сваё месца, ведаць свой абавязак.

Сёння развіталіся са сваім чысценькім нумарам, за акно якога апошні раз пашарэла для нас вялізная саламяная страха на доме дырэктара атэля, апошні раз пакудахкалі мекленбургскія куры.

Зноў дарога. Аўсяна-жытне-лугавыя прасторы. Лясы, пералескі. Цагляныя вёскі, хутары, былыя маёнткі.

Асфальт у высокіх прысадах. Трохі спакойны, трохі пануры прыморскі пейзаж.

Потым — Гюстраў, зноў старажытная готыка, горад, амаль ацалелы ў вайну. І Барлах — скульптар, графік, паэт Эрнст Барлах — прычына высокага, светлага хвалявання.

Пусты, парослы сонечнай, некранутай травою цвінтар вакол самотнай цаглянай капліцы — старадаўняй, найстарэйшай у горадзе «капэлы святое Гертруды». Старыя рэдкія бярозы. Яшчэ радчэйшыя, яшчэ старэйшыя магілы.

Побач з капліцай, у лёгкім лісцяным цяньку, стаіць прывезеная сюды адтуль, дзе супакоіўся Барлах, драўляная пацямнелая дошка-помнік з гатыцкім надпісам:

«Усё, што ў яго было смяротнае, пахавана тут».

Тое, што асталося пасля яго несмяротнае, што ацалела ад гітлераўскага вандалізму,— скульптуры ў пустой прасторнай капліцы, нядаўна ператворанай у такі незвычайны і просты музей. Збылася даўняя мара Барлаха, які ўздыхнуў калісьці ў гэтай, тады запусцелай, капліцы: «Тут маім творам жылося б нядрэнна».

Дрэва і камень яшчэ раз ажылі пад рукой чалавека, яшчэ раз гавораць пра наша агульнае, найпрыгажэйшае, вечнае.

І асабліва значным, прыгожым тут здаецца тое, што гаварыць іх, дрэва і камень, навучыў іменна немец, сапраўдны сын свайго народа, той, якога мы сёння — і празаічна, і вельмі змястоўна — называем актыўным антыфашыстам.

«Пра ўсё гэта я ўжо даўно напісаў...» Так падумалася ўчора ўранні. Пра што напісаў? Ды, здаецца, што ў той ці іншай форме, у той ці ў іншай меры нават і пра тое, як мяне, былога польскага салдата, нямецкага палоннага, цяпер савецкага пісьменніка, немцы возяць па той частцы свае зямлі, сацыялізм якое шчодра аплочаны нашай крывёй. Дакладней кажучы, возяць яны не мяне, а нас: польскую вязнярку Асвенціма, ленінградскага блакаднага падлетка і дваіх беларускіх партызан. І возяць не проста немцы, а два былыя салдаты вермахта, як я даведаўся ўчора,— ваякі апошняга этапа «ўсходняй кампаніі». Цяпер гэта даволі элегантныя, ветліва маўклівыя і нават важныя ды злёгку іранічныя шафёры... На гэтую тэму штосьці прыблізнае пісаў і я, больш канкрэтна пісалі ўжо многія іншыя. Словам — не нова.

А сёння, цяпер, на цвінтары і ў капліцы, думкі тыя здаюцца мне амаль чужымі. Што ты напісаў? Як напісаў? Пры чым тут стома ці вяласць, калі вось у тэму — у складаную, горкую тэму, якое не абмінуць, да якое і я маю свае асабістыя адносіны, перад якою і я адчуваю свой абавязак,— уваходзіць яшчэ адна вельмі патрэбная, вельмі істотная з’ява.

Пасля «капэлы святое Гертруды» быў загарадны дом Барлаха ў сасновым лесе, жыллё і майстэрня, на парозе якое гасцінна сустрэў нас геносэ Фрыдрых Шульт, старэнькі, верны друг вялікага мастака, нястомны прапагандыст і ахоўнік ягоных скарбаў.

Зноў скульптуры — з той самай народнай прастатой, народжанай у страсных пошуках, з той самай глыбінёй гуманізму — да ўзнёслай цішыні і рэдкай радасці ў душы...

На адной з непрасторных плошчаў старога Гюстрава, у сурова-велічным гатыцкім саборы, кажучы груба, вісіць на ланцугах... не, не вісіць — лунае бронзавы анёл з абліччам высокароднай Кэтэ Кольвіц. Яшчэ адзін твор Барлаха, прыгожае сведчанне дружбы двух змагароў за светлую будучыню, яшчэ адно сведчанне непераможнасці сапраўднага мастацтва.

А трошкі воддаль — змрочна, запылена тырчаць старыя, бяскрылыя сцягі з няпростымі, ненабожнымі надпісамі: «Мір праз перамогу», «З богам за бацькаўшчыну» і гэтак далей.

Народ, які мае вялікае мастацтва, вялікую векавую культуру, народ, які ведае, што гэта значыць — страціць яе, як ён мог, як ён можа знішчаць культуру іншых народаў?..

А каля сцен сабора — грабніцы герцагаў ды герцагіняў, якія тут, пад строма-высознымі скляпеннямі, «спачываюць у бозе»,— да сумоты даўно, да непрыстойнасці раскошна і крыкліва...

Як радасна з усёй гэтай старызны, з усёй арыстакратычна-шавіністычнай затхласці вылузваецца, нібы сонца з-за хмараў, такі патрэбны і блізкі, такі нямецкі і агульналюдскі Барлах!

Анёл ягоны вярнуўся сюды пасля разгрому нацыстаў.

* * *

Яшчэ, і яшчэ, і яшчэ раз адкрыць для сябе чалавека і паважаць яго як асобу, як яшчэ адно праяўленне жыцця ў яго найвышэйшым выражэнні.

Вядома ўжо гэта — і наогул, і мне. Аднак і паўтараецца гэта радасна, і з кожным разам робіцца ўсё яснейшым.

Днямі я штосьці падобнае адчуў у дажджлівым Шверыне, калі мы выходзілі з музея і сустрэлі на сходах экскурсію, відаць — вясковых школьнікаў і іх маладую настаўніцу. Яшчэ аднаго чалавека, асобу, яшчэ адну цікавую загадку.

Я ніколі не сустракаўся з ёю, яна таксама не ведае пра маё існаванне, хутчэй за ўсё мы ніколі больш не сустрэнемся, аднак — такая думка, такая цікавасць, такое адчуванне павагі да чалавечай асобы патрэбна мне, каб адчуваць сябе зусім нармальна.

* * *

Мы ішлі ўтраіх па алеі старога патсдамскага парку, у летняй, паўдзённай засені дубоў і чырвоных букаў, у іх духмянай, векавой і свежай магутнасці. Мініяцюрная Моніка, якая суправаджала нас, несла адкрыты пакет буйных рубінавых чарэшняў, і мы час ад часу на хаду частаваліся імі, нібы пілі глыточкамі, запавольваючы асалоду.

— Якія добрыя людзі бываюць! — сказала наша гаспадынька. Па-руску, вядома, з нейкай амаль дзіцячай стараннасцю нядаўняй студэнткі-выдатніцы. І расказала, што калі яна пры нашым уездзе ў горад спыніла машыну і забегла ў магазін, дык там аказалася, што пажылая фрау, зусім ёй незнаёмая, проста прадаўшчыца, а да таго ж яшчэ вельмі занятая, бо шмат пакупнікоў, нават на склад, у сутарэнне пабегла, каб узяць ёй вось гэты, большы пакет.— Якая дробязь, а як прыемна, праўда?..

І я яшчэ раз — каторы ўжо раз! — прыемна ўспомніў наша з Валодзем Калеснікам даўняе падарожжа на веласіпедах па Гродзеншчыне. Такую ж вось паўдзённую ліпеньскую спёку, прывал каля сельмага, у густым цяньку. Людзей няма, у полі ўсе, толькі дзеці ды куры на пясчанай вуліцы. Крама стаіць наводшыбе, пад старымі ліпамі, каля яе і ў ёй нікога няма, адно за прылаўкам босая, у белай хусціне над загарэлым тварыкам чарнявая маладзіца. «Забегла толькі. У поле пайду. Бо ніхто тут да вечара ані зойдзе». Купілі мы ў яе хлеба, кансерву нейкую, і самі сабе, а не ёй уздыхнулі: «Эх, цяпер каб малачка!..» І маладзіца пабегла, пакінуўшы на нас, незнаёмых прахожых, усю сваю краму, прынесла нам неўзабаве збанок халоднага, з пограба, малака і нізашто, як мы ні ўпрошвалі, не згадзілася ўзяць за яго грошы. Яшчэ і пачакала, пакуль мы апаражнілі збанок.

«Памяць пра дабрату ажыўляе красу прыроды». Так чыркануў я ўчора ў блакноце, амаль на хаду, для памяці, адстаўшы на хвіліну ад маіх спадарожніц.

Для памяці? Хіба ж такое забываецца? На чужыне, здалёк, успамінаеш яго асабліва прыемна. І свет здаецца святлейшым.

* * *

Цвінгер і Грунэгевэльбэ абрынулі на галаву і сэрца такую процьму твораў мастацтва адразу, што тут не дзіва стаміцца і прытупець на ўспрыманне.

Нават і Рафаэлева мадонна не зрабіла чаканага ўражання. Днямі прачытаў у Ружэвіча, якое захапленне гэтай карцінай выказваў Міцкевіч. З дзён малалецтва ўспомнілася, што пра яе пісаў Жукоўскі. Дый сам я ў «Птушках і гнёздах» не прыдумаў уражання, зробленага на мяне, вясковага падлетка, нават некаляровай рэпрадукцыяй. А пазаўчора здзівіўся, што гэты сусветны шэдэўр не ўразіў мяне. Здаўся нават перагружаным. Зрэшты, фігуры папы Сікста і святое Барбары даўно здаваліся мне лішнімі. Мадонну заўсёды хацелася і даводзілася «вымаць» з гэтага акружэння, адасабляць — проста не хочучы бачыць нікога, апроч яе.

Зрэшты, многае ў Дрэздэнскай галерэі трэба было б глядзець адасоблена і спакойна.

Перад партрэтам нейкага небезымяннага барона ўспомніў Шверынскую галерэю, канкрэтна — бойку пеўня з індыком. Падумалася міжволі, што лепш ужо тая бойка, чым гэтая тупая, самаздаволеная маска.

Бой пеўня з індыком — вялікае, імпазантнае палатно — напомніў мне, між іншым кажучы, адзін гістарычны паядынак, таксама карціну... Успомніліся і іншыя паядынкі. Індык і певень так і ўспрымаюцца — як сатырычны намёк, а не проста забава свабоднага, негалоднага мастака.

Змястоўнымі, патрэбнымі здаюцца ва ўсіх галерэях, дзе я ўжо тут пабываў, многія пейзажы. Штосьці падобнае на сапраўдную музыку.

Ад грэчаскай міфалогіі да хрысціянскіх легендаў мастацтва сярэдневякоўя перайшло з выразнай класавай паслядоўнасцю. Нават Хрыстовы яслі выглядаюць... ну, зусім-такі па-арыстакратычнаму прыстойна.

* * *

У цэнтры Дрэздэна многа зялёных палян,— там, дзе раней былі вуліцы, вокны, палацы, храмы... Стаяць яшчэ руіны і чарнеюць абсмаленыя дамы, што выжылі ў лютаўскую бамбёжку 1945 года.

Таму, што бамбілі не мы, а амерыканцы, немцы расказваюць нам пра гэта ахватней, чым пра берлінскія «паляны»,— нібы просячы чалавечай спагады, нібы не памятаючы нашых руінаў і нашых ахвяр...

Ці гэтыя руіны сталі, хоць у нейкай ступені, урокам антыфашызму ці, па праклятай інерцыі, будуць падмацункам для далейшага, новага, яшчэ больш нялюдскага нацыяналізму?

Успомніўся абед у патсдамскім летнім рэстаранчыку, у прыемнай пасля спёкі засені духмяных ліпаў. Як і ўсюды на свеце, мілая малеча. А да бацькоў за сталамі, да пажылых мужчын, маладосць і сталасць якіх пачалася ў вайну, я міжволі, з дакладнасцю яркай, балючай галюцынацыі, прымяраў мундзіры, аўтаматы і каскі — да лысых і сівых галоў. Нібы забыўшыся, у якой палавіне Германіі я знаходжуся, з агідай, жахам і адчуваннем заспакоенай помсты бачыў тых, што былі ў нас у якасці пераможцаў і — значна пазней — пераможаных...

Сёння, з крутой, арлінай вяршыні крэпасці Кёнігсштайн глядзеў на ўтульныя, чырванадахія вёсачкі ў зеляніне садоў, на палявую і лясную красу далін і ўзгоркаў над велічнай, гістарычнай ды песеннай Эльбай.

І зноў уявілася, што і адгэтуль, з чароўнай Саксонскай Швейцарыі, людзі хадзілі далёка, «за свет вочы» — паліць старых і дзяцей у якім-небудзь большым ці меншым Асвенціме, большай ці меншай Хатыні, у нашым наднёманскім Новым Сяле...

* * *

Чаму праз майго сына, ставячы яго ў розныя сітуацыі былой і будучай вайны, мне прасцей разумець увесь жах бесчалавечнасці?

Таму, што ён найбліжэйшы да майго «я», мы з ім амаль адно, я больш за ўсё на свеце даражу яго прыходам у жыццё, прыходам у якасці майго наступніка, майго паўтарэння ў лепшай — я так хачу,— у чысцейшай, дасканалейшай сутнасці.

Думаў так, прачытаўшы ў газеце пісьмо паляка, былога вязня фашысцкага канцлагера для дзяцей, адрасаванае былому каменданту таго лагера, мірнаму бюргеру ў адным з зацішных гарадкоў ФРГ.

Уявіліся камендантава аўчарка і мой хлапчук — перад жахам апошніх пакут, зусім адзін, зусім безабаронны...

І потым яшчэ думалася, калі ўявіў, як ён дзесьці ляжыць на траве, пакупаўшыся, абсыхаючы на сонейку,— задумаўся, глядзіць на свет сваімі чыстымі вачыма...

Ён — як усе дзеці ўсяго свету. Усе яны — як ён. Але ж ён для мяне — амаль я сам, маё паўтарэнне ў вышэйшай форме, і таму ён найбліжэйшы мне, і боль усіх дзяцей мне лягчэй зразумець праз боль ягоны, праз боль, што не можа быць не маім.

* * *

Ранняя раніца.

Выйшаўшы з пакоя загараднага матэля пад яснае, ужо сонечнае неба, пад песню жаваранка, падумаў:

Добра было і добра заўсёды таму, хто і гэтую песню, і гэты рамонак — усё можа падпарадкаваць свайму аднаму, значнаму і трываламу назаўсёды.

* * *

Чарнявая немачка, гід у палацы Сан-Сусі. Яе прастадушна прыязнае, хоць і службовае «liebe Gäste»1, што паўтаралася ў кожнай новай зале музея. А потым — «зрыў у асабістае», які, калі ён нават і паўтараецца ў яе з кожнай новай групай наведнікаў, гучыць прыемна, хораша.

Паказваючы ўзоры старога фарфору, яна прызналася нам, групе савецкіх турыстаў,— зноў жа з прыгожай, натуральнай шчырасцю хоць і адукаванага, але і простага чалавека,— што вось гэты, у гэтай іменна шафе фарфор падабаецца ёй асабліва, больш за ўсе іншыя. Таму што і яна, як ён, паходзіць з Гарца...

Усе мы, ці амаль усе, міжвольна цёпла ўсміхнуліся.

Лірыка, аказваецца, патрэбная ў кожнай справе.

* * *

Спякотны поўдзень у дарозе Будзішын — Дрэздэн.

З акна імклівай машыны гляджу на ўрадлівае лета.

Добрае жыта — густая, гарачая каша калосся, якую так і хочацца зачэрпаць зверху лыжкай і пахукаць, пастудзіць.

У зялёнай сцяне пшаніцы каля шашы сям-там палаюць агеньчыкі макаў. Для саміх сябе яны — не пустазелле. І для мяне... ды што там я — і для паэзіі, так неабходнай у жыцці таксама.

Успомнілася «Жыта» Шышкіна і жыта аднаго з нашых маэстра. Са страху ці з выгады ён «уторгся» ў прыроду, паправіў яе — жыта намалявана чысценькае, колас у колас, як пад лінеечку, а васількі — пустазелле — старанна высаджаны на ўзмежак.

«Са страху?.. З выгады?..»

Гэта было, дарэчы, даўно, у той час, калі аднаго з нашых паэтаў... дакаралі на сходах і ў друку за верш, дзе ён пра васількі сказаў ажно такую «крамолу», што выпалаць іх з поля ён гатоў, а з сэрца, бачыце, не можа...

* * *

У адной з музейных залаў Вартбурга, перад уваходам у тую келлю, дзе Лютэр перакладаў Біблію, у адзін час з нашым Скарынаю сцвярджаючы права на роднае слова, прыемна было чуць ад фраў-гіда, што тут быў калісьці Пётр Першы, а потым Талстой, малады яшчэ, але ўжо слаўны аўтар трылогіі і ваенных апавяданняў. Ён, як сведчыць запіс каменданта гэтага замка, больш за ўсё несалідна катаўся на восліках...

Спускаючыся зверху ўніз на машыне, у засені магутных дрэў мы абагналі цэлую чародку гэтых пацешных, несмяротных верхавікоў.

І вослікі тупалі вельмі важна, і малеча сядзела на іх з вялікім гонарам.

Ах, несалідны Леў Мікалаевіч!

* * *

Айзенах. Спёка на плошчы.

Мімаходзь, праз адчыненыя бакавыя дзверы, заглянуў у пусты халадочак сабора і небывала ўсвядоміў, як многа яшчэ на свеце людзей, якім гэта трэба.

Дома мы часта забываемся, што свет працягвае жыць па-свойму, а мы павінны ўмець і ўвесь час вучыцца культурна сцвярджаць, абгрунтоўваць сваё.

* * *

Вяршыня нямецкай сентыментальнасці.

Голенькі, сыценькі, прыгожанькі Ісусік Хрыстосік і такі ж самы Іванька Хрысціцельчык — на траўцы, у сонейку — даюць адзін аднаму буську...

Бачыў гэта, здаецца, у Гоце, яшчэ ў адным замку, яшчэ ў адной галерэі.

* * *

Адны ўцякаюць ад свайго, па-спажывецку прысмоктваюцца да чужога, лепшага, гатовага — абы лягчэй, смачней пажыць. А іншыя лічаць, што трэба вучыцца, як гэта лепшае наладжваць дома. Цар Пётр Вялікі, граф Леў Талстой, мужык Міхайла Ламаносаў. Пра іх тут згадваць даводзіцца часта.

* * *

Зноў і зноў прыходзіць думка:

А як жа, як, як у такой цудоўнай прыродзе, у такой зайздроснай культуры можна было дайсці да Асвенцімаў?..

* * *

Усплыў на памяць расказ ленінградкі, перакладчыцы, што ехала ў адным купэ са мной у Брэст, насустрач гэдээраўскай дэлегацыі.

На Піскароўскіх могілках маладыя немцы-турысты ўбачылі старую жанчыну ў чорным, якая моўчкі, сурова глядзела на іх, стоячы каля магілы.

Калі ім сказалі, што гэта маці цэлай сям’і, пахаванай тут у блакаду, адзін з нямецкіх юнакоў не вытрымаў позірку старое — упаў на калені, пачаў са слязьмі цалаваць яе рукі і ногі, просячы прабачэння за тое, у чым яны, дзеці апошняй вайны, не вінаваты...

Што сказала ім тая жанчына — не ведаю.

* * *

Веймар. Зноў галерэя.

Гляджу на партрэты ўладароў ды магнатаў і думаю:

«Ад чаго яны так сыта, весела ўсміхаюцца? Ад працы, ад нядолі нашых продкаў?»

Нашых — у разуменні класавым, міжнародным, якое тут, не дома, прыходзіць неяк свяжэй і глыбей.

* * *

Абедаючы ў экзатычным сутарэнні гасцініцы «Пад сланом», я парушыў рэжым — дазволіў сабе кухаль піва. Больш з-за сімпатыі да таго глінянага, бела-блакітнага, узорыстага кухля. Але не піва, відаць, і не стома, сабраная за некалькі дзён нервовага недасыпання, вінаваты ў тым, што ў доме Шылера я... ледзь-ледзь не заплакаў.

Аконная ніша ў тоўстай сцяне ідзе ад падвокання да падлогі. Сонца, якое ўжо добра схіліла з паўдня, лілося ў гэтае акно, на падаконніку палалі барвовыя кветкі.

І мне раптам падумалася, што вельмі добра было б падсунуць у гэтай нішы столік да падаконніка і працаваць, калі яшчэ трохі адсунецца сонца.

Такое простае, а для мяне — даўно такое прагнае жаданне.

І вось іменна тады, калі яно, пачуццё гэтае, прыйшло, нас, толькі траіх у гэтым пакоі, на гэтым паверсе, дагнаў бесклапотны, бязгрэшны шолам. Знізу па сходах — з тупатам, гоманам, смехам — падняліся і запоўнілі пакоі, наш і суседні, піянеры. Нямецкія, у сінім, і польскія, з бела-чырвонымі гальштукамі. Румяныя, загарэлыя хлопчыкі і дзяўчаткі.

Скептык сказаў бы: як гэта проста, як гэта нават шаблонна, штучна, нацягнута...

І як сімвалічна — скажу я.

Хваляванне маё я супакоіў у гутарцы з няўрымслівымі, яшчэ па-дзіцячы непасрэднымі і ўжо крыху па-дзявочы, па-польску какетлівымі дзяўчаткамі з Гданьска. Яны стаялі, некаторыя зусім натуральна абняўшыся, з дзяўчаткамі нямецкімі.

...У доме Гётэ больш раскошы — і галерэя, і мінералы, і мэбля.

Аднак у абодвух вялікіх сяброў месца працы, тое месца, дзе яны аставаліся самі сабой, сам-насам са сваім богам, было і засталося абаяльна сціплае. Просты пісьмовы стол, паліцы кніг, ледзь не зусім аскетычны драўляны ложак.

Больш за ўсё хацелася глядзець на кнігі і рукапісы пад шклом — адзінае, што і я сяк-так умею рабіць.

У пантэоне дзве карычневыя труны справядліва рассунулі на бакі, пад сцены, вялізныя, цяжкія скрыні з рэшткамі нецікавых і непатрэбных людзей, багацеяў і ўладароў.

З-за вянкоў ледзь відны два надпісы на тарцах тых дзвюх трунаў: Schiller і Goethe.

І я паставіў у вялікую вазу з вадой, схаваную ў вянках, адну нашу белую гваздзіку.

Успомніліся словы Талстога пра тое, што калі б Пушкін здолеў прадбачыць, уявіць сваю славу на стагоддзе наперад — ён мог бы не вытрымаць, звар’яцець. Ды гэта падумалася ўжо на могілках, калі мы выйшлі з пантэона, пра гэта я загаварыў з дзвюма сваімі спадарожніцамі. І адна з іх сказала, што Пушкін, вядома ж, прадбачыў. Бо не так гэта проста было гаварыць у той час пра свой помнік, што непакорнай галавой узняўся вышэй за імператарскі...

Двое беларусаў і немка, мы згадзіліся з тым, што прадбачыў, напэўна, і Гётэ. Пра гэта гаворыць ужо сама яго, калі прыглядзецца, ільвіная самавітасць.

Слава — славай, а веліч геніяў — у іх прыналежнасці чалавецтву, яго прагрэсу, таму найсвятлейшаму, адзінаму, што дае разумны, хвалюючы сэнс жыццю.

...Ад гэтых дум, ад гэтых пачуццяў — у цішыню Бухенвальда.

Цішыня і вячэрняе сонца. Птушыныя бесклапотныя галасы і кветкі дзікіх ружаў на рэдкіх кусціках вялікага адхону. І проста мілая, звычайная трава — яна нядаўна скошана і зноў, толькі без кветак, пайшла маладзенькай атавай.

Адгэтуль, дзе мы стаім, з вяршыні адхону, з-пад сурова-велічнай вежы са званамі на ўвесь свет, ад трох агромністых і васемнаццаці меншых чашаў з зямлёй, напоенай крывёю пакутнікаў з васемнаццаці еўрапейскіх краін,— адгэтуль так хораша і так сумна глядзець на багатую летнюю красу бязмежнай веймарскай даліны. Крытыя чарапіцай вёсачкі ў садах. Нівы. Пералескі. Сабраны ў жменьку горад на даляглядзе. Горад Гётэ і Шылера, калісьці так цынічна і так жахліва зганьбаваны суседствам з гэтай, яшчэ адной, міжнароднай Галгофай...

У трох вялізных чашах, проста ямах, падобных на гіганцкія варонкі, акружаныя кожная суровай каменнай сцяной, густа расце трава, робячы гэтыя чашы ўсярэдзіне зялёнымі.

Васемнаццаць меншых чашаў узняты на шэрых пастаментах з назвамі краін, з аднаго боку — на мове мясцовай, нямецкай, з другога — на мове кожнай названай краіны.

Каля нашага пастамента, убачыўшы пад ім, на суровым бетоне, жывыя, гарачыя кветкі, відаць, зусім нядаўна паложаныя тут незнаёмымі суайчыннікамі,— я зноў ледзь-ледзь не сарваўся...

Такія месцы, такія хвіліны належаць нам, хто чалавек, таксама, як нам усім належаць Гётэ, Талстой,

Ралан... многія ў многіх краінах, і родныя, і неабходныя ўсім.

Гэтага мне не хапала апошнімі днямі, і ў гэты стан душы, у гэты, вельмі сучасны, настрой я вынырнуў з Германіі замкаў і галерэяў, патрэбных толькі ў разумным спалучэнні з днём сённяшнім, з нашым трывожным заўтра...

* * *

Ён2 сказаў бы: «Эгоизм — отвратителен».

Успомнілася пазаўчарашняя польская мама з дзвюма дачушкамі ў Готскай галерэі. Меншая дода ў портачках, стрыжаная пад хлопца, яшчэ без прыкметных адзнак жаноцкасці, жавала гумку і хадзіла зусім збоку ад мамусі, ад сястры (таксама ні дзеўка, ні дзяцюк, толькі без жвачкі), збоку ад гіда і ад таго, пра што гаворка, што паказваюць,— робячы ласку самім сваім існаваннем. Якая, жалю вартая, недарэчнасць,— не выпраменьваць з сябе, а ўсё толькі прымаць! Дый не збіраць нічога, а толькі прапускаць, як мясарубка... Мамуся, дзябёлая, але яшчэ нецяжкая былая красуня, лавіла словы дзяўчыны-гіда з незразумела ліслівай усмешкай, усмоктвала іх з мацярынскай прагнасцю — для ўсёй сям’і... Бог сабе з вамі, каб не тое, што гід сказала: «Гэтыя скарбы вернуты нам савецкімі сябрамі», а мама-турыстка выбрала момант і шапнула са сваёй прагна-ліслівай усмешачкай: «А колькі сябры забралі сабе?..» Так шапнула, што можна было пачуць, і мы пачулі. Гід гаварыла па-польску, а ёй было сказана тым паўшэптам па-нямецку, відаць, з надзеяй, што «саветы» не зразумеюць. І гэта — полька? А калі так, ды ці думала яна хоць раз пра тое, колькі ж скарбаў яе народа вернута немцамі Польшчы з-пад руінаў... ну, хоць бы аднаго каралеўскага замка ў Варшаве?.. Не дзіва, што і мяшчанскія яблычкі падаюць недалёка ад тоўстага дрэва: яшчэ зялёныя, а ўжо непрыемныя сваім самалюбствам. Дзяўчына-хлопец са жвачкай, з капрызнай усмешачкай на губах, з пустымі і халоднымі вачыма. Пылінка той мякіны, што адсеецца часам, зародак той вялікапышнасці, што недарэчна глядзіць з цяжкіх пазалочаных рамаў, з халодных п’едэсталаў непатрэбных помнікаў, з вялізных незакапаных скрыняў чалавечай гнілі...

* * *

Пішу ў машыне, на эрфурцкай рыначнай плошчы, спусціўшыся сюды з паднебнай вышыні магутнага сабора на гары.

Зачапіўся за гідаву фразу:

«Напалеон ставіў коней у гэтай святыні...»

Канавязь — каля цудоўнай старадаўняй разьбы па дрэве... Гэта — ад адчування ўлады, беспакаранасці пераможцы, ад жадання зрабіць пераможанаму як мага больш балюча. Гэта — ад звычайнай дзікасці, ад звычайнага хамства, якога так шмат яшчэ дрэмле ў людзях. Было даўней. Было нядаўна. Будзе яшчэ? Ці ўжо як быццам і пара, даўно пара было б канчаць!..

На саркафагу святога Севярына — у другім саборы, побач — несмяротная ўсмешка маленькага Хрыста. У камені вытрымала, перамагла стагоддзі. Усмешка не бога — усмешка дзіцяці. Як сімвал чалавечнасці, чысціні і надзеі.

Яшчэ адна, толькі што выпадкова пачутая, фраза:

«Гэта старое, як само чалавецтва...»

Можна сказаць і так:

«Трэба быць наіўным, каб думаць, што так няможна, не трэба, што так калі-небудзь не будзе».

Я належу, хачу належаць да такіх наіўных. Хемінгуэй пісаў, што калі чалавецтва пачне нарэшце расстрэльваць падпальшчыкаў вайны, ён гатовы выконваць гэты святы прысуд... Тут я, вядома, думаю пра актыўнасць у барацьбе за дабро.

* * *

Зноў Берлін, зноў атэль «Бераліна».

...Пакуль яго не пачнуць выхоўваць ды прымацоўваць да нейкай бацькаўшчыны, да нейкай закансерваванай веры — ён усюды прыгожы. Быў, ёсць і будзе.

Так думаў я ўчора, седзячы ў наўмбургскай «баўэрнштубе», стылізаваным пад сялянскую хату рэстаране з нечакана вясёлай назвай — «Ягнячы хвосцік». Думаў, гледзячы на двух чысценькіх хлапчукоў, што сядзелі з дарослымі за суседнім сталом і нібыта слухалі, а больш дык сумавалі.

Дарэчы, «ягнячым хвосцікам» там, у маляўнічай, сонечнай Цюрынгіі, вясковыя «муцці», матулі з пяшчотнай кплівасцю называюць сваіх малых любімчыкаў: «Oh du, mein Lämmerschwanzchen!»3.

Перад абедам былі тры саборы — два ў Эрфурце і адзін у Наўмбурзе. Яшчэ тры сведчанні вялікай культуры дойлідаў і мастакоў старой Германіі, культуры, не бачыўшы якое, цяжка ўявіць яе суровую і часамі ледзь не пяшчотную прыгажосць.

Калі пра пяшчотнасць, дык чаго варты толькі наўмбургскія Ута і Рэгенільдзіс, празаічна гаворачы — дзве красуні ў камені, увасобленыя невядомым скульптарам XIII стагоддзя, дзве жанчыны, што і цяпер зачароўваюць. Першая сваёй строгай красой, а другая — «дачка польскага караля Баляслава Харобрага, адна жанчына, якая тут усміхаецца»,— сваёй усмешкай, што ажывіла, абяссмерціла і камень.

Яшчэ пра пяшчотнасць.

Той самы скульптар, які — «відаць, па веры сваёй» — пажадаў астацца невядомым, у тым самым камені-ракушачніку, нібы дзявочымі рукамі карункі ды каруначкі, замілавана вывязаў лістоту дубу, клёну, ляшчэўніку... І лістота гэтая ледзь што не шуміць, ледзь не зелянеецца на тонкіх, стрункіх калонах, жыва напамінаючы тую, што за сценамі сабора.

А што да суровасці... можа лепш — строгасці, у велічнай красе трох учарашніх і іншых святыняў, якія мы бачылі, дык мне найбольш, відаць, запомніцца магутная, пашарэлая ад стагоддзяў званіца эрфурцкага сабора. На яе мы, як быццам у самае неба, уздымаліся то простымі, то пакручастымі сходамі, час ад часу выглядаючы на свет праз вокны, то шырэйшыя, то вузкія, як байніцы. Бачылі пад сабой, нібы з самалёта, у дзіцячым здзіўленні, чырвоныя чарапічныя дахі, шэрыя сцены і зеляніну старажытнага горада, а пад саборам, пад гарою, на якой ён узвышаецца,— маляўнічы кірмаш на плошчы, дзе на сталах і ў вазочках капуста, букеты морквы і чырвань чарэшні...

І да абеду, і пасля, да берлінскага вечара, была дарога — бясконцыя змены летняй красы, то палявой, то лясной, што не стамляе ніколі.

* * *

Хмарны ўчарашні дзень мы пачалі пазнавата. Глядзелі музеі: «Пэргамон-музэум», з велічным Пергамскім алтаром і «Свяшчэннай дарогай Вавілона», і «Нацыянальную галерэю».

З яе запомняцца:

Менцаль (чытаў пра яго падлеткам, у часопісе з рэпрадукцыямі карцін); Крэмар, стваральнік Бухенвальдскага мемарыяльнага комплексу; Тома, з яго партрэтам сястры Агаты, абаяльнай, простай дзяўчыны; вядомы ўжо Барлах і некалькі іншых, прозвішчы якіх не запомніліся, але ад пейзажаў, партрэтаў і жанравых палотнаў асталося светлае ўражанне.

Напрыклад, «Дзяўчынка ў пярэднім пакоі», відаць, прыведзеная ў багаты дом на службу, каля якое я, здаецца, упершыню так моцна, па-бацькоўску адчуў, што гэта азначае — аддаваць сваё дзіця ў чужую сям’ю, на паняверку.

Было б куды бяднейшае ўражанне ад Берліна, каб мы не заглянулі ў гэтыя суровыя, калі не сказаць — панурыя, і велічныя гмахі на «Востраве музеяў».

Хоць і думаецца, што знаёмства з ГДР выйшла ў нас крыху аднабокае, пейзажна-гістарычнае, плюс трохі літаратуры і адзін калгас...

Нічога не зробіш — мы госці. На першы раз дзякуй і за гэта.

* * *

Самая цудоўная, самая міжнародная музыка — дзіцячы смех у заапарку, каля вальера з разгулянымі медзведзянятамі. Жывы, агромністы вянок шчаслівых вачэй, вясёлага шчэбету, які раз-поразу выбухае сярэбраным, сардэчным смехам...

Ажно сам пастаяў, пасмяяўся. Не адзін, у нямецкім дарослым натоўпе.

1969

 

1 Мілыя госці.

2 Маецца на ўвазе Л. М. Талстой.

3 О ты, мой ягнячы хвосцік!

НАД ПАПЛАЎКОМ

Уранні Шчара памаленьку праявілася для нас з настойлівай імглы, аднаму дала вялікага язя, другому яшчэ большага ляшча, трэцяму нечым парвала вуду... ну, вядома ж, мне, а потым, пасля абеду, сказала: «Годзе». Нават без клічніка, наглуха — ветліва і спакойна.

— Здрастуйця вам, рабята!

Шчупленькі, шустры дзядок. І не падумаеш, што яму ўжо каля дзевяноста. Абшарпаны, з рыбацкай зброяй ды з начыннем — як з паходу нейкага вяртаецца. У акулярах, начытаны, гаворку пра мудрасць жыцця падмацоўвае спасылкамі на Майсеева «Пятикнижие». Спыніўся каля нас пабедаваць.

— Год, рабята, сухі. Рыба ў Шчары з вясны яшчэ мела на гэта сваю сачусцьвеннасць. Шуснула ў Нёман!..

Пайшоў, патэпаў далей.

Я не сумую, седзячы доўга-доўга над нерухомым паплаўком, з пустою галавой і лёгкім сэрцам. Набіраюся духу зямнога, які прыдасца і наогул, і на тое, што нядаўна пачаў. Ды ўсё ж і ў гэтым стане вельмі хочацца, так хочацца, што нават верыцца — вось-вось ён жахне ў дно, мой паплавок, і прыйдзе вялікае, серабрыстае шчасце!.. Зрэшты, так мы і верым — не толькі ў рыбіну — усё жыццё...

На захадзе сонца, хмарным і цёплым, проці вады ў наш бок ад крутога светла-пясчанага берага на павароце паплыў бабёр, быстра ведучы чорнаю галавой трохкутнік зыблівага следу.

Над абрывам, каля крамянага нізкага дуба, устаў над вудамі наш дзядок. Далекавата, але так, што голас яго чуцён:

— Глядзі, рабята, бабёр!

Каб рыба бралася, стары рыбак не парушыў бы, мусіць, патрэбнае цішыні. А можа і тады парушыў бы? Бо ў голасе яго чуваць ледзь не блазенская радасць.

І мы залюбаваліся. Нібыта вось і прыйшла яна, частка таго, так доўга чаканага, шчасця.

Калі наш незвычайны госць — бабёр — параўняўся з намі, ці то зухавата, ці то гарэзліва ведучы над вадой, у самым дзюбіку трохкутніка, мокра-бліскучую лабаціну і адкрытыя чуткія ноздры,— я зацокаў яму языком. І ён нырнуў, падкінуўшы азадкам, нават пляснуў па вадзе пранікам тлустага хваста. Знік пад люстранай, растрывожанай роўняддзю. А потым вынырнуў — зноў каля дзеда. І дзядок наш зноў закрычаў.

Сонца стаяла побач з дубам, над дзедам і алешнікам. Барвовае і плоскае — вялізны, радасна-шчымліва сумны круг, якому вельмі ж не да спадобы апускаецца ў хмарную, сырую ноч.

1969

 

ЦЁТАЧКА

— Дзеці, як тут праехаць на Ціхі Бор?

Парачка вясковых другакласнікаў. От сабе, так сабе хлопчык у шэрай, добра-такі пацёртай леташняй форме, без шапкі, палавенькі ды загарэлы. А дзяўчынка — ну, гаспадыня! Хусцінка «пад бараду», світар чысценькі, спаднічка, панчошкі, туфелькі, поўны партфель,— на пацеху. Прастадушна разумныя вочы. І павага, саліднасць — проста зусім як у мамы.

— Вам трэба было вунь дзе, там павярнуць, каля дубоў. Улева... Не, адтулека едучы — управа. Па той дарозе.

— А вы адкуль?

— Мы з Вішнякоў.

— Далёка гэта?

— Не, не вельмі.

Хлопец маўчыць, як маўклівы або зацюканы прымак, а гаворыць «сама». І ручкай паказвае ў той бок, дзе мне, нават і з вышыні майго росту, вёскі за ўзгоркам не відно. Расставацца не хочацца, і я пытаюся, нібы прашу:

— А можа вы правялі б нас?

Маўчанне. Вагаецца. Яно і ў «Масквічы» праехацца добра, але ж... І кажа нарэшце ці то па-даросламу заклапочана, ці то па-дзіцячы, ледзь не ўздыхнуўшы:

— Далекавата...

Цяпер ужо маўчанне з нашага боку. Мы — адзін на дарозе, а двух з машыны — проста любуемся.

— Ну, дык бывайце, дзеці, здаровы...

Усцешаныя гэтай сустрэчай, гаворым пра яе, а неўзабаве, ад’ехаўшы трохі, заўважаем, што Вішнякі — зусім за ўзгорачкам. А круг на Ціхі Бор, як хутка аказалася, кіламетры са тры.

І праўда, цётачка, далекавата.

1969

 

ДОБРА БЫЦЬ МАЛАДЫМ

Стары канчае свой восьмы дзесятак. Не які-небудзь цяжкі, нямоглы, занудлівы дзед, а нярослы, рухавы, вясёлы і па-народнаму мудры дзядок. Толькі нядаўна ён адпусціў сабе доўгія валасы і бараду, жаўтлява-сівыя, настолькі ўжо «благочестивые», што да іх зусімтакі пацешна не пасуе старая шырпатрэбаўская кепачка з маленькім казырком. Зрэшты, кепачка сваё робіць: пад ёю вельмі надзейна схаваны німб яго крыху сектанцкага высакародства, саліднасці, і астаецца чалавек, які многа шукаў, не раз памыляўся, многа чытаў самых сур’ёзных кніг, многае ўмеў рабіць залатымі рукамі, зрабіў людзям нямала дабра — і «во спасение души», і проста па дабраце яе, гэтай душы, яшчэ ўсё неспакойнай і нястомнай.

І мне ён дапамог сім-тым за нашы трыццаць год нямала. Скажам, цяпер — сваім адчуваннем вясёлага, вострага слова. Таго, што з самых народных глыбіняў, ад той гаючай свежасці, якая пахне і першай баразной, і разварушаным гноем, і бела-ружовай пяшчотнасцю яблыневага цвету, і вострым палыном узмежкаў.

Неяк ён зноў заходзіў да мяне і зноў пакінуў на ўспамін, на добры смех ды падмацунак ёмкае, смачнае слова.

— Уставай — коні ў аўсе! — Так мы калісьці смехам будзілі адзін аднаго на начлезе. Чым не заклік да працы, да пільнасці? А крыху пазней, развітваючыся: — Будзь, Іване, здароў. Шукай, працуй, а коней у авёс — не трэба.

Пошукі ісціны, што хвалявалі яго ад ранняй, вельмі далёкай ужо маладосці, заўсёды праходзілі недзе паміж Талстым і Леніным. У 1919-м трыццацігадовы чыгуначны тэхнік, вегетарыянец і абстынент, ён быў у родным гарадку членам рэўкома. Загадваў зямельным аддзелам. Чатыры папы на чале з благачынным — прыход быў багаты — у жніво звярнуліся ў рэўком з прашэннем выдзеліць панскага жыта і ім. Загземаддзела выдзеліў ім на чатыры сям’і дзве дзесяціны, налажыўшы на прашэнні такую рэзалюцыю:

«Згодна са словамі апостала Паўла — «Не работающий да не ест» — жыта прыбраць самім».

Днямі я выпадкова сустрэў яго на аўтобусным вакзале: дзед сабраўся ў родны гарадок, агледзець бацькоўскія магілы. З кашолкай у руцэ, накрыты несмяротнай кепачкай, з усмешкай, што не прапала і ў свяшчэннай барадзе. Пастаялі мы, чакаючы яго аўтобуса, пагаварылі. Да стаянкі адзін за адным падыходзілі аўтобусы: набярэ пасажыраў — пайшоў, праз нейкі час падыходзіць наступны. І ўсё не наш. То Клецк, то Наваградак, то Нясвіж... Хоць вонкава і непрыкметна, а хвалюемся — і ён, і я. Бо ўжо і сутуняецца. Яшчэ адзін аўтобус!.. А каб цябе — зноў не наш: івянецкі!..

Дзядок засмяяўся. Без найменшай сувязі з вельмі сур’ёзнаю тэмай нашай размовы.

— Калі-та на ўскраіне гэтага самага Івянца,— пачаў ён,— стаяў святы на горачцы. Фігура з дрэва, унізе насаджаная на шпень. Гэта яшчэ да той, да царскай вайны. Студэнты... Можа і з маладзечанскай настаўніцкай семінарыі? Маладыя людзі заўсёды былі вясёлыя. І думалі некаторыя. Словам, узялі яны ноччу ды пакруцілі таго святога на шпяні, адвярнулі яго ад горада і напісалі на гэтай самай: «С... я на ваш Івянец! Пайду ў Валожын». Ха-ха-ха!...

Дзед канчае свой восьмы дзесятак. Добра і ў старасці быць маладым!

1969

 

«У НАС В ГОРАХ...»

Неяк на Волзе, седзячы пад вечар на палубе, мы з сябрам заспрачаліся, што лепш — ці такое вось шумнаватае ды мітуслівае турысцкае падарожжа, ці дома, у Беларусі, засесці з вудамі над ціхай рэчкай — хоць з месяц на адным месцы?..

Потым, застаўшыся адзін, я запісаў:

«У самалёце або ў верталёце, на брыючым, абматаў бы, здаецца, усю Зямлю не раз, не два, не тры — ва ўсіх напрамках.

Як мама калісьці клубок наматвала.

Тады здавалася: такі ж вя-ліз-ны!..»

* * *

З ранняга ранку хадзіў па ціхім яшчэ Ерэване, сонечным, свежым ад ценю і вады, і гаварыў сам сабе, што ранавата, мусіць, расчульвацца, аднак жа і радасна пазнаваць яшчэ адну краіну, яшчэ адзін народ. Толькі захоўваць яснасць галавы і не разменьвацца на дробязі — на святах гэта трэба памятаць.

Сяджу на скверы, дзе замест кветак — процьма малых і маленькіх фантанчыкаў. Сярэбраныя, гаманлівыя шчоткі вады, даўжэзныя і адна за адной. То нізенька цурчаць фантанчыкі, то вось пачалі булькатліва расці, уздымацца. Кветкі растуць так хутка, дружна толькі ў казках, па загаду нябачнага чараўніка. Пераможная песня вады, яна асабліва да душы ў той краіне, дзе вады мала, дзе за яе, як за жыццё, змагаюцца спрадвеку.

Што мала тут яе — так думалася яшчэ да сустрэчы з фантанамі, калі глядзеў праз акно самалёта на бурыя, голыя горы.

...Гістарычны музей.

Старажытнасць культуры не павінна бянтэжыць: «Ат, што ты ні рабі — няма нічога новага!..» Яна павінна радаваць. Толькі трэба знайсці сваё месца, месца свайму слову ў лёсе свайго народа і, разам з тым, у лёсе ўсяго чалавецтва. Сапраўднае не гіне. Веліч гісторыі кліча і гоніць да сціпласці, а баіцца яе, гэтай велічы, толькі пусты чалавек.

Гэты вось не баіцца. Бачыш, як ён — наш чорны, быстравокі гід — упэўнена, пераканана гаворыць, чэрпае з бездані роднай мінуўшчыны, шчодра дае нам напіцца:

— Калі народ прыгнечаны чужынцамі, тады пачынаецца барацьба за адстойванне роднай культуры. Майстар майстру перадае, і яна...

Я зайздрошчу табе, незнаёмы таварыш!..

...Не трэба саромецца, што на чужой мове ты гаворыш з родным акцэнтам.

У дзяўчыны ці маладзічкі, якая вадзіла нас па музеі Хачатура Абавяна, гэты родны акцэнт гучаў вельмі міла. І дарма яна сарамліва апраўдвалася перад пачаткам экскурсіі. Пра гэта я ёй пасля, калі мы развітваліся сказаў. Гэта ж не невуцтва, а моцнае карэнне роднага.

...Багацце, раскоша не дадаюць таленавітым людзям абаяльнасці.

Гэта адчувалася ў гарадскім доме-музеі Авеціка Ісаакяна, куды мы прыехалі з Абавянавай вёскі Канакер, з яго прахалоднага каменна-землянога доміка, дзе не экзотыка расчульвае, а беднасць, прастата, жыццё — адно з народам.

* * *

Учора на туманянаўскім пленуме некалькі разоў за дзень, ды на самым высокім трыбунным узроўні, з дзяржаўнымі дзеячамі, палкаводцамі, акадэмікамі і замежнымі гасцямі ў прэзідыуме, паўтаралася от сабе казачка пра сабаку і ката, гісторыя з непашытаю шапкаю.

Гледзячы на партрэт юбіляра, справа і вышэй над сцэнай, на яго разумную, добрую ўсмешку, думаў, што і я мог бы ў зале падняць руку, пайсці на трыбуну і расказаць нашаму літаратурнаму і чытацкаму інтэрнацыяналу, якое шчасце гэтая казка, напісаная калісьці семнаццацігадовым паповічам, дала яшчэ аднаму хлопчыку і яшчэ аднаму бацьку.

У Беларусі, на якую ён, той вясковы паповіч, можа і не разлічваў...

Вось яна — доля сапраўднай літаратуры.

* * *

Канчаецца верасень, а спякота — па-летняму, з самага рання. Былі на гары Эрабуні, каля раскапаных рэштак святыні Халда. Потым ціха стаялі на другім узвышшы над Ерэванам, каля велічнага помніка ахвярам генацыду — турэцкага зверства ў 1915 годзе.

Адзін з замежных, здаецца, сірыйскіх армян, стары, сутулы чалавек, стаяў на каленях перад полымем Вечнага агню, у нашым натоўпе, які ва ўрачыстым, глыбокім маўчанні слухаў жалобную Камітасаву музыку, што выплывае нібы з глыбіняў зямлі, разам з імклівым, стрыманым і страсна гаманлівым полымем.

Другі стары, таксама іншаземец, плакаў каля каменнай сцяны, затуліўшыся ў кут.

Нам шапнулі, што гэта — тыя з нямногіх заходніх армян, каму ўдалося ўцячы ад вынішчэння.

Успаміны, ад якіх звар’яцеў Камітас...

Пасля абеду ездзілі ў Эчміядзін, рэзідэнцыю «каталікоса ўсіх армян», дзе аглядалі сабор, збудаваны ў самым пачатку чацвёртага стагоддзя.

За вокнамі аўтобуса — вінаграднікі, кукуруза. Шчодрае сонца. І бясконцае каменне...

Цудоўны адвячорак у даліне Арарата, за горадам Акцемберан.

Яшчэ адзін велічны помнік, прысвечаны перамозе над туркамі ў 1918 годзе, цэлы мемарыяльны комплекс, узнесены зусім нядаўна. Стылізаваныя каменныя арлы, якія адразу здаліся туркам ракетамі,— быў нават заяўлены адпаведны пратэст.

Граніца адгэтуль зусім недалёка.

А за граніцай, за быстрым Араксам, за бязмежжам даліны — пад самым небам — Арарат. Вяршыня, асветленая сонцам, якое для нас заходзіць, вяршыня, за якую зачапілася і шчасліва прымлела лёгкае, светлае воблака.

Пазней, пакуль мы за экзатычна-багатым, ледзь не на ўсю даліну доўгім рэстаранным сталом елі хлеб гор «лаваш», сонцападобныя памідоры, вострае «лобі», пяшчотны вінаград, пакуль мы пілі глінянымі кубкамі маладое віно і драўляным апалонікам чэрпалі з бяздонных, шурпатых збаноў густы, халодны «мацун», кіслае малако,— над яшчэ ўсё асветленай вяршыняй, над зіхатлівым шаломам свяшчэннай гары надоўга затрымаўся поўны ціхі месяц.

Што за цудоўная зямля! Як лёгка ідзецца па яе суровай камяністасці, пад небам, усыпаным буйнай жарствой яшчэ ўсё далёкіх планет!..

І яшчэ адзін крывавы неразблытаны вузел нянавісці паміж двума народамі... З армянамі пра туркаў — цяжка гаварыць.

Ды што там Турцыя... У юбілейных дакладах, выступленнях і проста гутарках тут неаднойчы згадвалася і вельмі нядаўняя, калі браць на маштабы армянскай гісторыі, варажнеча паміж народамі Закаўказзя.

У адзін з найбольш скаладаных тут дзён першай рускай рэвалюцыі паміж варожымі, гатовымі вось-вось абліцца крывёю, армянскімі і азербайджанскімі вёскамі з’явіўся, як небывалы цуд, заяснеў над зямлёй белы сцяг. У руках незвычайнага парламенцёра — «паэта ўсіх армян» Туманяна. Пад агонь, які мог выбухнуць вось-вось, мірыць абдураных рабацягаў паэт пайшоў — як непаўторна гэта гучыць! — «ад вёскі да вёскі толькі ў суправаджэнні двух-трох добраахвотных целаахоўнікаў з мясцовых сялян...»

Белы сцяг — не знак капітуляцыі, а сімвал разумнага міру.

* * *

Зялёная і цеснаватая даліна паміж гор, пакрытых яшчэ ўсё не зусім асеннім лесам, з рэдкай прозалаццю ў густой і мокрай ад начнога дажджу зеляніне. На горы, над якімі раніца, нібыта нехаця палягла-пацягнулася воўначка папялістых, імглістых хмарак.

Пераклікаюцца пеўні. Зрэдку акажацца сабака. Вёска на ціхай ускраіне курортнага горада Дзіліжана.

Стаю на двары пансіяната, яшчэ ўсё сонна-ціхага.

Чую дзіцячы тупат — хлопчык бяжыць па сцежцы паміж дрэў, з гары. Бачу — ужо з чырвоным гальштукам, па-школьнаму. Заўважыў мяне, усміхаецца.

Зноў успамінаю Расула Гамзатава. Як толькі ён ідзе на трыбуну любога вялікага сходу, я заўсёды чакаю, упэўнены вопытам, што і яшчэ адно сваё выступлене тоўсты, вясёлы гаварун пачне звычайна і для яго, таленавітага, шаблонна:

— У нас в горах...

Успомніў я гэтую гістарычную фразу ўчора ўранні, у Кіравакане, калі мы пераселі з цягніка ў аўтобусы і пацягнуліся, павіліся даўжэзнай вужакай машын па серпанціне бадзёрай, насцярожанай і страшнаватай горнай дарогі. У Туманянаў родны Дсех — высакагорнае сяло, гняздо паэта.

«Не, ты не маніш, аварац,— па-ранняму свежа думалася мне.— У вас у горах, няхай сабе не ў Дагестане, а ў Арменіі, і сапраўды прыгожа!..»

Захапляюць —

і горы, непрыкрыта-суровыя, бурыя, са скальнымі абрывамі, са струпамі камення, якое, здаецца, вось-вось пакоціцца з-пад неба на дарогу;

і горы, пакрытыя лесам, багатыя, цёплыя, таямнічыя;

і раскінутыя на схілах, у далінах і на раўнінах плато чырванадахія каменныя вёскі;

і рэкі з нервова-імклівай, шумнай і нібыта мыльнай плынню...

Я пралятаў над сонечна-снежнымі хрыбтамі Каўказа і Гіндукуша, дыхаў гордым паветрам гісарскіх і карпацкіх перавалаў. Я бачыў Арарат. Здалёк як светлую мару, якая таксама здаецца часамі то блізка, то яшчэ бліжэй. Я трохі ведаю горы, і я іх люблю, я іх бачу перад сабою цудоўнай загадкай, аднак...

Аднак найпрыгажэйшае ў горах, як мне здавалася ўчора,— дзеці.

Ты тут заўсёды над нечым, над некім вышэй — не трэба і на трыбуну ўздымацца, каб паўтарыць за Расулам ягонаю фразай:

— У вас у горах, таварышы, цудоўныя дзеці!..

Яны віталі нас на дарогах, на вуліцах і на плошчах, пляскалі безліччу маленькіх далоняў, махалі агеньчыкамі гальштукаў, смяяліся і радасна крычалі. Як быццам мы — богведама што, як быццам наш праезд... Што ж, наш праезд — гэта з’ява іх свята, усенароднага, на здзіўленне і зайздрасць. Мы жартавалі, што дзецям такое маханне і крык — лепш, чым сядзець за партай. Ды гэта няпраўда, гэта не ўсё... Зрэшты, як бы там ні было, а столькі дзіцячага смеху, а столькі чыстых вачэй. Не трэба нават іншую мову разумець — мова дзяцей здаецца зразумелай, як птушыны спеў.

...Над мокрым лесам гор, над аблачынамі імглы, ужо гатовай знікнуць, заяснелі напалам усходу хмары і, над хмарамі, чысты блакіт.

Хлопчык, які нядаўна бегаў, тупаў за мною, пакуль я, стоячы, пісаў у блакноце, у школу пойдзе на дзевяць. Цяпер восем, а ён ужо з гадзіну на нагах. Чорны, велікавокі смехунок, якому без дапамогі бацькі, таксама чорнага, ціхманага вартаўніка гэтага пансіяната, цяжка было адказаць па-руску на маё пытанне: «А чаму ты не ў школе?» Я падняў хлапчука пад сагнутыя і да бакоў прыціснутыя локцікі — вы-со-ка над зямлёй і, пад шчаслівы смех яго, зноў успомніў учарашняе мноства дзяцей і ўчарашнія сен-ты-мен-таль-ны-я слёзы, што так і прасіліся, як ты ні бараніся ад іх.

Успомніў таксама і выступленне Іраклія Абашыдзе на пісьменніцкім з’ездзе 1967 года. Словы яго пра слёзы Горкага, калі той з трыбуны Першага з’езда савецкіх пісьменнікаў глядзеў на піянераў, што віталі з’езд.

«Я не разумеў тых яго слёз, хоць быў у той час, трыццаць тры гады таму назад, значна лепш, чым цяпер, падкаваны тэарэтычна. Цяпер я іх разумею. Відаць, для таго, каб што-небудзь зразумець, патрэбны духоўны вопыт, духоўная спеласць».

Радасна уражаны гэтымі словамі, я ішоў па Краснай плошчы, з пасяджэння ў гасцініцу, убачыў перад сабой, у нашым пісьменніцкім натоўпе, Абашыдзе, дагнаў яго — пажылога, высокага, нават нібы панурага з выгляду акадэміка — і падзякаваў за сваё хваляванне.

...Пішу гэта на верандзе.

А нізам зноў прабег, пратупаў хлопчык, з усмешкай гледзячы на мяне.

Сонца ўстала над горамі, а хмары так і не сышлі — заігралі іншымі фарбамі, весела растрасліся паміж зелянінай узбоччаў даліны.

Яблыкі падаюць з яблыні на асфальт і самі бягуць па адхоне дарогі.

За прымітыўнай і па-нашаму, па-вясковаму празаічнай агароджай з жэрдачак стаяць цяляты. Бурыя, з настаўленымі светлымі вушамі, з вільготнымі пыскамі ў белых рамачках святлейшай поўсці, яны глядзяць на мяне з наіўнай, тупаватай цікаўнасцю — сябры і майго маленства.

У росным голлі спакойна, не спяшаючыся, даспяваюць вялікія зялёныя грушы.

Сяды-тады паміж лісця ападзе, заіскрыцца перад сонцам кропля расы.

Хлопчык з гэтай цудоўнай даліны быў, напэўна, учора на туманянаўскім свяце ў вялікім высакагорным сяле. Бачыў я ўчора такога. З рукой у мамінай руцэ ішоў ён у царкву (ператвораную ў этнаграфічны музей), дзе служыў калісьці вясковым свяшчэннікам бацька вялікага армяніна, «благороднейший человек», як называў яго сын. Хто ведае, кім ён будзе, той учарашні хлопчык, якіх вышыняў дасягне. Аднак з рукой у мамінай руцэ — няхай сабе такой карэлай ды патрэсканай — хлопчыку вельмі нядрэнна...

Мой хлопчык, сённяшні, пайшоў нарэшце ў школу: яго не чуваць.

Замест пеўняў і сабак у даліне, дзе вёска і дарога, загаварылі маторы.

* * *

«...Но почему тебя пережила любовь моя?»

Па-ўсходняму гэта гучыць зусім не сентыментальна.

Тут, на гары Мтацмінда, над раскошнай панарамай сонечнага Тбілісі, у які мы прыехалі прадаўжаць туманянаўскі юбілей, тут, каля магілы Грыбаедава, мне ўспомнілася іншая трагедыя і іншы надпіс.

У мнагадзетнай і небагатай удавы ўтапіліся ў касавіцу, купаючыся позна ўвечары, дзве старэйшыя дачкі, работніцы і красуні.

Нядаўна, праз трыццаць з лішнім гадоў пасля таго здарэння, ходзячы пад старымі соснамі тых могілак на гары, я набрыў на шэры, самшэлы помнік. На ім, пад заржавелым чыгунным крыжам, абавязковымі літарамі ЗПРБ1 пад апошнімі біяграфічнымі дадзенымі не аднаго, як звычайна, раба, а дзвюх божых рабыняў стаяць два беларускія радкі.

 

Ой вы, сосны, не шумеце,

Маіх дочак не будзеце.

 

Ярка ўявілася — цяпер, у Грузіі,— як тая маці бабскаю справай, у цемры свайго беспрасветнага гора, запрагала каня, скрыпела коламі па каляінах, таргавалася з местачковым умельцам і нарэшце, сышоўшыся на цану, дала яму пакамечаны ў хусцяным вузельчыку і распрастаны непаслухмянай рукой лісток паперы. З вучнёўскага сшытка, у клетачку ці ў дзве лінейкі. Папрасіла майстра выдзяўбаць добра ўсё — тыя ўсе літары і гэтае яшчэ, чаго другія не пішуць. А ён за лішняе не ўзяў, толькі зірнуў на яе, узняўшы вочы ад радкоў, напісаных няўпэўненай рукой адной з дзвюх меншанькіх, што яшчэ «бегаюць у школку». Напісаных пад маміну дыктоўку.

Сама прыдумала?.. Пачула гэта калісьці?.. А што — не ўсё роўна?..

Дзевятнаццацігадовы юнак, я тады, у далёкай давераснёўскай рэчаіснасці, запісаў сабе новую тэму апавядання. І, як многія іншыя тэмы, не вырашыў яе, нават і не пачаў, хоць пачуцці і хвалявалі мяне. Асабліва ў той ліпеньскі вечар, калі мы, моладзь трох вёсак, неслі па вузкай, калматай дарозе дзве труны, калі мы апускалі і закопвалі іх у адной шырокай яме пад соснамі — і тады ўжо старымі. І тады, і доўга яшчэ я не ведаў, што мне рабіць з маім хваляваннем...

І вось калі, вось ажно дзе яно адгукнулася ў сэрцы.

* * *

Нечакана, міжволі ўявілася наша Зямля, акружаная безліччу пастаянных успышак — бясконцымі зменамі адзінак і пакаленняў.

З мноствам людзей, блізкіх, знаёмых і проста бачаных за маё паўстагоддзе на трох сяк-так абжытых мною кантынентах, з мноствам вядомых па кнігах і карцінах, па музыцы і кіно,— рэальна і паэтычна ўявілася — не перадаць...

І адно пранізвае гэтыя ўспышкі, гэтыя змены — тое, што астаецца, што памнажаецца, імя чаму — набытак чалавецтва, яго гісторыя, яго маральны вопыт, яго несмяротнасць.

1969

 

1 Здесь покоится раб божий.

ДАЖДЖЛІВЫ, СОНЕЧНЫ ЖНІВЕНЬ

Трэці дзень цвіце мой адзіны жоўты гарлачык паміж талерак-лістоў. Трэці дзень, то седзячы, то лежачы, гляджу на бела-блакітныя бочачкі паплаўкоў. Часцей за ўсё — праз рэдкі частакол абгрызенага каровамі аеру.

Уранні туманец шпарка ішоў за плынню ракі, стараючыся не адстаць. Дзень праяўляўся без чыстага сонца, мяккім святлом. Яшчэ не абсохла раса, а ўжо з сітнягу, у якім я стаяў на мыску, пачалі стартаваць стракозы. Пад несціханы булькат ручаіны, што ўпадае ў Шчару. Бацька бусел ці, можа, маці бусліха з чарнадзюбымі падлеткамі спаважна хадзілі сабе паблізу, не вельмі каб зважаючы на рыбака. Сойка дзерлася на тым баку, у лістоце. Певень у недалёкай вёсцы прастадушна рабіў сваё — кукарэкаў раз-поразу, нібы адзін, той самы ўсё, а не на змену з іншымі.

Добра, спакойна на душы. І цяпер, адвячоркам, калі збіраецца памаленьку на дождж, пагруквае над заходнім даляглядам. І ўранні, калі туманец спяшаўся за плынню. І ўчора, гэтай парой, калі мы, пакінуўшы нарэшце ўпарта нерухомыя паплаўкі, сышліся воддаль ад сваіх завоінак і весела плавалі ў вадзе ды ў сонцы ласкавага вечара.

Большую частку жыцця чалавек праводзіць у адзіноце. Чаму некаторыя людзі баяцца, не любяць яе?..

І яшчэ адно хоча ў блакнот:

Разлука з блізкімі, любімымі, разлука назаўсёды і туга па іх — гэта таксама адчуванне абавязку. Перад галоўным у жыцці. А разам з тым — і абавязак перад тымі, што нас пакінулі. Паколькі я не ў зямлі, а пакуль што наверсе, у шчасці свядомых дзён і хвілін.

Добра вось так пісаць — калі папера і душа ў траве.

* * *

Раніца сёння, пасля начнога дажджу, лагодна свежая, па-святочнаму, хоць і не свята, ціхая, пад шэрай павалокай хмар, якія ці то аддалі ўжо ўсё, што меліся аддаць, ці то яшчэ збіраюцца падсеяць.

Старшыня прыехаў па мяне, як дамаўляліся, у шэсць.

— Эх, дарагі мой, каб вы толькі бачылі — тры ласі на дарозе! Тры асілкі! Якія прыгожыя!..

Ён захапляецца нягучна, з асцярогай,— дом адпачынку калгасны, ды ў ім цяпер адпачывае інтэлігенцыя з дзецьмі. Ён паўтарае сваё захапленне і за рулём «газіка», які з памяркоўным гудзеннем нясе нас па лясной, з асаджаным пылам, дарозе.

— Вось тут стаялі! І я перад імі стаяў!

Радасць яго перадаецца мне. Яшчэ і зайздросна на дадатак, і прыкра, што вось жа мне зноў не пашанцавала. Але і прыкрасць, і зайздрасць — не безнадзейныя, нібы мне жыць яшчэ ды жыць...

Мы ведаем адзін аднаго нядаўна, але як быццам і нядрэнна. Часамі мне здаецца, што ў гутарцы са мной, пісьменнікам, ён крышку пазіруе, паварочваецца лепшым бокам. Тады, для раўнавагі, я дакараю самога сябе пытаннем: «А ты што, мала пазіруеш? І перад ім...» Але часцей мне думаецца, што мы са старшынёй забываемся пра такое, больш міжвольнае, чым свядомае пазіраванне і проста жывём сабе побач, здаволеныя нашымі нячастымі сустрэчамі, ён — ахвотна знаёмячы мяне з тым, чым ён жыве, а я — ахвотна знаёмячыся з гэтым маляўнічым кутом, з новымі людзьмі.

Сёе-тое я ўжо тут ведаю.

З заатэхнікам Люсяй я, напрыклад, сустракаўся летась, тады яшчэ чуў пра яе. І цяпер, калі мы пасля некалькіх кіламетраў мокрага лесу выязджаем на палявую дарогу, і неўзабаве спыняемся каля крайняга доміка яшчэ соннай вёскі, я пазнаю гэты домік і загадзя, вачыма памяці, бачу яго маладую гаспадыню.

«Газік» наш прыпыніўся каля плота, за якім над мокрымі градамі сям-там тырчаць вялыя ад макрэчы сланечнікі і вішні з рэшткамі нядаўняй вераб’інай раскошы — апошнімі недакляванымі ягадамі.

Люся выходзіць з доміка ці то на стрыманы покліч нашай машыны, ці то заўважыўшы яе цераз акно яшчэ да сігналу.

У накінутай сцёганцы, светлавалосая, у белай хусціне, з прыветлівай усмешкай. Вясёлая і працавітая. Гэтага мала. Такія ўжо бывалі. Таксама, як яе жыллё — ужо не хата з лучынай, а спраўны, пафарбаваны охрай домік пад шыферным дахам, з тэлеантэнай над ім, з электрычнасцю і газам на службе ў гаспадыні,— таксама і гаспадынька — не проста ласкавая, спраўная маладзіца, а загадчыца фермы і студэнтка-завочніца.

Пакуль яны вядуць сваю будзённую, дзелавую гутарку, я, мне здаецца, непрыкметна любуюся Люсяй і ўспамінаю дзве старонкі яе біяграфіі. Выпускны вечар у дзесяцігодцы, «блакітны вальс», калі бойкая выпускніца асмелілася і вывела на круг самога старшыню, такога культурнага, толькі што з раёна. А пасля гутаркі з ім задумалася дзяўчо, ці не застацца ёй і сапраўды ў сваёй вёсцы цялятніцай. І гора маладзенькай цялятніцы ўспомнілася. Як адна з яе падласак па звычаю ўцякла ў гушчар — цяліцца. Трое сутак шукала яе Люся. Спачатку проста хадзіла па лесе, гукала ды плакала, а потым здагадалася і пачала чакаць карову каля вадапою, лясное рачулкі. І дачакалася. Ужо з цяляткам.

Я непрыкметна, здаецца мне, назіраю за тым, якімі добрымі вачыма гэты пажылы, бывалы мужчына, цяжка паранены франтавік глядзіць на маладую, здаровую, вясёлую амаль красуню, і ўспамінаю многіх яго памочніц, у іншых вёсках калгаса. Даяркі, заатэхнікі, учотчыцы, аграномы...

— Мяне часамі,— смяяўся неяк старшыня,— называюць бабскім угоднікам. І сябры, і начальства. Многа, бачыце, у мяне дзяўчат ды маладзіц на самых адказных участках. І праўда — больш, чым мужчын. І кожная, скажу вам, на сваім месцы.

Зноў едзем. Зноў любуюся няяркай, дзікаватай, не надта шчодрай на хлеб красою палёў. Узгоркаватых, з частымі пералескамі, з кустамі ялаўцу і валунамі на абочынах дарогі.

Насустрач нам, па палявой дарозе, ідзе... Неўзабаве становіцца ясна — ідзе малады чалавек. Ледзь не падлетак яшчэ. Без шапкі, светлавалосы. Пакуль мы з ім параўняліся, старшыня паспеў сказаць, што гэта адзін з трох сыноў каваля, старэйшы, дапрызыўнік. Усе тры хлопцы — механізатары. Талковыя. Вось жа работы ў полі сёння няма, свята, так сказаць паняволі, а ён ідзе. Вядома ж, да свайго камбайна.

Мы спыніліся. Яны здароўкаюцца, як дарослыя, юнец і пажылы, і пачынаюць гутарку. Зноў дзелавую. І я зноў заўважаю ў позірку старшыні, як і з Люсяй было, стрыманую бацькоўскую закаханасць. І сапраўды — прыемны хлапчына, гэты камбайнер. Ладная, відаць, сям’я ў таго не знаёмага мне каваля. Меншы яшчэ не дарос да камбайнера, ездзіць са старэйшым братам, вось гэтым, за памочніка. Пра гэта я даведаўся цяпер, з гутаркі, якую слухаю. І неяк цёпла ад нямоцнага жадання спытацца ў дзецюка ды пачуць у адказ, што той, які малы яшчэ, вядома ж, спіць сабе цяпер, законна папаўняючы пад дождж сваё штодзённае недасыпанне.

Мы снедаем у хаце старшыні, удвух. За вялікім акном, у садзе і ў агародзе дождж. Свята да вечара. Шчыра кажучы, нам не пашкодзіла б узяць па маленькай, аднак мы паедзем далей, гаспадар за рулём, а госць адзін не прывык, дый на душы ў яго добра і так, сваім ходам, без чаркі.

Я слухаю гаспадароў расказ пра тое, як на паседжанні праўлення калгаса нядаўна разглядалася адна вельмі ж ужо непрыгожая справа. Сын адмовіўся даглядаць сваю адзінокую, старэнькую маці, якая жыве асобна.

— І мы сказалі яму: ты не варты таго, каб называцца сынам гэтай жанчыны. Яна ж столькі папрацавала на сваім вяку, столькі пагаравала. Два сыны яе, два браты гэтага булавы, загінулі на вайне. Гэта што — колькі слёз? «Не плачце, мама,—сказалі мы ёй на праўленні.— Мы вашу старасць дагледзім. Мы ў састаянні вам...»

Мне ўжо не здаецца, што я любуюся субяседнікам непрыкметна для яго,— я заўважаю ў вачах яго слёзы і думаю, гледзячы ў гэтыя, крыху стомленыя, крыху журботныя вочы:

«Харошы ты, патрэбны, дружа мой, чалавек!..»

* * *

Позняя ноч. Цішыня. Старонкі добрай кнігі.

А за акном майго пакоя на другім паверсе, у саснова-дубовай цемры раптам зноў, як часта паўтараецца ўдзень, заклекаталі на гняздзе буслы.

Нібы воплескі пасля маўклівага слухання.

Сваё жыццё, свая радасць.

* * *

Узыходзіць сонца, а на ўвесь хмарны захад — вясёлка. З-за яе толькі варта ўставаць у чатыры, брысці сюды тры кіламетры, цярпліва, часта беспаспяхова сядзець над паплаўкамі.

Толькі што адзудзелі камары, супакоіўся пад аерным берагам бабёр, а ўжо над альховым кустам, за якім я, прытаіўшыся, сяджу, загаманіла звонкая пчолка.

Нядаўна над ціхай ракой праляцеў — важны, як паліцэйскі чын — каршун.

Дождж трохі падзубаў валавяную роўнядзь вады, і вось вясёлка, што нядаўна знікла, зноў выядрылася, на ўсю сваю красу. І на небе, і, левым краем, у вадзе.

Дождж зноў зашастаў па лісці, парабацініўся навокал паплаўкоў. Відаць, збярэцца-такі, і добры. Раз-поразу чуваць грудное, стрыманае грукатанне грому. Захад зусім перамог — неба абложана там грунтоўна, сіняя цемра налазіць сюды, грыміць ужо над самай галавой...

Густа зашастала на тым беразе па алешніку. Пайшло па Шчары плюскатам, кружочкамі ды пухірамі. Гэта — дождж!

...Так і прагнаў нас дахаты. Апошняе пра яго, папярэдні абзац, запісваю ўжо на стале.

* * *

Учора была навальніца. З громам, ад якога расколвалася неба. З ветрам, ад якога стагналі на ўзлессі дубы і лівень насіла, як завіруха носіць снег. З градам, што і траву, і пясок, усыпаныя шышкамі, пакрыў ледзяной шурпатасцю.

Ад ракі мы ледзь паспелі дабегчы да эстраднай ракавіны, дзе прасядзелі нягоду. Вярнуліся адтуль,— у сандалетах на босую нагу, у безрукавачках,— як тыя японцы ў нечакана ды небывала суровыя замаразкі, што нядаўна былі напалі на іх.

Цяпер зноў сонечны поўдзень.

І добрая вестка пра тое, што град прайшоў амаль зусім не над полем, дзе яшчэ грэчка ды авёс.

* * *

На ўскраіне лясное вёсачкі, крыху адсунуўшы далей сасоннік, бялеецца сценамі ферма. Пабудаваная нядаўна, «па апошняму слову тэхнікі». У доўгім, светлым кароўніку хоць і не душна, але пах стаіць густы. Для нас, хто ад зямлі, гэта не лічыцца смуродам. «Пачухай мяне за рагамі»,— моўчкі просіцца сытая і сумнаватая на прывязі карова. Над пылам дарогі, прыбітым пасля дажджу, сырадой у цыстэрне. Пах мокрае зямлі і пах замкнутага ў метале малака... Праўда — толькі ўяўны, міжволі спалучаны з успамінамі пра маміну даёнку.

Дзед Міронавіч. З-за яго і запісваю гэта, бо ўжо не адзін такі кароўнік здаваўся мне звычайным дзівам у новым побыце заходнебеларускай вёскі. Дзед — у капелюшы, з сахаром у руцэ. А барада ажно з сівага надзелень, і раскошная, як у прарока. Перад вайной, зарабіўшы многа долараў у Канадзе,— легенда кажа: ажно трыста тысяч,— ён прывёз іх сюды, у сваю лясную бядоту. А тут іх узялі ды ўкралі. І ён памяшаўся. Ціха, няшкодна.

Цяпер дзед задаволены, што грошы яго не згінулі марна, што гэта за іх пабудавана ўся тая прыгажосць — цагляны кароўнік, з механізаванай падачай кармоў, з электрадойкаю, з чырвоным кутком для даярак у белых халаціках...

— А прыдсядацель многа сабе не ўзяў,— па-змоўніцку шаптаў мне дзед, калі мы на нейкі час засталіся адны.— Толькі жане на плаццячка. Шаўковае. Праўда, толькі адно, дый то скромненькае. Але яму, скажу вам, не жалка. Бо чалавек ён харошы — поўнасцю за рабочы народ!..

* * *

Калі мы пад вечар, нашай малой ды дружнай кампаніяй, пайшлі прайсціся лесам і молада выпрабоўвалі рэха, я зноў успомніў верасень сорак першага года, мае ўцёкі з палону, першы начлег у разгубленай беларускай вёсцы.

У небагатай хаце, дзе сушылася духмяная процьма баравікоў, дзе зусім незнаёмая цётка, маці вялікай сям’і, раненька напякла для аднаго мяне аладак, напаіла мяне сырадоем, потым сама зноў пайшла па грыбы, а я — далей на свой усход.

Хутка і доўга ішоў імглістым, духмяным лесам і, нібы блазнюк, радасна перагукваўся з нябачнымі грыбнікамі.

Рэха маё незабыўнае...

* * *

Барвовы маладзічок над паўднёвым захадам. Палоска адхоннага берага, а ў рацэ мядзяная дарожка ад месяца, як быццам яго падпорка, праткнутая праз гэты адхонны бераг.

Поўная пасля дажджоў, гладкая, хоць і быстрая рака.

Сяджу на абрывістым беразе, гляджу то на месяц, то на паплавок, які ўсё горш ды горш прыкметны.

Потым пачулася невыразная гутарка за паваротам, затым галасы і члапанне вёслаў сталі рабіцца ўсё больш ды больш выразнымі. Байдарка. Двое. Параўняліся. Па-руску, але з нярускім акцэнтам павіталіся са мной:

— Добрый вечер.

— Добрый вечер. Куда путь держите?

—. В Каунас.

Нямала ўжо бачыў я такіх турыстаў за трэцяе лета ў гэтых мясцінах. З Літвы спускаюцца ў вярхоўе Шчары, да станцыі Даманава, па чыгунцы, а адтуль, на вёслах, паволі ды з прываламі, па гэтай лёгкай вадзе, а потым па таксама быстрым Нёмане бяруцца ўніз, на родную поўнач.

— Счастливо вам!

— И вам также!

Больш нічога. Моцная плынь нясе і так, а яны ж яшчэ і вяслуюць. Сказаць ім яшчэ што-небудзь можна і толькі крыкам наўздагон. Ну, а навошта? І так жа цёпла на душы.

А ўсё так проста, нічога нам не каштуе.

* * *

Каб рыба крычала — як ён дзёрся б на кручку, а потым на кукане, мой вялікі лешч!..

Любуюся красой, маўчу і, як драпежнік, палюю.

А ці любуецца шчупак, каршун?

* * *

 

Каля рэчкі, каля броду

там галубкі пілі воду...

 

І гэта ў песні — не прыдумана.

На пясочку над бродам, на самым стыку вады з беражком, насупраць якога мы, на гэтым беразе, або сядзім з вудамі, або ходзім,— уранні, апоўдні, увечары,— галубы п’юць ваду, часта прылятаючы сюды, на свой, аказваецца, пастаянны вадапой.

Яны то калектыўна какетнічаюць — раптам палохаюцца немаведама чаго і, дружна залопаўшы ў крылле, уздымаюцца і шыбуюць над ракой, над лугам і лесам, каб зноў прыляцець і асесці на бродзе, то два ці тры з іх, а не ўсе чамусьці вяртаюцца і, прызямліўшыся, тэпаюць-калываюцца да вады і цягнуць, п’юць яе, яшчэ раз апраўдваючы трапнасць народнага параўнання: «Добра п’еш, браце, цягнеш, як голуб!..»

На гэтым бродзе часамі хлюпка топчуцца ў спёку папутаныя коні. То ратуюцца ад заедзі, пастаўшы па двое, побач, адзін аднаму галавой да махала-хваста, то цэдзяць праз губы ваду, нібы з адчаю, нехаця п’ючы.

Прыходзіць сюды і статак кароў. Спакайнейшы. П’юць ды стаяць на бродзе таксама доўга. А то і лажацца на мелкім.

Ды гэта ўжо з іншай, не з галубінай песні.

* * *

...Аддайце маю цішыню. Не прымушайце мяне рабіць тое, ад чаго яна не будзе чыстай.

Так думаў днямі, над ракой. Нават здавалася гэта глыбокаю тэмай, з гатоваю назвай: «Аддайце маю цішыню».

Можа, яшчэ і вярнуся да гэтай тэмы. А цяпер вось, пахмурнай ноччу, далёка да раніцы, зноў думаю пра тое самае.

Добры мой дружа, ты ўчора скардзіўся, што зноў прыйшла бяссонніца, што дождж, які шумеў да раніцы, ты палічыў ад першай да апошняй кропелькі. Лічачы горыч памылак, боль незаслужаных крыўдаў, лічачы тое, чаго не здолеў зрабіць, мала знаходзячы палёгкі ў тым, што зроблена...

Няўжо ёсць людзі, якія ў сваёй адзіноце палежваюць, паседжваюць, пахаджаюць ды толькі радуюцца, успамінаючы, як яны хораша, як яны правільна, як яны плённа прайшлі свой шлях?

У гэтай думцы — з’едлівай, пра «чысценькіх» — пацехі і апраўдання мала...

* * *

За тыдзень «Масквіч» застаяўся пад соснамі, застыў. Не заводзіцца. Скрыгіча толькі, чыркае ды зумкае напуста, не абуджаючы «божай іскры».

Дзядзька Міхась, які за рулём, успрымае гэта, здаецца, без асаблівага хвалявання. З выгляду ён, як заўсёды, спакойны, часцей за ўсё з добрай усмешкай.

«Іменна з выгляду»,— думаю я, сведка дарослы.

Два падшыванцы, якія ўжо хутка, можа нават праз год будуць крыўдзіцца за такое акрэсленне іхняга ўзросту, думаюць, мне здаецца, што дзядзька Міхась зусім-такі не хвалюецца. Зрэшты у хлопцаў свой клопат — разлука: адзін едзе ў горад, дахаты, другі астаецца тут, у лесе. Яны даволі важна ды сумна маўчаць, можа трохі і ад звычайнай ветлівасці цярпліва.

І вось — матор нарэшце ажыў.

Даўшы яму сагрэцца трохі і яшчэ памармытаць, дзядзька Міхась, вадзіцель-аматар, ён жа вядомы вучоны, выйшаў, стаў перад хлопцамі і, хоць сам ужо даўно не маладзён, засмяяўся — сціпла, добра, але і пераможна:

— Што, думалі — не завядзецца?

У адказ яны, нібы зачакаўшыся гэтага моманту, дружна пырхнулі смехам.

Думалі ўсё-такі, падшыванцы.

* * *

У глыбокай даліне, нібы прытаіўшыся,— хутар з вялікім садам і стогадовай хатай.

Гасцей запрашаюць спачатку чамусьці ў чорную кухню, адтуль у чысцейшую хату, дзе чуваць яшчэ кухонная кіслая затхласць, а тады ўжо — у зусім чыстую, прыстойную святліцу.

На гэтым хутары, свядома пакінутым, не перацягнутым у вёску, стаіць найбольшая калгасная пасека, жыве яшчэ адзін цікавы дзед.

З’явіўся ён перад намі ў самым несвяточным выглядзе. Прыехаў аднекуль верхам, цяжка ссунуўся жыватом з каня, чарнаногі, лахматы, расхрыстаны. Ажно падумалася: «І як яго, такога, пчолы падпускаюць?» А цану сабе ведае: «Школа — што? Трэба практыка». Старшыня расказваў нам у дарозе, што сюды, да дзеда, ён пасылае дзяўчат пасля пчалярскай школы. Падвучыцца. Мудрай народнай цярплівасці, любві да справы.

Дзед прыкметна збянтэжыўся свайго выгляду, выйшаў, пакінуўшы нас у святліцы, а неўзабаве вярнуўся ў чыстай кашулі, зашпілены на ўсе гузікі, у іншых портках, ногі схаваўшы ў боты. Тады вось і сказаў ён сваё, поўнае заслужанай годнасці: «Школа — што?»

У вялікім садзе мноства вулляў. Заўсёды яны... амаль хвалююць мяне сваёй шматфарбнасцю, як у маленстве хвалявалі рознакаляровыя алоўкі. Навошта вуллі фарбуюць по-рознаму — для пчол ці для нашага, чалавечага, вока? Шкада, не спытаўся ў старога, успомніў пра гэта толькі пасля.

Вуллі маўчаць, адно каля ляткоў руплівіцы снуюць ды трохі лётаюць. Здаецца, вялыя ад вогкай хмарнасці. Колькі тут звону бывае пры сонцы! А колькі мёду — для ўсіх! Наіўнае, прыемнае, нібы новае адчуванне.

Упершыню пачуў тут, калі сядзелі за сталом, што апошняя чарка называецца расхадуха. Стары разварушыўся, многа расказваў пра свае паляванні — пры цары, пры панах і цяпер. Зайцы ды курапаткі — хто яе, тую драбноту, лічыў? Былі ваўкі, дзікі, ласі, было браканьерства, прэміі, усялякая свежаніна. Быў і дагэтуль яшчэ застаўся азарт.

У гэтай стогадовай хаце, моцнай яшчэ на дзесяткі гадоў, пры вялізным, як жарон, бохане хлеба свае выпечкі, пры чарцы, так сказаць, падпольнай, але жывучай ды з мёдам, падумалася і такое. На нашай зямлі беларускай, не такой ужо і вялікай, старанна, у густую клетачку прачасанай трактарамі ды аўтамашынамі, абходжанай меліяратарамі ды геолагамі, нізенька аблятанай сельскагаспадарчымі самалётамі, можна, аказваецца, наткнуцца і на такі старасвецкі хутар, на такога спрадвечнага дзеда. Хоць Чорнаму яго, хоць Караткевічу — у самы густы «несучасны» раман.

У заключэнне нашай сустрэчы мы фатаграфаваліся. Бо і сонца, вельмі дарэчы, паказалася. Дзед стаў там, дзе яго папрасілі стаяць — на фоне саду з вуллямі. Абапал — дочкі, тая рэшта сям’і, што захавалася каля дому. Пажылая, рухавая гаспадыня і сімпатычная студэнтка медінстытута. А спераду — унучка, светленькая няўрымста. Ды тут, па прыкладу старэйшых, яна супакоілася, застыла, перастала нават усміхацца, для большай пэўнасці шмаргануўшы носам.

Толькі студэнтачка ўсміхнулася ў самы апошні момант. Хораша. Трошкі какетліва. Ну, але як жа без гэтага?

* * *

У сем гадзін, заспаўшы, пайшоў для праходкі са спінінгам.

Царства імглы і расы. Неўзабаве праз тоўшчу імглы паказалася сонца — бледны, лагодны дыск. Добра плюхаць у гумавых ботах уздоўж нізкага берага, па вадзе, што яшчэ ўсё вялікая пасля дажджоў, хоць і паменшала яе прыкметна.

Круцячы катушку, заўважыў у аеры... нейкую (брыдка — не ведаю, якую) кветку на высокім, тонкім, зялёным старчаку. Цэлы букет, карона бела-фіялетавых кветачак. А на ёй — росная сетка павуціны, прыгожая — як сняжынка.

Толькі ўчора з абеду выпагадзілася, а як яны, павукі, паспелі здорава адзначыць гэтае свята.

Гадзіны праз паўтары, вяртаючыся дахаты па расяным і ўжо толькі злёгку імглістым царстве, павуцінне-сняжынкі бачыў на маленькіх елачках, на стромкіх кусціках ялаўцу, на верасе... Папрацавалі ўчора павукі!

* * *

Радасны клёкат буслоў — высока, высока над намі. Ажно ўсміхнешся, зноў і зноў пачуўшы. Як быццам заражаешся іхнім настроем: «Ах ты, бог мой, як весела!..»

У старыцы, на адкрытым месцы і далей, у алешніку, раптам дружна загаманілі жабы. Як па камандзе якой. «Каб вы падохлі — от разышліся!» — сказаў бы вясёлы дзядзька. Першы раз, як толькі мы прыйшлі пасля снедання на бераг, пачатак гэтага гоману супаў з голасам радыё, бо хтосьці каля дома якраз тады ўключыў на слупе рэпрадуктар. Другі раз, пасля буслінага клёкату пад аблокамі, у сонечнай надрэчнай цішыні жабы рванулі сваё алілуя зноў зусім нечакана і дружна. Ажно мы з сябрам зарагаталі, кожны на сваім татку.

Першы раз чую такія дзівосы, такую капэлу.

* * *

Учора жабы ведалі, чаго паднімалі вэрхал. Зноў холад, зноў не клюе. Зноў думаецца пра далёкі родны дом, дзе ўжо, відаць, сумуе твой пісьмовы стол...

1970

 

ВЕРАСЕНЬ

Дубовыя бочкі — звонкія, літыя — моцна стаяць на зямлі. Кошыкі зялёныя, лазовыя, і белыя, з карэння. Рашоты напамінаюць духмянасць свежай мукі, ражкі — гарачы, масляны пах аладак. Вазы, скрынкі, мяхі, у якіх парасяты. Несціханы, няўмольны парасячы віск. Неабходны смурод. Грузавыя машыны стаяць асобна, легкавыя і матацыклы — таксама. Сельпоўскія грузавікі з каляровай стракатасцю шырпатрэба — ад газавай хусцінкі да чорных, непераможных ботаў. Вязкі і «ніткі» сухіх грыбоў. Колькі працы і радасці, красы роднай прыроды ў гэтым моцным, здаровым, хвалюючым водары! Сала аполкамі. Буйныя светла-карычневыя яйкі. Жоўценькае масла.

— Яно ў вас смачнае?

— Не-а.

— Я на нюх пазнаю.

— А я дык яго ні на нюх, ні на слух не ведаю. От, ем сабе, колькі жыву, ад аднае каровы.

Хітрая, спраўная, стрымана вясёлая жанчына. Амаль маладзіца, а ўжо чырвоныя боцікі хоча купіць не сабе, а дачцэ.

Яблыкі, грушы, слівы!.. Кладучы на вагу, цётка (другая ўжо, старэйшая) не вельмі каб спрытна стараецца выбіраць драбнейшыя. Дый важыць па-аптэчнаму. А ў дзядзькі — менш дамавітага, больш бывалага — больш паэтычных адносін да жыцця.

— Я што — за яблыка ці за грушу буду дрыжаць? На табе, браце, і перавее.

Ясны і цёплы верасень. Дзень, што пачаўся туманам, а потым — калі нам з дарогі, з дубовага гаю адкрыўся горад з чырванадахім касцёлам і бура-цагляным агрызкам руінаў на замчышчы — стаў неяк раптам сонечны. Ажно стары, маўклівы шафёр не вытрымаў:

— Навагрудак у аб’яціях сонца!

Апоўдні, калі мы вярталіся ў Мінск, туманец яшчэ слаўся, поўз над свежай раллёю, каля маладога густога ельнічку прыдарожнай ахоўнай паласы. Радасны сум асенняга, небезнадзейнага завядання, пра які яшчэ трэба бясконца пісаць.

Любуючыся красой палёў, думаў пра нейкага дзядзьку з вунь таго хутара ці з гэтай во вёскі: як жа ён успрымае ўсё гэтае хараство? Проста жыве ў ім, у спакоі шчаслівага спажыўца? Як птушка?..

А хто ж тады песні складаў народныя?

А мы адкуль узяліся — тыя, што пішам?..

1970

 

ПРЫЗНАННЕ

...Званы над каўнаскай плошчай, што вельмі па-свойму вызвоньваюць украінскі «Рушнічок» і неапалітанскую «Санта Лючыя». Першы снег пад нагамі, першыя сняжынкі ў ціхім паветры лістападаўскага поўдня. І ад гэтага звону, і ад белай пяшчотнасці на нас сышла ледзь не дзіцячая радасць жыцця, спалучаная з вопытам, болем і сумам перажытага за многія гады. Так мы стаялі — некалькі беларусаў, літоўцаў, рускіх, украінцаў, латышоў — каля магілы Саламеі Нерыс. Зняўшы шапкі, пад гукамі зачараваных званоў, у нячутнасці малапрыкметных, гулліва-павольных сняжынак.

Сонечны гоман балтыйскай хвалі. Пуховыя дзюны Ніды. Вольны разгон сучасных магістраляў. Велічнае маўчанне красамоўнай гісторыі — Тракайскі замак над азёрамі. Заводы, электрастанцыі, новыя дамы, якім не брыдка побач з гмахамі мінулага. Шырокі, быстры брод лясное Дубісы, на беразе якой — вядро з дробным уловам, а далей — чысты, ціхі хутарок, дзе мы начавалі, дзе нас, людзей падарожных, прыгрэлі нявымушанай прыязнасцю.

Спакойна-паўнаводная, сонечна-мудрая плынь народнай эпапеі Данелайціса, што так натуральна, па-сваяцку нагадвае нашу «Новую зямлю».

Жалобная Маці Пірчупіса, смутак якое так горка, глыбока пераклікаецца з болем Бацькі, на руках якога забіты фашыстамі сын,— пераклікаецца з нашай Хатынню, сімвалам пакут і мужнасці народа-партызана.

Светлыя вочы вясковай работніцы, літоўскай дзяўчыны, у нацыянальным уборы якое так многа ад жыццядайнай зеляніны родных палеткаў, а ў песні пра рамунэле-рамоначкі так многа і нашай спрадвечнай, непераможнай сардэчнасці.

Песня Чурлёніса, песня жыццю, цудоўна заключаная ў цесныя рамкі яго жывапісных шэдэўраў. Звонкія пералівы казачна яскравых вітражоў. Слова паэтаў і празаікаў, вобразы кіно — сведчанне зайздроснай велічы душы народа, толькі колькасна невялікага. Шчырасць друга, з якім пры сустрэчы можна пагаварыць пра ўсё. Звычайная ветлівасць — у магазіне, на вуліцы, у шавецкай майстэрні — штодзённая празаічная ветлівасць, што памагае ўваходзіць у светлы настрой...

— Ну, што ты пішаш? — спытаўся ў мяне пры сустрэчы таварыш, калісьці мужны партызан, цяпер выдатны лінгвіст і рыбак з паэтычнай душой.

— Сёння павінен напісаць для літоўскай газеты. Слова прызнання, ці як тут сказаць...

— Я напісаў бы, браце, так. Колькі чаго перажыта разам за столькі стагоддзяў. Цяжкага, страшнага, светлага перажыта. А вось жа няма ў нашай народнай творчасці — і ў беларускай, і ў літоўскай — ні ў песнях, ні ў казках, ні ў прыказках ані злоснай кплівасці адзін з аднаго, ані нянавісці, варажнечы. Здорава?

А што ты думаў — і здорава.

Будзь жа блаславёная, Літва!

1970

 

ТРОХІ ПРА ВЕЧНАЕ

Над Нёманам — тры векавыя дубы. Пад першым я ляжу, гляджу на другі і на трэці. Стаіць іх тут, магутных ды прыгожых, больш, аднак мне хапае і трох. Нават і двух — таго, пад якім я прылёг у цяньку, дарагім пасля пыльнай, спякотнай дарогі, і бліжэйшага, на які я гляджу значна больш. На буслянку. Ёсць яна і на трэцім, далейшым дубе, нават і бусел там стаіць, нерухомы, як помнічак, але на гэтую, бліжэйшую буслянку, хоць і схаваную ў густой цёмна-зялёнай кроне, глядзіцца, лежачы, проста чамусьці лепш — нібы чакаючы чагосьці большага, чагосьці незвычайнага.

Канчаецца ліпень. Бусляняты гэтай парой амаль зусім ужо дарослыя, толькі зблізку адрозніш іх ад бацькоў.

На дубе маім, заслоненыя лістотай, дарослыя буслы ці бусляняты стаялі нябачныя, моўчкі,— я толькі здагадваўся, што яны там ёсць.

Потым здагадка спраўдзілася. Нечаканым, велікакрылым шах-мах. Буслы ўзняліся з-за лісцяной маскіроўкі і вось — з’явіліся на блакіце. Блізка, ледзь не рукамі іх дастаць. Даўно прывычны і такі заўсёды новы цуд.

Тут я іх пазнаў, маладых. Па дзюбах, па нагах — яшчэ не чырвоных, па тым, як яны, пакружыўшыся для размінкі над родным дубам, пачалі садзіцца на гняздо. Павіселі над ім, перабіраючы цыбамі, няўдала цэлячыся імі, каб хаця ж не міма.

А потым прыляцеў надубны гаспадар. Чырвананосы, чырвананогі, з жабай у дзюбе — ну, проста для малюнка ў дзіцячую кніжку. На гняздо ён сеў упэўнена, адразу. І тады — апошні доказ, што першыя два маладыя,— пачулася іх нецярплівае, нават яшчэ ўсё пястотнае сіпенне.

А мне ізноў успомніўся сёлетні сакавік.

...Мы яе неслі спачатку з крутога, коўзкага ўзгорка, а потым доўга па вуліцы, над глыбокай сцюдзёнай гразёю, над бруднай наледдзю, над раўчукамі, што мутна і весела булькалі насустрач нашаму сумнаму шэсцю.

Ей ужо было знойдзена месца ў цясноце спрадвечных магіл. Яе там засыпалі жвірам. Маю старэнькую пакутніцу-сястру.

І ўвесь гэты час, пакуль мы ішлі і стаялі, звінеў у небе жаўранак. Здавалася, адзін усё, той самы ранні, што здуру прыляцеў ужо, не самому сабе, а камусьці на радасць.

Пасля быў вечар, нудота і гоман п’яных памінак, а потым — ноч і раніца. Я зноў прыйшоў у гэтую хату на ўзгорку, да якое прывык за жыццё, у якой упершыню мяне не сустрэла яна, старая гаспадыня.

Прыйшоў з нечаканым і дзіўным у гэты дзень пробліскам радасці ў сэрцы і ў першым слове на парозе...

Чаго ж такая неадпаведная радасць?

Узыходзячы на круты, коўзкі ўзгорак, я — нібы хтосьці мяне штурхануў — зірнуў угару, туды, дзе побач з хатай, на агародзе пад самыя хмары ўздымаецца змалку знаёмая, старая ліпа.

На ліпу выкінуты быў — на самую вяршыню — белы сцяг вясны: там сядзеў першы сёлетні бусел. Вельмі ранні, яшчэ нечаканы.

Я пастаяў каля плота, шчасліва намагаючыся ўявіць ягоны шлях ад пірамідаў да нашых надрэчных лугоў.

Сашка, найменшы ўнучак мае сястры, ужо адчуў гэты вялікі цуд. Ён забаўляўся цяпер каля будкі з сабакам, натуральна шукаючы новай пацехі.

«Хлопчык, відаць, не ўявіць бусліны вырайны шлях, як я. Куды яму з яго веданнем свету! А свежасць радасці жыцця ў мяне амаль такая ж, мусіць, як і ў яго...»

Так думалася мне, пакуль на ліпе бялела, адпачываючы, мая зусім неспадзяваная радасць.

Белы сцяг вясны...

Тады ж адразу, адчуўшы гэта, я ўспомніў, што з’яву такую першы назваў так Міцкевіч, што, па-нашаму, па-пісьменніцку кажучы, гэта чужое.

У яго толькі трохі інакш:

 

Bo już bocian przyleciał do rodzinnej sosny

I rozpiął skrzydła białe, wczesny sztandar wiosny.

 

Не белы сцяг, а ранні. І не складзены так, як у гэтага, што на ліпе, а распасцёрты ў палёце.

Прыйшла вясна, а потым пачалося лета. Тыдзень за тыднем мяне непакоіў той сцяг. Ездзячы па многіх вёсках і палях, бачачы іх, буслоў, я ўспамінаў таго, на голай ліпе, і дакараў сябе, што вось жа ніяк не магу адчапіцца ад думкі, дзе тут, у радасці гэтай, маё, дзе чужое.

Гэтая думка, гэты шчымлівы клопат вярнуўся і цяпер, ліпеньскім сонечным адвячоркам.

Чаму гэта — «літаратуршчына», «кніжнасць», калі я, гледзячы на буслоў, зноў вось успамінаю Міцкевіча? Цяпер ужо не аднаго, а з Рыльскім. Яшчэ вясной ад неспакою свайго я перачытваў ягоны пераклад «Пана Тадэвуша»: толькі тую мясціну, дзе даецца малюнак надзвычай ранняга вяртання з выраю.

 

...Дочасно чорногуз на сосну прилетів,

Де вже не рік, не два гніздо його чорніло,

І крилы розіп’яв, неначе прапор білий...

 

Акадэмік, які і ў сівай старасці мог па-малечы хвалявацца, злавіўшы от сабе акунька (я гэта бачыў тут, над Нёманам), Максім Тадэевіч любіў навуковую дакладнасць. Да «білого прапору» ім зроблена заўвага перакладчыка:

«Паэтычная вольнасць: у сапраўднасці бусел, маючы белае тулава і шыю, крылы мае чорныя.— М. Р.»

Ха, ха!.. Прыемна ўсё-такі і ў акадэміка знайсці пралік!.. Гледзячы з-пад дуба на буслоў у палёце, знізу пад крылы, бачу: яны не белыя, як у Міцкевіча, але ж і не чорныя, як у Рыльскага. Яны чорна-белыя. Во!

Але і гэта не ўсё. І тут я не зусім арыгінальны. Станіслаў Пігань, яшчэ адзін акадэмік, польскі, у заўвагах да «Пана Тадэвуша», апраўдваючы паэта, піша:

«Крылы ў яго «распасцёртыя», г. зн. бачныя знізу, робяць уражанне белых».

Але не ў гэтым для мяне галоўнае. Далей ён піша: «Падобнае акрэсленне бусла з распасцёртымі крыламі як белакрылага знаходзім мы яшчэ ў Авідзія».

Вунь ажно дзе ды калі!.. Усе яны — украінец, паляк, старажытны рымлянін — ішлі ад жыцця, вялікая паэзія звязана з ім непарыўна, яна сама — жыццё, увекавечанае ў слове.

І нежыццёвым, непраўдзівым было б замоўчваць, як, гледзячы на тое, што я бачу сам, я і ўспамінаю сказанае — ад перажытага — іншымі, перажываючы яго па-свойму, зноў.

Клекачыце, буслы! Няхай жыве, як сонца, вечная паэзія! І тут, над нашай ракою.

1971

 

ПОМНІК

Марцін памёр, а я, пачуўшы пра гэта ад другога свайго земляка, міжволі засмяяўся.

Брыдка? Ды што ты зробіш, калі я адразу ўспомніў той непаўторны, можа спрадвеку адзін такі на цэлым свеце, помнік, які ён, Марцін Ківеня, пакінуў па сабе ў адной з нашых наваградскіх вёсак.

Колькі жылі — сварыліся з братам... Дзеці павырасталі, пайшлі людзьмі ў шырокі ды. далёкі свет, унукі пачалі на лета прыязджаць, а Марцін з малодшым братам Яўхімам, дзяды нямоглыя, але жывучыя, дзеркачаватыя, яшчэ ўсё то не віталіся, то брыдзілі-гадзілі перад людзьмі самі сябе і радню. Даўно зрабілі па хаце, а бацькаву, старэнькую, ніяк не маглі падзяліць. Яўхім пачаў ужо тым часам трохі лагаднець, здавацца на нейкую памяркоўнасць, але Марцін не здаваўся. І вось нарэшце яны прыйшлі да мудрага вырашэння свае бясконца складанай справы — распілавалі тую хаціну ...наўздоўж. Саламонам быў тут Марцін. Яўхім згадзіўся ўжо і на гэта. Ён забраў сваю долю на дровы. А Марцінава доля стаіць. З адным акном ад вуліцы, з палавінай шчыта, забітая аполкамі з аднаго боку, з глухой сцяной і палавінай страхі з другога.

Ніхто ў ёй даўно ўжо не жыў і цяпер, вядома ж, не жыве. А стаіць яна недзе — упарты помнік дурнаты.

1971

 

ЯК ТУТ СКАЗАЦЬ ЯСНЕЙ

Рыжскае ўзмор’е. Люты. Разам з намі, вельмі нямногімі літаратарамі, адпачываюць тут, у пісьменніцкім Доме творчасці, «латвійскія аграрыі», пераважна жанчыны і маладыя дзяўчаты. Аграномы, даяркі, бухгалтары...

Яны сабраліся сюды з усіх канцоў свае рэспублікі, ва ўспамінах сваіх, у розумах, у сэрцах сцягнулі ў гэтае месца над морам столькі таго цікавага ды рознага, што я магу толькі цьмяна, прыблізна ўяўляць, ведаючы Латвію больш па кнігах, чым непасрэдна.

Каторы дзень прыходзіць, вяртаецца думка пра іх асабістыя светы, якія за адзін раз непрыблізна ўбачыць не зможа нават багатае, яркае, грунтоўна падмацаванае веданнем уяўленне.

А гэта ж так цікава — гэты сціск нябачных промняў іх дарог і сцежак у адно месца, сюды, у нашы жоўтыя белавокныя домікі, у вялікую, светлую сталовую, дзе мы тройчы ў дзень сустракаемся ў поўным складзе.

А потым будзе разбег ад цэнтра, як выбліск промняў ад сонца, раз’езд ва ўсе канцы іх «зялёнай зямлі» — у свае хаты, за свае сталы, на свае падушкі...

Як гэта цікава, і як няясна я пра гэта гавару!..

1971

 

У РОДНЫ ДОМ

Прыемна чытаць тут Карнея Чукоўскага — яго ўспаміны, тым больш пра Пастарнака,— іменна тут, у падмаскоўным лесе, на іх апошняй радзіме, паблізу ад іх драўлянага жылля і сціплых магіл.

Над гэтай кнігай я як быццам злавіў-такі нарэшце сваю даўнюю думку, тое, што адчувалася ў розны час у родных мясцінах іншых пісьменнікаў — меншых, большых, вялікіх.

Хто ў сваёй Яснай Паляне, хто ў Наваградку, хто ў Веймары, хто ў Каневе, хто ў Наднямонні ці ў Ялце... Вось я наведаў іх, тыя мясціны, а далей — ужо няма нічога, туга па далёкай, узнёслай легендзе аціхла, у пошуках найбольшай паўнаты іх, пісьменніцкіх, вобразаў трэба вяртацца ў іхнія кнігі.

Мы ўжо туды вярталіся неаднойчы, і будзем вяртацца, як з вялікага падарожжа ў родны дом, з яшчэ большай, з самай грунтоўнай упэўненасцю, што радней, чым ён,— і сапраўды няма нічога.

1971

 

БАЛГАРСКІ КРАСАВІК

Шахцёрскі дом адпачынку, дзе мы сёння начавалі, стаіць на ўзбоччы зялёнай гары.

Доўгачаканы дождж пакрапіў, відаць, толькі на досвітку. Бледнае сонца — за павалокай, бо ад дажджу, што не праліўся як след, неба зацягнута светла-журботнай воблачнасцю.

Птушкі гоманам робяць вясну.

Новая зеляніна дрэў, у якіх бярозку бачу — як родную на чужыне.

Слухаючы вясну, якое ў нас, у Мінску, пазаўчора яшчэ не было, гледзячы на яе, дыхаючы ёю, успамінаю тых сяброў, што калісьці прынеслі сюды вызваленне, тут закончылі цяжкі, крывавы паход. А пра таго з маладзейшых, што часта бывае тут і нямала зрабіў для дружбы нашых літаратур, згадваю з намерам — дома спытацца, як ён пачаў любіць Балгарыю. Нават запісваю гэта наіўнае «спытацца ў Ніла».

Унізе, пад нашай гарою, на вялікай паляне, ад мяне завешанай сеткаю лістоты, чуваць — спяваюць дзеці. Пад акардэон.

Незнаёмы балгарскі калега, з якім мы прывіталіся на сцежцы, сказаў, што там рэпетыцыя «фальклорнага свята», якое хутка пачнецца.

* * *

Зноў, па-ўчарашняму, сонечны дзень. І свята, якім і я любуюся ў натоўпе гледачоў, што прыязна далі нам месца на першых лаўках. Нам — гэта групе балгарскіх і савецкіх пісьменнікаў, што прыехалі сюды з Сафіі на адкрыццё тыдня дзіцячай літаратуры, які пачаўся ўчора ў прамысловым горадзе з гастранамічнай назвай Пернік.

Мы — на вялізнай паляне, навокал якое зялёныя горы, на ўзбоччах якіх пладовыя дрэвы ў белым цвеце і чырвоныя дахі пасёлка Рударцы.

Дзіцячыя песні і танцы.

Колеры шопскай1 нацыянальнай вопраткі. «Сіняе і зялёнае — мёртвае і сцюдзёнае»,— так лічыць народ, і таму ён дадаў сюды белага, чорнага, чырвонага і залатога.

Гэта тлумачыць мне сусед злева, стары літаратар, былы мясцовы шахцёр.

Тое, што жывіць нацыю. Песня — малітва пра дождж. Другая песня, трэцяя... Танцы. Энергія трапятання. Здаецца, трошкі загорача, зааднастайна. «Зямля, трымайся, шоп цябе топча!..» Сусед мой смяецца і расказвае, як у Лондане здзіўляліся, калі там выступаў балгарскі ансамбль: адкуль столькі страсці? І англічанам адказалі, што ад перцу.

Пайшлі «кукеры» — старадаўнія, яшчэ паганскія маскі, пацешна спачвараныя галовы звяроў і птушак, мноства шэра-калматых аўчын і раскошнага пер’я. Гром бляшанак, глухіх званкоў і званоў, якімі горда абвешаны хлапчукі. «Захавалася гэта толькі тут, у Пернішскай акрузе»,— таксама з гордасцю паведамляе мне сусед.

Ідуць «магарэта», шэрыя, мілыя вослікі. Яшчэ на ранішняй праходцы бачыў я, як іх прывезлі ў вялізным крытым грузавіку, як яны з асцярожнасцю і адчуваннем уласнай годнасці спускаліся, дробненька тупацелі па шырокіх дошках на траву. Потым доўга, цярпліва чакалі свае чаргі, а цяпер абыякава, а то і ўпарта цягнуць казачна размаляваныя вазы. «Так і вяселле вясковае едзе»,— смяецца сусед. А цяпер на вазах поўна стомленай, радаснай малечы.

Пасля спаборніцтва розных сёлаў, розных школ пачынаецца ўсеагульны заключны танец. Калі яны, малыя і большыя дзеці, наблізіліся ў танцы да нашых лавак, як з тэлеэкрана выйшлі на жывую зеляніну травы, да самай вяроўкі, нацягнутай перад натоўпам гледачоў, на самыя нашы вочы — стала зусім ужо добра відно, якія яны вясёлыя, прыгожыя, нястомныя і, так і хочацца сказаць, якія самі свае ў сваёй народнай радасці.

Найменшыя хлопчыкі і дзяўчаткі скачуць так дробненька, так быстранька, як ягняты ды казляняты, якіх яны дома пасуць.

Добра так — ведаць, што гэта блізкае, прыязнае і адначасна незнаёмае, што адкрываецца ў такім жывым, шматфарбным ды шматгалосым святкаванні.

Пасля, калі ўжо свята разышлося ды раз’ехалася па ўсіх дарогах і сцежках, у нас была там трапеза на траве: авечае кіслае малако ў гаршчочках, густое і халоднае, і слаёны пірог, баніца.

Зрэшты, свята не поўнасцю разышлося. Вытаптаўшы нізкую паляну мяккімі хадакамі, дзеці як быццам знарок пакінулі невялічкую групу сваіх прадстаўнікоў, якія вунь яшчэ ўсё карагодзяць. Старэйшыя дзеці ў нацыянальных уборах і маладзічкі ці дзяўчаты, іх піянерскія кіраўніцы, апранутыя па моднай сучаснасці. «Хоро», карагод,— ужо не па святочнаму плану, а для ўласнага задавальнення. Пад народную музыку, нескладаны, нібы аднастайны рытм якое пойдзе за мною надоўга.

* * *

Другі, усходні канец Балгарыі — зялёнае мора пшанічнай Добруджы. Сюды мы, удвух з Асенам Босевым, толькі што спусціліся на самалёце. Сустрэла нас і падхапіла бялявая Парашкева, камсамольскі кіраўнік, што ўжо ў машыне, загадзя заклапочана сустрэчамі, якія нас чакаюць.

Зрэдку дубовыя гаі. Ажурныя мачты, бясконцыя драты высакавольтнай гаспадаркі. І ўсё палі ды палі пад лагодна захмараным небам. І адчуванне, што недалёка за даляглядам мора. Ужо не мора зеляніны, а сапраўднае.

...Дзіцячым пісьменнікам трэба ўсё-такі нарадзіцца. Быць ім, калі сапраўдным, не вельмі проста. Асабліва не думаючы пра вечнасць сваіх твораў, пісаць так, каб дзеці сардэчна смяяліся — гэта важна і хораша. І я зайздрошчу тым, хто добра ўмее выклікаць такую цудоўную радасць. Асен робіць гэта лёгка і таленавіта.

Мы ў піянераў горада Генерал Тошэва.

У зале раптам пагасла святло. Спачатку ў цемры была вясёлая разгубленасць, а потым стройна загучала песня. Такая любасць да спеву, што нават і найбольшы свавольнік стараецца. Гэта я, здаецца, бачу нават у цемры. Ужо канкрэтна, з воблікамі тых, каго ты толькі што, у святле, бачыў і злева, і справа, і спераду.

Дзеці пяюць, а недзе зусім недалёка, калі для дарослых, Чорнае мора шуміць у бераг, далей, на захад і поўдзень, зелянеюць, чарнеюць, бялеюць горы, а цэнтр сусвету для гэтай звонкай дзетвары — пакуль што тут, і тут яны сябе зусім нядрэнна адчуваюць.

* * *

Прачнуўся пад уражаннем учарашняй песні. Не дзіцячай у доме піянераў, а сольнай, жаночай.

Маладая настаўніца Румяна, калі мы вясёлай кампаніяй вячэралі ў рэстаранчыку, спявала старадаўнюю песню пра тырнаўскую царыцу і крыжаносца Балдуіна. Змест песні, у вельмі прыблізнай перадачы, я прыняў толькі цяпер, сустрэўшыся з Асенам, а мелодыя, дух яе зачараваў учора, адразу, і вось паўтараецца ў памяці.

Веліч народа не паменшыла пяцівекавая няволя. Так бывае, калі ёсць сіла любові і вернасці.

Едзем у школу сяла Стэфанава.

...Тут да каравая і солі з папрыкай — яшчэ і сухое віно ў біклазе, з якое трэба глытнуць. І, як усюды, процьма кветак.

Выступленне маё перакладала сямікласніца Жэчка. Не так ужо добра, як міла гаворыць дзяўчынка па-руску. Потым мы з ёю, у прэзідыуме, асцярожна шапталіся, і смелая чарнушка, выдатніца, дачка трактарыста, пахвалілася, што перапісваецца з адной савецкай сяброўкай. Свет усё-такі цесны — тая сяброўка з маіх Карэліч...

А тым часам за сценамі школы крычыць у адчаі магарэ-вослік. Раз-поразу. Але ніхто на гэта не зважае. Проста каларыт.

Учора мы бачылі вослікаў на зялёных абочынах шашы з аэрадрома ў Талбухін. Трава багатая, толькі грызі, а выгляд амаль у кожнага — пакрыўджаны. Толькі што не крычалі, як гэты.

Маці сказала б: «Госпадзі, і чаго цябе носіць па свеце!..» Толькі два тыдні таму назад, у аколіцах Душанбэ, такія ж вослікі, там ужо не магарэта, а ішакі, то крычалі ў спрадвечным адчаі (асабліва адзін, каля дома, у якім я начаваў), то дробненька тупалі пад вялізнымі седакамі ў паласатых халатах. А пазаўчора, у Рударцах, як яны важна цягнулі размаляваныя вазы з малечай. Нешта няўлоўна пацешнае, светлае, цёплае — гэтая іхняя дружба з дзецьмі, іх сумесная праца, што, напэўна ж, і ў казках жыве, і ў песнях, і тут, і ў далёкім Таджыкістане.

* * *

Дзед, удзельнік вайны 1877—1878 гадоў, усё жыццё марыў удосталь напіцца чыстай, халодненькай дабруджанскай вады. Хоць бы перад смерцю. Тут ён напіўся яе, ужо стогадовы, у 1953-м.

Пра гэта нам расказвае адзін з кіраўнікоў стэфанаўскага калгаса. Мы аглядаем цэнтр забеспячэння Добруджы вадой, магутную станцыю, а потым музей.

Сохла Добруджа, петрала вякамі без вады, якую дала ёй толькі народная ўлада.

Каля музея старая груша і кран з халоднай вадой. Побач вісіць чарпак. Тут п’еш не ад смагі, а па-музейнаму. І, між іншым, маленькае адкрыццё: чарпак — ён і ў Балгарыі «черпак». Смяёмся.

З гэтай глыбокай даліны, хутчэй агромністага яра, запоўненага свежасцю вады і зеляніны, едзем да кааператыўных аранжарэяў.

Размах, што ўражае так нечакана, як быццам ты і сапраўды не чуў ці не чытаў пра такое. Па трыццаць гектараў пад шклом — памідораў і агуркоў. У год па сотні тон з гектара чырвонага смаку, а па дзве сотні зялёнага. А духмянасць якая ў зялёных тунелях!..

...Брыгадны стан. Ангары для камбайнаў і гаражы для трактараў. Памаўчы ды падумай — зайздросна.

Майстэрні, дзе не занятыя ў полі жанчыны вяжуць з воўны цудоўныя хусткі, кофтачкі, дзіцячыя гарнітурчыкі. Традыцыі народнага ўмельства.

А школа якая — са светлымі класамі, з выдатна абсталяванымі кабінетамі!..

Што сацыялізм — справа жыццёва неабходная, надзейная, гэта відаць тут па-свойму хораша.

* * *

Курорт «Трити воденици», тры вадзяныя млыны.

Быстрая, звонкая рэчка Батава. Над ярам, дзе многа грабу, выядрыўся маладзічок. Гамоняць жабы, салаўі, зязюлі.

Доўга ідзём па лесе над Батавай да магілы партызана Мішэла Іванава, які загінуў тут у жніўні 1943 года, недалёка ад іхняга партызанскага «бункера».

Па чарзе спускаемся ў гэтую сырую, змрочную яму, свецім сабе запальнічкай.

Мішэлу было дваццаць два гады. Ён з недалёкай вёскі.

...«Душевнобольной» — мяккае, чалавечнае слова пра псіхічнахворага.

Ён сядзеў каля курортнага «млына», слухаючы шум вады, а побач, на стале, ляжаў фотаапарат. Нас пазнаёмілі. Хворы выняў блакнот і ручку, папрасіў мой адрас, спытаўся, што я пішу, дзе друкаваўся па-балгарску, колькі мне гадоў... Пачуўшы «пяцьдзесят пяты», ветліва запісаў толькі «50». Сказаў, што яму трыццаць два, жыве пры бацьках-пенсіянерах, піша вершы, якія ніхто не хоча друкаваць, хварэе на парок сэрца і ніяк не адважваецца на аперацыю.

«Душевнобольным» назваў яго, яшчэ як мы падыходзілі, адзін з калгасных кіраўнікоў. І памяць маю ад гэтага слова кінула да аднаго літаратурнага дакладчыка, які хочучы ажывіць сваю нудоту, сказаў пра тэму маладога твора, што твор гэты — «пра псіхаў». Нават дадаў: «Во дапісаліся!..» Было і «гы-гы-гы». І на трыбуне і перад ёю.

* * *

Каб не ўчарашнія яры-лясы (апоўдні ў цэнтры водазабеспячэння, а ўвечары ў «Трити воденици»), мог бы і думаць, што край гэты, з яго пшанічнай рунню, з толькі што пасеянай царавіцай, кукурузай, з рэдкімі палосамі пералескаў і гаямі густога, гонкага дубняку, што «залатая Добруджа» — роўная, голая, як стэп.

У вялізных зялёных ярах буйна цвіце чаромха. Нашы гаспадары весела ўспомнілі «Черемшину»,— яны спявалі яе летась на Кіраваградчыне, з якою дружыць Добруджа. А пра яры свае кажуць, што гэта «горы навыварат».

У лясах тут многа дзікоў. Каля аранжарэяў нас пазнаёмілі з «каралём паляўнічых». І сабака ў яго Прафесар, і сам ён кажа, што дзікі тут па дзвесце кілаграмаў. Можа, трошкі і менш, але верыцца.

* * *

«Народно читалиште «Светлана».

Настаўніца, што добра перакладала маё выступленне, сядзіць у першым радзе і, слухаючы вершы Босева, смяецца з дзецьмі, не менш сардэчна, чым яе малеча. Добра мець такую настаўніцу.

Увечары, на застоллі ў сельсавеце, яна, Пятранка Ненава, хораша спявала рускія і асабліва балгарскія песні. Маладая жонка агранома, сама з гэтага сяла, якое прыемна глядзіцца са сваёй чырвонай чарапіцай і садамі ў белым росквіце праз вокны трохпавярховай школы.

Усе балгары спяваюць калі не заўсёды з натхненнем, дык з той жа сур’ёзнасцю, з тым свяшчэннадзеяннем, якое расчульвала, настройвала мяне на высокі лад у Індыі. І часта ўспамінаецца тут тая самая чарната вачэй і валасоў, і грацыя ў танцах, усходняя цягучасць у музыцы і ў песнях, і натуральная, некрыклівая гордасць сваёй спрадвечнасцю, уменнем ва ўсім не забывацца пра яе і працягваць у спалучэнні з сучасным. Былі ў доўгай няволі і яны, як індзійцы, яшчэ даўжэйшай, аднак няволя не зрабіла іх нявольнікамі.

Калі мы перад сном развітваліся з Асенам, ён сказаў:

— Балгарыі ты многа не пабачыў, але балгараў бачыш.

Учора, супакойваючы прагнасць, думаў, што за адзін раз, за гэтыя дзесяць дзён усё пабачыць і не змог бы, як бы мяне не насіла па горах і далінах (чамусьці іменна па горах). Штосьці трэба пабачыць спакойна, зблізку. Дык чаму ж гэтым чымсьці павінна быць не Добруджа, а іншыя Балканы ды Радопы?

Да таго ж яшчэ дзесяць літаратурных сустрэч, выступленняў, столькі гутарак, знаёмстваў,— усё гэта праца, і трэба яе рабіць.

І песня, песня!.. Старая і новая.

Бай2 Добры Коеў, стары знатны музыка з гайдай, якую ў нас называюць дудой. І малады, гарачы Колё з акардэонам. Гэта — у калгасным доме адпачынку, дзе вясёлая «готыка» з новенькага, нефарбаванага дрэва, сутарэнне з віннымі бочкамі і сталамі, лёгкая, з выдумкай, раскоша пакояў, хола і сталовай.

Немаладая, ціхая афіцыянтка, што сама папрасіла Колё падыграць і заспявала пра дзяўчыну, якая праз бацьку, па яго віне, сядзіць дзевяць гадоў у турме і няма ўжо ёй чаго адтуль выходзіць, пра што і кажа маме, калі тая прыйшла на спатканне: «Глядзі, майка, яка я стала!..»

Камсамолачка Ваня, чорная, быстрая Ваньча, што замяняла Парашкеву і не была такая строгая, заспявала песню другую, вясёлую. Голасам рэзкім, нібы крыклівым, але прыемным. Муж вярнуўся дахаты і пытаецца ў жонкі: «Чаму тут валяецца твой паясок? А бусы ажно за ложкам? Хто ў цябе быў, вораг ці друг?..»

Амаль заўсёды, калі мы сядзелі побач, Асен перакладаў мне словы песень, як быццам зноў ды зноў сцвярджаючы, што народная песня трымаецца на мудрым змесце. Хоць бы вось гэтая, адна з песень настаўніцы Пятранкі:

Муж прыгожы, а жонка брыдкая. Яму абрыдла гэта, бо і людзі смяюцца, і ён прагнаў яе да бацькоў. Яна пайшла, узяўшы двое брыдчэйшых дзяцей, а прыгожых, якія па мужу, ён не аддаў. Аднак папрасіў яе неўзабаве вярнуцца, бо дзеці — усе, і прыгожыя, і брыдкія — аднолькава плакалі па маме.

* * *

У самалёце Варна — Сафія.

Новыя людзі выходзяць да цябе з невядомасці, а потым застаюцца толькі ў памяці, дый то не ўсе і ненадоўга. І дачыненні з імі павінны быць належныя, у імя гонару твае радзімы, у імя сапраўды чалавечых адносін. Не абавязкова браць адрасы, даваць свой (у развітальнай мітусні, расчуленасці, хоць і шчырай) — з усімі не перапісвацца, ні блізка дружыць не зможаш. Галоўнае — не ў гэтым.

Гэта — не адкрыццё даўно вядомага, а проста ўражанне ад тых, з кім я пражыў свой светлы тыдзень у Добруджы.

* * *

Вёска Арбанасі, дача акружкома партыі. Раскошны белы дом, праз мноства вокан якога, зверху, відаць даліна цудоўнага Тырнава.

Цяпер даліна ў лёгенькай смузе сонечнай раніцы, а ўвечары горад у гэтай бяздоннай даліне выступаў тысячамі агеньчыкаў на ўзбоччах, з няпоўным месяцам у зорачным небе.

Хораша гэта — мець на чужыне друга, з якім ты рады быў сустракацца дома і які цяпер, у сваю чаргу, рады пабыць гаспадаром. Сябры ў балгарскім Саюзе пісьменнікаў самі здагадаліся ці, можа, Босеў ім падказаў пашкадаваць мяне (прыехаў упершыню, а пабачыў так мала),— далі на два дні «Волгу» з маладзенькім шафёрам, а ў дарогу са мною паехаў Найдан Вылчаў, добры друг нашай літаратуры.

У Найданавай вёсцы Браставіца. Яго старэнькая майка паехала на памінкі ў другое сяло, і мы пахадзілі па пустым, прахалодным і міла запусцелым доміку, паглядзелі на агародзе, як прынялася, пасаджаная Найданам, чарэшня, нацадзілі ў пограбе, з вялікай бутлі ў бутэльку, вінаграднай ракіі і паехалі далей.

З Найданавым дзядзькам, пакуль пляменнік некуды адлучыўся, і я пагаварыў цераз плот, на дзвюх мовах адразу. Што вось, бачыце, жывём сабе ў вёсцы, і гэта, канечне, не Сафія (ён), але і ў вёсцы яно, ведаеце... (я). Ну і г. д. А побач гуляў з мячыкам дзядзькаў унучак, быстры Мішо.

У дарозе, на хаду, перакусвалі. Цёплы хлеб, круглую буханку якога госцю дала цераз нізенькі плот дзядзькава нявестка, фарбаваныя, яшчэ велікодныя, яйкі, знойдзеныя ў мамінай кухні, нейкае смачнае, духмянае зеллейка, нарванае ў агародзе, ну, і ракія, якую мы па чарзе (без шафёра, вядома) пацягвалі з бутэлькі.

Дзве недаспаныя ночы, у Талбухіне і ў Сафіі, і дзень гэты, асабліва пасля абеду, быў цяжкі. Так недарэчы ў такім падарожжы!.. Горы, зялёныя Балканы, размах далінаў, плевенская раўніна, горад Ловеч, дзе мы абедалі, а потым Плевен з яго скобееўльшчынай,— усё гэта я бачыў не праз дрымоту нават, а праз няўмольны націск сну, які проста ссоўваў павекі на вочы.

А ўсё ж і ў доміку, дзе спыняўся Аляксандр ІІ, і ў парку на гары, дзе ў лістоце тамліва стагнала нябачнае мноства галубоў, і ў «костници» з кучамі даўно папрабіваных чалавечых чарапоў — усюды ў памяці было і тое, што рабіў гэты самы цап-вызваліцель і яго доблесныя генералы трохі раней у «збунтаваных» Беларусі, Літве і Польшчы...

Увечары мы ездзілі са свае дачы ў Тырнава. Куплялі на бяссонным базарчыку зялёны часнок, цыбулю і рэпічкі, радзіску. Потым хадзілі ўдвух з Найданам па старых, вельмі крутых, і навейшых, таксама незвычайных, вуліцах. Знадворку слухалі нашу прастадушную турысцкую «Кацюшу» ў рэстаране, што строма тырчыць над абрывам даліны, зорна прыгожай у стракатасці агнёў, пад шум вады ў імклівай Янтры. Раўніннаму чалавеку, мне нават боязна было, што тыя домікі-агенчыкі на ўзбоччах — могуць пазвальвацца і палятуць, як зоркі...

Горад, у якім колькі хочаш мясцовых мастакоў можа спакойна хавацца сярод мастакоў прыезджых, туляючыся «ад задач сучаснасці», сто год малюючы экзотыку цэлага і асабліва закуткаў.

Успамінаецца ўчарашні Ловеч. Нават не горад, а мост, «адзіны такі ў Балгарыі». На мосце — абапал крамы і крамкі. Ці не пра гэткі марыў Манілаў? А звыш яго мары яшчэ і цырульня на мосце, метры са два кубатурай, але ўсё роўна не так сабе, не абы-як, а «Фігара».

Наш белы дом у росным і духмяным садзе, сонечным і звонкім ад птушыных галасоў.

Вярнуўшыся з гэтага росквіту дахаты, прыйдзецца яшчэ раз пачынаць вясну.

* * *

Забуксавалі за Габравам на гліністым аб’ездзе, раскоўзаным пасля дажджу. Трэба выйсці і падапхнуць. А потым добра і пастаяць.

Зялёна-сонечнае прыволле. Усё цвіце. А над усім, на высокім даляглядзе — халодная, снегавая гара Мазалат. Там недзе побач і Шыпка, куды мы едзем.

...Букі і кусты на Шыпцы яшчэ не распусціліся. Трохі сцюдзёна і, «на наша шчасце», сонечна,— многа відаць навокал з гэтай суровай гары.

...Вёска Шыпка ў даліне. (Прыемна, што шыпка — проста шыпшына.) Багатая царква, збудаваная з ласкі рускага цара. Мемарыяльныя дошкі з мноствам імёнаў і званняў тых, што тут, на гістарычным перавале, загінулі амаль сто год назад. І тут, як і ў Плевене, уперамешку з афіцэрамі, усюды названымі пайменна,— «і іншыя»,— «нижних чинов 647», «нижних чинов 118», «нижних чинов 3»...

* * *

Калофер.

Домік-музей Хрыста Боцева, на які мы паглядзелі цераз плот. Зачынены. Бацька нацыянальнага героя быў «даскал», настаўнік, і дамок не бедны.

А на поўначы ад музея, ад горада — гара Вяршыня Боцева, якая раней, пад туркамі, называлася Юмрук-Чал, узняты кулак.

Свая гара... Ці думаў Хрыста пра гэта, бегаючы тут хлапчуком?..

* * *

Карлава. Каракачанскае3 вяселле.

Уранні мы бачылі вясельнае шэсце на вуліцы Габрава. Царственна прыгожую маладую ў белі і танцы аб’яднаных сваякоў перад святочна вясёлым натоўпам.

А тут яшчэ больш песенна-музычнай радасці, яшчэ яскравейшыя ўборы. Таксама народныя.

Мы спыніліся і «ўліліся ў натоўп», бо і Найдан, аказваецца, такога вяселля яшчэ ніколі не бачыў. Пралезлі мы і ў гарсавет, дзе паглядзелі ўсю, вельмі няхітрую цырымонію.

Студэнт-медык і медсястра. Ён ледзь асмеліўся пацалаваць яе, па абраду, а яна дык і зусім ужо сарамлівая.

Калі сваякі пачалі, віншуючы маладых, абдымацца з імі, я, як ад музыкі, ледзь не заплакаў. Пасля сказаў пра гэта Найдану, і ён прызнаўся, што таксама. Чалавечае шчасце, калі яно радуе і цябе.

...Дом-музей іхняга Каліноўскага. Васіл Леўскі. Якая беднасць у гэтым доміку!.. Прадукт народа — мысліцель і рэвалюцыянер.

Гэта было яму вельмі няпроста — пад жахлівым турэцкім прыгнётам быць інтэрнацыялістам, ваяваць за свабоду і турэцкай беднаты.

* * *

Даліна Ружаў.

Яшчэ зялёныя кусты. Лаванда. Магутныя арэхавыя дрэвы.

А побач з нашай дарогай — якое там побач! — снегавыя вяршыні Балканаў.

Туркі, што засталіся тут пасля 1878 года. Многія нават вярнуліся тады з уцёкаў ці прымусовага высялення сваімі, у час адступлення. Спрадвечныя, патомныя майстры па ружах, садавіне ды гародніне.

Прыемна чуць пра гэта. Успамінаецца Хікмет. Трэба і тут, у гэтай справе, перш за ўсё адчуваць народ.

Дарэчы, і ў Добруджы, сярод балгараў, жывуць туркі. Каля мора, на шум якога, халодны і радасны, нас вазіла руплівая Парашкева, бачыў я і турэцкую вёску. А ў акружным, сучасным Талбухіне мне іх паказвалі на вуліцах. Пазнаць можна хіба толькі па жаночых квяцістых, шырачэнных шараварах. Павольныя, ціхія хлебаробы, зусім не падобныя на былых прыгнятальнікаў.

* * *

Цяпер, убачыўшы тое, што я ўбачыў за гэтыя два дні, можна прыплюсаваць і Добруджу. Каб гаварыць, што і я, нарэшце, быў у Балгарыі.

Яна мне была патрэбна, цяпер гэта ясна.

Што толькі я зраблю для яе?..

1972

 

1 Ш о п ы — этнаграфічная група балгараў, якая жыве ў заходняй частцы БНР.

2 Дзядзька. Як зварот.

3 Каракачане — маленькая народнасць у БНР.

ІДЫЛІЯ

Ён быў каваль, адзін на тры вёскі, чалавек патрэбны і паважаны. А жонку прывёз сабе аднекуль здалёк. Танклявую, віскліва-галасістую і дзікаватую неахайніцу. Яго за радзімую пляму на шчацэ празвалі Лапай, а на яе адразу прыдумалі Магдалена,— нібы без сэнсу, але нечым для ўсіх зразумела і смешна.

Кузня звінела ў вёсцы, а жылі яны на хутары за вёскай. І Магдалена, як толькі ўбачыць праз акно, што нехта ідзе, на ўсякі выпадак хавалася ў каморку. Ужо і дзеці ў іх пайшлі, ужо тым часам і пастушкамі на пашу павыбягалі, а маці ўсё ніяк не магла асвойтацца.

Адзін з вясёлых мужчын, Паўлюк Калоша, дык той, праходзячы каля Лапавага хутарка, адразу ў хату не заходзіў,— ішоў у каморку і заглядаў за бочку ці за скрыню:

— Ага, ты сёння тут! Здарова, Магдаленіца!

А яна — сарамліва, збянтэжана:

— Гы-гы-гы! Я думала, дзядзька, што гэта не ты...

Неахайнасцю яна, як Лапа работай, славілася далёка.

Даўно гэта было, аднак я добра бачу той колішні хутарок на ўзгорачку пры дарозе, а побач з ім, у лагчыне, круглую сажалку, аброслую аерам і зацягнутую раскай. У сажалцы бокам, да палавіны ў вадзе, застыла ражачка, у якой рашчыняюцца аладкі. На ражцы сядзіць ды час ад часу, у паэтычнай журбоце, кумкае жаба. Вялізная, надзьмутая. Спудзіш яе каменьчыкам — боўтнецца зелянуха ў твань, а ражачка нават не скалыхнецца. Так яна адмакала ад былой да наступнай нядзелі, калі ў нас, па даўняму звычаю, абавязкова пякліся аладкі.

Калі ж Магдалена, для разнастайнасці, варыла галушкі з цёртай бульбы, дык адціскала іх... у падоле спадніцы.

— Што ж ты робіш? — зжахнуўся аднойчы хтосьці з жанчын. А яна:

— Гы-гы-гы! Мой сажроць!..

Крылатым стала ў нас тое «сажроць», ім карысталіся, гаворачы не толькі пра Магдалену.

І я згадаў тую даўніцу не так сабе. Не раз, не два разы, калі чытаеш сякія-такія мастацкія творы, і рыфмаваныя, і не, успамінаюцца тая ідылія з ражкай і тыя галушкі.

Прасцяк і добрая душа, Лапа — той хоць пад чаркай, хоць зрэдку ганяў сваю палавіну — вучыў.

Наш чытач, як часамі здаецца, куды ласкавейшы,— сажроць!..

1972

 

ЗЯЛЁНАЯ РАДАСЦЬ

Над нізкімі, светла-пафарбаванымі штыкетамі, над гарачай пясчанай сцежкай з аднаго боку плота і над багатымі градамі — з другога, клён і рабіна злучылі лістоту. Па-чэрвеньску маладую, пяшчотную.

Так і музыка нараджаецца, і паэзія — ад такое пяшчотнасці.

«Рэміністэнцыя — цьмяны ўспамін, з’ява, якая наводзіць на супастаўленне з чым-небудзь, міжвольны водгук чужога, блізкага».

Не за пісьмовым сталом ды не з вучоным даведнікам, а на вясковай вуліцы, у падарожжы, дзе шчасце бясконцых адкрыццяў перакрывае штодзённую стому, успомнілася сказанае другім. З цудоўнай далечыні юнацтва, праз нягоды і поспехі дзесяцігодзяў прыйшлі яны, пранізаліся словы:

 

Капае з неба зялёная радасць,

З месяца ціха на росныя грады...

 

Маладая, хмельная сіла паэзіі, калі слова шукае выхаду з глыбіняў пачуцця і знаходзіць яго — у намёках.

Аўтар гэтых радкоў, Максім Танк, значна пазней, сталай рукой паправіў маладое так:

 

Капае з месяца весняя радасць,

Будзіць зялёны шум ў палісадах...

 

Не ведаю, ці гэта лепш...

Мне даражэй за ўсё адно — тая свежасць успрымання красы, свежасць, што паўтараецца і ў маёй душы, так нечакана і востра, ад першага, даўняга прачытання тое «зялёнае радасці».

Паўтарылася там, у міжлясной, каляазёрнай, тройчы спаленай ворагам і зноў уваскрэслай партызанскай вёсцы на Віцебшчыне.

Паўтарылася сёння, ужо як летні ўспамін — зімою. Такою простай і такою неразгаданай пяшчотнасцю кляновай і рабінавай лістоты, яшчэ ненапісанай музыкай і намёкам паэтычнага слова.

Хоць бы ж яна, зялёная радасць, не пакідала нас як найдаўжэй!..

1972

 

А ЯНА ЎСЁ ШУМІЦЬ...

Лістападаўскі ранішні прыцемак.

Такая цішыня, што і сосны маўчаць, і Нёман, здаецца, стаіць. Уражанне гэтае падмацоўваецца адлюстраваннем сасновай грады з таго берага,— яно дастае да палавіны ракі. Але, пастаяўшы даўжэй, пачынаеш заўважаць, што на адлюстраванні тым сунецца наперад плынь. Так вось на цёмным фоне за акном лепш заўважаецца — спыніўся дождж зусім ці яшчэ ўсё цярушыць.

Злева, на тым беразе, перашэптваюцца дзікія качкі. Справа, зводдаль чуецца грудное, сытае ўсхрыпванне трактарнага матора. Проста перада мною цінькае сініца. Ажно не верыцца: няўжо яе адтуль чутно?..

«Хораша тут!» — і за мяне сказаў бы хтосьці харошы, каго мне тут не хапае.

А я — замест яго — запісваю гэта амаль што вобмацкам, яшчэ ўсё ў паўцемры, стоячы ў соснах над абрывам.

Метраў дзвесце, не болей, памалу прайшоў, а вось як хутка пасвятлела. І Нёман крануўся, і лес прамовіў паасобнымі соснамі.

І ніколі гэта не перастане быць новым, хвалюючым — як нараджаецца яшчэ адзін наш дзень.

* * *

Малы вясковы хлапчук, да слёз нарагатаўшыся:

— Ай-ёяч-кі!.. Ой, прыйдзе такая смяшлівая мінута, што і не ведаеш, як яе перажыць!..

Ён у гэтым пайшоў па бацьку, чалавеку вясёлым і вострым на слова. Бацька той быў, аднак, і шкодны, яго не любіла амаль уся вёска. Але адмоўнага ад бацькі малы яшчэ не ўзяў: ён і не краў, і не крыўдзіў слабейшага, і не сведчыў на судах за чарку, а бацькава весялосць і дасціпнасць, у сыне памножаная на дзіцячую чысціню, усім на вёсцы падабалася.

Яго «ай-ёяч-кі!» — праз нейкіх сорак год — я ўспомніў пазаўчора ў лесе над Нёманам, каля ўскраіннай вуліцы гарадка.

Друскеніцкі хлапчук бегаў з двума маладымі сабакамі, ужо не шчанюкамі, але яшчэ і не дарослымі. Рагочучы, хлопчык упаў на панылую траву, і чорныя сабачыя падлеткі то тузалі яго за вопратку і ўсцешна гаўкалі, то скакалі цераз яго адзін за адным, страшэнна радыя ўсёй гэтай валтузні.

Я прыпыніўся, любуючыся, а потым сказаў яму голасам клапатлівага дзеда:

— Устань з сырой зямлі, а то прастудзішся.

— А я хачу забаўляцца! — адказаў ён, сеўшы паміж сабачкамі, якія на момант змоўклі.

— Ну то і забаўляйся, бегай.

Малы ўсхапіўся, хутка і спрытна пабег, са смехам уцякаючы ад сабачак, якія гналіся за ім, па-свойму, брэхам рагочучы.

Гэтых падлеткаў — даўнейшага, з мае вёскі, і пазаўчарашняга, я вось успомніў, чытаючы Чорнага. Калі спыніўся на сказе, на першы позірк звычайным і нават не надта зграбным:

«Маленства было моцнае і ў абладзе сваёй хацела мець радасці ўсяго свету».

І хочацца дадаць:

Няхай жа мае! На ўсім свеце.

* * *

Нізам — парывамі — шум, пераважна сасновы. Палосы і плямы сонца. Яшчэ ніжэй, пад абрывам, ціхі і велічны Нёман. А ўгары, над усім, што навокал,— светлыя, лёгкія воблакі. Сонечна, хутка нясуць кудысьці вялікую, векавечную цішыню.

Іду і час ад часу прыпыняюся.

Масток над рачулкай, якая булькоча ў неглыбокім яры. І ўжо да чарнаты сухую, і яшчэ зеленавата недасохлую альховую лістоту паддзімае парывамі нізкага ветру, і, як шпакі на пожні, яна падлятае і зноў садзіцца, аціхаючы, да наступнага неспакою.

Зноў з-паміж хмарак выядрылася сонца, і сосны на высокім беразе паклалі на прывялую траву і сцежкі доўгія, грунтоўныя цені сваіх магутных ствалоў. Строгую, чорную нерухомасць кожнага з гэтых адбіткаў лёгка абмахваюць рэдкія і ажурныя цені ніжэйшых лапак.

Ад сухой галіны каля ствала застаўся толькі кароткі абломак. Дзяцел дзяўбе яго і — у моманты поўнай, бязветранай цішыні — ствол высачэннай сасны гудзе, нібы пусты.

Куст маладзенькіх бярозак. Яшчэ трымаецца і золатам трымціць на іх апошняя лістота. Як нейкі сцяг наіўнага супраціўлення.

Сакавіта густая, моцная зеляніна соснаў прысадзістых, разлапых. Ажно памацаць хочацца, як нейкі — буйнай вязкі — світар.

* * *

Раннім ранкам, бязлюдным і непагодлівым, хадзіў па мокрых плітах панеляў і сам сабе, амаль уголас чытаў на памяць вершы Пушкіна. Тое, чаго ніколі не вывучаў па-школьнаму, што адлажылася ў душы само, даўно і назаўсёды, што час ад часу вяртаецца светлай уцехай і надзейным падмацункам.

А ў памяці гучаць два нядаўнія канцэрты: убачаны па тэлевізары гуцульскі і мясцовы, літоўскі, у клубе нашага санаторыя.

Веданне ўкраінскай мовы дапамагло мне тады яшчэ раз перажыць красу чароўнай Верхавіны, дзе я калісьці быў. Мовы літоўскай не ведаю, у песнях яна ішла да мяне таксама за музыку. Гучанне слоў, уплеценае ў шматгалоссе інструментаў, напамінала і Нёман у сасонніку, і рунь ды сцежачку на ўзлеску, і драўляны домік Чурлёніса, дзе і з магнітнай плёнкі, і з рэпрадукцыяў яго карцін выпраменьваўся гімн жыццю...

Абодва канцэрты былі маладзёжныя.

Хлопцы такога ўзросту апошнім часам здаюцца мне асабліва сімпатычнымі па той прычыне, што і мой адзіны сын таксама ўжо становіцца з падлетка юнаком. А сёння хлопцы напомнілі мне і маю маладосць.

Ясна, што не анёлачкі яны, каб імі толькі любавацца,— і ў іхняга ўзросту ёсць свае віны і пакуты, гэта я ведаю па колішнім сабе. Ды не пра тое песня: яна — пра паэтычны свет юнацтва, у тым ліку і майго, яшчэ не абцяжаранага гадамі памылак і расчараванняў.

Ідучы па мокрым тратуары, я жыва ўспомніў, як добра хадзілася ўранні за плугам, у палявой раздольнай адзіноце, як я тады маліўся вершамі і песнямі вялікіх. Лішне не дзелячы іх на рускіх і беларусаў, палякаў і ўкраінцаў, немцаў і англічан, слова адных прымаючы ў непасрэдным гучанні, другіх праз мову іншую, у перакладзе.

Цяжка часамі ішлося тады да роднага, бывала і так, што ледзь не з адчаем трымаешся за яго ў блытаніне абставін і поглядаў.

І заўсёды яно памагала — шчырае, мудрае слова вялікіх.

Яно мяне грэе і сёння. Сваёй непераможнай, чыстай маладосцю.

* * *

Пахмурны ранак. Самотны парк.

У дробным цярушэнні мокрага сняжку дрэвы на крутых, высокіх схілах абапал рэчкі,— алешнік, вербы, ліпы, бярозы,— стаяць маўкліва, поўнасцю падрыхтаваўшыся да зімы.

Уздоўж асфальтавай дарожкі весела бяжыць літоўская пявуння Ратніца.

Калі стаць тварам да яе вышэйшага берага, на вяршыне якога ў голым ліпавым голлі лапушыцца цьмяна-зялёнымі лапамі некалькі соснаў,— прыпамінаецца клавіятура небывалага шырознага, гаманлівага піяніна. Пяе нягучная, жывая музыка, як быццам аднастайная, але ж і не, далёка не. Справа, на каменным парожыстым спадзе, рэчка шуміць, булькоча, іграе адно; злева, разліўшыся на чыстай водмелі,— другое...

А ўжо да Нёмана, з-пад пукатага моста, яна падкрадаецца моўчкі, ласкава, пакорна.

...Зноў раніца і цішыня.

Рэчка пяе, вядома ж, сама, толькі нагадвае мне піяніна.

Аднак жа так нагадвае,— вось і яшчэ раз ярка паўтарылася,— што хочацца расставіць над ёю рукі і пальцамі перабіраць — як захмялеламу ад музыкі, ці што...

Пастаяў і над Нёманам, спусціўшыся пад абрыў.

Якая б ні была навокал рань, якая б ні ляжала над ім цішыня, Нямунас робіць сваю работу жыцця. Спрадвечную, Добра сказана ў Хікмета: «Речка, текущая вместе с форелью». Цеплаходзікі, баркі, плыты тут ужо не плывуць: вось-вось зіма, гэта яна спазняецца. Нёман плыве з нябачнымі самамі, шчупакамі, язямі.

Воддаль — ціхі паром. З першымі пешаходамі з таго боку, дзе вёска і хутары. Нібы дэсант — так асцярожна падкрадаецца паром.

Далей за ім — туманец над вадою, а каля крайніх домікаў у соснах — рэдкія агні.

...Нарэшце — першы снег!..

З панеляў ён яшчэ не змецены. Яшчэ не выключаны ліхтары, і ён цярушыцца ў святле і на зямлі іскрыцца — радасна.

Перада мной па белі сцелецца адзін толькі след. Хтосьці адзін парадаваўся раней. Іду па гэтым следзе так, каб левай нагой ступаць пры той правай, а правай пры левай. Нехта трэці будзе ісці і падумае: «Во, якія ў кагосьці няроўныя ногі!..» І смешна будзе яму, чаго добрага. Пры адной, вядома, умове,— калі і ён выдатна адпачыў пасля ўчарашняй плённай стомы, калі і ён настроены так молада і светла.

Сваім шторанішнім маршрутам я дайшоў да другога — не каля Нёмана, а ў цэнтры Друскінінкай — моста над Ратніцай. І калі па некранута белых сходах спусціўся на таксама белую дарожку над вадой, само з душы папрасілася:

— Ах ты, мая!.. А яна ўсё шуміць ды шуміць!..

1972

 

ПОЗНА — НЕ ПОЗНА

Мой друг паляк піша ў сваім пісьме:

«Прывітанне Табе перадае мая Мама».

Калі ў першым выпадку, дзе датычыцца мяне, вялікая літара можа лічыцца праяўленнем звычайнай ветлівасці, дык за вялікай літарай у слове найдаражэйшым бачыцца мне сыноўняя чуласць, якую я назіраў у свой час, будучы госцем у іхнім доме.

І я любіў сваю не менш, чым ён, аднак даводзіў ёй гэта, відаць, не так, як трэба было, як хацелася нам абаім. І вось зайздрошчу і шкадую, патаемна і сумнавата, бо — позна.

Мне трэба даць свайму польскаму другу тэрміновую тэлеграму. На пошту я прыйшоў вельмі рана, там была адна толькі дзяжурная тэлеграфістка. Літоўка, бо Друскінінкай, як вядома, Літва. Зазваніў тэлефон, і жанчына, падняўшы трубку, ветла сказала камусьці: «Лабас рытас!» — добрай раніцы. Не адказала таму камусьці, а першая так прывітала яго.

І тут мне ўспомнілася шмат званкоў, пачутых рознай парою многіх сутак: «Хто гаворыць?», «Куды я трапіў?», «Гэта кватэра?..»

Умоўнасці? Дробязі?

Але ж і зайздрасць — таксама.

1972

 

ВЯЧЭРНІ ЗВОН

У размножаным на ратапрынце, пацешна «рускім» апісанні Гамбурга, якое нам, турыстам, прыязна раздалі мясцовыя актывісты камітэта абароны міру, пра гэтую частку горада сказана так:

«Реепербан — «Хребет» много воспетого района, увеселения Святого Павла, «пристань радости», «святой распущенный». Развлекательный док для матросов всякого цвета кожи. Сотни ресторанов — с китайского подвала до баварского пивного дворца. Они предлагают разнейшие заманивания, не только для нёба...»

Мы, чатыры мужчыны, зайшлі туды ясным чэрвеньскім адвячоркам.

Калі адкрытая, яркая шчодрасць вулічных рэклам з красунямі ў розных позах, калі таямнічасць зусім неабмежаваных у сваёй «свабодзе» кінатэатрыкаў яшчэ абуджаюць міжвольнае хваляванне, дык у завулках, куды ўваход дазволены толькі мужчынам ад шаснаццаці гадоў,— прыходзяць адчуванні іншыя.

Недаўменне: няўжо гэта ява? І агіда, пануры цяжар на душы.

У першым завулку, крыху багацейшым, не вельмі шматлюдным, на нізкіх падаконніках адчыненых вялікіх вокан сядзеў жывы тавар. Пакурваючы, перагаворваючыся, жанчыны гэтыя рэкламавалі сваю галізну неназойліва, з нейкай як быццам упэўненасцю ў сваім значэнні і неабходнасці. Нават нейкае адчуванне ўласнай годнасці, ці што. Гэта пачулася мне ў абражаным выкрыку адной з іх на турыста, на жываце ў якога вісеў фотаапарат у незашпіленым футарале: «Мах цу!», зашпілі.

У другім завулку, вузкім, цёмным, а потым яшчэ і крытым, і значна шырэйшым, падобным на брудны падземны гараж, голыя жанчыны стаялі кожная каля свае кабіны. Густа валэндаўся п’яны збой мужчын, чуўся крык, рогат, лаянка. Яны ж стаялі моўчкі, нерухома. Памалу праходзячы каля іх, я прыглядаўся, наколькі гэта прыстойна было, да вачэй, да выразу твараў гэтых... усё ж такі не манекенаў.

Абыякавасць, стома, як у салдатаў на варце, адсутнасць хоць бы якой сарамлівасці ці какетства, у некаторых нават прыкметны цынізм.

Голыя целы жанчын — у такой масавасці, у такім здзеку, сярод натоўпу апранутых мужчын — гэта балюча напомніла мне архіўныя фотаздымкі гітлераўскіх карнікаў: чэргі жанчын, распранутых перад расстрэлам...

А побач з гэтым, на вуліцах светлых, у нахабстве рэклам салідна шпацыруюць бюргерскія пары, часта з малымі ўнукамі; на ганку секс-магазіна забаўляюцца дзеці гэтых прагрэсіўных крамнікаў; у неба ўздымаецца велікапышная кірха...

Гучыць вячэрні звон. На малітву.

На захадзе сонца цудоўнае неба.

За дамамі, на бруднай Эльбе, бялеецца наш цеплаход.

І сум... І жаданне на ўсю глыбіню зразумець, што ж яно ў чалавечым жыцці да чаго...

1973

 

ДАРОЖНЫ РЭКВІЕМ

Спачатку грэбля ў балоцістым лесе. Зусім нечаканы і пералётны сонечны дождж. Потым лясное возера.

Спыняемся і выходзім з «газіка».

З нізкай хмарай вялікая роўнядзь вады цёпла павязана леным, рэдкім церушэннем. Сітнёг. Лазняк. Шчэбет птушак і зумканне камароў.

Гром пракаціўся па небе. Як заўсёды, з нейкім трывожным, палахліва-радасным абяцаннем чагосьці лепшага. Знаёмая, з маленства любімая музыка.

Няўжо тут было таксама і тады, у дні вялікай фашысцкай блакады?

Такая краса — і забойства дзяцей?..

* * *

Старая студня з выпетраным жураўлём. Адна на зялёным прасторы. Не менш сіратлівая груша. Сівы палын на котлішчах.

І яшчэ адзін помнік. Дзвесце семдзесят чалавек. У студзені сорак трэцяга года.

Бярозавы хмызняк на месцы хаты, у якой палілі вёску.

Цяпер тут калгасны выпас, цялятнік з двума грамаадводамі і хатка.

Дзеда-вартаўніка, былога партызана, у якога тут забілі жонку і двое дзяцей, засталі мы на выпражаным возе. Спаў на сонцы, а каля кола стаяла пустая бутэлька з імпартнай этыкеткай. Зайшлі з ім у хату, паставілі на стале магнітафон. Але сабака, які дагэтуль брахаў на нас з-пад падрубы, цяпер уядаўся пад звонкай падлогай... Прыйшлося пайсці ў машыну, нават ад’ехацца далей ад брэху.

Дзед у той дзень прыбег з лесу пасля. Работа была «чыстая»: усе пабіты, усе пагарэлі.

А навокал пажарышча ляжалі акрываўленыя вілы. Адзінаццаць штук. Віламі трупы, а каго і жывога яшчэ, падкідалі ў агонь...

Едзем.

Дзе было поле — цяпер вялізная паляна цімафееўкі. Жывому трэба жыць. І клопат адчуваецца: парнасць, зноў будзе непатрэбны дождж.

Вялікія лужыны на сонечнай дарозе. Адна за адной. І вясёлая плісачка. Садзіцца каля вады, зноў уцякае ад машыны, зноў садзіцца... Як дзіцячая гульня.

* * *

Зялёны востраў у няспелым жытнім моры. Бярозы.

З дарогі туды, у жыце, дарожка. Густая, нетаптаная трава. Абапал дэкаратыўныя кусты. То васілёк, то маладзенькі колас у траве.

Пад бярозамі помнік. Тут пахаваны адразу дзве невялікія вёскі. Сто сорак чалавек. У ліпені сорак другога.

Навокал — ціхая песня вячэрняга сонца, пяшчотнага калосся, непрыкметных жаўранкаў.

У душы паўтараецца:

 

Жыта маё маладое!

Укрый мяне з галавою...

 

* * *

Пра ўсё пра гэта можна хіба толькі музыкай сказаць. Што было, і што ёсць, і што будзе...

* * *

На невысокім Кургане Бессмяротнасці — скульптура жанчыны з лаўровай галінкай у правай руцэ, з жывымі, нядаўна ўкладзенымі некім, кветкамі — у левай.

Былая вясковая вуліца стала шырокай і зялёнай палявой дарогай. У колішніх агародчыках цвітуць даўно адзічэлыя ружы. На траве, якою ўсё парасло, стаяць самотныя вербы. Бярозы маладой, нявіннай легкадумнасцю ўпрыгожваюць, а векавыя, магутныя ліпы вартуюць гэты спакой.

На кожнай былой сядзібе — сваяцкі помнічак у металічнай ці драўлянай агароджы. Нізкі драўляны крыж, ужо касматы ад моху, зусім утапіўся ў лістоце бэзавай падсады.

А што пад ім?

Старшыня сельсавета, які суправаджае нас, у дні вайны быў маладзенькім партызанам. Інтэлігентны, дружны хлапчына расказвае:

— Трохі касцей недагараных у чыгунок або ў што і — закопвалі. Пасля таго.

Гэта — пад помнічкам. Адным, другім, дзесятым...

А што не пад ім, а за ім — што было не пасля, а тады?

Успамінаюцца пачутыя сёння словы старэнькай жанчыны, якая адна засталася з усёй гэтай вёскі, адна ўратавалася цудам і дажывае ў вёсцы суседняй, што згарэла не ўся:

— Добра пра тое расказваць таму, у каго няма жалю... Хто можа, дзеткі, гаварыць...

1973

 

«ЮРМАЛА, 72»

За вялізным акном майго шостага паверха — густое верхавінне хвойніку, з яго тырчыць вострая вежа кірхі, далей, калі прыўзняцца за сталом, шырокая рака, а направа ад хвойніку — спакойнае мора.

Сеўшы за стол, сказаў: «Люблю я гэта — новае ды новае!..»

І сапраўды — штосьці тут ёсць, нейкая натуральная цяга да падарожжаў, да змены месца. Хоць і добра гэтымі днямі сядзелася дома...

* * *

Дзеці гулялі на гарадскім двары. І хлопчык Юрко, якому ў гэты дзень было так добра, весела і так хацелася што-небудзь незвычайнае зрабіць, узлез на дах трансфарматарнай будкі і праваліўся на апаратуру...

З бацькам хлопчыка я быў толькі знаёмы. Нават бываў ім справядліва нездаволены. Калі ж мне сказалі пра смерць малога Юрка, я напісаў яго бацьку. Не з дому, а з другога горада ў горад таксама далёкі, трэці.

Тут, у чацвёртым горадзе, сёння я сустрэў яго, бацьку таго Юрка. Толькі праз месяц пасля трагедыі.

Сустрэча была для нас абодвух зусім нечаканай, і я сказаў яму «ты» — упершыню, міжвольна, як бывала ў мяне часамі з кім-небудзь з маладых сяброў, каму хацелася сказаць штосьці ад душы. Юркаў бацька быў у спартыўным касцюме і здаваўся ад гэтага шмат маладзейшым нават за свае трыццаць пяць. Страшная смерць адзінага сына наогул зрабіла яго ў маіх вачах ледзь не юнаком, бездапаможным, страшна свабодным, з глыбокім болем у душы.

Ён мне сказаў, што тут, у пісьменніцкім доме творчасці, ён не адзін, а з жонкай. Я ведаў, яшчэ з другога далёкага горада, што жонка яго павінна хутка нарадзіць. Я не папрасіў перадаць ёй маё прывітанне не толькі таму, што мы не знаёмыя, але і таму, што прывітанне маё магло б ёй здацца яшчэ адным спачуваннем, якое ёй не патрэбна цяпер, пасля жахлівай страты, перад новым хвалюючым набыццём.

Ён мне сказаў, што праз гадзіну яны ад’язджаюць, ён вось толькі забег у буфет, узяць ёй штосьці ў дарогу. Нічога больш не гаварылі мы, ні я, ні ён, а толькі яшчэ раз паціснулі рукі, хоць і не дзіўна было б,— так адчувалася,— каб мы абняліся на развітанне.

* * *

Нарада наша ў пэўнай меры міжнародная. Уранні з Масквы разам з трыма рускімі прыехалі два палякі, з Вільнюса адзін літовец, а латышы — на месцы.

Учора ўвечары я быў адзін з прыезджых, знаёмых у доме больш не сустрэў, і цяпер мне прыемна ў гурце. Тым больш, што прыехалі і сябры, з якімі добра пабачыцца.

У нашай групе толькі адна жанчына. Руская. Як гэта часта, ці нават заўсёды бывае, наша мужчынская ўвага нейкім міжвольным чынам звернута на яе. Няхай сабе гэта і непрыкметна, толькі адчуваецца кожным па-свойму, пра што я, праўда, магу пакуль меркаваць па адным сабе.

Мы сабраліся ў светлым, утульным кутку вестыбюля, чакаем аўтобуса, які нас павязе на экскурсію ў Рыгу. Сядзім, стаім, гаворым, маўчым.

Я расказаў, між іншым, пра маю ўчарашнюю сустрэчу з Юркавым бацькам, пра страшную смерць малога, і, паколькі гаварыў гэта перш за ўсё свайму рускаму сябру, дадаў:

— Юрко. Называўся таксама, як мой...

І тут яна, адзіная сярод нас жанчына, раптам устала і адышлася. І засталася там, як быццам заглядзелася ў акно.

Мы сумеліся. Найбольш, здаецца, я. Амаль падсвядома, толькі па адчуванні нейкай незразумелай віны я падышоў да яе і сказаў:

— Прабачце, калі я што не так...

Словы былі не тыя. Яна памаўчала, а потым адказала з намаганнем на спакой:

— Гэта не той выпадак, калі просяць прабачэння.

І я тут яшчэ раз заўважыў, ужо выразна, зблізку, якая яна сумная...

* * *

Ён і паэт, і архітэктар. Цікавае, рэдкаснае спалучэнне. Ён любіць свой горад з добрым веданнем яго і хоча паказаць нам усё як найлепш.

А я не ведаю яшчэ, што неўзабаве мне забаліць ад новай выпадковасці, ажно скажу ў душы: «І навошта вы, малады, інтэлігентны, іменна з гэтага пачалі?..»

Бо ён пачаў чамусьці з могілак латышскіх стралкоў.

А на тых могілках, залітых вераснёвым сонцам, святло якога ўзмацнялася ад золата нерухомай лістоты, якраз тады, калі мы падышлі, здалёк пачуўся пахавальны марш.

Я ўжо ведаў, чаму адзіная сярод нас жанчына — у такой непрыступнай сумоце.

Музыка нібы дыхнула на яе, ды так, што цяжка стала, як супраць лютага ветру ісці, і яна пачала адставаць ад усіх, каб застацца каля ўвахода.

І я не змог ісці далей. Я падышоў, пацалаваў яе руку, і мы нічога не гаварылі.

* * *

Мора хацела штосьці, штосьці, штосьці сказаць... Чакаў, чакаў, чакаў — не сказала... Так і пайшоў.

Гэта — учора.

Потым вецер усю ноч атакаваў наш дом, а як заднела — поўны месяц клікаў з ашклёнай верхатуры на зямлю, пад сасновы пошум, да шуму марскога.

Хацеў ёй пазваніць, нібы ўпэўнены, што не спіць і яна. Потым «узяўся за розум»: а што ж за блізкасць такая?.. Выйшаў адзін.

Мусіў вярнуцца, бо вецер і дождж.

Чайкі пакурчыліся на змытым пяску і адступаюцца ад хваль. А вецер падганяе іх, каб патупалі, умацоўваючыся на далейшае стаянне. Нават і грэюцца, махаючы крыламі.

З балконнага акна відно, як ходзяць зялёныя хвалі сасновых вяршыняў. Вострая вежа кірхі стаіць непарушна і толькі жмурыцца ад вострага дажджу.

А на балконе гайдаецца ціха, відаць, пачаўшы яшчэ звечара, лазовае крэсла-гайдалка.

* * *

Рускага я палюбіў спачатку па творах. Памяць пра тое, што я прачытаў даўно, хвалюе здалёк, сустрэча з новым падмацоўвае гэтае хваляванне. А пры сустрэчы з ім самім я неяк молада ганаруся нашаю дружбай. Молада — хоць я за яго старэйшы.

Літоўцу я не так даўно зрабіў адну паслугу, не цяжкую для мяне, а для яго тады вельмі патрэбную, і мне прыемна, што мы сустрэліся, што нам не трэба ўспамінаць пра наша тое, бо словы будуць лішнімі, калі ён ёсць, такі вось харошы настрой — у абодвух.

Чацвёртая з намі яна. Мы ўжо звяртаемся да яе не Алена Мікалаеўна, а па-рознаму — Лена, Алёнка, Эленутэ, і ўсім нам, мужчынам, хоць мы і не гаворым пра гэта паміж сабой, прыемна, што з намі ёй лепш, чым заўсёды адной.

Мы ідзём па вячэрнім узмор’і. Справа гамоняць хвалі. Яны бліжэй, чым сосны злева, на высокім беразе, і соснаў не чуваць. Нават у паўзах нашай гутаркі. Бо мы ж гаворым, нават і смяёмся.

Так, і смяёмся. Бо ёй так лягчэй. А мы, як можам, адводзім яе ад таго, чым яна толькі і жыве.

Яна ўжо нават папрыгажэла. Ці гэта я не заўважаў, што яна і адразу была такая. Строгая, гордая краса, якую і гора не заглушыла. Вялікія шэрыя вочы, пышныя цёмна-русыя валасы і маладзенькі, як дзіцячы, падбародачак пад вуснамі, якія так рэдка, але так міла раскрываюцца ва ўсмешцы.

Мы ўжо чацвёрты дзень разам. І ў працы нашай нарады, і на экскурсіі, і на канцэрце, і на такіх вось вячэрніх праходках.

Пасля праходкі яна запрасіла нас зайсці ў яе пакой.

Паказала нам страшныя фота. Мужава — толькі адно. І некалькі здымкаў сына. Ад смяхунчыка з грыўкай да таго трынаццацігадовага, сур’ёзнага і мілага ў сваім сталенні хлапчука, якім ён пайшоў улетку з жыцця, разам з бацькам загінуўшы ў аўтамабільнай катастрофе.

— Ён называўся таксама Юрачка.

Гэта яна сказала хутчэй за ўсё мне аднаму, так нагадаўшы мой расказ у першы дзень пра таго, што загінуў, праваліўшыся ў трансфарматар, і пра майго, у гэтай неверагодна выпадковай тройцы Юркаў трохі старэйшага.

* * *

І ў горы яна застаецца жанчынай.

У рэстаране, дзе нас прымаў мэр горада, пра яе трагедыю ведалі не ўсе нават сярод удзельнікаў нарады, а за сталом былі і работнікі гарсавета. Адзін з іх запрасіў яе танцаваць. Вярнуўшыся на месца, трошкі расхваляваная, з новым побліскам у вачах, сёння па-новаму прыгожая ў вячэрняй сукні, што хораша падкрэслівала яе прывабную стройнасць, яна сказала нам, суседзям, літоўцу і мне:

— Цяпер скажыце, што я не мужная.

Што ж, няхай сабе трохі какецтва — абы ёй было лягчэй.

Была і наіўнасць, якую мы таксама прынялі з разуменнем, моўчкі. Гэта ўчора, калі яна дала нам, усім тром, па цэлафанавай папачцы і сказала:

— Сюды, прашу вас кожнага, што-небудзь пра нашу сустрэчу...

Было і іншае...

У маляўнічай Сігулдзе, калі мы, стоячы на замкавай, любаваліся тым, як высока над звілістай Гаўяй узнялася да сонца лістота залатое восені, Лена-Алёнка-Эленутэ сказала мне аднаму, бо мы стаялі воддаль ад усіх:

— Неяк я думала ноччу: а што было б, калі б мы чатырох апынуліся на бязлюдным востраве?..

Ці не тады гэта яна так думала, калі і я не спаў, калі мяне м;есяц паклікаў на бераг, а я хацеў ёй пазваніць?..

* * *

Ранняе сонца. І кірха ў сонцы. Верхавінне соснаў калышацца. Направа — накат за накатам — белагрывыя хвалі. А над лесам праявілася і правільнай, яркай дугой усю красу падкрэсліла радасная вясёлка. І чайкі, некалькі чаек, плаваюць бела і нерухома над усім гэтым — пад такою, амаль вясновай ці летняй увосені, вясёлкай.

Учора мы яе праводзілі. А сёння я вось гавару:

— Мілая, я развучыўся, а можа, і не ўмеў ніколі як след прыдаваць з’явам жыцця належную літаратурную форму, будаваць «стройны сюжэт», забяспечваць «вострую займальнасць». Калі я што-небудзь і напішу ў тую празрыста-блакітную папачку з вашай паметкай «Юрмала, 72», дык гэта будзе, хутчэй за ўсё, проста расказ пра пачатак дружбы, якую няёмка і... страшна назваць нечым іншым...

1974

 

БЕЛЫ ГОЛУБ

Заходзіла сонца. Вялікае, барвовае, спакойнае. Пасля была зара, незвычайная, як пажар доўгай вёскі, які разгараўся, тады спакваля цераспалосваўся сінечай і, нарэшце, пачаў атухаць.

Наш турысцкі аўтобус ішоў па асфальце, па-начному адасобіўшы ў сабе невялікую групу людзей, што за два тыдні на чужыне паспелі як быццам уведаць адзін аднаго, а некаторыя нават пасябраваць.

Іспанія. Дарога з поўдня на Таледа.

Праз вокны ўжо не відно было бясконцых аліўкавых садоў на ўзгорках і ў далінах, рэдкіх пасёлкаў з насілкамі чырвонага перцу на белых сценах, не відно было геаметрычна рэзка акрэсленых, падобных на сопкі гор, а тым больш — дзівосна розных колераў восеньскай раллі, ад карычневага, цераз жоўтае, шэрае розных адценняў і да салатава-светлага.

Мы спявалі. То хорам, то на змену, з гідавым мікрафонам. Песні рускія, украінскія, малдаўскія, армянскія — кожны сваю.

Калі прыйшла мая чарга, я прысеў на толькі што вызваленае месца на першым сядзенні. Побач са сціплай з выгляду і ад гэтага сімпатычнай пажылой масквічкай. Прафесар, адна з медыцынскіх славутасцей. Яна падпявала мне ціха і неяк па-вясковаму сардэчна. Не адразу, пакуль увайшла ў незнаёмую мелодыю, і без слоў, бо песня была беларуская. А потым, у рускай народнай песні, былі ў нас і словы, але мілая ціхасць у спеве яе засталася.

І я тады раптам, як радасць якую, што даецца ў жыцці не так часта, успомніў восень сорак першага года. Перадапошні перагон майго патаемнага марша з палону, хату сястры, дзе я, толькі пачуўшы, што дома, за дваццаць кіламетраў адтуль, усе жывыя, зваліўся ледзь не на цэлыя суткі.

Калі я прачнуўся, сястра, удвая старэйшая за мяне, карміла беднага валацугу, як маці, і зноў расказвала. А потым — праз боль і сум, праз горыч і недаўменне ад таго, што нарабілася навокал і на свеце — да мяне прыйшла незнаёмая песня.

Яна была па-народнаму простая, ад светласці яе — ледзь не заплакаць. Пасля я гэтую песню чуў вельмі часта, можа, нават зачаста, у самым розным выкананні, ад салдацкага крыку на маршы да мілай непасрэднасці маладое салісткі. Сястра спявала не богведама як, з удовінай вясковай прастадушнасцю, таксама ціха і сардэчна, як і суседка ў іспанскім аўтобусе. Я падпяваў сястры няпэўна і шчасліва, як быццам, нарэшце, злавіўшы ў варожым шоламе ледзь чутную, вельмі патрэбную хвалю. Песня тая, сёння сусветна вядомая, упершыню прыйшоўшы да мяне, салдата польскага верасня 1939 года, потым ваеннапалоннага, адкрыўшыся мне ў такі трагічны час, ідзе са мною па жыцці, як і ў кожнага, са сваім успамінам.

Гэта — «Кацюша».

У краіне змрочна загадкавай і так доўга закрытай для нас, на сонечнай зямлі пяшчотна-суровай красы, на радзіме Сервантэса, Гойі і Лоркі, у дзяржаве, што так пачварна засядзелася ў сваім затхлым фашызме — песня яшчэ раз паўтарылася ў маёй душы. Нібы махнулася мне белым голубам у цемры.

1974

 

ПОЗНІ АГЕНЬЧЫК

Вяселле ад маладое пераехала да маладога — гасцінцам, у суседнюю вёску, за два кіламетры. Адзін з гулякаў забавіўся дома, адстаў і пайшоў пехатою. Зіма, ноч, а ён, вядома, пад чаркай. Брыў насустрач ветру з макраватым снегам у твар. Вецер сарваў з яго шапку. Дзяцюк дагнаў яе, насунуў мацней, угрунтаваўся на нагах, пайшоў. Доўга ішоў, бясконца доўга — спачатку ўсё на сваю дарогу, на насып гасцінца выходзіў, а потым адчуў, што дарогі няма, што ў завірусе ён — проста кудысьці ідзе... Барозны, раўкі, зноў роўнае, зноў барозны...

Потым, нарэшце, у снежнай, шчымліва-сякучай муці яму паказаўся далёкі агеньчык. Яшчэ адзін роў... Не, тут ён, ужо амаль зусім не п’яны, зразумеў, што гэта не роў, а нізкае рэчышча... Праз нізкі ў снезе дрот агароджы, потым цераз штакеты ён пералез і, нарэшце, пастукаў у жывое акно!..

Ён быў страшэнна стомлены, мокры, аднак ужо не спалоханы, без прыкметнай на твары няёмкасці — па праву чалавека, якому патрэбен ратунак. Мой брат, братавая і дзеці спалі, адзін я, месячны госць, чытаў у кухні за сталом. На нашу нягучную гаману, спачатку ў сенях, потым у кухні, ніхто не прачнуўся. Я прымусіў яго распрануцца, надзець сухое, паслаў яму на тапчане, знайшоў і наліў ад прастуды чарку, хлеба, сала, цыбуліну даў. І ён мне расказаў сяк-так, што здарылася. Я сказаў яму спаць, дый сам ужо больш не чытаў, лёг у хаце. Добра за поўнач.

Ён пайшоў, калі ўсе яшчэ спалі, адна толькі гаспадыня ўстала. Надзеў свае даспехі, якія мы ўчора развесілі каля гарачай грубы, і пайшоў, ужо зусім у цвярозай няёмкасці.

Калі б не мой позні агеньчык, хлопцу было б вельмі дрэнна. У сваёй упартай упэўненасці знайсці спачатку дарогу, а потым якое жыллё, ён брыў наслепа — якраз туды, у той бок, дзе за вёскай (братава хата наводшыбе) пачыналіся крутыя ўзгоркі, сярод якіх, наўпоперак — глыбокія, «воўчыя» яры...

Я не запомніў, чый ён у сваёй вёсцы, за шэсць кіламетраў ад нашай, а ён ні ў мяне, ні ў братавай не спытаўся, хто мы, хто тут жыве. І гэта яшчэ лепш. Проста помніцца. Вось ужо і шаснаццаць гадоў.

1977


1948-1977

Тэкст падаецца паводле выдання: Брыль Я. Збор твораў: У 5-ці т. Т. 5. Лірычныя запісы і мініяцюры. -Мн.: Маст. літ., 1981. - с. 133-340
Крыніца: скан