epub
 
падключыць
слоўнікі

Янка Брыль

Свае старонкі

1951
1952
1953
1954
1955
1956
1957
1958
1959
1960
1961
1962
1963
1964
1965
1966
1967
1968
1969
1970
1971
1972
1973
1974
1975
1976
1977
1978
1979


 

 

1951

У Стоўбцах, каля моста, лежачы на траве ў чаканні якое-небудзь машыны, да болю ярка ўявіў старую жанчыну, як наша нябожчыца-маці, і перад ёю — фашыста са штыхом. Ясны, сонечны дзень, і, як гэтая яснасць,— павага да нейчай маці, да чалавека. А ён ударыў яе штыхом пад грудзі... Крык адчаю...

* * *

На трактары — два хлапчукі па семнаццаць гадоў, а ворыва — люба глядзець.

Мы паклікалі, яны спыніліся, прыселі з намі закурыць. Брат аднаго працаваў на начной змене, цяпер ён падмяніў. У вёсцы 110 хат, і пятнаццаць хлопцаў закончылі пры МТС курсы механізатараў.

Новая моладзь, новы пейзаж1.

* * *

Гледзячы на загарэлыя твары хлопчыкаў,— выхаванцаў дзіцячых дамоў,— з ганарыстымі, выцвілымі на сонцы чубамі, на акуратныя сукеначкі і косы з істужкамі ў дзяўчатак, і сумнавата ад іх сіроцтва, і радасна, што ў іх такая багатая ды ласкавая маці — Радзіма.

Асабліва мілыя былі дзве гаспадынькі, што ў кузаве грузавіка над Свіцяззю крышылі на абед капусту.

* * *

Над Кроманню начавалі ў будане з завялага бярэзніку і лазняку, які застаўся ад нядаўняй касавіцы... Уранні — голад, спёка і пракляты пясчаны шлях. А цяпер такая стомленасць, што нават ахвотна адмовіўся б ад далейшай язды, а павярнуў бы да цешчы, каб патрымаць на каленях дзяцей...

* * *

Добра гэта — спажываць набыты сумленнай працай кавалак радасці, калі там, дзе ты яшчэ не быў, цябе ўжо ведаюць па тым, што ты зрабіў.

* * *

У Заполлі2 — сімпатычная Зіна Шэўка, з яе даваенным падпольным і партызанскім мінулым, з яе сучасным — працай для роднай савецкай культуры.

«Рыжы Моніч», песеннік і байдун: «Два класы кончыў... якія порткі на мне... а вы, вучоныя людзі з горада, прыехалі да мужыка запісваць песні...»

У Харосіцы — Гуляр, пяцідзесяцігадовы кавалер, нястомны песеннік і здаравенны весялун. Гандлюе ў вясковай краме. Падпольных песень памятае шмат, расказвае і напявае іх, па-бабску падпёршы шчаку. З прыемнасцю згадзіўся падужацца з ім на зялёным дварэ. Не адолеў, чым ён быў вельмі задаволены. «У мяне чатыры гатункі крыві: адзін свой і тры ўлівалі на вайне, у шпіталі». Ад гэтага, аказваецца, і сіла.

У Адамполі, былым маёнтку, дзе цяпер дзіцячы дом, рабочы Пятрусь Гайко. Колішні запявала на вечарынках, малы дзецючок з адвіслай ніжняй губой. Спалохаўся, навошта мы запісваем старыя падпольныя песні, і толькі пад уздзеяннем другога былога падпольшчыка, знаёмага Петрыкевіча3, падыктаваў Валодзю4 знатныя наваградскія «батлейкі» і валачобныя «песні на новы лад».

У Асташыне — калгасны брыгадзір Дударэвіч, таксама падпольшчык з яшчэ не растрачаным запалам. «У маладосці бачыў на рынку перш за ўсё бедную, брудную вопратку, чорную, мазольную жменю шчаўя і белую руку буржуазіі, што грэбліва купляе гэты шчавей, і тут стараючыся вытаргаваць грош у бедняка...»

Цётка ў старэнькай хаце, дэпутатка сельсавета, і адзіная дачка яе, што закончыла фінансавы тэхнікум. Харошыя людзі, тая закваска, ад якой будзе толк яшчэ ў адной дзяжы.

Кастусь Аляксеевіч і Іван Каралевіч — два тыпы простых, сціплых, талковых людзей, па натуры падобных да Валі Таўлая. Першы — у Адампольскім дзіцячым доме (загадчык гаспадаркі, а мог бы ён і больш!), а другі — настаўнік у прыгожым гістарычным Лаўрышаве. Абодва працягваюць справу, якой яны, як і Таўлай, аддалі сваю ўсю, ад школьнай парты, маладосць... Абавязкова трымаць з імі сувязь!

* * *

Смалакурня, парослае белымі «гускамі» азярцо на рэчцы Азяранка і вадзяны млынок, з непрыкрытым колам і адным каменем.

Міжвольна затрымаліся і зрабілі літаратурна-мастацкі прывал. Валодзя замалёўвае млынок, а я ляжу пад сасной з блакнотам.

У млыне такім даўней абавязкова вяліся чэрці. На смалакурню мог трапіць ссыльны падпольшчык, тут мог працаваць актыўна настроены рабочы, тут маглі быць сходы... У млынара магла быць маладая дачка.

Млынок аблазіў я ў адных трусах, на прастадушнае здзіўленне трох завознікаў і млынара. Смалярню і ўсе няхітрыя працэсы гэтай духмянай вытворчасці гасцінна паказаў нам адзіны на гэтым заводзе рабочы.

Млын і смалакурня былі раней панскія. Навокал, у прыгожым ляску, падмуркі былых дачных домікаў, таксама панскіх. Такі млынок, як гаворыць яго загадчык, даваў пану за год больш, чым трыста гектараў навакольнай зямлі.

* * *

Перапісаў з блакнота ў сшытак адну палавіну маіх дарожных запісаў. Другую палавіну — біяграфіі некаторых падпольшчыкаў і іх расказы пра турму і працу на волі — перапішу асобна, для работы над «Граніцай». Другая палавіна — значна большая.

Цяпер кажу: на жаль, не дацягнуў я роўна да канца,— амаль з палавіны дарогі абмяжоўваўся толькі запісамі для рамана. Цяпер — «на жаль», а тады і стомлены быў нечакана, і гасціннасць амаль кожны дзень не давала пісаць... Добра яшчэ, калі чарка была толькі ўвечары, а то і снедаць прыходзілася з самагонкай. Верны сабе, п’яны я ніколі не пішу. Яшчэ лепш, каб дзеля гэтага менш піў. Ды там, дзе многа радасці, там не заўсёды хочацца трымаць сябе ў руках.

* * *

Дваццаць тры дні ў Вільні — нейкіх 230 гадзін напружанай працы ў багатай бібліятэцы Акадэміі навук. Беларуская прэса, асабліва часоў Грамады, «Беларускай газеты», «Нашай волі», з мноствам пісьмаў вясковых і гарадскіх карэспандэнтаў, што чытаў з асаблівай цікавасцю і карысцю. «Słowo», «Wiadomosci literackie»5 — як нядрэннае адлюстраванне тых часоў.

Наш невялікі і халодны нумар у гасцініцы «Наруціс», сціплыя снеданні і вячэры дома, гутаркі з Валодзем, а ноччу — думкі, думкі...

Колькі прыходзіцца шкадаваць, што жыў «не на ўсю», што зроблена мала, што былі памылкі, за якія ўжо адпакутаваў больш, чым яны варты. Можа, і праўда, як кажа Ніна6, што ў мяне гэта пакуты ўзбуйненага самалюбства, якое хацела б не проста сумленнага жыцця, шукання правільнай дарогі, а подзвігаў, славы?.. Лячуся і хачу лячыцца працай.

Поспех з кнігамі тут, на Украіне, у Маскве то ўспрымаецца мною належным чынам як аванс ці заслужаная заплата, якія не павінны перашкаджаць мне працаваць яшчэ больш і лепш, то іменна спыняюць на месцы, кружаць галаву, тармозяць працу, напрыкраюць...

* * *

У прадмове да «Чалавечай камедыі» Бальзака знайшоў словы, якія самі папрасіліся ў блакнот:

«Малое количество произведений питает большое самолюбие, большая работа внушает скромность».

Так і хочацца іх падкрэсліць, каб памятаць заўсёды.

Нічога не скажаш, прыемна бачыць сваю кнігу, прыемна раздаваць ды пасылаць яе сябрам. Аднак радасць гэтая расцягнулася больш як на месяц, раздаў за сотню экземпляраў, дзесяць разоў любаваўся стапой з маіх васьмі ўжо кніг, і, нарэшце, абрыдла. Да ўсёй гэтай кампаніі любавання самім сабою багата прычынілася гісторыя з вылучэннем на прэмію, пачатак якога нечакана спрыяльны. Учора думаў, што магу на ўсё гэта шчыра адказаць: «Атрымаю — буду вельмі рад, не атрымаю — буду зусім спакойны». Што буду вельмі рад — гэта праўда, а што «зусім спакойны» — не. Ужо стала сумна ад думкі, што мяне хутчэй за ўсё спусцяць на тармазах... Бяда ў тым, што мае тармазы аслабелі. Не працую, не ўзяўся за вялікую працу, якая «внушала б скромность», менш за ўсё думаю пра «Граніцу»...

...Добра папрацаваў над «Зязюленькай», і ўсё тады стала на сваім месцы.

...Прачытаў, нарэшце, «Сhłорі», Рэйманта. Думаў, што так, не шкадуючы часу, паперы і пачуцця, трэба пісаць «Граніцу». А ўсё ж, старонкі яго пейзажнай і каталіцкай мазні часамі (і часта!) здаваліся лішнімі, стамлялі.

 

1 Гэты і пяць наступных запісаў зроблены ў веласіпедным падарожжы з Уладзімірам Калеснікам па Наваградчыне.

У раздзеле «Свае старонкі» заўвагі — ад рэдакцыі.

2 Заполле, Харосіца, Асташын, Лаўрышава — вёскі на Наваградчыне.

3 Петрыкевіч Міхась (нар. у 1914) — заслужаны настаўнік БССР, краязнавец.

4 Тут і скрозь далей Валодзя — Уладзімір Калеснік.

5 Польскія газеты, першая — орган буйных «крэсовых» памешчыкаў, другая — ліберальна-мяшчанскага напрамку.

6 Тут і скрозь далей Ніна — жонка Я. Брыля, педагог.

1952

Амаль чатыры месяцы не браўся лаўрэат за запісы... Праўда, у гогалеўскія дні, па заказу «Звязды», пісаў пра дарагога Мікалая Васільевіча з натхненнем, як «для сябе», але не здагадаўся пакінуць сабе чарнавік, а газета ўдружыла: надрукавалі толькі пару першых абзацаў, бо іншае камусьці там не спадабалася...

А прайшло, перажыта шмат.

Незабыўны, хвалюючы сакавік, з маёй хваробай (вельмі дарэчы), сотні званкоў, якія прымала Ніна, дзесяткі тэлеграм, артыкул Лынькова ў «ЛіМе», пісьмо ад Мішы1 і мой харошы, урачысты спакой...

...Масква. «Плоды просвещения» ў «МХАТе» і «Рэвізор» у Малым тэатры, пасля чаго хацелася паехаць на магілу Гогаля. Т., з якім, здаецца, усё закончана, і сімпатычны Астроўскі2, з якім пачалося нядрэнна.

Вільнюс. З Валодзем. Добрая праца ў архівах.

Цяпер — Каралішчавічы3, праца над карэктурай «Выбранага», устаўка да «Забалоцця», якую Алег4 прызнаў лепшай за ўсю аповесць («Шкада проста ўстаўляць»). Халадзіна, камары, часовае безграшоўе. Чытаў «Хаджы-Мурата» і гісторыю яго пісання, натхняўся, вучыўся як трэба працаваць над «Граніцай», як карыстацца архіўнымі матэрыяламі, друкаванымі першакрыніцамі.

Работы, работы, работы! Яе шмат, але нейкі сум на душы, нейкая стомленасць, хвараблівае прадчуванне дрэннага, што як быццам павінна ўсё-такі прыйсці...

Адно, што найсвяцейшае, найбольш жывое і непарушнае ў душы — гэта любасць, амаль хвараблівая любасць да маіх дзяўчатак.

* * *

Уранні хадзіў з Галяй5 па лесе і ўздоўж гасцінца. Птушкі, сонца, пасля халадоў раса, якая не дазваляе маёй кашлюнцы зрываць «світочкі». Снедаючы, думаў шчасліва: як гэта добра — жыць, бачыць росныя бярозкі, чытаць Гогаля, любіць дзяцей і працаваць!..

Чытаць, вядома, не толькі Гогаля. Цяпер чытаю Яструна, «Mickiewicz», і рад за вялікага земляка.

* * *

Ціхі, сарамяжлівы і дурнаваты. Сумна. Абрыдла ўся гэтая гісторыя з перакладамі і выдаваннем. Так хочацца сесці за новае, не таптацца на месцы.

Многа спажывы для самалюбства,— артыкул Карабутэнкі6 па радыё (неяк інакш ён слухаецца тут, у Ленінградзе!), партрэт і кніга ў вітрыне бібліятэкі імя Шчадрына, апладысменты ў рэдакцыі «Ленинградской правды», запіс на радыё... «Не дай мне бог сойти с ума!..»7

З прыемнасцю сядзеў з Астроўскім над яго перакладам майго (так напрыкрыла ўжо!) «Забалоцця». Нашай мове яго, Арсенія Георгіевіча, трэба сям-там вучыць, а рускай можна ў яго павучыцца.

* * *

...Краса прыроды, паэзія жыцця, якую мы на ўсе лады стараемся перадаць, вялікая, бязмежная паэзія, якую нашай лыжачкай не вычарпаць да дна8.

І што ж, чэрпай сабе на здароўе. Дык не,— ці ляжу на хвалях, адчуваючы пад спіной глыбіню, а над вачыма сонца, ці хрумстаю падэшвамі па гарачай гальцы, ці сяджу за сталом, ці ўспамінаю свае памылкі, ці права на адпачынак,— заўсёды на сэрцы адно. Сум — не сум, туга — не туга, проста нуда — не нуда... Узабраўся, здаецца, на вышку, з якой абавязкова трэба будзе пляснуцца. Жаўранак доўга вісіць у блакіце, трапечучы крылцамі, а я даўжэй за яго, куды даўжэй трымчу на адным месцы. Добра было жартаваць калісьці... іменна — ужо калісьці, пяць гадоў таму назад, што перад тэмай «Граніцы» стаю, як дзядзька з мехам бульбы перад небаскробам. Час ідзе, і на скронях ужо сівізна выступае, а я ўсё стаю, а падняцца мне з бульбай на соты паверх — абавязкова трэба. Ніякі тут ліфт не працуе, і гэта не жарты...

І вось «грызу граніт» — чытаю пра Іспанію, куды хачу паслаць Дарму9, чакаю, што прыедзе N., хачу падрыхтавацца да жывое гутаркі з ім пра Іспанію 1936—1939 гадоў. Усё, што дагэтуль сабрана для рамана, здаецца недастатковым, усё, што зроблена — бедным, наіўным. Яшчэ горш, найгорш — часамі здаецца, што ў мяне не засталося нічога, апроч жадання напісаць раман — ні розуму, ні пачуцця, ні жадання сказаць нешта новае... Страшна было б, калі б канчаткова ў гэта паверыў.

Ёсць, аднак, і тое, што трэба: сяды-тады здалёк выходзіць і просіцца на паперу сапраўднае, што хоча і мае права на жыццё. Прачнуся і — зноў за Іспанію. А далей — паглядзім. Зашмат толькі адпачынку, зашмат шчасця без працы, няма шчасця сапраўднага — працы, соцень старонак, спісаных пад гарачую руку, чарнавікоў, якія я так люблю праяўляць, дапрацоўваць.

* * *

Да мовы Пушкіна і Талстога іншым нашым творам прабіцца нялёгка. Зачаста яны павінны перш прасеяцца праз сіта халтурнага перакладу...

Пяць разоў я «в поте лица своего» чытаў, правіў пераклад Т., пакуль давёў сваё «Забалоцце» да нейкага больш-менш прыстойнага выгляду. А ён тым часам рабіў «аўтарызаваныя» пераклады іншым «малодшым братам»... Ты працуй за яго, бізнесмена, прымай чужыя грахі на сябе, а ён тым часам хваліцца, што «мог бы ўжо жыць, як ранцье» толькі ад перавыданняў сваіх перакладаў, за якія атрымлівае ў год... «каля пяцідзесяці тысяч»...

Добра, што я махнуў рукой на ўсе ўмоўнасці і заказаў новы пераклад. Я сам калісьці прасіў Т. зрабіць пераклад мае кнігі. Верыў у чалавека, пакуль не прыгледзеўся зблізку. У яго перакладзе кніга атрымала прэмію? У людскім яна прагучала б лепш. А ў грашовых адносінах я і самога сябе не шкадую...

* * *

...Найлепшы друг майго дзяцінства і юнацтва — Міша, ты пазайздросціш мне за мой цудоўны сённяшні яснапалянскі дзень!.. Як добра было б разам з намі, разам са мною і Нінай, пайсці па бярозавым лесе, дзе хадзілі калісьці старэчыя ногі нашай вялікай радасці, святла нашай душы, моўчкі пастаяць над ціхай магілай пад вечназялёнымі лістамі папараці, падумаць пра «зялёную палачку», якую і мы з табою шукалі!.. Як добра было б утраіх паляжаць на сонечным лузе, дзе нядаўна, здаецца, шаркала яго каса, напіцца крынічнай вады са студні, з якой ён сам калісьці піў, пасядзець на яго любімай лаўцы з пярэстых бярозавых дручкоў, адкуль ён, здаецца, толькі што ўстаў і адышоўся ў цяністы дубова-ліпавы Чэпыж!.. Як добра было б побач з табой схіліцца над старонкамі яго чарнавікоў, успамінаючы нашу паэтычную маладосць, думаць пра нашу харошую, працавітую сталасць, думаць пра тое, чаго мы яшчэ не паспелі зрабіць!..

Зусім нечакана сустрэўся і пазнаёміўся тут з Булгакавым10. Сустрэча была кароткай: ён некуды спяшаўся. На развітанне сказаў:

«Каля магілы не былі? Ідзіце. Ідзіце і схіліце там сваю гордую галаву».

«Яна ў яго не гордая,— пачала абараняць мяне Ніна.— Асабліва не гордая тут».

Развітанне з гэтым, адзіным у свеце «святым маёнткам» (прыемная іронія!) было для мяне сумнаватым. Не ўсё паглядзеў так блізка, як хацелася б паглядзець, бо цяжка было зрабіць гэта ў вялікай групе экскурсантаў.

...Каля магілы Талстога, на тонкіх вязах відаць старанна замазаныя прозвішчы, павыразаныя на ствалах. Спачатку прыкра стала, падумаўшы пра нашу дзікую звычку ўсюды распісвацца, а потым падумаў міжвольна пра байца, які мог гэта выразаць, вызваліўшы святое месца ад нелюдзяў, якія і тут напаскудзілі...

Прыкра было і ад таго, што напісаць нешта ў кнізе ўражанняў — проста забыўся... Відаць, ад паўнаты, ад сілы ўражанняў. Ды гэта нічога,— пастараюся адказаць на іх, на цудоўныя ўражанні, працай.

* * *

Пасля маскоўскага шуму і мітусні, пасля таго, як у Мінску застаў амаль усё па-ранейшаму: тэлефонныя званкі, сваркі ў нашых радах і чаркі ўсё ў тых жа забягалаўках,— з прыемнасцю апынуўся ў вёсцы11.

Прыгожае, працавітае лета.

Пажыць бы мне так, каб з-за саду ў імгле, як сёння раніцай, даходзіў знаёмы ды нейкі нібы абноўлены голас мінскага радыёдыктара, каб маіх хутканогіх, загарэлых дзяўчатак ніяк не маглі разбудзіць ні сакатанне курэй, ні «какагеканне» маладых пеўнікаў і неадчэпнае кваканне ўвішных нахабніц качак, ні злосныя мухі!..

За садам — пшаніца. Над пшаніцай таксама імгла, праз якую глядзіць спакойнае паўнакроўнае летняе сонца, якое цяпер нібы адпачывае само і хоча даць выходны ад спёкі ўсім. Такой пшаніцы не бачылі тут ніколі. Густая, як тын, нібы ў торпе ляжыць. Прыгнешся трохі — амаль зусім не варушыцца цяжкае, ды непахілае калоссе, вільготнае, нібы спацелае ад расы. Так і трэба! Яшчэ адзін удар па нявер’і ў калгас «пакрыўджаных гаспадарыкаў», яшчэ адна радасць для чыстых сэрцам. У імгле за пшаніцай — ледзь прыкмячаюцца такія мілыя з дзіцячых год абрысы жытніх бабак. Над морам меднага калосся — вераб’і. Дажылі да раскошы. Так і лятаюць, так і пішчаць, так і садзяцца на каласах, нібы пчолы на кветках. Толькі ж тыя заўсёды працуюць, гудуць сур’ёзна, а вераб’і — зусім шчаслівы і легкадумны народ.

Стаю каля пшаніцы з такім харошым — ад зямлі, ад сілы! — пачуццём: узяць бы мне добрую касу, пусціць бы за мною дзве вязальшчыцы!..

Добра думаў пра лета ў Галынцы — пра Міколу, якому ў наступных раздзелах «Граніцы» так не хапаць будзе вязальшчыцы Жэні. Чакаючы ўчора «папутнай» машыны (раней на ўскраіне Мінска, пасля на ўскраіне Стоўбцаў), чытаў «К новому берегу» Лаціса і неяк раптам падумаў аб тым, што Жэнька павінна зацяжарыць да шлюбу, можа, нават і нарадзіць, пакуль Мікола будзе ў салдатах. А то ў іншых яно праходзіць усё або «законна», гладка, або ўжо «трагічна», а палавінку паказваюць рэдка. Падумаем.

Учора купаліся з Мішам на захадзе сонца і пазней. Пасля марской вада ў нашай Вушы здалася мне на дзіва рэдкай, прэснай. Пакуль Міша лавіў рукамі ў беразе і выкідаў свайму Лёніку на пакошу плотачак і акунькоў, я, апрануўшыся, грэўся папяросай, глядзеў на родную, скромную прыгажосць. Ціхая рэчка, лугі, грукат калёс па сезонным скрыпучым мосце, на ўсходзе — лес, на захадзе, далёка — палі і вёскі... Думаў пра 1934 год, калі я, следам за пушкінскім «Вновь я посетил», пісаў верш «Брату»,— аб такіх вось пачуццях ціхай радасці і чыстай дружбы, пачуццях, маладзейшых ужо на цэлыя васемнаццаць год...

Пасля ішлі з Мішам і Лёнікам па лузе і я расказваў пра Абхазію. Рад за Мішу, за яго добрую працу «на ніве калгаснага будаўніцтва», за лад у сям’і.

У гародзе, калі рыпіць пад нагамі капуснае лісце і смачна пахне ўкропам, з сумам успамінаю маці,— чаму яе няма?..

* * *

Старонак спісана шмат, а руху наперад няма. Асабліва пасля таго, як «Марылька ходзіць у школу»12 не сустрэла прыёму, якога чакаў.

Балюча таму, што паложыш на агульны стол свае інтымныя, да хвараблівасці моцныя пачуцці любові да дзяцей, а твор... не падабаецца. І колюць, а то і топчуць не героя, прыдуманага табой, а тваё жывое пачуццё, жывога прататыпа. І ты здзіўляешся: няўжо я ўчора быў дурнейшы, чым сёння, чаму я ўчора не бачыў таго, што мне сёння паказваюць...

«Калі два чалавекі кажуць, што ты п’яны — лажыся спаць»,— гэта не заўсёды праўда. Слухаць я буду, калі мне гавораць пра недахопы, згаджаюся я з заўвагамі параўнаўча спакойна, праўлю творы старанна, але ж гэта зусім не азначае, што я павінен любому верыць больш, чым сабе, няхай сабе той любы і не адзін, а ў пары ці ў тройцы з іншымі.

* * *

Чытаў Коласа, дарэвалюцыйныя апавяданні і новыя раздзелы трылогіі.

Апавяданні — лепшыя.

А наогул — цудоўны стары. Сядзеў я аднойчы ўвечары ў добрым настроі і прыемна ўяўляў сябе на трыбуне, дзе зачытваю прывітанне яму ад маладых празаікаў, у сувязі з яго сямідзесяцігоддзем. І што асабліва прыемна — многія яго віталі б з той жа радасцю.

* * *

Перакладаю «Мае універсітэты».

Над Горкім добра думаецца пра перажытае. Хочацца пісаць пра сябе, пра тое, напрыклад, што значыла ў тваім жыцці кніга, хочацца прывесці ў парадак свае запісы. Падлічваць, складаць баланс, яшчэ, вядома, рана, аднак успамінаць — з цёплай надзеяй, што такое запісванне можа быць карысным,— хочацца.

 

1 Тут і скрозь, дзе згадваецца Міша,— брат пісьменніка Міхаіл (1914—1966), інжынер-будаўнік і самадзейны мастак.

2 Астроўскі Арсеній Георгіевіч (нар. у 1897) — рускі літаратуразнаўца і перакладчык. Занава перакладаў аповесць «У Забалоцці днее».

3 Пісьменніцкі дом творчасці каля Мінска.

4 Луцэвіч Алег (нар. у 1924) — беларускі мастак.

5 Дачка Я. Брыля.

6 Карабутэнка Іван (нар. у 1921) — украінскі крытык, нарысіст і перакладчык.

7 Радок з верша А. С. Пушкіна (без назвы).

8 Запісана ў Гаграх.

9 Герой незакончанага рамана Я. Брыля «Граніца».

10 Булгакаў Валянцін Фёдаравіч (1886—1966) — рускі пісьменнік, апошні сакратар Л. М. Талстога.

11 Запісана ў Маласельцах, вёсцы на Міршчыне, у якой жыў брат пісьменніка Міхаіл.

12 Першая назва апавядання «Светлае ранне».

1953

Цудоўнае ўражанне ад піянерскага кастра ў Вязынцы, дзе на зялёнай паляне нашы і літоўскія дзеці ўшаноўвалі памяць Купалы.

Ноч, вялікае вогнішча, за якім, з аднаго боку, надрэчныя дубы і кусты, з другога — амфітэатрам уздымаецца, стракаціць ад дзяцей паляна, на беражку якое, над дзецьмі — жытняе калоссе, а над калоссем — неба.

Нашы і літоўскія песні і танцы, «Алеся» па-літоўску, у выкананні літоўскай школьніцы, славацкі народны танец, паланез Агінскага, які выконвалі музыканты-падлеткі, любімы мой «Крыжачок», што не закончыўся з-за дажджу...

Маленства, якое можна называць шчаслівым.

* * *

Пачаў «Родную глухамань»1 і даклад-артыкул пра Талстога. Каб не зрачы,— здаецца, зрушыў з месца. Добра было б «Глухамань» напісаць лепш за «Галю», з сапраўднай песняй прыродзе, маладому каханню, новаму ў нашым жыцці. Добра было б таксама, каб мой даклад-артыкул не прагучаў з трыбуны і ў «Полымі» як дылетанцкі лепет разбітнога маладога пісакі. Паглядзім.

* * *

Глядзеў «Заўтра будуць танцаваць усюды». Добрая кінакарціна, мілыя чэхі, цудоўная Чэхаславакія.

Да слёз прыемна ўспомнілася, як у Баварыі, трынаццаць год таму назад, служанка фабрыканта, на якога мы, палонныя, працавалі, паклікала нас падняць на другі паверх піяніна і, пакуль я, прыйшоўшы першы, сядзеў на кухні, дала мне вялікае чырвонае яблыка і загаварыла на роднай мове, па-чэшску... Думаў, седзячы ў кіно, што нельга памерці, не расказаўшы пра гэта добрым апавяданнем2.

* * *

Да «Глухамані» пакуль што ніяк не дарвуся.

Па дарозе да яе — яшчэ адзін «бешеный скачок»: напісаць для «Беларусі» ўступную замалёўку пра верасень.

Добра, што стрымліваю слова, як гэта ні дорага часамі каштуе, але ж і дурань, што не ўмею адмаўляцца ад такіх заказаў.

 

1 Першая назва аповесці «На Быстранцы».

2 Выкарыстана ў «Птушках і гнёздах», раздзел «Было гэта ці не?».

1954

За працу сеў толькі сёння. І вельмі прыемна, што ёсць яшчэ порах. «Родная глухамань». Думаў, каб насыціць яе нейкімі важнымі сучаснымі праблемамі, і бедаваў, што праблемы гэтыя не лезуць у зморшчаны лоб, а сеў пісаць і — хочацца гаварыць проста, задушэўна, і — штосьці выходзіць.

* * *

Па радыё чыталі маю «Дзічку». Маласельцы нядаўна радыяфікаваны. Міша расказваў, што бабы, тручы каля сушні лён, страшэнна абураліся, як я... ілгу. «Гэта ж дзеда ў яго не было!..»

Прыходзіцца плаціць за любое «ад першае асобы...».

* * *

Недзе, здаецца, у «Пути жизни» Леў Мікалаевіч пісаў: «Я люблю мой сад, люблю ласкать детей, люблю читать книги...»

У мяне саду няма, думаў я ўчора, аднак я вельмі люблю дзяцей, і кнігі люблю так, што ў кнігарню заходжу як у храм. І люблю яшчэ белую, добрую, чыстую паперу, на якой шчасліва пішацца.

* * *

Вялы, дурны сяджу над рукапісам «Роднай глухамані» і думаю, што мала, відаць, пападала мне ад маіх прататыпаў... Думаў пра гэта і ў А., у добрай, гасціннай сям’і N., з якога пішу настаўніка з яго «бабскімі» трусамі... Яшчэ адзін будзе злаваць?

* * *

З Баранавіч ехаў з харошай, чыста-прыгожай дзяўчынкай, студэнткай першага курса тэатральнага інстытута. Расказвала — добрай беларускай мовай — то пра інстытут, то пра хатнія справы, пра беднасць у мамінай хаце і пра шчасце сваёй творчай працы. Быў кавалерам. І смешна было, і прыемна, што не спытаўся, а хто яна, і не сказаў нічога пра сябе. А потым, вядома, сустрэнемся калі-небудзь, можа, і працаваць будзем над нечым адным. Хто ведае — можа і я напішу калі п’есу.

Справа не ў гэтым — проста прыемна за новую моладзь1.

* * *

Сёння ўжо не рукі баляць, а ў галаве такая стомленасць, што не магу нават перапісваць. За тры раніцы напісаў пяць раздзелаў, больш за два аркушы і, здаецца, добра. Не буду яшчэ перапісваць, каб не сапсаваць, не прынізіць таго натхнення, якім жыў гэтыя дні. Прыйшла, нарэшце, і мая пара! Толькі б не зрачы...

Здаецца, атрымалася аповесць2. Нехта, магчыма, сказаў бы: «Сам не ведае, што піша, апавяданне ці аповесць!..» Адказ на гэта можа быць такі: «Да часу не ведаю, што ў мяне будзе, сын ці дачка, але ж гэта не значыць, што я не бацька».

* * *

Чытаў матэрыялы апошняга пленума ЦК КПСС. Здзіўляе, захапляе шчырасць партыі, сіла самакрытыкі. Рост, пошукі, творчасць.

Трэба вучыцца гэтай шчырасці. І пачынаю. Сёе-тое пачаў у «Роднай глухамані».

Пакуль пісаў, здавалася, што выходзіць нядрэнна, а сёння, адпачываючы пасля перапісвання, пачаў сумнявацца. Прыходзіць другая стадыя работы — нездавальненне, чырканне... Потым паглядзім і людзям пакажам.

Нервы. Не спіцца. Часта лячу з вышыні, уздрыгваю ад жаху. Гэта, відаць, і называецца «пакідаць кавалачак свайго мяса ў чарніліцы». Шкада, што разам з ім пакідаю і процьму акуркаў...

* * *

Дагэтуль, ужо гадоў пяць або шэсць, ніяк не магу разабрацца, успомніць — сон гэта ці ява, што я ляжаў на залітай сонцам траве, а маці, нібы развітваючыся са мною назаўсёды, паіла мяне малаком, карміла памідорамі і свежым хлебам, ствараючы і сапраўды харошы адпачынак свайму меншаму, здаецца мне, прынамсі апошнім часам здавалася, найбольш любімаму хлопцу, які галадаў недзе ў палоне, а цяпер, як думала яна ў першыя пасляваенныя гады, галадае недзе ў Мінску, прабіваючы сабе дарогу.

Відаць, гэта ўсё-такі сон, звязаны неяк з маім рэальным адпачынкам дома, у Загоры, у жніўні 1947 года, калі я чытаў куплены ў Міры аднатомнік Купрына, а мама, нібы адчуваючы нашу хуткую разлуку, карміла мяне і разам з усімі сямейнікамі, і — плакаць і смяяцца хочацца — асобна, аднаго, у сад прыносячы мне сала, памідораў, хлеба, яблыкаў, богведама чаму употай ад маладой гаспадыні, нявесткі...

Сон гэты ці ўспамін, як полымя на жары, час ад часу ўсхопліваецца над тым, што можна назваць сапраўднай паэзіяй жыцця.

* * *

Шэсць гадзін, пачынае світаць. Хутка ўздымемся над Рыгай і затокай — паляцім. І вось жа не страшна, што можаш і пляснуцца з вышыні, як не страшна, скажам, падстаўляць сваё горла пад брытву цырульніка. Да ўсяго чалавек прывыкае, скажу і я за мільярдамі іншых філосафаў, і ўсё наша жыццё — хада па вяровачцы, на той капрызнай мяжы, дзе сутыкаюцца жыццё і смерць.

Учора, вячэраючы ў рэстаране вакзала, глядзеў на дудкі ды скрыпкі аркестра, думаў пра «тщету сущего» і ўспомніў чамусьці Чэхава, які і хораша жыў, і застаўся для нас жывым. Ці не хопіць з нас гэтага?.. Будзем думаць пра гэта яшчэ неаднойчы, пакуль і мы не перастанем думаць.

* * *

Кніга пра Сака і Ванцэці. Яна — адтуль, адкуль калісьці прыйшлі да мяне «Бытовое явление» Караленкі і «Не могу молчать» Талстога.

Апошняе чытаў я першы раз улетку 1934 года, ідучы з пошты, на хаду. У тым месцы, дзе мой цудоўны геній, «святло маёй душы» сказаў: «чтобы я своей тяжестью затянул на своем старом горле намыленную петлю» — я міжвольна заплакаў... Не зароў, вядома ж, а паказаліся тыя самыя слёзы, пра якія зачаста пішу.

Дарэчы — любоў да Талстога абумовіла мае некаторыя памылкі, аднак жа яна дала мне многа. Пра гэта добра гаварыў сваім студэнтам Валодзя3 ва ўступным слове на нашай сустрэчы.

Адзін час я думаў, што і «О семи повешенных» Андрэева — таксама адтуль, адкуль «Бытовое явление» і «Не могу молчать». Дарма — Андрэеў не адтуль, дзе моцная страсць гуманістаў і мудры, глыбінны спакой, упэўненасць людзей, якія ведаюць, дзеля чаго жывуць.

* * *

Аказваецца, раней за людзей не ўстанеш,— народ працуе. З такім пачуццём сустракаўся з людзьмі, трамваямі, машынамі, слухаў чахканне паравоза на мосце, гудкі параходаў на шырокай, вызваленай ад лёду Дзвіне, гул нябачных у небе самалётаў.

Ходзячы па набярэжнай, добра думаў пра Лаціса, якому, апроч пісьменніцкай працы, трэба ж яшчэ быць і гаспадаром гэтай працавітай рэспублікі.

* * *

Учора ноччу чытаў дысертацыю N., і ад яго сухаватых старонак пра заходнебеларускае дваццацігоддзе пацягнула да маіх старых рэчаў. Перачытаў «Алеся»4, «Хіму»5, яшчэ сёе-тое і падумаў, што варта вярнуцца да іх. І не таму, «каб дабро не прападала», а таму, што гэта і сапраўды дабро, якое трэба давесці да ладу.

* * *

У саюзе — зноў, як працяг нудных перадз’ездаўскіх артыкулаў — гутаркі пра станоўчага і нават... ідэальнага героя. Выступіў, гаварыў, што герой ідэальны — з’ява антыдыялектычная, мёртвы, святы чалавек, якому няма чаго рабіць, бо няма куды імкнуцца.

 

1 Сустрэча гэтая дапамагла напісаць сцэну спаткання Толі і Люды ў вагоне («На Быстранцы»).

2 «На Быстранцы».

3 Уладзімір Калеснік працаваў у той час выкладчыкам Бабруйскага настаўніцкага інстытута.

4 Першая назва аповесці «Сірочы хлеб».

5 Першая назва апавядання «Пасынак».

1955

Чытаў з прыемнасцю пра Стальскага. Асабліва тое, як ён пратэставаў супраць штрэйкбрэхерскіх, подленька вернападданніцкіх вершаў Ганджы:

«Я сочинил-таки ответ и спел его во всеуслышание со своей крыши».

Адказ гэты запісалі сябры і пераслалі яго ў Баку, людзям, якім ён быў патрэбен.

«Не отряхивайся грязными брызгами, паршивый пёс! Не оскверняй звание поэта, ибо я вижу заранее, как голова твоя катится барабаном на свадьбе моих друзей!..»

* * *

Чытаю «Карамазавых», амаль не могучы нічога іншага рабіць. Эх, думаецца часта: напісаць бы адну такую кнігу, што прымусіць чытача на некалькі дзён забыцца пра ўсё іншае, а толькі ёю жыць!..

«Мне здаецца, што дзеці ніколі не бываюць брыдкія з твару».

Ён усё піша не «дзеці», а «дзеткі».

Успомніліся словы Коласа пра Дастаеўскага, сказаныя якраз у гэтым пакоі, дзе я цяпер пішу1. Стары здзіўляўся, чаму Фёдара Міхайлавіча не выдаюць, а N. абгрунтоўваў гэта з пазіцый даволі-такі наіўных... Далучаюся да думкі, што выдаваць — трэба. Карамазаўшчыны ў нашым побыце шмат, і, можа, люстра ёй дапамагло б. Не варта па-сектанцку баяцца таго Дастаеўскага, які «не наш», а наш ён — вельмі ў многім.

Тут, у хлопцаў, ёсць яшчэ «Идиот». Баюся, што працы ў мяне будзе няшмат...

* * *

Прачытаў біяграфію Маршака і нібы памаліўся,— стала лягчэй ад таго, што дакрануўся да прыгожай душы, да прыгожага чалавечага жыцця. Кніжыца гэтая — добрае дапаўненне нашай сустрэчы з Самуілам Якаўлевічам у яго доме, 19 лютага.

Палягчэла на сэрцы, а то даўно ўжо не было, а то і зусім не было такой апатыі, адчування крыўды, раздражнёнасці і — яшчэ раз, галоўнае — апатыі, што перажываў учора і некалькі дзён перад гэтым, на дэкадзе...2

З аднаго боку, тое, што зроблена мною, перахвалена да нудоты, а зроблена — вельмі мала і, як кажуць крытыкі, не на ўсю сілу маіх магчымасцей. Не розумам, а сэрцам зразумеў, нібы ўпершыню адчуў, што я павінен зрабіць нешта вялікае, і дзеля гэтага трэба зрабіць з самім сабою штосьці незвычайнае, страсянуць сваю абвялую, застыглую душу, перажыць нейкі крызіс (як раіў Дзіме Кавалёву Міхаіл Святлоў),— загаварыць на ўвесь голас, пра што марыў, да чаго імкнуўся ў лепшыя дні жыцця... Хочацца сказаць — у лепшыя дні маладосці, якая прайшла.

А жыццё ідзе тым часам па інерцыі — еду ў Ленінград3 дабіваць «Быстранку», не ведаючы, з чаго і як буду да яе даступацца... А тое радыкальнае, карэннае, галоўнае, што мне патрэбна, адкладаецца на далей...

* * *

Павёў паказваць сваю раскошную дачу. У мезаніне, у кабінеце яго, калі прысядзеш за пісьмовы стол, відаць толькі вада і неба, без зямлі. Нібы сімвалічна: поўны адрыў. Ледзь я не ляпнуў такога.

* * *

Успомніў, што думаў аднойчы ў вёсцы пра «марнасць жыцця»... Капаў чарвякоў, насаджваў іх на зазубні, выціскалася тое, што яны з’елі, а потым, увечары, уявілася, што мы — таксама чэрві, і страшна, сцюдзёна стала ад гэтага адчування... Як можна існаваць без высокай ідэі, без духоўнага жыцця?..

* * *

Думаў неяк, што польскае «uważaj na skrętach»4 мае вельмі глыбокі сэнс. На вялікіх, вузлавых паваротах жыцця варта толькі трохі празяваць, памыліцца — будзеш раскайвацца доўга. Уяўляў чалавека, які, каб прымеў, дык маліўся б: «Даруй мне, маці-радзіма, што я аднойчы, хоць на такі кароткі час, аслабеў душой і страціў веру ў цябе!..»

* * *

Учора здаў у «Полымя» свой «Польскі дзённік». Цяпер вырашыў заглянуць у гэты сшытак. Думалася, што вельмі даўно не пісаў нічога «для душы»... Але ж і тое, што я пісаў у Польшчы ў сваім дарожным блакноце, а пасля праца над нарысам — фактычна дзённік, для душы — без двукосся.

Папрацаваў — можна і пахваліць самога сябе — здорава і, здаецца, карысна. Мерка — напал, хваляванне, з якім працаваў раней над лепшымі сваімі рэчамі. І начытаўся, і напісаўся.

* * *

За год зрабіў малавата. Восем аркушаў напісана, дзесяць перакладзена, трыццаць адрэдагавана. Што пакажа 1956-ы? Толькі сваё! Адмаўляюся ад усякай іншай працы — перакладаў, складання, рэдагавання.

 

1 Запісана ў Каралішчавічах.

2 Маецца на ўвазе Дэкада беларускай літаратуры і мастацтва ў Маскве (люты 1955 г.).

3 Запісана ў вагоне.

4 Будзь пільным на паваротах.

1956

З Ленінграда вярнуўся з прыкрым асадкам на душы. «Польскі дзённік» настолькі не спадабаўся Астроўскаму, што ён фактычна не захацеў перакладаць. Скараціць амаль напалавіну, выняць усё асабістае, лірыку — на гэта я не пайшоў. Ну, няхай сабе аўтар памыляецца, але ж чыталі і іншыя, каму я веру,— Танк, Вялюгін, Якуб...1 Цікава толькі для беларусаў? Ну і добра,— хопіць з мяне і дзесяцімільённага чытача. Прыкра было ад таго, што, калі верыць майму рускаму «транслятару», зарад лірычнай энергіі марна прапаў, а хлопцы тым часам пішуць, канчаюць раманы-аповесці...

У адным перш за ўсё вінавачу сябе: не трэба, відаць, адразу пасылаць на пераклад, а пускаць справу больш на самацёк.

* * *

Калі я дрэнны больш за многіх іншых, дык мяне суцяшае думка, што я быў бы значна горшы, каб не стараўся аберагаць сябе.

* * *

Сёння зноў — каторы ўжо раз! — сніў, што ў паперах маіх ёсць харошае, незакончанае апавяданне. Бяры яго, шліфуй і — пабагацееш! Прачнуўся — расчараванне. Але суму няма.

Была радасць: напісаў, нарэшце, «Алеся» — «Сірочы хлеб», які ўсім, хто чытаў, падабаецца. Было нямала працы. Цяпер — няма. Чакаю.

* * *

Чыюсьці нянавісць я ўспрымаю часцей за ўсё балюча. Нельга прызвычаіцца. Ці трэба гэта, каб нехта жыў, думаючы пра цябе не тое, чым ты ёсць, ненавідзеў цябе, пагарджаў табою — верны не праўдзе, а свайму памылковаму ўяўленню, якое ў ім падмацоўваюць іншыя твае «сябры»?..

* * *

Зноў кожны дзень сяджу над перакладам «Гномаў»2 Канапніцкай.

Цяпер пяць гадзін, сонца схіліла з поўдня і свеціць на мой вясковы стол, і мне добра,— так супакойвае праца, хоць і не поўнасцю творчая, свая.

Здорава ўсё-такі пісала жанчына! Працую са здавальненнем і зайздрасцю: чаму ж гэта не я напісаў такое для дзяцей — шматфарбнае, сакавітае, паэтычнае, задушэўнае!..

* * *

Учора пад вечар вярнуліся з калгасаў, куды ездзілі з дэлегацыяй калгаснікаў Ашмянскага раёна, і не засталі Паўла Арсеньевіча3 дома...

Заданне, з якім я прыехаў сюды4,— напісаць пра яго для кнігі «Люди большой судьбы» і для «Правды», здаецца мне пакуль што вельмі цяжкім. Учора ў Шчорсах адна цётка сказала: «Калі будуць людзі рабіць, дык пакіруе кожны». Хоць гэта і адносілася да іхняй «старшыніхі», аднак запомнілася. Самае цяжкае ў маім заданні — паказ Паўла Арсеньевіча, сакратара, не ў адрыве ад раёна, ад людзей. З другога боку — «культ асобы» (словы, дарэчы, вельмі модныя, ажно абрыдлі) — гэта адно, але ж і добрая галава таксама робіць сваё, многа азначае ў калектыве.

А найлепш было б, думаў учора, зусім не брацца за гэты нарыс, а проста надыхацца добрым калгасным паветрам — для той працы, вынікам якое былі б, скажам, новыя апавяданні.

І гэта — не зусім правільна: герой мой і сапраўды «чалавек вялікага лёсу», і расказаць аб ім трэба. Можа, мне проста ленасць падказвае думку пра «сапраўдную» творчую працу?.. Паглядзім, што дасць сённяшні дзень. Таго, што сабраў, убачыў і пачуў, будзе бясспрэчна мала, прыйдзецца яшчэ прыехаць, пасля парыжаў і афін5.

* * *

Смешная сітуацыя.

Жывём у раённай гасцініцы ўтрох. Трэці прыходзіць аднекуль тады, калі ў райцэнтры пагасне святло, а ўранні, калі мы выходзім з нумара, ён спіць, заўсёды накрыўшыся з галавой...

Пасля нас пазнаёмілі, на вуліцы. А ён, аказваецца, ведае нас. Бачыў з-пад коўдры?

Дзіўная сітуацыя...

* * *

Буду калісьці гаварыць, успамінаць, што быў у Швецыі і я... Пісаць нататкі турыста, даводзіць суайчыннікам, што краіна такая і сапраўды існуе, відаць, не буду. Ёсць тры крыніцы для такой геаграфічнай творчасці: вычытанае, што многім і так вядома, узятае ад гіда, з яго павярхоўнай скорагаворкі, і — уласныя назіранні, якіх вельмі мала... Відаць, ніколі не асмелюся сказаць, што ведаю гэтую краіну, як хацелася б і як трэба было б ведаць літаратуру.

* * *

«Клёмпы» напамінаюць палон: мы іх насілі там, і іменна галандскія6. У мяне, па назе, яны былі вялізныя, «як чаўны Сценькі Разіна». Быў і сябар-галандзец, Ян Кляйнэ, з якім мы ўдвух цягалі бочку на колах, паліваючы лагерны агарод. Вясёлы, просты хлопец, дома — агароднік. Зрэшты, тут яны, відаць, усе агароднікі або пастухі,— вакол толькі агароды ды каровы... Як шкада, што не збочым у вёску!..

* * *

Познім вечарам, паміж Еўропай і Афрыкай, пад паўднёвымі зоркамі і месяцам глядзелі італьянскі фільм. Як хлапчукі, сядзелі з Максімам і Бікчэнтаевым7 на шлюпцы, перавернутай і накрытай брызентам, і невядома, ад чаго больш прыемна было — ад чароўнага, экзатычнага акружэння ці ад добрай кінакарціны...

Малайцы італьянцы! Трэці ўжо раз гляджу «Дзяўчаты з плошчы Іспаніі», і ўсё-такі добра, нібы перачытваю Чэхава.

* * *

Чаму мы адносімся прадузята да дзяцей багатых бацькоў? Учора і пазаўчора назіраў на палубе гульню ў пінг-понг, дзе стройная ды сімпатычная дзяўчына ў штоніках, дачка вельмі адказнага таварыша з Каўказа, выклікала ва мне нядобрае, непрыязнае пачуццё. Ахалоджваў сябе тым, што і мае дзяўчаты растуць у адноснай раскошы, і нехта можа мець падставы не любіць іх, пагарджаць імі. Ды гэта не супакойвае, не праясняе справы. Многа беднасці даводзіцца бачыць, і трэба быць здорава абмежаваным, каб глядзець на такія кантрасты спакойна...

У Амстэрдаме каля нашых аўтобусаў сабраўся натоўп галандцаў. Жанчына, што гутарыла са мной па-нямецку, спыталася пра маю прафесію. Пачуўшы адказ — здзівілася: «А я думала, што вы селянін!..»

Добра, што і касцюм інтэлігента не змяніў мяне за дзесяць год. Яшчэ лепш было б да смерці застацца ў душы чалавекам працы, сумленным і простым.

* * *

Вечны Рым.

Здабыткі чалавечага генія, сабраныя тут на працягу стагоддзяў, ашаламляюць сваёй магутнасцю.

Думалася тут і пра нядаўні лёс нашых скульптараў, творчы палёт якіх быў зведзены да фігуры ў вялізных ботах. Думалася і пра Гогаля, які не прамяняў усю раскошную сілу Рыма на «печаль русских полей», адгэтуль тужыў, смяяўся горкім словам з роднай беднасці, праз слёзы і смех бачыў вялікі шлях, вялікую будучыню роднага народа, для якога і мы працуем па меры сваіх сіл.

* * *

Неапаль.

Каля марскога акварыума рабочыя папрасілі ў мяне значкі з партрэтам Леніна. Даў усім пяці чалавекам. Тады ад латка з нейкім пячэннем і сігарэтамі падбег стары ў белым халаце, разгарнуў хустачку, паказаў кніжыцу з надпісам, дзе было слова «комуністо»,— папрасіў даць і яму.

 

1 Міско Якуб (нар. у 1911) — журналіст, удзельнік рэвалюцыйнага руху ў Заходняй Беларусі.

2 Аповесць-казка Марыі Канапніцкай «Пра гномаў і сіротку Марысю».

3 Жалезняковіч Павел (1906—1971) — тады сакратар Любчанскага райкома КПБ Гродзенскай вобласці. Герой нарыса «Сэрца камуніста».

4 Запісана ў Любчы.

5 На ўвазе маецца турысцкая паездка вакол Еўропы.

6 Запісана ў Галандыі.

7 Максім Танк і башкірскі пісьменнік Анвер Бікчэнтаеў (нар. у 1913).

1957

Нядрэнна было б самому даглядзець за выпускам свайго пасмяротнага поўнага збору твораў, самому скласці яго, прачытаць карэктуру...

Калісьці, як быў малы, калі маці налупіць, думаў, што добра было б памерці,— будуць нябось шкадаваць! Пасля, падлеткам, думаў такім чынам праверыць пачуцці любімай дзяўчыны...

А цяпер мне няма яшчэ сарака, а я ўжо думаю пра смерць, асабліва цяпер, хварэючы. І неяк на дзіва спакойна, нібы нават любуючыся. Відаць, таму, што добра яшчэ не прыціснула. А найгорш — тое, што адчуваеш сябе чалавекам, які напрацаваўся, нешта зрабіў і можа закругляцца...

Хто нас так размагніціў?..

* * *

Чытаючы К. Тыпельскірха, «Гісторыю другой сусветнай вайны».

Так піша гэты памочнік Гітлера, адзін з кіраўнікоў вермахта, нібы Германія, разбіўшы Францыю, ашчаслівіла яе. А вось Савецкі Саюз не захацеў, дзівак, такога шчасця...

Сумна стала, душа разбалелася, і пакінуў чытаць.

* * *

Учора кончыў «Жана-Крыстофа», пачатага зімой, калі хварэў. Думка на думцы, усе яны напоены крывёю сэрца. А якая глыбіня пачуцця! Рашуча замала аднаго жыцця, каб паспець прачытаць хоць бы найлепшае, а тут жа прыходзіцца часамі чытаць шмат такога, што не дае ніякае карысці.

Апошнімі днямі пачаў патрошку адчуваць тут1 сум, нуду шчаслівай, ідылічнай адзіноты, і таму вось ахвотна ўчапіўся за такую раланаўскую думку:

«Часовая самотнасць карысная для розуму, яна прымушае яго засяродзіцца, толькі пры ўмове, што гэта працягваецца нядоўга. Адзінота — высакародная, але яна можа аказацца смяротнай для мастака, у якога не хопіць сілы вырвацца з яе. Трэба жыць жыццём свайго часу, няхай нават шумным і брудным, трэба бесперапынна даваць і атрымліваць, даваць, даваць і зноў атрымліваць»2.

У мяне тут — не так адзінота, як адарванасць ад жыцця (не магу паехаць, куды хочацца), адыход ад сучаснага ў кнігі, у дачнае сузіранне і роздум... Словам, пішу вельмі мала, таму вось і сумна, і брыдкавата.

* * *

Чытаючы «Зачараваную душу».

Тое, што напрыкрыла ў «Жане-Крыстофе»,— дружба-любоў, саладжавыя, сентыментальныя адносіны паміж Крыстофам і Ота,— паўтарылася ў «Зачараванай душы»: адносіны паміж Жарменам, Францам і Аннетай, яшчэ больш сентыментальныя і прыкрыя. Асабліва Франц. За што яго любіць?

* * *

Знаёмства, пачатак дружбы з кнігамі — усё больш ды больш хвалюе як тэма. Калі гэта — «толькі для сябе», дык і то варта і трэба напісаць.

* * *

Вяртаючыся з лясное фіззарадкі, бачыў, як на суседнім двары «бабка спіць і гусі пасе». Старая, як свет, глухая бабуля распласталася на траве каля сваіх гусянят, нібы прыліпла да зямлі, нібы слухае, што ж там чуваць — там, куды ёй хутка прыйдзецца ісці...

Падумаў, што ў свой час, дажыўшы да такога ўзросту, не страшна будзе і памерці. А ўсё ж чамусьці хочацца больш напісаць добрага, на радасць людзям, а ўсё ж прыемна было ў нядзелю сустрэцца на кабыльніцкім кірмашы са славутым Ролічам3, які ў свае 85 гадоў пехатою прыйшоў сюды за дванаццаць кіламетраў, у цяжкіх рыбацкіх ботах, з добрым клункам за спіной... Вось так бы доўга і бадзёра, працавіта жыць!

* * *

За гэтыя два тыдні напісаў «Асколачак вясёлкі», перапісаў-апрацаваў раздзел «Атрымалася глупства»4, паслаў больш дзесятка пісьмаў, многа чытаў...

Галоўнае з прачытанага — «Идиот» Дастаеўскага. Такую кніжышчу вытрымаць у такой дынаміцы, што хочацца часамі закрываць далонню ніз старонкі, так цягне наперад,— дзеля гэтага трэба быць геніем. Колькі глыбіні, псіхалогіі — у жыцці нават такіх пустых людзей-паразітаў! Так зацікавіць іх лёсам можа, зноў жа, толькі геній.

Адна дробязь. Чытаючы пра лгуна генерала Івалгіна, успамінаў, што ў Гогаля недзе сказана пра генерала, які слова не мог сказаць, не салгаўшы. Ці не развіў Дастаеўскі гэты гогалеўскі зародак?

* * *

Мне, як студэнту перад экзаменам, не хапіла аднаго дня, каб схадзіць у Пасынкі, да Субача, які ўзначальваў нарачанскае паўстанне... Праўда, апавяданне «Мой тата» («Надпіс на сцяне»)5 не клеіцца: спахапіўся, што варыянт з Ролічам і сасной будзе падобны да хемінгуэеўскага старога... Праўда, аднак, і тое, што я мог не толькі схадзіць у Пасынкі, але і пахадзіць па іншых навакольных вёсках, паглядзець сапраўднае жыццё. Мы не толькі «ленивы и нелюбопытны» — мы... я жыву нібы не жывучы, а толькі рыхтуючыся жыць. Нібы трошкі прыглушаныя, а трохі перакормленыя ўсе мы, слабыя пісьменнікі нашай вялікай эпохі.

* * *

У дзень ад’езду з Нарачы туды прыехаў Валодзя Калеснік. Адправіўшы маіх сямейнікаў у Мінск, мы пабылі яшчэ на возеры два дні.

Паход у Пасынкі, да Субача, якога мы... не засталі. Утульная вёсачка з буйнымі слівамі. Неспакойная Нарач і сонца. І цэлая плёнка на ўзаемныя здымкі.

Развітанне з Кручкоўскім у Максімавай хаце6. Падвыпіўшы, стары разжаліўся:

«Ад вас — як з дому еду ў сваю каламуту...»

Знячэўку, амаль нечакана для самога сябе згадзіўся перакласці яго «Паўлінава пер’е».

* * *

Каля станцыі вузкакалейкі — паляна, даволі вялікі лужок, далей лес. Набліжаецца дажджавая хмара. Баба, жонка начальніка гэтай станцыі, як мага завіхаецца, копіць сена, і дзіка верашчыць на сваіх хлапчукоў, каб ішлі памагаць.

Аматару цішыні і красы варта падумаць, слухаючы гэты крык, што бабу гадоў ужо з пятнаццаць лупцуе п’яніца муж, а дзяцей, чатырох хлапчукоў, карміць неяк трэба...

 

1 Запісана ў вёсцы Купа над Нараччу.

2 Рамэн Ралан, «Жан-Крыстоф», кніга дзесятая, частка першая.

3 Роліч Міхаіл — нарачанскі рыбак, удзельнік паўстання рыбакоў у 1935 годзе. Прататып дзеда Вячэры ў апавяданні «Надпіс на зрубе».

4 Першая назва аповесці «Апошняя сустрэча».

5 Першая назва апавядання «Надпіс на зрубе».

6 Польскі пісьменнік Леан Кручкоўскі (1900—1962) — улетку 1957 года адпачываў на Нарачы. «Максімава хата» — дача М. Танка.

1958

З гэтых трох месяцаў найбольш задаволены студзенем, праведзеным у ціхай, шчаслівай, плённай працы ў Каралішчавічах. Закончыў «Надпіс на зрубе», напісаў чатыры раздзелы «Атрымалася глупства», перакладаў Кручкоўскага, чытаў карэктуры Галавача і Карпюка. Многа хадзіў. Чытаў Маравію, «Рымскія апавяданні», «Начало» Прыляжаевай. Мала іграў у карты. Толькі пад канец сарваўся: прымаў удзел у пустых спрэчках, абураўся на брудную помслівасць, дробязнасць некаторых нашых хлопцаў...

Як здорава я адышоў за гэты год хваробы і поўнай цвярозасці ад нашага асяроддзя, як нядрэнна адпачыў ад яго!..

* * *

Ну што ж, сяду і буду скардзіцца? А на каго? Што такое са мною, чаму не пішу?.. Замест гэтага, з пагардай і агідай да сябе, кожную раніцу сядзеў апошнія тыдні над Кручкоўскім. Цяжка ад думкі, што ён там недзе піша сваё, новае, а я ўзяў на сябе ролю «почтовой лошади просвещения». Замест таго каб таксама пісаць!

* * *

Учора — вельмі цяжкі дзень, асабліва вечар. Вялюгін («Не для подсиживания», а па-сяброўску) пазваніў, што ён мае рацыю: у Даўжэнкі ёсць апавяданне, вельмі падобнае па сітуацыі да мае «Маці». Яно друкавалася ў лютым сорак трэцяга года. Я пайшоў у Ленінскую бібліятэку, знайшоў той нумар «Известий» і прачытаў. І толькі сёння ўранні супакоіўся.

Праўда, для маіх дурных нерваў дзень быў учора нялёгкі: зранку чытаў бэндаўскую карэктуру з мноствам дурной рэдактарскай праўкі1, засядаў на рэдсавеце, на секцыі прозы, і там, і там выступаў, увечары — выступаў у школе...

Апавяданне Даўжэнкі не толькі называецца «Маці», але і сын жанчыны — Васіль таксама. Жанчына хавае ў сваёй хаце двух лётчыкаў, потым прызнае іх перад немцамі сваімі сынамі, за што і гіне... Ну, а мама мая хавала раненага Ціхана2, ведаючы, што за гэта робяць. Ці многа трэба, каб уявіць, што з ёю было б?.. Увосені сорак першага года я бачыў у Стоўбцах, як гналі на расстрэл старую, босую сялянку і чатырох байцоў. Яна малілася, склаўшы рукі...

Чаго ж я так хваляваўся,— няўжо мала быць сумленным перад самім сабою, перад сапраўднымі сябрамі? Няўжо я так баюся N. з ягонай злоснай «пільнасцю»? Ці гэта проста нервы?..

* * *

Неяк днямі, гуляючы з Мішам па лесе, пасля дажджу, скардзіўся яму на сваю стомленасць, апустошанасць, слабасць. Гаварылі і пра тое, што гэта, можа, крызіс, пасля якога я пачну пісаць лепш. Каб жа так!..

Пакуль што ёсць хоць тое сур’ёзнае, мужнае здавальненне, што не халтуру, не саджуся за стол і не пляту абы-што.

 

1 Л. Бэнда быў рэдактарам кнігі Я. Брыля «Рассказы и повести» (Гослитиздат, 1958 г.).

2 Дуднікаў Ціхан Георгіевіч (нар. у 1914) — інжынер, тады камандзір партызанскай групы.

1959

Нацешыўся, здаецца, на нейкі час горадам майго маленства1. Заходзіў, нарэшце, у нашу былую кватэру. Тры пакоі, нават пакойчыкі, і кухня, калідор з агульным балконам. Гутарка з людзьмі, якія былі калісьці нашымі суседзямі, памятаюць мяне малым. Стала ледзь што не страшна — колькі часу прайшло з тых дзён, цэлых трыццаць сем год!..

I тут жа думкі: мала, ой, мала напісана... Што слаба напісана — чамусьці думаю менш...

З вакзальнай плошчы глядзеў на вялізныя, нібы надзьмутыя, сакавіта зялёныя купалы Панцялейманаўскага сабора, што напамінаюць спакуслівую для жыхара поўначы прывозаўскую цыбулю, успамінаў, як мама вадзіла мяне тут у царкву. Можа, і ў гэты сабор? Глядзеў пасля Куяльніцкі ліман, дзе яна, мама, лячыла ногі. Наогул, многа думаў пра бацькоў, братоў. Ажно сумнавата стала. Колькі тут па-сапраўднаму, па-пісьменніцку цікавага, а колькі проста прыватнага, толькі майго, нашага сямейнага, як у тых сумных альбомах, дзе людзі людзям пісалі «на вечную памяць», а памяць гэтая пра іх даўно зацерлася.

Думкі такія з’явіліся, відаць, не без уплыву добрых нататак Бергольц «Поход за Невскую заставу». Там многа не толькі цікавага, але і значнага, патрэбнага для людзей.

Добра і трэба вучыцца сціпласці, думаць, што не ты робіш ласку чалавецтву, радзіме тым, што жывеш, а зусім наадварот.

* * *

«Расчараванне»2 — найменшая аповесць, а прынесла мне найбольш клопату, непрыемнасцей. Ленінградская «Звезда» адмовілася...3

Не каюся, што напісаў гэтую рэч, аднак ёсць, відаць, многа праўды і ў тым (сам думаў пра гэта, хварэючы ў верасні), што мне трэба лепш ведаць жыццё і пачаць пісаць, нарэшце, на ўсю сілу. Няўжо гэта прыйдзе само? Няўжо трэба ездзіць у камандзіроўкі, хадзіць на паляванне (як Вішня, нічога не забіваючы), плюнуць улетку на машыну і ўзяцца за рукзак?

Міша кліча ў свой міжкалгасбуд, рабіць другую кнігу «Забалоцця», Валодзя цягне ў «Граніцу», Ніна чакае дзіцячых апавяданняў... Сам я ледзь не плакаў ад радасці, калі пісаў свайго Чэхава...4

Прычына мае бяды ляжыць, здаецца, не на самай паверхні, яе не вылечыць сучасніцкім назіраннем...

Многа чытаў. Нарэшце, Драйзер, «Геній». Нуднавата аднастайны Рэмарк («Тры таварышы», «Трыумфальная арка»). Фолкнер з яго жудасным «Сховішчам». Сімпатычны Зарэцкі («Сцежкі-дарожкі»). Добрая, новая для Шамякіна аповесць «Агонь і снег» і вельмі слабая, са старымі штучкамі, «Пошукі сустрэчы». Радасныя, свежыя — «Братья и сёстры» Абрамава, бакланаўская «Пядь земли» і «Последние залпы» Бондарава.

Цяпер чытаю Гандзі, «Моя жизнь», з тым самым... лепш — з такім самым, вельмі падобным пачуццём, з якім чытаў калісьці Герцэна.

 

1 Запісана ў Адэсе.

2 Назва аповесці «Апошняя сустрэча» ў часопіснай публікацыі.

3 Аповесць пад назвай «Смятение» была надрукавана ў «Дружбе народов», № 5, 1960.

4 Маецца на ўвазе «Мой Чэхаў».

1960

Глядзелі з Мішам выстаўку «Советская Россия»1. Нямала добрага. Але і замучылі бясконцыя групы мужчын ды жанчын, што пазіраюць на цябе з усіх сцен,— такія аднастайныя, так наганяюць на душу нуду і прыкрую стомленасць!..

* * *

Выступаем у клубе запольскага калгаса2. Людзей поўна настолькі, што ўсе праходы забіты.

Стрыжаныя хлопчыкі з аблавушкамі ў руках. Пацалаваў бы яго, і гэтыя ручкі,— як сваё далёкае, пастушына-школьнае маленства.

* * *

Чытаю ўспаміны Маршака («В начале жизни»), як перад гэтым чытаў Сіманава («Живые и мертвые»), як чыталася ў юнацтве,— забыўшыся пра ўсе абавязкі, не думаючы, што жыццё праходзіць, а зроблена так мала.

У тым жа «Новом мире» прачытаў «Записи для себя» Верасаева. Добра! Зраблю і я такую кнігу. Міша неяк нядаўна казаў, што гэта будзе самым значным з усяго, што я зраблю.

* * *

Цітавіч і Палінка3 былі (скажу як скептык) трохі выпіўшы ў гасцях, і таму такім бурным было наша нечаканае спатканне ў Міры, калі яны выбеглі з нейчага двара і крыкам спынілі маю машыну. А ўсё ж як прыемна было абняцца з добрымі людзьмі!

«Давай пацалуемся, Янушка!.. А памятаеш, як я вам, разведчыкам, варыла суп?..»

Вывад — як па Малініну з Бурэніным — усім нам хочацца, каб нас любілі.

* * *

Дзевяты дзень у Канадзе.

Запомніўся разумны твар ветэрынара-хірурга, які з любоўю і сціплай, заслужанай гордасцю паказваў нам на ферме ветэрынарнага вучылішча поні, кароў, сабак, якіх ён павылечваў, і, з асаблівай гордасцю, кабыліцу, якой ён вельмі ўдала зрабіў кесарава сячэнне.

Развітваючыся, я сказаў яму (цераз перакладчыка), што ён — харошы чалавек. На гэта містэр у сінім камбінезоне, які ён неяк збянтэжана раз-пораз зашпільваў на грудзях, засмяяўся і прамыкаў штосьці пра сваіх студэнтаў, якім ён «таксама падабаецца»...

* * *

У вестыбюлі гатэля, як толькі мы прыехалі з Чыкага ў Вашынгтон, сустрэлі нас работнікі «Вашынгтон пост» і ўсё дапытваліся — тройчы, на тры лады,— наколькі змянілася наша думка пра Амерыку пасля таго, як мы яе ўбачылі. І адказы нашы (Пімена4 і мае) яўна іх не цікавілі. Аднак нататка аб прыездзе нашай групы выйшла назаўтра памяркоўная.

Зялёны, ціхі, велічны Вашынгтон,— з яго помнікамі, палацамі, цудоўнай галерэяй і бібліятэкай, у якой я не змог, з ласкі гідаў, паглядзець каталог савецкіх, беларускіх і, магчыма, сваіх кніг. Вашынгтон быў для нас адпачынкам пасля шумліва-небаскробнага Чыкага. Толькі спёка, духмень замучылі, нават ноччу, калі мы, пад цырканне цыкадаў, хадзілі па ціхіх вуліцах з сімпатычным прафесарам N., удосталь і весела парушаючы правілы вулічнага руху.

Балтымор, Уілінстон — кароста каміноў на нізка і густа пабудаваных доміках рабочых кварталаў. Магутная індустрыя. Філадэльфія — таксама. Плюс — квакеры, пра якіх мы гаварылі з Піменам, што мне напомніла юнацтва, калі я чытаў іхнія выданні.

Скрозь буйная расліннасць. Шмат вады.

Самая высокая паэзія — паэзія маленства. Думаў так, гледзячы з вагоннага акна на касцёл у рабочым, небагатым квартале Балтымора, уявіўшы мясцовага Андрэйку5, якога тут яшчэ ўсё, як мама мяне калісьці ў Адэсе, водзяць маліцца... Колькі яе, гэтай паэзіі, думалася цёпла, гледзячы на мноства вокан і комінаў. Як кветак і матылёў на лузе.

Нью-Йорк спачатку, калі мы пад’язджалі ад Нью-Джэрсі, здаўся нецікавым: балотная нізіна, каравыя трушчобы, старыя небаскробы... А потым новыя кварталы напомнілі мне адну фразу з «Литературной газеты», з верасня мінулага года: «Чудовищно красивый город».

Асабліва выразна адчуваеш гэта на 86-м (адкрыты балкон) і на 102-м (праз шкло) паверхах «Эмпайр стэйт білдынга». Пасля Ніягары гэта, бадай, найбольш яркае ўражанне з ЗША.

Права на абагульненні ў мяне, здаецца, няма.

* * *

Усё больш ды больш спакойна думаю пра немінучасць канца і ўсё больш натуральна пра самога сябе — збоку. За гэты позірк варта аддаць куды больш, чым ты аддаў за магчымасць прыехаць сюды, «на край свету». Хочацца працаваць і жыць куды больш разумна і плённа, чым працаваў і жыў дагэтуль.

Няхай жа прыйдуць яны — свежыя сілы, новыя радасці, новая праца!

* * *

Дома6.

Як дома — зусім нечакана — адчулі мы сябе ўжо ў Парыжы. Місье з «Эр Франс» аказаліся таварышамі, французскімі камуністамі. Далі нам проста каралеўскія пакоі ў гатэлі «Палас Дарсель» над Сенай. Паказалі Парыж з аўтобуса і з кацера, зверху — з манмартрскай гары, і знізу — у вінным сутарэнні «Пячоры Эйфелевай вежы». Былі наладжаны два прыёмы: абед у рэстаране «Калізей» на Елісейскіх палях і вячэра ў кафэ на экзатычным, шумна вясёлым, нейкім народным і радасна шматфарбным Манмартры.

Днём, у «Калізеі», увішны, сухашчавы эльзасец здымаў нас, у перапынках выпіваючы бакал кюрасо, спяваў са мною «Інтэрнацыянал» на эсперанта (трохі памятаю з 1934 года). А ўвечары нам былі раздадзены вялікія фота яго работы, прычым на падораных мне — стаіць радок: «Jen la fina batalo»7. А потым і сам ён прыйшоў, зусім спазніўшыся. Гаспадар сустрэчы, мілы, вусаценькі камарад, былы макі, заказаў яму і яго гола- і востракаленнай, вясёлай бяляначцы піва і бутэрброды. Булка — яны паказвалі — была цвёрдая, як стол, аднак і ім, і нам з імі было весела. Найбольш неабходныя, важныя, нават урачыстыя фразы перакладала нам старая парыжанка («з прагрэсіўных»), а з астатнім мы спраўляліся пры дапамозе некалькіх нямецкіх фраз (і ён, фатограф, быў у палоне), яшчэ менш — пры дапамозе эсперанта, а найбольш — дзякуючы жэстам, вачам і ўсмешкам. Маэстра змайстраваў нават карабочкі запалак з нашымі фота... Але галоўнае не ў гэтых сувенірах, не ў віне, што лілося ракой, а ў той цудоўнай атмасферы, якой так добра было закончана наша падарожжа, у тым радасным акордзе, што зняў з душы амерыканскі, гідаўскі халадок развітання, неяк па-новаму наблізіўшы да душы ледзь што не па-дамашняму ціхі пасля Нью-Йорка, раскошны, паэтычны Парыж.

* * *

Днямі, калі я зранку ныў над пісьмовым сталом, зайшла Ніна і паказала такое вось месца ў артыкуле пра Талстога:

«Вечная тревога, труд, борьба, лишения — это необходимые условия, из которых не должен сметь думать выйти хоть на секунду ни один человек... Чтобы жить честно, надо рваться, путаться, биться, ошибаться, начинать и бросать, и опять начинать и опять бросать, и вечно бороться и лишаться. А спокойствие — душевная подлость»8.

Гэтае месца са свайго пісьма стары Леў Мікалаевіч, за некалькі месяцаў да смерці, «читал с умилением» і гаварыў: «Теперь ничего не сказал бы другого».

* * *

І яшчэ адно выказванне вялікіх і любімых,— Чэхаў:

«Отсюда, издали люди кажутся очень хорошими, и это естественно, потому что, уходя в деревню, мы прячемся не от людей, а от своего самолюбия, которое в городе, около людей бывает несправедливо и работает не в меру»9.

Таму, што я прачытаў увесь дваццацітомнік Антона Паўлавіча, магу лічыць, што словы гэтыя ўжо трапляліся мне на вочы. Аднак цяпер яны прыйшліся вельмі па настроі. Самалюбства маё працуе і сапраўды «не в меру», і варта было б уцячы з асяроддзя, якое робіць яго «несправедливым». Уцячы або тут абмяжоўваць яго працай і роздумам,

* * *

А добра ўсё-такі жыць, і многа, многа ў жыцці маім было светлага, і будзе яшчэ яно — праца, дружба, радасць, пакуты, шуканне, так, як бывала калісьці і яшчэ куды лепш!

...Мусіць, я не ў Каралішчавічы паеду шукаць натхнення і спакойнага кутка, а да Мішы — глыбей у народ, у самога сябе, у нашу цудоўную даўнюю дружбу.

З прыемнасцю чытаў апавяданні Сенчанкі10 («Дыяген», «Рубін на Саламянцы»), і радасна было, што пазнаёміўся з гэтым удумлівым, чыстым пісьменнікам.

* * *

Купіў «За далью даль», першае асобнае выданне, і ахвотна сеў перачытваць яе поўнасцю. І не зрабіла ўражання. Думалася нават і так:

Няўжо ў літаратуры нашай такі застой, што і такая глыбіня — мімаходная — лічыцца глыбокай, і такая смеласць — заднім чыслом — называецца мужнасцю?..

Гэта — пры ўсёй маёй павазе да Твардоўскага.

 

1 Запісана ў Маскве.

2 Запісана ў вёсцы Заполле Карэліцкага раёна.

3 Міхаіл Цітавіч і Паліна Паўлаўна Маскалёвы, былыя партызаны, ён начальнік штаба брыгады «Камсамолец» Баранавіцкага злучэння, яна — падрыўніца.

4 Пімен Панчанка.

5 Тут і скрозь далей Андрэй, Андрэйка — сын пісьменніка (нар. у 1956).

6 Запісана ў Маскве.

7 Гэта бой наш апошні.

8 З пісьма Л. М. Талстога — А. А. Талстой, 18-20.Х. 1857 г.

9 З пісьма А. В. Суворыну, 17 сакавіка 1892 года.

10 Сенчанка Іван (1901—1975) — украінскі пісьменнік.

1961

Чамусьці няёмка, брыдка, нават балюча думаць пра прафесію, працу «свабоднага мастака», якому яшчэ цяжэй, чым сумленнаму старшыні калгаса, адчуваць сябе, як той N. казаў, «паміж молатам і кавадлам». Пісаць па-народнаму вельмі нялёгка. І не лішне трэба крыўдзіцца, што людзям цяжкай працы і няшчодрага хлеба не падабаюцца гладкія морды. Чытаў тут, у вёсцы, нарыс Сцепняка-Краўчынскага пра Халтурына, і тое месца, дзе аўтар з любоўю гаворыць, што герой яго лічыў сваім абавязкам працаю рук зарабляць кавалак хлеба, уразіла мяне як суровы дакор. Ох, і далёка ж я адышоўся ад самога сябе — таго, што за плугам ды за вясковым сталом вечарамі! А што я больш умею рабіць, апроч пісання і рэдагавання?.. Добра яшчэ, калі пішацца, ды нядрэнна. А без гэтага не на жарты бывае страшна,— блытацца недзе збоку ад сапраўднага жыцця...

* * *

Учора дзень прасядзеў на сесіі райсавета. Цікавага мала, хоць і добра, патрэбна для поўнага ўяўлення пра жыццё раёна.

Пішу таму, што радасна было зусім нечакана паглядзець у новым, яшчэ незнаёмым карэліцкім кінатэатры «Воскресение». Таксама, як у снежні «Власть тьмы» ў рускім тэатры, глядзелі ўдвух з Мішам і кінакарціну — па-святочнаму ўрачыста, вельмі патрэбна, важна і, галоўнае, да хвалявання цікава.

Калісьці мне здавалася дзіўным, чаму ён, Леў Мікалаевіч,— пры яго адмаўленні папоўшчыны,— для кульмінацыі ў чыстым каханні Няхлюдава і Кацюшы выбраў іменна вялікдзень. Навошта такі кампраміс, думалася мне, маладому, беззапаветна закаханаму ў Талстога, цэласнага ды непадзельнага. А ўчора ажно заплакаў, калі на фоне прадвяснянай разводзістай ночы раптам грымнула з дзвярэй асветленай царквы: «Христос воскресе!..» Ведаў стары, што робіць. Тут і вясна, яе нараджэнне, тут і Кацюша са свечкай — чыстая, з агеньчыкам у закаханых вачах, тут і паэзія хоць мімалётнай роўнасці людзей — пацалункі бедных з багатымі, тут і пацалункі іхнія, Кацюшы і Дзмітрыя, два плюс паўза, якой няма цаны, і трэці — не такі, як тыя два, перад паўзай...

* * *

Цяпер, прыехаўшы з горада ў вёску, нікога нічым не здзівіш. Радыё, кіно, газета настолькі ўвайшлі ў побыт, што, пішучы, мы павінны адчуваць сябе з народам-чытачом з вока на вока. І фальш тут адчуваецца вастрэй.

* * *

Усё гэта добра,— што мы робім, думаем, адчуваем,— але ж на заднім плане дзесьці збіраюцца чорныя, жахлівыя хмары вайны, якія могуць, нарэшце, выйсці на план пярэдні, стаць рэчаіснасцю... І ўсё паляціць да чорта, застанецца толькі паядынак са сваім сумленнем, адзін выбар — жыццё за родную справу.

Ох, як не хочацца, як непатрэбна, як страшна!..

* * *

Прачытаў у «Советской Белоруссии» гутарку карэспандэнта з Танкам. «Член редколлегии нашего журнала1 Янка Брыль уже выехал в один из районов для встречи с героями семилетки». Іронія гэта ці праўда, што я тут з імі сустракаюся? Праўда. Шырэйшая за пракрустаў ложак газетнай штампованай сухасці. Хто ведае, што я напішу пасля, але ж бясспрэчна напішу, як напісаў ужо «Сцежку-дарожку», якую, відаць, павінен быў напісаць іменна тут, у вёсцы, гледзячы праз акно на аснежанае голле яблыняў.

Ды дзе ж ён, зрэшты, запаведнік герояў сямігодкі? Чаму яны не тут таксама — у Маласельцах, у Загоры, у нашым Карэліцкім раёне?

* * *

Каля гумна, дзе церлі лён,— раптам Лаўрын Лічко2. Прыселі на яго развалах з лёнам і, пад гул агрэгата, у смак нагаварыліся, пакуль не падышоў трэці, лішні і п’яны.

— «Галю» тваю слухаў па радзіве,— сказаў Лаўрын, па-свойму пакручаста.— Хораша распасцёр ты там крылля жызняннай праўды.

Што ні кажы, а прыемна такое, і жыць памагае, і працаваць.

— Зверху ўсё, як паслухаеш ды падумаеш, спраўна,— гаварыў мне Лаўрын.— А вось што робіцца ўнізе — ніхто з «вашага брата» не ведае. Панадзяваюць капелюшы, пабяруць апараты, блакноты, пасядуць у машыны і едуць у калгас. Хто ж табе такому праўду скажа?..

Мне расказваць не баяцца. Толькі часамі просяць: «Гэта, браце, як табе». Але што гаварыць пра іх, залежных не толькі ад старшыні, але і ад брыгадзіра, калі і сам я, задумаўшы паказаць сённяшні і ўчарашні дзень нашага N., таксама падумаў: а ці варта? То ж там, у Мінску, надрукуюць, перададуць па радыё, а тут прачытаюць, пачуюць і, зразумела, разнясуць

* * *

Ехаў і я па гразі мінулага, вёз свой цяжкі і нечага варты груз і пырскаў з-пад колаў «публіцыстыкай», за якую цяпер сорамна. Як жа хацелася б не паўтараць такога!..

* * *

Пачаў «Апошні з удэгэ». Ад сумоты так і цягне ў добрую кнігу. Як у сон, каб супакоіцца? Ды не,— проста таму, што там вельмі добра.

Дапаўняецца вобраз пісьменніка, да якога я не меў чамусьці асаблівага рэспекту. Чамусьці? Бо лічыў яго аўтарам калі не толькі, дык у першую чаргу «Разгрома» і — «дорога ложка к обеду» — «Молодой гвардии», пачатай раманам, а закончанай нарысам. Не ведаў яго яшчэ і як цудоўнага жывапісца далёкаўсходняга партызанскага жыцця, як чалавека шырокай душы і вялікай пісьменніцкай культуры. Нарэшце, ясным стала сцверджанне, што ён многа і плённа вучыўся ў Талстога. З грунтоўнасцю сапраўднага мастака не абыходзіў, а ішоў напралом, паказваў усё і — дамагаўся перамогі. І не прыгладжваў так, як мы, не «сціраў натуралізму», а пісаў жыццё, так, як і я калісьці марыў пісаць...

* * *

Горка, балюча, глыбока і шчыра адчуў учора, што мне ўжо сорак чатыры, а я яшчэ не напісаў «Вайны і міру»... Скрыган вельмі хваліць Мележаў новы раман3. Я пазайздросціў — таксама горка. І таму, пасля добрай гутаркі з Нінай у вячэрнім парку, сказаў сёння Танку, што іду з рэдакцыі.

Паеду да Мішы. Можа, студзень паўторыцца ў чэрвені? О, каб жа так!.. Зноў адчуваю, што мне — апроч усяго іншага — неабходна адысціся ад свайго асяроддзя, палячыцца зямлёю, адпачыць ад дробненькага, шкоднага і неадчэпнага, як кароста, тузання нерваў, стаць вышэй, стаць самім сабою.

«Апроч усяго іншага...» А «ўсё іншае» ў тым і заключаецца, што мне трэба, неабходна працаваць.

* * *

Перад сном чытаў цудоўныя «Снягі Кіліманджара»4. А потым сасніў, што трэба было зрабіць чорную, але неабходную работу — забіць дрэннага чалавека. Хтосьці, мой памагаты, не мог з ім справіцца, і я, каб быць паслядоўным, узяўся сам. Лупіў таго чалавека гірай па галаве, а ён — моўчкі — паволі ператвараўся ў майго адзінага... Прачнуўся з думкай, што мне ўжо ніколі не перастаць быць такім, як я ёсць. І ці трэба пераставаць?

* * *

Учора пачаў «Зялёныя ўзгоркі Афрыкі» і радасна ўчапіўся за адно выказванне, па-хемінгуэеўску моцнае: «Сапраўдны пісьменнік піша, пакуль ён можа пісаць, пакуль ёсць алоўкі, папера, чарніла і пакуль у яго ёсць што пісаць,— інакш ён дурань, і сам гэта ведае».

У мяне — ёсць усё, дык няўжо ж мне няма пра што пісаць? Няўжо для здаровага чалавека няма больш прычын? А калі яны ў мяне ёсць, дык няўжо я хворы ці нямоглы? Ці проста гультай?

* * *

Была добрая праца над артыкулам для «Литературной газеты», сонечная паездка ў Коласаў родны кут. А ўчора дык радасць проста каскадам абрынулася на мяне. Бываюць жа такія дні! Зранку сядзеў над новым апавяданнем і, раскалыхаўшыся на блакнотных запісах, узышоў на свежае, натхнёнае. Тады званок з «Литгазеты», што артыкул мой нават «блестящий», што яго толькі трошкі паправяць і зменяць назву — з майго дазволу. Варта было напісаць туды, пасылаючы рукапіс, што мне «не хацелася б, каб гісторыя паўтаралася: спачатку доўгі каранцін, пасля скарачэнне напалавіну і, нарэшце, водгук з месца». Варта было і намякнуць пра культуру дружбы. Потым пошта: доўгачаканае пісьмо ад Валодзі Калесніка з цудоўнымі палескімі і нёманскімі здымкамі; трошкі менш чаканы пераклад ад Астроўскага; увечары — запросіны на святкаванне 300-годдзя Львоўскага універсітэта... А на закуску — вестка пра тое, што сёння пачынаюць здымаць карціну па маёй «Зорцы на спражцы».

Запісваю пра гэты дзень ад радасці, бо не часта такое здараецца, бо ў хвіліны ныцця (яны будуць!) добра будзе ўспомніць для пацехі.

* * *

На рыбацкія апавяданні5 была нечакана жорсткая крытыка (Калеснік, Янкоўскі, Адамовіч, Скрыган, Ніна), на якую адказаў упартай, злоснай, а потым і натхнёнай працай. І, здаецца, штосьці выйшла.

* * *

Чытаю Буніна, «Жизнь Арсеньева». Нельга памногу адразу, як есці мёд,— перагусціў майстэрства. А ўсё ж не толькі радасна, але і вучыцца трэба ў яго.

* * *

Над магілай Васілька хацелася пагаварыць з ім. Хоць ты пішы гэтую размову. Усё часовае — і падазрэнні, і паклёпы, і яго рэагаванне чаркай і слязьмі — усё пайшло ў нябыт, а на паверхні засталося тое, што складае нечасовую сутнасць: яго вершы, якіх, на жаль, вельмі мала. І нельга не думаць, што іх было б, відаць, куды больш, і яны былі б куды лепшыя....

Сумна, Міхась!..

Упершыню і з нейкім дзіўным, прыемным адчуваннем рэальнасці наведаў там і магілу Элізы Ажэшка. Яна тут жыла, яна была наша, мы павінны дружыць і ў імя яшчэ адной цудоўнай... не — проста жыццёва прыгожай з’явы.

* * *

Прачытаў, нарэшце, «Па кім б’е звон»6. Па-польску.

Думка такая, чытаючы: стой за праўду, мастак, і не пакаешся! У нас гэты раман яшчэ ўсё не выдадзены, а некаторыя старонкі яго гучаць так, нібы яны напісаны пасля XXII з’езда КПСС.

«Вучобай» ды паслухмянствам прыпсаваўся быў і я (пра што нават N. пісаў, падсвядома), і цяпер трэба назад адвучвацца. Мала таго — шкадаваць трэба горка, колькі дарма напсаваў і дзён, і паперы!..

* * *

Будзеш блытацца, лезці пад рукі, зудзець у памяці: «Трэба, трэба пусціць мяне да людзей!..» А потым пойдзеш са мной у нябыт? Можа, не — не трэба так, можа, расказаць усё-такі пра тое, што я ведаю толькі адзін?..

З гэтымі думкамі трэба ўзяцца за «Дзе твой народ»7. Не даціскаючы больш у новы зборнік8,— хай ідзе такі, недацягнуты да планавага памеру.

...Менш кампрамісаў, чым іх было ў маёй творчасці дагэтуль! Не растрасаць таго, што іншыя не растрасалі, што пасля аказалася адкрыццём, узбагачала іх — на маю невясёлую, хоць і добрую, як гаворыцца, зайздрасць.

* * *

Чытаючы дзённік Корчака9, пісаны ў гета.

Колькі разоў ні чытаў-перачытваў чэхаўскае «Спать хочется» — канец апавядання заўсёды здаваўся мне надуманым, фальшывым.

 

1 Часопіс «Полымя».

2 Калгаснік, сябар Я. Брыля.

3 «Людзі на балоце», рукапіс якога чытаўся тады ў аддзеле прозы «Полымя».

4 Аповесць Э. Хемінгуэя.

5 «Пад гоман вогнішча».

6 Раман Э. Хемінгуэя.

7 Першая назва рамана «Птушкі і гнёзды».

8 «Працяг размовы».

9 Корчак Януш (1878—1942) — польскі пісьменнік і педагог.

1962

Мэндэлэ Мойхер-Сфорым. Адтуль часткова і пачаўся Шолам-Алейхем, трохі больш балбатлівы за свайго настаўніка. Дый абодва яны — пры ўсіх мастацкіх, дый высокіх, якасцях — залішне многа прастарэкуюць. Можа хіба гэта — нацыянальная асаблівасць?

«Открытие мира» Смірнова. Добра, але ж занадта, як на мяне, грунтоўна.

Тое, што ён пахваліў мяне за артыкул пра «Звездный билет», не так ужо і спадабалася. У нейкую старасць адзета яго абурэнне выбрыкамі маладых літаратараў, змешана з нечым старым — адтуль, што мы цяпер асуджаем.

...Здаецца, так многа чытаю, а так жа многа яшчэ непрачытанага. Асабліва — сучасных прагрэсіўных пісьменнікаў свету.

* * *

Пісаць раман1 пра самога сябе — не! Пісаць яго пра народ, пра наш час, дзе меў і маю сваё месца і я.

* * *

Чытаючы ў Луначарскага пра тое, што Талстой свядома, працай дамагаўся «каравасці фразы», думаў:

А ці не залішне я зайшоў у «сваім стылі», у тым, што называецца паэтычнасцю прозы, калі мне ўжо і заяву ў літфонд хочацца пісаць гэтым «уласным стылем», калі я не магу не апрацоўваць па-сапраўднаму нават звычайную нататку для газеты ці радыё?

І адказваю сам сабе: абы гэта было натуральна, не прытарна. Бо што ж тады проза Лермантава, Чэхава, Буніна — проза ў найвышэйшай ступені паэтычная і натуральна-жыццёвая?

* * *

«Апетыт прыходзіць у час яды». А ў мяне вельмі часта думанне пачынаецца над паперай.

Вучуся пісаць, як калісьці пісаў,— для сябе.

* * *

Залез у «Воскресение», дзе кніга разгарнулася, і ўспамінаю даклад Твардоўскага пра Пушкіна: «Мы не ўмеем расказваць». І сапраўды, Леў Мікалаевіч не ўсё паказвае дыялогам. Вось ён расказвае — густа, дакладна, коратка — пра двух рэвалюцыянераў, Набатава і Кандрацьева, у адным кароткім раздзеле, а мне так цікава, я так многа тут бачу!..

Ну што ж, калі я чаго не раблю ў гэтым сэнсе адразу, дык пастараюся дацягнуць перапісваючы.

* * *

Па інерцыі махнуў яшчэ раздзельчык і адчуў, што ўсё — стаміўся, разбалеліся галава і сэрца. Пайшоў у Турэц (дзень быў цудоўны), а ногі неяк дзіўна ныюць, і ўвесь разбіты.

Сёння, пасля двух дзён адпачынку, хацеў ірвануць зноў, але адчуў, што інерцыі ўжо няма, што трэба зноў настройвацца. Ужо, відаць, не проста стомленасць, але і «гук» страчаны трохі,— збіваюся на нейкую вялую, празаічную аўтабіяграфічнасць2 паўстае нават пытанне: а каму гэта, што я пішу, патрэбна?..

Так, тут, больш чым дзе-небудзь у мяне, аўтара не выручаць падзеі,— трэба псіхалагічная насычанасць і думкі, якія зноў не ідуць у галаву.

* * *

Не памятаю, у каго чытаў,— здаецца, у Талстога,— што аберагаць сябе, шанаваць сваё здароўе трэба так, як разумны работнік аберагае, шануе прыладу працы. Ну, можа не так ужо аскетычна! А ўсё ж, калі такое шанаванне ды абераганне ператвараецца ў самамэту — смешна і прыкра. Для каго і для чаго так старанненька аберагае сябе N., чалавек бяздарны, самаздаволены мешчанін з халоднай, абыякавай душой? Для таго, каб даўжэй працягнуць?..

* * *

Сеў дачытваць «О тех, кто выстоял» Яругіна3. Лічыў і лічу гэта працягам мае працы над раманам.

Мне неабходна, і я хачу напісаць свой раман так, каб ён меў права, каб ён мог сумленна стаяць побач з такою кнігай — вельмі простай, высакароднай па сваёй народнай сціпласці. Каб і такім людзям, як аўтар яе, як яго сябры і ім падобныя, было цікава чытаць.

І яшчэ думаў, запісваў, чытаючы:

Позірк на немца, які прыйшоў на нашу зямлю, і позірк на яго ў яго краіне, у яго дома — розныя. Там я бачыў і нямецкі народ, тут нашы людзі бачылі толькі захопніка, карніка-фашыста. У Германіі, калі пачалася вайна з СССР, я не бачыў яшчэ таго, хто там да нас прыйшоў.

Тут, у Каралішчавічах, з ходу працягваць пісаць я не мог і не магу пакуль што. Трэба новы якасны скачок. І ён, здаецца, пачынаецца, чаму памагла і гутарка з Яругіным, вочная стаўка з сумленнасцю простага, радавога абаронцы радзімы, жыцця ад фашызму.

* * *

Ці сваё, ці чужое, але добра сказаў нядаўна Куляшоў, праслухаўшы верш Караткевіча: «Гэта вельмі асабістае, гэта — здорава!»

Успомніў гэта, плануючы трэцюю частку. Павінна быць вельмі арыгінальна, вельмі асабіста, каб змагло быць здорава.

* * *

У такім становішчы, на мяжы магчымай вайны, нельга займацца не вечным, не разумным. А з другога боку — нельга не жыць звычайным жыццём.

Зноў і зноў вяртаюся да думкі, што ў маіх запісах,— каб яны загучалі па-сапраўднаму,— не хапае сувязі з жахамі часу, з вялікай мудрасцю жыцця, што робіць нас аптымістамі.

«Так он писал, темно и вяло...»4

* * *

«Синяя тетрадь» Казакевіча.

Добрая проза, сур’ёзная, урачыста строгая, са стрыманым захапленнем у падтэксце, што месцамі моцна перадаецца мне, чытачу.

* * *

У Івацэвічах я ледзь знайшоў вуліцу, дзе жыве цяпер ціхі і музыкальны па душы Павел Дзенісюк, калісьці, у палоне, прыгожы хлопец, добры таварыш, а цяпер кульгавы, пастарэлы слесар, якога я знайшоў на рабоце. Пагаварылі, а пасля ў мяне быў нейкі сум: каб не адчуў ён хаця штосьці падобнае да таго, што адчуваюць «тонкія» да «тоўстых»?..

У Ганчарах каля Ліды, у незнаёмай прыгожай вёсцы, дзе бушуе бэзавы цвет, знайшоў я Сцёпку Даўлюда, ціхага, па-беларуску, па-даваеннаму трошкі культурнага сябра па лагерных бараках.

Дзіўна неяк, з усмешкай думалася: каб не праца над раманам, дык прайшло б яшчэ многа год без гэтых прыемных сустрэч... Кожнаму, кажуць, сваё, ды з нашага мінулага «свайго» — мая задача — неабходна ўзяць штосьці для ўсіх, для жыцця.

* * *

Хутка поўнач. Выйшаў на балкон,— такая духата,— заглядзеўся на мірганне бязлікіх агеньчыкаў, заслухаўся ў адвечны і такі нязвычна дзіўны гоман жаб — у цэнтры горада...

Усё бушуе, наліваецца, спяшаецца расці. Ці не таму мне не пішацца? Тры раніцы браўся за раман і — ні з месца.

Ды не пра гэта думаў запісваць, пакуль хадзіў па вуліцы. І ўчора думаў, што варта спытацца ў самога сябе:

Чаму я магу — і даўно ўжо — холадна, спакойна, збоку думаць пра магчымую смерць маіх блізкіх, жыва ўяўляючы гэтую смерць і не ўздрыгваючы ад жаху? Ці гэта я такі вырадак, ці гэта — уласцівасць кожнага мастака? Толькі цяпер вось, пішучы, успомніў Кацюбінскага — смерць дачушкі і бацькавы словы: «Прабач, што і цяпер я не магу не быць мастаком»5.

* * *

Днямі думаў, што вельмі ж хутка яно прайшло — маё жыццё... ну, мае сорак пяць гадоў. А цяпер вельмі жыва ўспомніў маленства, пашу, тупы, шчаслівы летні сум, гарачыню над абгрызеным куп’ем... Ах, як жа шмат было часу, як ён паволі цягнуўся!..

* * *

У дні вайны, калі я ўвосені сорак чацвёртага года прыходзіў з Міра6, страшна было глядзець на хаты, страшна было — жывому, здароваму — сустракацца з бабамі, старымі мужчынамі і дзецьмі...

* * *

Світае. Адчыніў акно. Шчабеча птушкамі, свеціць рэдкімі агнямі, гудзе першымі машынамі і перагукваецца, таямніча і зразумела, бяссоннымі галасамі з нястрымным, неасцярожным дзявочым смехам Хабараўск — горад «на тым канцы свету»...

Якой маленькай адгэтуль здаецца наша Беларусь,— са мной, з маім жыццём, з маім пісьменніцкім лёсам, з маім раманам!.. Так думаецца, і тут ёсць свая праўда. Аднак і няпраўда гэта,— малое і вялікае не ў гэтым. Мне толькі трэба так пісаць свой раман, каб ён быў зразумелы, патрэбны і тут, і ўсюды, каб ён заняў сваё месца ў нашым свеце, у нашым часе, каб ён пайшоў па Зямлі і з дому майго, і адгэтуль — з нашага часу, з нашага жыцця.

...Сонца яшчэ не ўзышло. І мне ўспамінаюцца такія раніцы, такія хвіліны ў мінулым. Скажам, у войску, калі я таксама ўсё «уяснял» сам сабе жыццё і сваё ў ім месца. Як я хачу быць патрэбным у гэтым высокім, цудоўным жыцці! І як многа я страціў, яшчэ ўсё трачу і буду траціць сіл і часу напуста! І як яго мала — жыцця, некалькі «быстрацечных» гадоў захаплення, адчаю, натхнёнай працы і паўзучага бруду на стыку дзвюх вечнасцей — да майго нараджэння і пасля маёй смерці... Смерць — нават і слова гэтага пісаць не хочацца...

...Чытаю вершы Смуула («Дружба народов», № 6), звязваю іх міжвольна з яго «Лёдавай кнігай», і добра яны кладуцца на валакіту па свеце, якою і я люблю дыхаць, вось як цяпер. Трэба бываць далёка ад дому. Трэба быць дома ўсюды.

* * *

У каюце манітора, ператворанага ў плывучы дом адпачынку, седзячы з дырэктарам «Амурсталі» за зусім непатрэбнай мне шклянкай віна, позна ноччу, слухаючы яго пацешную рыбацкую ману, гледзячы на яго рыбацкія боты з фанабэрыста закасанымі халявамі, вельмі прыемна было думаць, што гэта, відаць, рыса толькі савецкага чалавека — такая вось прастата. Дырэктар магутнага прадпрыемства, лаўрэат, дэпутат, часты госць у Маскве, на самым версе, у мінулым выдатны работнік на іншых заводах краіны, і вось — такі просты, сціплы чалавек, ад зямлі, ад вады, ад працы.

Трэба, добра быць і самому такім.

Пра другую рысу новага чалавека, што ўжо надзейна ўмацавалася ў нашай рэчаіснасці. Ціхі, сціплы рабацяга Хлебнікаў7. Расказвае мне пра нанайцаў. «Вось спадчына праклятага мінулага — усякія хваробы, з якімі так цяжка справіцца...» З болем гаворыць, а потым — цёпла, зусім натуральна: «У меня среди нанайцев есть хорошие друзья». І новую аповесць піша ён пра беларусаў, мужа і жонку Мартыненкаў, фельчара і настаўніцу, якія аддалі жыццё нанайцам, самааддана працуючы ў адной з нанайскіх вёсак усё сваё жыццё.

* * *

Выступалі з Грахоўскім у гаражы, перад шафёрамі будаўнічай аўтакалоны8. Чалавек з пяцьдзесят брудных і стомленых пасля работы людзей, перад якімі было спачатку няёмка, з якімі было потым, як ніколі з рабочымі, добра. Цудоўнае, неабходнае як паветра і хлеб, адчуванне абавязку быць праўдзівым, патрэбным. Развіталіся і выйшлі адтуль у радасным настроі, і таму праз нейкія паўгадзіны пасля, у клубе суднарамонтнікаў, я выступаў перад вялікай аўдыторыяй — як у лепшыя мае «аратарскія» часы, цікава і патрэбна.

У гасцініцы, да позняй ночы, сабраўшыся ўсёй нашай групай у адзін пакой, гутарылі-спрачаліся пра пустыя галовы, нячыстыя сэрцы і брудныя рукі ў нашым літаратурным асяроддзі.

Цяпер баліць ад нядосыпу галава, аднак — добра. Едзем да рыбакоў.

* * *

Гаворачы з N. пра тое, што трэба будзе многім, з кім сустракаліся, паслаць свае кнігі, напісаць пісьмы, падумаў:

Дапаможам наладжваць па ўсёй краіне цыркуляцыю добрых пачуццяў. Як цыркуляцыю здаровай, маладой крыві.

* * *

У краязнаўчым музеі9, дзе адчуваецца дух і культ Арсеньева, запісаў выдатныя словы, заўважаныя пад партрэтам гэтага, відаць, цудоўнага і так ганебна для мяне невядомага пісьменніка і чалавека:

«Обследуйте родную землю... Вы наполните свою душу большим чувством любви к родине, волей к действию, вниманием к человеку, вы созреете для того, чтобы служить своему краю...»

* * *

У лагеры над Бірой піянеры падаравалі нам за выступленне па кнізе. Мне прыйшлася проза Пушкіна.

Зачапіўся за «Арапа Пятра Вялікага» ды так і не адстаў,— зноў выпіў яго як свежае. «Проза патрабуе думак» — як гэта здорава перш за ўсё ў яго самога!

* * *

Цудоўны стэп — зялёнае мора пад спякотным небам, Маньчжурыя за магутнай ракой, а ў смузе далягляду — і нашага, і кітайскага — сопкі.

У сціплай з надворку мазанцы мілая палтаўчанка Галя з трэцім сыночкам на руках карміла нас выдатнай юшкай з амураў, а здаравенны старшыня калгаса грымеў пасля чаркі на сонечным ганку:

— А мне, хлопцы, не падабаецца такая ваша язда. Дзень, два пабылі б, а так — што ж гэта за работа?!

* * *

У Арцёме, калі мы глядзелі фабрыку піяніна, падумаў, ідучы па двары, пра аднаго юнца з барадой: «І тут піжоны...» А потым хлопцы, што заставаліся на двары, сказалі мне, што юнак гэты, «каб не забыцца роднай мовы», прывёз сюды з Полацка... мой двухтомнік.

Толькі харч для самалюбства ці, калі трымаць сябе за морду, чагосьці больш у гэтай маёй радасці?

* * *

Раздроблены на ўсё новыя ды новыя дзесяткі і адзінкі канкрэтна пазнаваемых людзей, рускі народ вырастае ў маіх вачах сам сабою,— жыва, у цэлым — вялікі. Далейшае сведчанне таго майго ўяўлення, якое мне змалку пачала даваць вялікая руская літаратура, перш за ўсё Талстой з яго верай у гэты вялікі народ.

* * *

Ненаежная прага на новае? Проста зусім маладая, блазенская радасць, з якой пішу пасля даты назву новага «пупа зямлі» — Омск?

Што ж, гэта — добра!

Прачнуўся ў вялізным, чыстым нумары гасцініцы, дзе мы, нарэшце, выспаліся пасля ўсіх непаладак учарашняга дваццацігадзіннага лётнага дня, успомніў маю паездку 1937 года ў Скідэль і Беласток,— запіс у блакноце, яшчэ на Наваградскім вузкакалейным вакзальчыку, за сорак кіламетраў ад дому: «Як я люблю цябе, падарожжа!..» Думаў нават тады, што гэтая фраза — пачатак новага твора (колькі было іх, розных пачаткаў!), але ж глыбокі ды хвалюючы змест яе так і застаўся ў падтэксце. А хваляванне пераклікаецца з сённяшнім, сігналячы, што мы душой не вельмі ўжо і пастарэлі.

За акном прыгожая ранняя цішыня, ледзь-ледзь прыкметна, як для радаснай размінкі, паварушваецца ў сонцы лісце на кронах дрэў, па-летняму сыта чырыкаюць вераб’і. А далей — навокал — той зялёны, засеяны і ў вялікую клетку разрысаваны ляснымі палосамі прастор, якім я ўчора любаваўся з самалёта,— прастор дагэтуль загадкавай для мяне, неабдымнай Сібіры... Пакуль стаялі ў аэрапорце, я, гуляючы па патрэсканым ад сонца чарназёме, лежачы ў сухой траве, глядзеў з цікавасцю на вялікі горад на даляглядзе,— з дымнымі комінамі заводаў, з тэлевізійнай вышкай, з залітай сонцам белай градою дамоў. І цяпер ён, Омск, яшчэ ўсё загадкавы, бо ўчора мы, пасля дарогі, а перад гэтым пасля «начлегу» на скверы хабараўскага аэрапорта, прагна кінуліся тут на чысценькую пасцель. Загадка — паэтычная, з радасным зместам: які ты вялікі, наш родны свет!

І адчуванне... нават няёмкасці,— як шмат усё-такі ў мяне незаслужанай радасці, як брыдка валачыцца без работы!..

У гэтай сувязі мой раман здаваўся ўчора амаль што непатрэбным, у лепшым выпадку дзіўным, незразумелым па сваёй канцэпцыі. Што, любавацца тым, як я ўрастаў у савецкае жыццё, у патрыятызм,— у той час, калі гэтым жыла такая вялізная зямля, калі героямі былі жанчыны і нават дзеці? Любавацца тым, што апісваеш, толькі таму, што гэта — тваё жыццё? Шырэй, глыбей, ясней — вось што неабходна, вось што павінна нарадзіцца ў новых творчых і проста так, чалавечых пакутах. І не даводзіць да такой банальнасці, што вось ён, мой Алесь Руневіч, паблытаўся трохі ў «талстоўстве» і стаў, як усе, савецкім чалавекам. Спалучыць тое «вельмі асабістае», непаўторнае, што даецца кожнаму, што дадзена было і мне, спалучыць з тым, што застаецца і застанецца для людзей — усюды ў нашай краіне і ўсюды на свеце, дзе хочуць жыць, дзе адчуваюць і думаюць па-чалавечы. І захаваць сваё, і ўпісаць гэта сваё ў агульнае наша, народнае. І выхад тут толькі адзін — пішы, цэлься ў мішэнь, паглядзім пасля, ці пацэліў.

* * *

«Век жыві — век вучыся...» Вось жа не бачыў дагэтуль такога горада10 на зялёнай градзе высокіх узгоркаў, над шырокай Прыпяццю. Не быў і ў Юравічах, дзе з высокага замчышча — арліны агляд на зялёна-залацістыя надрэчныя далі, на вялікае сяло з драўлянымі домікамі...

Ад Калінкавіч дарога сюды пясчаная, цяжкая і сумная, у нізкарослым лесе,— ажно думалася, ці не вярнуцца. А потым — такі падарунак. І новыя людзі: дырэктар школы і загадчык школьнага музея, энтузіяст, адзін з тых «маленькіх», на якіх выязджае прагрэс.

Добра пісаць добрыя кнігі! «Людзей на балоце» тут ужо ведаюць. І мы ў дарозе разважалі пра герояў рамана як пра рэальных людзей, якія тут жылі, бывалі ў Юравічах на кірмашы, жалі такое вось жыта і сумавалі (не ў «Волзе») на гэтай дарозе...

Мне неабходна больш ведаць Беларусь — нашу, маю цудоўную стартавую пляцоўку. Апроч новых падарожжаў, якія будуць — як гэта радасна! — вабіць мяне і далей, трэба мне больш чытаць, вучыцца.

* * *

Валодзя Калеснік, гартаючы маю новую кнігу, гаварыў між іншым і пра тое, што я ў творчасці трохі сентыментальны.

— І захмялелы, і ў натхненні чалавек заўсёды трохі сентыментальны,— бараніўся я.

Успомніў гэта цяпер, слухаючы першыя паведамленні пра касманаўта-4, бытавыя падрабязнасці. Слёзы просяцца, і хочацца... захацелася на момант гнаць іх прэч. Заўсёды, як праяўленне слабасці.

А захапленне?

* * *

Бачыцца ўжо і канец майго «другога выраю» — два апошнія раздзелы рамана, якія сёння спланаваў. Цяпер толькі свежых сіл, свежага запалу для новай атакі. Абы чарнавік, а там — усё маё, нікуды не дзенецца.

Ездзяць на качак, на глушца, а я паеду, мусіць, да Мішы — на чарнавік.

 

1 Тут і скрозь далей, дзе згадваецца раман,— «Птушкі і гнёзды».

2 Маецца на ўвазе раздзел «Нам трэба воля!» («Птушкі і гнёзды»).

3 Яругін Мікалай Паўлавіч (нар. у 1907) — матэматык, удзельнік абароны Ленінграда.

4 «Евгений Онегин», раздзел шосты, страфа XXIII.

5 Маецца на ўвазе апавяданне М. Кацюбінскага «Цвіт яблуні». Цытата — толькі па сэнсу.

6 Я. Брыль працаваў тады ў рэдакцыі Мірскай раённай газеты «Сцяг свабоды».

7 Хлебнікаў Генадзій Мікалаевіч (нар. У 1915) — першабудаўнік Камсамольска-на-Амуры, журналіст і празаік.

8 Запісана ў Мікалаеўску-на-Амуры.

9 Запісана ва Уладзівастоку.

10 Запісана ў Мазыры.

1963

«Миг вожделенный настал...»1. Толькі што закончыў пераглядаць, правіць белавік маіх «Птушак і гнёздаў», падрыхтаваны да перадруку.

Дзве папкі — многа гэта ці мала? Здаецца часамі, што вельмі многа і добра, глыбока і шчыра, а потым — думкі, што павярхоўна, што нельга так: усе свае першыя дваццаць пяць год заключыць у дзве аповесці з пралогам і эпіложыкам, што нельга наогул за год напісаць добрую кнігу!..

Выпрабоўваю сябе стрыманасцю: друкаваць буду ў канцы года. А пакуль што адчыняю дзверы ў сваю таямніцу спачатку сябрам, падстаўлю галаву пад цёплую і пад халодную ваду іх крытыкі.

Сваю паспешлівасць у напісанні апраўдваю толькі тым, што з гэтых блізу дваццаці аркушаў добрая чвэртка была даўно напісана, што ўсё было за дваццаць год належна вынашана, прадумана і напоена ўласнай крывёю. Я добра-такі папрацаваў, я перад гэтым здорава згаладаўся па сапраўднай працы, па шчырасці, па вялікаму творчаму шчасцю. Яно ў мяне было,— былі цудоўныя раннія раніцы, дні ў Маласельцах, тут, у Каралішчавічах, былі хваляванні, не да адчаю толькі, былі напружанасць, гарэнне, песня!..

Усё пакуль ідзе па плану. Ажно боязна часамі: ці не зашмат яго, шчасця?..

* * *

У мяне многа цікавых запісаў. І вось я часта думаю цяпер пра іх: ці вас адразу аддаць чытачу, ці яшчэ ўсё захоўваць, як матэрыял? Прыклад і поспех адных, што апублікавалі такое (хоць бы «Былицы» Сакалова-Мікітова), спакушае мяне. Узрост мой — кажа пачакаць. Прыклад другіх, што дачакаліся старасці, права на публікацыю запісаў, пачалі рыхтаваць іх да друку і... не закончылі,— палохае.

* * *

Кампанія антыабстракцыянізму — у нашым правінцыяльным варыянце — прыгнятае сваёй павярхоўнасцю, грубасцю, параднай шуміхай, дробненькім рэваншызмам... Старэйшым таварышам варта было б памятаць, што ўзрост абавязвае іх быць разумнейшымі за маладых — у іхніх памылках, а некаторым літаратурным кіраўнікам не варта было б залішне браць на сябе там, дзе яны разбіраюцца не надта...

Вытрываць, захаваць чалавечую годнасць, думаць пра тое, што не праходзіць, а застаецца! Гэта — не проста мой лозунг часу, а тое, чаго я трымаюся, памятаючы пра галоўнае.

* * *

З раманам цуду не адбылося. Многа горкіх заўваг, многа думаю сам. Трэба грунтоўна дапрацоўваць. А тут яшчэ небывалы ці даўно незнаёмы страх, што рухнуць мае марныя фінансы... Былі б грошы, як іх няма, як іх вельмі мала, не чапаў бы я свайго рамана да самай восені.

* * *

Вясной 1946 года я напісаў «Казачка». Ленінградцы не пусцілі яго ў зборнік беларускіх апавяданняў — «з-за прамога пераймання Бабеля»... Так я пачуў гэтае імя, здаецца, упершыню.

Цяпер N., прачытаўшы «Птушкі і гнёзды», хвалячы, піша: «...Там уважліва прачытаны Дзю Гар, Пруст, усё, што падрыхтавала тэорыю «патоку жыцця», Экзюперы і іншае». Да «іншых» ніжэй падвёрстваецца Жуль Рамэн з «Людзьмі добрай волі»...

Толькі што, пасля некалькіх дзён вясёлага недаўмення і прыкрасці (тонка ён ядавіты, чорт, ці што?) палез я ў энцыклапедыю, каб прачытаць пра тых, каго я як быццам уважліва прачытаў. (Выключэнне для Экзюперы, якога я сапраўды і з прыемнасцю чытаў у канцы работы над сваёй кнігай.)

Што гэта ў N.— проста тое, што ў адносінах да яго называецца эрудыцыяй, ці проста кніжнасць, якая настройвае яго на падазрэнні?..

Стаміўся. А трэба канчаць. І, як ніколі, баюся, што буду залішне прыслухоўвацца да заўваг і — напсую.

Рад быў сустрэць у Паўстоўскага: «Повествование должно быть совершенно свободным, дерзким... единственный закон для него — это воля автора».

* * *

Міжвольна думаю тут, у вёсцы, пра свой раман. Цяпер — ад паху бульбянішча. Уцёкі. Пах бульбы — не проста пах, а пах жыцця. Такая даацэнка вартасці адбывалася на грані жыцця і смерці, калі ён, Руневіч, быў адарваны ад роднага, у няволі, мог кожны дзень загінуць.

* * *

Чытаючы ўспаміны адмірала Ісакава пра апошнія дні Я. Пятрова, падумаў:

Вось у адмірала гэта — не прафесія, а напісаў ён так, што зайздросна. Нават здаюся сам сабе вартым жалю з усім маім толькі пісьменніцтвам.

* * *

Хадзіў уранні па сонечным лесе і ўпарта, напружана думаў, што ж мне рабіць з раздзелам пра маленства. Успамінаўся N., у якога «рука не паднімаецца» скарачаць самога сябе, Гогаль — сцэна з «Рэвізора», «замедляющая действие», цудоўны раздзел, выкінуты Львом Мікалаевічам з «Хаджы-Мурата» па той жа прычыне...

І вось толькі што справіўся — падкараціў на трацяк. І шкада было, і прыемна.

Многа і добра, здаецца, правіў «дробязі» пасля палымянцаў. Абараняцца — трэба, але і прыслухоўвацца, прадумваць кожную заўвагу — таксама.

* * *

У Граніна сустрэў. Падумалася, што пра мой раман:

«У него все достоверно, ему нечего выдумывать. Это не автобиография, а биография одной души».

* * *

«Чалавек — гэта гучыць горда».

У Маякоўскага: «Единица — вздор, единица — ноль...»

А сам ён? Чаму закончыў як адзінка?..

* * *

Днямі прачытаў дзве добрыя кнігі, Стоўна пра Лондана і Райт-Кавалёвай пра Бёрнса. Чытаў не проста з захапленнем, але і адчуваючы нейкае сваяцтва душ, некаторае падабенства лёсаў. Добра, што сціпласцю не трэба было ўзбройвацца — сам натуральна адчуваў дыстанцыю. Ды справа, можа, і не ў гэтым. Успамінаецца старое: «у бога няма вялікага і малога, а толькі простае і крывое».

* * *

Між іншым, прачытаў з вялікім намаганнем волі «Працэс» і «Замак» Кафкі, прынёс «Дзённік», палез у яго і — не змог. Чаму я павінен перамагаць нуду, прабівацца ў яго «глыбіні», каб там не знайсці патрэбнага? Змагаючыся з гэтай сваёй «нясціпласцю», беручы сябе па сталай і даўняй прывычцы ў рукі, учора ўвесь дзень пераглядаў «Дзённік» і, праўду кажучы, так нічога і не знайшоў. Навошта мне ягоны песімізм?.. Хоць у «Працэсе» і ў «Замку» штосьці ўсё-такі бачыцца, штосьці ёсць.

Палякі, дзякуючы якім знаёмлюся з гэтым, так там, на Захадзе, высока ўзнятым «амаль Дастаеўскім», самі не любяць чытаць тое, што не любяць чытаць, а мне чамусьці трэба прымушаць сябе...

 

1 А. С. Пушкін. «Труд».

1964

Можна быць толькі моцным — інакш будзе вельмі балюча. Можа бывае і горш у такіх сітуацыях, але ж і мне баліць.

Толькі не разгубіцца, не замітусіцца: «А яшчэ як, яшчэ як паправіць?..» Хопіць, што я ўжо калісьці направіўся («Быстранка», «Расчараванне»). Калі б зусім дрэнна было — усе сказалі б гэта. А так жа колькі харошых хлопцаў гаворыць інакш.

Цярпі казак,— калі і не будзеш атаманам, дык застанешся казаком.

* * *

Зноў гайданка. З аднаго боку — зусім нечаканае пісьмо ад Быкава, артыкул Калесніка, пісьмо ад N., эсэ Вылчава1... З другога боку — у «ЛіМе» з вылчаўскага эсэ шмат выкрэсліваецца пра мяне... Проста нечае самадзейнае хамства?..

Застыць і слухаць, чакаць — і цяжка, і непатрэбна. А што, калі і наогул зарэжуць маіх «Птушак» — не толькі тут, але і ў Маскве? А што, калі гэтае рэзанне расцягнецца на цэлы год? Здохнуць можна, чакаючы... Так думаў сёння, прачнуўшыся.

Сеў пісаць пра Шаўчэнку. Ды вось пачаў з «малітвы».

* * *

Прыемна было, што з пяці чалавек, якія прачыталі ў рэдакцыі «Рамонкавы россып»2, чатыром мае запісы спадабаліся. (Зрэшты, і пятаму «таксама».) А я думаў, што перш за ўсё лячуся ад тугі, прыводзячы іх у парадак, што проста збіраюся ўзяць за іх сумленны кавалак хлеба. А гэта, аказваецца, добра, патрэбна!

* * *

Здаецца, пачынаю яшчэ раз, зноў па-новаму разумець, што такое пакуты слова. Злосць на самога сябе, што «не выйшла», цяжка бывае аддзяліць ад злосці на ворагаў тваёй шчырасці, тваёй думкі. А трэба засяродзіцца на адным — на творы, які патрэбна зрабіць лепшым.

* * *

Чытаю дзённік Прышвіна. Думаў радасна, прыйшоўшы з праходкі па першым марозіку са сняжком, што і чытаць — вялікае шчасце, што гэтага шчасця было ў маім жыцці многа! Гэта і работа жыцця. Бо для чаго ж тады і пішуць людзі добрыя, калі не для таго, каб іншыя чыталі? І для чаго мы чытаем, апроч асалоды? Каб самім пісаць добра — для шчасця іншых.

Няясна, мусіць, гавару. А думалася вельмі ясна і прыемна.

* * *

Для майго таленту — лірычнага — патрэбна была б, відаць, і біяграфія адпаведная: белы саван праведніка, а не палаплены рызман чалавека з памылкамі?..

На іронію збіўся. А думаю ж пра гэта даволі часта. І тады бывае не да смеху.

* * *

Аддаў Прышвіна, не запісаўшы... не выпісаўшы з яго адной думкі. Запісваю яе па памяці, бо часта да гэтай думкі вяртаюся. Здаецца, так:

Думаючы пра самога сябе, чалавек (ці пісьменнік, чалавек таленавіты) перабольшвае як свае станоўчыя якасці, так і недахопы, бывае несправядлівы і ў адзін, і ў другі бок.

 

1 Вылчаў Георгій (нар. у 1926) — балгарскі літаратуразнаўца.

2 Гаворка пра рукапіс лірычных запісаў, што ўпершыню з’явіліся ў «Маладосці», № 6, 1964.

1965

Чытаю. Апавяданні Марыі Дамброўскай «Людзі адтуль» — як сапраўднае. Запісы Даўжэнкі — таксама з хваляваннем. «Солдатами не рождаются» Сіманава — без хвалявання.

Думаў, чытаючы апошняга, пра свой раман, супастаўляючы яго з нянавісцю да немцаў, да фашызму, заключанай у сіманаўскай рэчы, багатай па матэрыялу. Успомніў тых, што паўсталі на мяне... А потым і тых, што за яго, за мой раман — франтавікоў, партызан, палонных. Нянавісць да фашызму яны ведалі не менш, а больш за крыкуноў.

Ды што я — апраўдваю адрэзаную лусту? Сёння ўжо, відаць, пісаў бы інакш, але ж пісаў яго ў тым настроі, які дай божа каб прыйшоў?

А за акном — цудоўная зіма, якая мне не памагае. Што ж, будзем чытаць.

* * *

Перапісваю з блакнота запісанае ў розны час, бо гэта не проста цытаты, але і сведчанні майго настрою, перажыванняў за мінулую восень і... ужо мінулую зіму.

Тувім: «Крытык — як аўтамабіль: чым горшы, тым больш наробіць шоламу».

Экзюперы (вярнуўшыся з палёту): «Цяпер я сустракаў на вуліцах дворнікаў, якія падмяталі сваю частку зямнога шара».

Прышвін (з «Дзённіка апошніх гадоў»): «Аўтар піша, як адзіны, і пра тое, чаго для ўсіх не было, а крытык судзіць яго з пункту гледжання таго, што бывае ва ўсіх, і тады, калі яму падабаецца, кажа: «Так бывае!» А калі не падабаецца, кажа: «Так не бывае!..»

* * *

А можа не варта мне крамсаць на фрагменты свой «Польскі дзённік»? Даць яму лепш прадмову,— пра наіўнасць ужо немаладога тады чалавека, які, нарэшце, вырваўся ў даўно знаёмы свет з культаўскай загарадзі і падбрыкнуў сям-там, як застоены конь? І друкаваць, трохі, вядома, падкараціўшы.

* * *

Пасля чатырох вялікіх раманаў пацягнула на малыя формы... Не так. Проста ўзяў Гётэ, каб прачытаць, нарэшце, «Фаўста», аднак пачаў з «Изречений в прозе» (том дарэвалюцыйнага выдання) і захапіўся. Нават падумаў цяпер, ці не адкласці «Фаўста», каб прачытаць яго пасля, у добрым, як хлопцы кажуць, перакладзе Сёмухі.

Прыемна думаецца, што мае мініяцюры могуць быць своеасаблівай «кнігай майго жыцця»,— калі яе папаўняць увесь час, адбіраць лепшае, больш значнае.

Успамінаецца Рэнар1: «Я сам хацеў бы падрыхтаваць для людзей тыя радкі, што ацалеюць пасля мяне». А падбіраць іх нялёгка і рызыкоўна.

* * *

У доме Грына і ў доме Валошына2, у першым зранку, у другім пад вечар, слухаў дзвюх бабуляў — пра двух цікавых, таленавітых людзей.

За Грынавым акном, калі глядзець з беленькай мазанкі на двор, амаль на ўзроўні падваконня цвіце рамонак. І, гледзячы на сціплы рабочы стол аўтара «Алых ветразяў», успамінаецца, што «ў гэтай кашулі калісьці нядрэнна пісалася»...

Пра Валошына — захоплены расказ яго, таксама звыш васьмідзесяцігадовай жонкі. З цікавасцю аглядаў яго кабінеты, сталы, кнігі, малюнкі, ракавіны, слухаў даўжэзныя вершы і... думкі пра гэтага чалавека асабліва не змяніў. І не вельмі дзіўна мне, што ў 1949 годзе за месяц прабывання тут я так і не сабраўся падняцца на другі паверх дома, у якім жыў. З-за таго прыкрага шуму, які ўздымалі пра Валошына сябры і прыжывалкі, якімі быў перапоўнены дом. Хоць бы такое: «Вунь на абрыве скалы — профіль. Адны кажуць, што Пушкіна, другія — Маркса, аднак мы лічым, што гэта — Валошын». Ні больш, ні менш...

* * *

Прачытаў у «Литературной газете», пад рубрыкай «Художник, воспитай ученика», слова N. пра вельмі далёкага ад яго, зусім арыгінальнага і значна мацнейшага NN., і стала смешна і прыкра... Лепш, каб вучні гаварылі пра сваіх настаўнікаў,— гэта больш верна, чым шукаць сабе вучня, называць ім кагосьці публічна.

* * *

Толькі чытаю. Колькі цудоўных кніг! Купіў пазаўчора «Ни дня без строчки» Алешы і «спраўляў урачыстасць» чытання.

Ён здаецца мне блізкім, як перад гэтым Рэнар, ён гаворыць пра такое прыватнае, нязначнае, толькі сваё, а мне цікава, радасна, я адчуваю сябе на вяршыні жыцця.

Як ён піша пра самога сябе: «Я был не воин, не мужчина, трус, мыслитель, добряк, старик, дерьмо...» Колькі тут шчырасці, а колькі позы? Зрэшты, да такой самахарактарыстыкі трэба дайсці і даходзяць праз сталасць і смеласць.

Здаецца, што і я крыху падобны да яго, падобныя рысы ёсць і ў маім характары.

* * *

Выйшлі мініяцюры. Выйшла маскоўская кніга. Мілы дзікун N. казаў аднойчы, што вельмі любіць свае кнігі. Люблю, вядома, і я свае, але ж і не сыты я гэтым, чагосьці ўсё не хапае... І гэта — добра.

* * *

Ёсць у жыцці шчаслівыя моманты азарэння, калі ты бываеш найбольш — з даступнага табе — чысты, разумны, натхнёны, відушчы. Прымаеш нейкае рашэнне і запісваеш яго. Потым, раней ці пазней, рашэнне гэтае трэба выконваць. Перад судом свайго сумлення, пад яго кантролем.

Вось я і выконваю сваё рашэнне з лютага 1962 года — наконт дапрацоўкі цыкла «Ты мой найлепшы друг». І добра мне слухацца самога сябе. У кожным выпадку лепш, чым пагарджаць самім сабою і кіснуць без работы.

* * *

Няўжо я буду старэць няздзейсненым пісьменнікам, які — мне верыцца — быў «задуманы на большае»3, няўжо будзе і зайздрасць і ...коўскае бурчанне, і падстаўлянне ножкі іншым? Страшна...

 

1 Рэнар Жуль (1864—1910) — французскі пісьменнік. Маецца на ўвазе яго «Дневник». Цытата толькі па сэнсу.

2 Дом-музей А. Грына — у Старым Крыме, М. Валошына — у Кактэбелі.

3 Словы Аляксандра Даўжэнкі пра самога сябе. (А. Довженко, «Зачарованная Десна. Рассказы. Из записных книжек», «Советский писатель», 1964).

1966

З самага ранку, толькі прачнуўшыся,— зноў пакутліва пра свае новыя задумы. Дакладней — пра форму ад першай асобы... Яшчэ дакладней — пра тое, колькі ж ужо мне смактаць-высмоктваць свой бедны партызанскі вопыт?.. Доўга маўчаць, каб не сказаць пасля нічога новага? Новага па-сапраўднаму — глыбокага і шырокага па думцы, па пачуццях — для ўсіх людзей.

У гэтым сэнсе найбліжэйшая да патрэбнага можа быць дзяўчынка на хутары1.

Можа наогул усе тры рэчы пісаць не ад першай асобы?

* * *

Уранні пісаў «Памяць»2. Сілай, перамагаючы страх стала. Здаецца, мелка і расцягнута... Абы толькі крануўся лёд!

* * *

Чытаючы дзённік Льва Мікалаевіча, раптам успомніў, як браў у «Вясёлцы» паперу і гаварылі мы, Вітка, Грахоўскі, Пальчэўскі і я, пра «злобу» тых дзён — смерць сімпатычнага хлопчыка Ігара Хадановіча. Страшная смерць: два маладыя чалавекі забіваюць трэцяга, шэсць праломаў у маладой, разумнай галаве ціхага, чыстага хлопца і... тупік. Будзем дамагацца смяротнай кары для тых, што забілі, для тых, што могуць забіваць? І гэта вырашыць праблему такога азвярэння, такога ўпадку нораваў?..

Адзін таварыш супакойваў абурэнне абаронцаў Ігаравай памяці: «Не паднімайце панікі. У нас, у Мінску, з гэтым якраз выглядае найлепш. У параўнанні з іншымі гарадамі...» Ці сказаў бы ён гэта маці забітага? А можа, і там знайшоў бы форму?..

Даючы мне паперу, Грахоўскі сказаў: «Бяры, брат, і напішы пра ўсё гэта «Не могу молчать». Я з ходу адказаў: «Хутчэй напішаш «Не магу крычаць»... Усе міжволі засмяяліся. І сапраўды, мы так навучыліся закрываць поспехамі свае балячкі, што закрычаць пра іх — не закрычыш.

І гэта яшчэ не найгоршае. Найгоршае ў тым, што мы і лічым: няма як, дык і не будзем...

* * *

Леў Мікалаевіч на сваім шостым дзесятку гасціў у сябра юнацтва Урусава і хадзіў з яго маёнтка ў вёску, заходзіў у мужыцкія хаты, гутарыў з сялянамі.

Граф, арыстакрат. А мы? А я? Колькі разоў я, скажам, быў тут, у Каралішчавічах, за пятнаццаць год іх існавання, а ці зайшоў хоць раз у бліжэйшыя вёскі, у хату калгасніка?.. Калі і ходзіць хто, дык толькі ў сельмаг... Учора мы пасля абеду пайшлі па дарозе да рэчкі, і я пачаў гаворку пра гэта. Згаджаюцца амаль усе, калі лічыць і тых, хто маўчыць, што гэта — штосьці сумна, горка характэрнае. Гаворым нават пра тое, што нам няма чаго яму, калгасніку, сказаць, бо нас ён чуе па радыё, бачыць па тэлевізары, з яго нашай праўды хапае і так...

* * *

N., штосьці дзіўна паласкавелы са мною, прапанаваў для кнігі пра Мінск, які ён вельмі любіць, напісаць «штосьці лірычнае пра праспект». Тэма для творчасці!.. Падумаў потым, што трэба было адказаць таксама расчулена, што я — паколькі не эпік, а малафарміст — апішу не ўвесь праспект, а толькі адзін бок квартала, ад рэстарана «Нёман» да вугла, на якім тоўстая, рыжая баба ў белым халаце і летам і зімой прадае марожанае...

* * *

Пашкадуй мяне, скажы мне ласкавае слова, і я зноў буду добры, зноў буду працаваць. Няўжо гэта — незаконнае жаданне, незаконная слабасць?

* * *

Над дзённікам Льва Мікалаевіча, наткнуўшыся на яго думкі пра малалецтва, прыемна адчуў успамін пра сваю вясковую, даваенную маладосць. Як нечаканым, непрадбачаным ветрыкам, павеяла чыстым, прыгожым.

Араў я ўсю раніцу, з любоўю выводзячы барозны, а цяпер коні хрупаюць над возам канюшыну, а я пад’еў і чытаю, лежачы, падкурчаны ў палукашку. Іменна «Что такое искусство?» чытаю, вучачыся пісаць, рыхтуючы сябе да жыццёвага подзвігу.

Амаль трыццаць гадоў прайшло. Ёсць ужо і дыстанцыя, і права паглядзець на самога сябе, і — чаго ж! — палюбавацца тым, што варта любавання.

* * *

Кажучы словамі Льва Мікалаевіча, «сделал над собой усилие», сеў і закончыў «У белай бездані»3...

Цяпер можна і пачытаць. Бо ўчора, чакана і нечакана, узяў па падпісцы дваццаты том Талстога, працяг яго дзённіка. Каб жа ён ведаў, як гэта добра нам, як патрэбна, што ёсць гэты дзённік!..

Прыемная сувязь з далёкім, вялікім, блізкім — пісьмо ад Булгакава. Як заўсёды — на паштоўцы з відам чаго-небудзь яснапалянскага. І не драбніца гэта, а яго любоў, як ён пісаў калісьці, «да святла маёй душы ».

І радасць тая для мяне, што мініяцюры, якія стары чытаў у «Октябре», здаюцца яму месцамі... «блестящими».

* * *

У дзённіку Льва Мікалаевіча запісана (5.ІV.07) няздзейсненая задума: пра двух ворагаў, заваленых у шахце. Чытаючы гэта, успомніў апавяданне Быкава «Адна ноч», на якое ўчора чытаў рэцэнзію несмяротнага N. Спецыяліст па Караткевічу, па Быкаву, па нас грэшных. Бачыш, напісана трохі глыбей ды сумленней, шчырэй, чым — на яго думку — належыць. «Пацыфізм!.. Абстрактны гуманізм!..» Кладзезь ідыятызму і татальнай подласці.

* * *

У сваіх успамінах пра Талстога Горкі, тады яшчэ малады, трохі развязна, сям-там зверху пасмейваўся са старога. А сам, стаўшы старым, быў часамі куды больш смешны, варты жалю. Хоць бы тое, што родны горад быў названы яго імем пры яго жыцці...

Пішу — не дакараючы Горкага, не радуючыся, што і ён... Гэта было б і нізка, і несправядліва. Пішу, бо відно, як гэта нялёгка — было і застаецца — змагацца за сапраўднага сябе.

* * *

І зноў, і яшчэ раз зноў думаю, што трэба выганяць з маіх твораў рыторыку і сентыментальнасць. Няхай будзе найбольш строгай дакладнасці, без клічнікаў ды шматкроп’я.

* * *

Калі дапоўню і падчышчу ад слабога і лішняга свае мініяцюры, можа, найлепш назваць усё гэта «Лірычнымі нататкамі» — без усякіх «рамонкаў» ды «промняў»?

* * *

Такі высокакультурны, з такой душою — Ралан падае нам жыццё ва ўсёй яго непрыкрашанай прыгажосці — з голымі задамі малых, з каровіным г...— і мне добра. А нас усё прывучаюць да гладкапісу.

...«Прыгожае ўсё навокал — здаецца, з’еў бы яго!» Адчуванне гэтае даўно знаёмае і мне. Яно не толькі маё — вось сустракаю яго і ў Ралана.

* * *

Кончыў «Кала Бруньёна».

Не памятаю ўжо, колькі разоў я чытаў яго — раз ці два...

У снежні 1944 года, калі мяне пасля месячнага пражывання ў гасцініцы выставілі з чамаданам на вуліцу, а з Саюза пісьменнікаў накіравалі ў часова пусты пакойчык на Падлеснай. Пустая была ўся халодная кватэра. Галодны, я не стаў яшчэ і мерзнуць — наламаў на пустым двары штакет (зверху, да жэрдкі, якраз як палена дроў), грубка мая загула, а я сеў на падлозе (мэблі ніякай не было) і пачаў чытаць у святле і цяпле ад вясёлага полымя «Кала Бруньёна», пазычанага ў кагосьці з сяброў па рэдакцыі.

Перапыняўся толькі, каб зняць кашулю і пашаламіць вошай, што заварушыліся на мне пасля зацішша днём, у холадзе ды ў руху. І франтавыя, і партызанскія, якімі так багата была перапоўненая гасцініца.

Колькі я насмяяўся ў тую ноч! І як дарэчы быў ён, гэты смех!..

Калі ж за дваццаць два гады я чытаў гэтую кнігу двойчы, дык другі раз, відаць, улетку 1957 года, калі я, амаль нічога не робячы пасля хваробы, жыў Раланам, вынырнуўшы з яго цудоўнага свету толькі пасля дзевятага тома.

А мо і не чытаў, не перачытваў тады Бруньёна? Справа не ў гэтым. А ў тым, што цяпер я зноў чытаў яго як штосьці новае, а ў душы была даўняя музыка, музыка гэтага твора. І верыцца, што я яшчэ буду калісьці чытаць яго — зноў як новае, нібы забыўшы многае, аднак выдатна памятаючы галоўнае — яго высокі, несмяротны «гук», яго чароўную, жыццярадасную музыку чалавечнасці.

(Толькі раздзел «Мяцеж» здаўся слабаватым. Рэдкім, без мядовай густаты Раланавай мудрасці, весялосці — народных і агульналюдскіх.)

* * *

Перапісваючы з чарнавіка, праўлю працяг фразы — спачатку ў думках. А тады гляджу — яна была іменна так і напісана. Неяк дзіўна прыемна, што і раней я не намнога быў дурнейшы.

* * *

З асалодай чытаю ў «Вопросах литературы» пісьмы Пастарнака і думаю:

Дакуль жа мы будзем не ведаць, што побач з намі жылі такія харошыя людзі! Іменна жылі, бо пакуль яны жывуць, толькі нямногім дадзена заглянуць у іх сапраўдную сутнасць.

З пісьма Тыцыяну Табідзе (1936):

«Не обращайтесь к общественной благотворительности, друг мой, надейтесь только на себя. Забирайте глубже земляным буравом без страха и пощады, но в себе, в себе. И если Вы там не найдете народа, земли и неба, то бросьте поиски, тогда негде и искать».

* * *

Вартасць маіх мініяцюр вельмі ў многім залежыць ад іх незаданасці, шчырасці, сціпласці і прастаты. Я мала думаў пра тое, што сам калісьці дам іх на суд чытачу, рашэнне гэтае прыйшло пасля. Я буду дапаўняць, дасканаліць гэтую кнігу. І мне трэба баяцца, што можна і напсаваць, запісваючы для гэтай кнігі, з думкай пра яе.

* * *

Нашы нацыянальныя скарбы ў лагойскіх палацах Тышкевічаў, у радзівілаўскім Нясвіжы — усё прапала. Не толькі там. І не аднойчы... Бог мой, пакуль другія народы збіралі — у нас усё рабавалася ці знішчалася. Упарта, настойліва, увесь час. «Дзе б з долі чалавечай пасмяяліся, як тут!..»

Што за дзіч у чалавеку — знішчаць набыткі другога народа, яго гісторыю? Не забраў, дык знішчу. Немцы... Не толькі, зрэшты, яны. Чытаў недзе, што многа нашай гісторыі (дакументы, каштоўнасці) асела... у Швецыі. І не дзіўна, калі ўспомніць іх «візіты» і здраду аднаго з Радзівілаў.

* * *

Ці гэта «сэрца закрамянела»?.. Ці гэта кашчунства, што я пішу, магу пісаць цяпер?..

Ноч. Ён4 ляжыць за перагародкай, як хворы Някрасаў, пад белай прасціной, на вялікай падушцы, яшчэ не адзеты, бо заўтра будуць ускрываць... Ужо адсутны, ужо не тут, хоць на твары яго — высокая значнасць і нібы нават усмешка мудрасці...

Я ужо — уранні — плакаў. Я яшчэ буду плакаць. А цяпер не плачу.

Што засталося пасля яго? Няхай ён не стаў мастаком, хоць бы такім, як я пісьменнікам, аднак пакінуў пасля сябе нямала. І ва мне было і засталося многа ад яго, і я павінен гэта аддаць, панесці далей.

Віну маю перад ім,— што так доўга не бачыліся, што не пісаў яму, што разышліся мы апошнім часам дзіўна,— я панясу таксама. У яго ўжо няма яе, хоць палавіны, братняй віны, бо ён ужо да маленства раздзеты з усяго зямнога, вызвалены ад усіх він і грахоў. А я яшчэ жыву, іду, пайду і — панясу яшчэ адну віну.

Новага друга такога я ўжо мець не буду.

А жыццё — гэта не тое, як мы рыхтуемся жыць, спадзяемся, плануем, а як мы жывем. Рыхтаваўся, рыхтаваўся, а з гэтага рыхтавання яно і атрымалася — тваё жыццё.

* * *

Як звычайная справа — хтосьці некуды ідзе, штосьці рабіць, ідзе па нейкай справе... Так вялі на расстрэл чатырох байцоў і старую сялянку-маці. У Стоўбцах, увосень сорак першага.

Як перадаць гэтае сціхоцце?..5

* * *

Галодны стэп, саўгас «Пахта-арал». Седзячы ў прэзідыуме6.

Дзяўчынка, што павязала мне піянерскі гальштук, якой я даў значок і якую пацалаваў у акуратна прычасаную галоўку, усміхаецца мне з першага рада. Стараецца не захіхікаць. Смяшлівая. І зноў, і зноў. Усмешка ў нядаўняй пустыні. Паміж намі ўжо моцны кантакт.

Здаровы да няёмкасці прасцяк, старшыня суседняга калгаса, расказвае з трыбуны, як ён вызваляў Беларусь. «Только развалин и плачущих детей. Но все это, понимаешь, позади...»

Моцныя рукі апладзіруюць мазалямі.

* * *

На світанні прачнуліся ад землятрусу7. Без асаблівай панікі выйшлі з Валодзем у паніку на дварэ.

Пішу, можа, не таму, што перажыў такое ўпершыню, а каб запомніць сваю — не ведаю, ці мудрую, ці проста ўжо старэчую ад стомы, ад дэкаднай нуды і фальшу — абыякавасць да таго, што магло здарыцца.

Дахаты трэба, да працы.

Яркая зорка на ранішнім небе, у прасвеце паміж алеі высокіх дрэў.

Няўжо так ён выглядае — смутак па блізкіх? У самы разгар панікі я ўспомніў міжволі пра Мішу, якому цяпер — усё роўна.

* * *

Чытаў «Камароўскую хроніку».

У асобе Гарэцкага страчаны добры, таленавіты і вельмі беларускі пісьменнік.

Недарма я адчуваў і адчуваю да яго сімпатыю даўно, спачатку — проста інтуітыўна.

* * *

Адзінаццацікласніца Крыстына, з якой я, даведаўшыся ад настаўніцы, што дзяўчына — полька, з прыемнасцю пагаварыў па-польску. Перад гэтым яна дала мне «персанальны» букет, дзве півоні ў цэлафане, прынесеныя з дому, папрасіла падпісаць ёй кнігу, а трошкі пазней, калі мы здымаліся са старшакласнікамі, здавалася ўжо нібы нават роднай.

Многа, аднак, ва мне і ў мяне польскага, і гэта ўжо назаўсёды, і нікуды я ад яго не дзенуся ў сваёй творчасці, і нікуды мне — гэта ясна і нават радасна — не трэба дзявацца8.

* * *

На ўсіх паваротах школьнай лесвіцы, пакуль мы спускаліся ў спартыўную залу, стаялі ў ганаровай варце хлопчыкі-піянеры і салютавалі нам. Гэтага яшчэ не бывала на ніводнай школьнай сустрэчы. Тое, што было мноства дзяцей, многа кветак, узнёсласць прывітальных прамоў, хваляванне, з якім нас віталі нават настаўнікі,— знаёма. І яшчэ адно, чаго не бывала,— школьны духавы аркестр, які нечакана, калі мы ішлі праз воплескі ў прэзідыум, рэзнуў нейкі парадны марш, занесены сюды з палёў далёкіх, даўніх перамог.

Потым паездка на Нёман, за васемнаццаць кіламетраў, багатая юшка ў старых дубах, шырокая гасціннасць, тосты, а калі захмялелі — абдымкі і споведзі на хаду. Новыя людзі, харошыя.

І галоўнае, дзеля чаго запісваю,— вельмі няёмка, што ўсё гэта робіцца з-за цябе, з-за нас (каб я быў тут адзін — было б тое самае). І добра, што ёсць яна, гэтая няёмкасць, дзякуючы якой і жывём, трымаемся на ўзроўні.

* * *

На цвярозых ды культурных хлопцаў, літаратараў, у нашым асяроддзі менш звяртаюць увагі, менш гавораць, што яны таленавітыя. А пойдзе гаворка пра нейкага выпівоху ды лайдака, што вось ён зноў недзе праславіўся, нахуліганіў ды насвінячыў,— адразу выстаўляецца абаронны шчыт — ён, бачыце, таленавіты! Цвярозых талентаў не бывае...

* * *

Чытаю «Язэпа Крушынскага». Пачаў даўно, ад сораму, што не чытаў дагэтуль, потым перапыніўся, а вось чытаю зноў.

Рэдзенькая, мнагаслоўная, месцамі проста наіўная белетрыстыка. Аж не чытаецца. А тут яшчэ наперадзе цэлы другі том...

Трэба было б, нарэшце, і «Салаўя» прачытаць, і «У дрымучых лясах». Пачну, відаць, з апошняга, бо «Салаўя» ўжо разоў некалькі пачынаў і — не пайшло. Прыкрае манернічанне: «Чытачу дазваляецца маляваць вясну па свайму густу...» А пісьменнік навошта?

Хоць і сімпатычны ён мне, гэты дзіўны беларускі яўрэй, амаль з маленства, ад хрэстаматыйнай «Малітвы малога Габрусіка» і «Абразкоў», якія я палюбіў увосень 1932 года, калі «пасля навукі» пайшоў у працу. Нават верш тады напісаў пераймальны, паводле імпрэсіі «Бяссоннасць».

* * *

Дзе б гэта і як бы гэта спыніцца і падумаць пра найвышэйшае ў жыцці — апусціцца да таго пункта апоры, з якога можна зрушыць Зямлю?.. Ну, не зрушыць, вядома, а проста зрабіць сваё, аддаць людзям усё, што магу, што павінен аддаць?..

* * *

Зеляніна цёмная і светлая — спрадвечныя дубы, клёны і ліпы, і залітая ранішнім сонцам трава. Блакітная імгла пранізвае цудоўныя куткі, як быццам для высокай, боскай красы.

Прастадушнае карканне варон, у якім прападае самавіта-гуллівая гаманлівасць шпакоў.

Урачыстая цішыня.

І вечнай красе гэтай аніякай цікавасці да таго, што сёння — 24 ліпеня 1966 года.

Парк зрыты акопамі9. Ці яны скацінай былі, вільгельмаўскія салдаты, ці і царскім пляваць было на Міцкевіча з яго Марыляй і з яе «альтанкай»? Здзек з чужое нацыянальнае святыні ці наогул звычайнае варварства вайны?..

I ў іншых месцах, самых святых,— каля Калдычэўскай брацкай магілы,— наша пустая кансервавая бляшанка.

* * *

Учора — лясны, напружаны, радасны дзень10. Нарыхтоўвалі драўніну. Чатырнаццаць соснаў спушчаны, абцярэблены, пагружаны на машыну. Голле сцягнута і спалена на дзвюх палянах.

Для хлопцаў гэта — звычайны рабочы дзень, а для мяне тым часам нейкае свята адпачынку, сузірання красы прыроды, адчуванне вялікага сэнсу і вялікай прыгажосці працы, далучэння да народнай грубай прастаты, мудрасці, несмяротнасці.

А перад сном — як пасля грыбоў, як пасля сенавання ў раннім юнацтве — уяўляліся бярвенні, што ляцяць на людзей, на мяне...

* * *

Пра сціпласць.

Маладога празаіка просяць выступіць пры ўскладанні вянка на магілу Коласа. «Не магу».— «Як гэта?» — «Працую над раманам. Не хочацца перарываць думку». Гаворыць па тэлефоне, не ад пісьмовага стала, а са службы ў рэдакцыі.

* * *

Выступае піянерскі квартэт хлопчыкаў. Сяджу ў прэзідыуме — трохі збоку і ззаду. Гляджу на іх чысценькія стрыжаныя патыліцы, ружовыя вушы. Адзін з хлопчыкаў яўрэй. Падумалася пра сорак першы год. Сябра забралі ў гета!.. Як адчулі б, успрынялі б гэтую жахлівую дзікасць іншыя хлопчыкі — гэтыя трое?..

* * *

З баладаў Міцкевіча найбольш прыймальнай, найцяплейшай заўсёды была для мяне «Тры Будрысы». Палюбіць гэтую рэч дапамагаў яшчэ і Пушкін са сваім «весела, как котенок у печки». Цяпер вось, ходзячы па пакоі, чытаў «Лілеі» ў добрым Танкавым перакладзе, нават уголас месцамі чытаў, і ўсё ж — не ліпне да мяне ўся гэтая рамантыка так моцна і назаўсёды, як Гогаль з усімі жахамі ды чарамі яго Дзіканькі.

* * *

Учарашняе хараство — сонца і шэрань — дало мне шчаслівую раніцу. Напісаў пра яе11, а тады, адчуваючы патрэбны настрой, пачаў пра маці — «Ты жива еще, моя старушка...» Пісалася так лёгка, шчасліва, як не бывала даўно, ажно не верылася, што гэта — сапраўдная работа. А сёння канчаў недакончанае. Па інерцыі, туга і цьмяна, проста няўпэўнены, ці тое гэта.

* * *

Учора быў у N., дзе — адзін у пакоі, пакуль гаспадар хадзіў, як потым стала ясна, у магазін,— пераглядаў першае выданне Купалавай «Жалейкі». Дзіўнае, радаснае адчуванне,— як сапраўды вялікі талент прабіўся праз тагачасную, наіўную і кранальную, каравасць нашай літаратурнай мовы і — узяў сваё. Пра Марысю і паніча прачытаў з сапраўднай асалодай,— вось дзе народнасць!.. Сёе-тое яшчэ перачытаў, прыпомніў і убачыў неяк па-іншаму. І самога Купалу ўбачыў яшчэ раз па-іншаму. І добра стала на душы, што ён у нас ёсць, што ёсць мы самі — стваральнікі беднай беларускай літаратуры.

* * *

Учора, засынаючы пазней, чым заўсёды тут, успомніў, што трэба запісаць адну думку, дакладней — адно адчуванне. Паленаваўся і падумаў: а потым і забудуся, як забываю ўжо часамі сёе-тое... А цяпер, прачнуўшыся, адразу ўспомніў учарашняе, незапісанае. Вось яно:

Няўжо жыць, паводзіць сябе прыстойна, хоць і не пісаць, а толькі чытаць,— няўжо гэтага так ужо мала для таго, каб лічыць сябе чалавекам, а жыццё сваё нармальным і змястоўным?..

 

1 Задума апавядання «Апоўначы».

2 Першая назва апавядання «Глядзіце на траву».

3 Першая назва апавядання «Апоўначы».

4 Брат пісьменніка Міхаіл памёр 9.ІІІ.1966 г.

5 Яшчэ раз — да тэмы апавядання «Маці», напісанага ў 1957 г.

6 У дні Дэкады беларускай літаратуры і мастацтва ва Узбекістане.

7 Запісана ў Ташкенце.

8 Гэты і наступны запісы зроблены ў Шчучыне.

9 Запісана ў Туганавічах на Наваградчыне.

10 Запісана ў Маласельцах.

11 Мініяцюра «Шэрань». Гэты і два наступных запісы зроблены ў Нясвіжы.

1967

Гарбатая васьмідзесяцігадовая бабулька. Вясёлая і добрая. Расказвае пра сваіх любімых галубоў, якіх потым з’елі суседзі («Дараваць магу, а забыцца — не»), паказала мне з акна чацвёртага паверха добра знаёмую суку на двары («У яе былі дужэ гарныя цуцэнята»), расказала, як цяжка самой рабіць лункі для палівання пад вішнямі каля гасцініцы («Напісала дырэктару бліжэйшай школы, каб піянеры дапамаглі»...). Тая мілая Антаніна Антонаўна1, што піша мне ўжо дзесяць год пра мае творы — з належным разуменнем і прыязнасцю добрага друга. Многа кніг, на сценах — фота: Талстой, Пірагоў, Дастаеўскі і... мы з Андрэйкам, калі я чытаў яму на канапе казкі. Жыве бабуля самотна, у былой манастырскай гасцініцы, на былой вуліцы Трох свяціцеляў...

Сядзеў я ў яе, і няёмка было, што яна ад беднасці свае — ну, колькі там можа быць пенсіі! — слала майму малому падарункі. Яшчэ і пакрыўдзілася аднойчы, калі я напісаў, каб не мяшала ў нашы адносіны грошай. Па калецтву відно, што няшмат было шчасця ў яе працавітым жыцці, а яна вось пранесла праз яго сваю захопленую дабрату, сваё святое дзівацтва.

* * *

Чытаю вершы Бранеўскага пра Віслу, дачку, горыч трагічнай страты2 і... жыва, ярка ўявіў, як тая Вісла плыве — няспынна і вечна, як Зямлю нашу маршчынамі жывога, свежага срэбра густа парэзалі несмяротныя рэкі...

* * *

Народ стварае мастацтва між іншым, робячы вялікую справу здабывання працай хлеба. І робіць ён мастацтва лепш за нас, прафесіяналаў.

* * *

Учора чытаў карэктуру рамана і думалася, што добра вось так, нібы святочна, як паміж мэндлямі ў нядзелю, хадзіць вачыма па старонках былых чарнавікоў.

* * *

Часта думаю, што падрабязнасцямі мясцовага значэння не варта злоўжываць,— калі думаць пра трываласць і інтэрнацыяналізм твайго твора. Але ж і ў гэтай ашчаднасці трэба быць пільным.

* * *

Дзве рэчы хочацца запісаць.

Што ў кожным, з кім я тут3 сустракаюся, мне хочацца бачыць чалавека, з усімі яго асаблівасцямі, слабасцямі, асабістым жыццём, сціпласцю, годнасцю — у цэлым як патэнцыяльнага чалавека будучыні.

І другое. Як здорава гэта гучыць: рыс, пшаніца — у сусветным, глыбокім значэнні слова, паняцця хлеб, які павінен калісьці ляжаць у дастатку на кожным стале.

 

1 А. А. Грыгор'ева — педыятр. Запісана ў Кіеве.

2 Дачка Уладзіслава Бранеўскага, Анка, кінарэжысёр, трагічна загінула пры загадкавых абставінах.

3 Запісана ў Індыі.

1968

Канчаў, пачаты ўвечары, «Мой Дагестан» Гамзатава. Рэч трохі залішне балбатлівая і, пад покрывам нейкай залішне «народнай» наіўнасці, прытарна нясціплая.

А потым сеў за Танкавы «Листки календаря», у тым жа нумары «Нового мира», і, перачытваючы іх, прасядзеў увесь ранак. Добра!

* * *

«Я бачыў, чуў штосьці значнае. І вось перадаю гэта вам. Каб жыло». Так трэба гаварыць. А не так вось: «Я не забудуся гэтага ніколі».

Падумаў — амаль раздражнёна — сустрэўшы такое «не забудуся» каторы ўжо раз,— яшчэ і ў Буніна.

* * *

Чытаю Нэру. «Замест таго, каб пісаць?..» Каб пісаць! Бо, убачыўшы гэтую рэч, адчуў, што, не прачытаўшы,— не змагу сваё напісаць як след1.

Таксама было, калі пісаў і іншыя нарысы: многа чытаў дапаможнага, вучыўся. Дый так гэта не прападае. Тым больш — такая добрая інфармацыя пра Індыю, сутыкненне з такім разумным, высакародным чалавекам.

* * *

Чытаю ўкраінскі рукапіс «Птушак і гнёздаў». Ужо ажно прыкра — так добра відно, што пачатак трэба дапрацаваць, каб лепш, лягчэй чыталася. Калі я зраблю гэта? Няўжо тады, калі пачну пісаць другую кнігу? Пачну?.. Пакуль што ясна адно — трэба дапрацоўваць. Заданне самому сабе.

* * *

Неяк мяне папрасілі напісаць канферанс, з якім калгаснаму ансамблю не брыдка будзе паехаць у Балгарыю. А пазаўчора кіраўнік ансамбля прыехаў сюды2 за васемнаццаць кіламетраў, больш дзвюх гадзін чакаў, не застаўшы нас, пакуль мы з Нінай вернемся з далёкай праходкі, і мы з ім думалі, што ж тут і як напісаць.

Потым я па-сапраўднаму хваляваўся, нават баяўся, што нічога людскага не атрымаецца... А сёння напісаў, вядома.

Што — хвалюся сам сабе сваёй сур’ёзнасцю? Не, проста рад, што так адношуся і да найменшай, як здаецца, тэмы.

* * *

Зусім выпадкова, гартаючы «Науку и жизнь», прачытаў, як гаўкалі, сустракаючы Чычыкава, каробаччыны сабакі, як адзін з іх, «забросивши вверх голову, выводил так протяжно и с таким старанием, как будто за это получал бог знает какое жалование»... І раптам горка стала, што гэтае «жалование» я прыпісаў чэхаўскай птушцы ў гушчары... Відаць, той івалзе,— калі зазірнуў у «Дом с мезонином»,— што ў старым садзе спявала нехаця, слабым голасам, «відаць, таксама старэнькая».

Хоць і падумаў адразу, што Чэхаў так не паўтарыў бы Гогаля, пачаў напружана прыпамінаць, шукаць чагосьці блізкага і, не прыпомніўшы, не знайшоўшы нічога, апроч івалгі,— паправіў у карэктуры чацвёртага тома3.

Брыдка! Вось што такое верыць памяці...

* * *

Можа, варта напісаць пра адзіноту,— як гэта не толькі не пішуць табе, як паштовая скрынка маўчыць, але ж і не адказваюць на пісьмы, не шлюць абяцаных кніг, а за пасланыя табою дзякуюць толькі пры выпадковай сустрэчы?..

* * *

Усеабдымны і незамянімы. Раскалоць бы яго на чатыры часткі, як у Заходняй калолі ад беднасці запалкі,— хапіла б тады яго на ўсе пасады, на ўсе выступленні.

* * *

Чытаючы «Плотницкие рассказы» Бялова.

Пасляваенны хлопчык пакутаваў, як пакутавалі да яго і разам з ім мільёны, і ніхто не думаў, што потым ён вынырне і раскажа пра ўсе пакуты, узброены талентам і культурай.

У нас гэта здараецца часцей, чым з Лонданам або з Горкім.

* * *

Мама мая была непісьменная, а я яшчэ і сёння часта думаю пра тое, што і як яна гаварыла.

* * *

Сустрэўся з N., якому некалькі дзён перад гэтым споўнілася шэсцьдзесят гадоў, павіншаваў яго яшчэ раз, пасля званка і пісьма ў папярэдні прыезд4, пачаў гаварыць пра маё, і не толькі маё, захапленне яго светлай, цёплай, шматфарбнай творчасцю для дзяцей... А ён — у адказ — пачаў ныць, што «ордэна вось не далі»... І стала так прыкра, так... нават крыўдна!.. Да чортавай матары яе, такую «складанасць чалавечай прыроды»!..

 

1 Маецца на ўвазе «Душа — не падарожніца».

2 Запісана ў калгасным доме адпачынку «Рэчанька» Дзятлаўскага раёна.

3 Папраўка зроблена ў апавяданні «Мой Чэхаў».

4 Запісана ў Маскве.

1969

Чытаў у «Полымі» артыкул пра пошукі беларускай нафты (пятнаццаць год пошукаў!). І проста цікава, і таму яшчэ прыемна было, што неяк... нібы нават творча адчуў, што людзі, якія так цяжка працавалі, змагаліся з кансерватызмам, шукаючы гэтую самую нафту, так свята верылі, што людзі гэтыя хадзілі і ходзяць побач з табой, не раз, можа, міналіся ў дзвярах магазіна, тоўпіліся ў тралейбусе, мералі адзін аднаго на вуліцы мімалётным позіркам... І ва ўяўленні гэтым, і ў нечым блізкім да адчування віны, што не пішу пра такіх (не пра нафту, а пра людзей), бачыцца мне, адчуваецца набліжэнне даўно чаканага настрою. Каб жа так!

* * *

Ні разу яшчэ, збіраючыся ў далёкую ці блізкую краіну, я не думаў, як буду пісаць пра яе. Цяпер, чытаючы апавяданні Акутагавы, нават яшчэ раней, калі я, не здолеўшы ўжыцца ў дзённік Дастаеўскага, хацеў узяцца за штосьці японскае, міжволі падумалася, як я буду, вярнуўшыся з Японіі, пісаць пра яе.

Мне ўжо давялося сутыкнуцца з адным з двух народаў, калісьці заражаных найбольшай антычалавечнасцю,— я бачыў Германію ў апагеі яе фашысцкіх перамог. Я ўбачу (калі ўбачу) другі такі народ, другую краіну, якая зведала такую заразу, і мне будзе пра што гаварыць.

Можа, нават вось гэтая нататка будзе пачаткам майго расказа пра Японію?..

* * *

Два найвышэйшыя званні — пісьменнік і чалавек. Адно мне вельмі хочацца набыць, другое — яшчэ больш — не страціць.

* * *

Яшчэ раз забыўся пра ўсё — з-за Тургенева. Учора па тэлевізары давалі «Первую любовь» — заінтрыгавала. Узапар прачытаў, а потым яшчэ і «Асю», а ўранні — «Затишье», бязвольна пачаўшы гэтым свой рабочы дзень. Не перачытаў усё гэта, а прачытаў упершыню, здзіўляючыся часта, як жа гэта я так дажыў дагэтуль, а кніга стаяла за шклом і цярпліва чакала, і дачакалася яшчэ аднаго захаплення.

А мне як быццам і не брыдка, што не чытаў гэтага раней. І не брыдка прызнацца. Гэта, відаць, і добра.

* * *

Прачытаў тут1 нюрнбергскі дзённік Палявога, «Блакаду» Чакоўскага, урэзаўся ў эпічную масу Залыгіна («Соленая падь»), але пакінуў яе ўчора, падумаўшы: а чаму мне абавязкова трэба гэта чытаць?.. Не тое, што было з маленькай ды ўдаленькай аповесцю «Над Иртышом».

Успамінаецца мая (ці ж толькі мая!) думка пра тое, што на тоўсты раман кожнай літаратуры, нават самай вялікай, трэба выдаваць дазвол адзін-два разы на стагоддзе. І другая думка: пісаць расцягнута — першая адзнака адсталасці, несучаснасці. Гэта не атрымліваецца нават у людзей таленавітых, і не варта ім у гэтай гігантаманіі пераймаць пасрэднасцей і графаманаў.

Палявога прачытаў з прыемнасцю і карысцю, удзячна прыняўшы талковую інфармацыю.

За Чакоўскага ўзяўся, успомніўшы, што палякі хвалілі яго за «новую трактоўку вобраза Сталіна». Трактоўка ёсць, няма толькі патрэбнай глыбіні, якая адпавядала б значнасці матэрыялу і часу.

Вядомых пісьменнікаў тут вельмі нямнога. Яшчэ і яшчэ раз вучуся мудрасці шанаваць нашага брата не па афіцыйнай гучнасці імя, пазнаваць, знаходзіць у кожным штосьці цікавае, патрэбнае, значнае для справы, якой мы служым, кожны па меры сваіх сіл.

Сумна толькі ад бяздарнасці актыўнай, нахабнай, якую не вельмі, не надоўга збянтэжыш праўдай вострай крытыкі. Была ўжо і тут такая сустрэча. N. запрасіў нас паслухаць яго новыя апавяданні, якіх па сутнасці няма, а я яшчэ здуру папрасіў даць мне яго сатырычную кніжыцу, і чытаў учора, стагнаў і лаяўся, і рады быў, што ён пасля не вельмі распытваў пра ўражанне...

Жорсткасць? Талстой быў у такіх выпадках жорсткі. Права на гэта даюць святыя адносіны да справы, чысціня тваіх рук і пакут.

* * *

Злуюцца тыя, чые творы я назваў з трыбуны2 слабымі. Коратка? Галаслоўна? Не робячы навуковага аналізу, як гаварыў N.? А што — калі б шырэй абгрунтаваў — яны паверылі б, прызналі б, што я маю рацыю? Проста злавалі б яшчэ больш. Бо справа тут не ў логіцы.

* * *

Чытаю Пушкіна, пісьмы з Кішынёва і Адэсы. Перад гэтым чытаў, перагортваў крытычныя нататкі і іншую «немастацкую» прозу. Успомнілася, што я чытаў гэта... сорак год таму назад! Як многа я не разумеў тады і як шчасліва адчуваў у гэтым сапраўднае, вялікае!..

* * *

Учора ўвечары пачаў і сёння чытаю «Записки из мертвого дома». Якая раскошная проза! Якая глыбокая чалавечнасць!..

Цвёрдыя знакі і яці як быццам нават набліжаюць цябе да аўтара, да таго часу.

Пачаўшы чытаць, падумаў, што «Введение» з прыдуманым Аляксандрам Пятровічам, хоць яно і патрэбна было, выглядае сёння як лішняя ўпакоўка, трохі нават прыкрая. Ведаем жа мы, што за тым Пятровічам хаваецца сам аўтар, чалавек і пісьменнік трагічнага, прыгожага лёсу. Сёння зноў думаў пра гэта. Успомніў Рудога Панька, Івана Пятровіча Белкіна. І прыемна падумалася, што і з усёй гэтай умоўнасцю, зусім не лішняй, згаданыя рэчы цудоўна ідуць з намі ўсё жыццё, за імі стаяць іх аўтары, бачныя і любімыя заўсёды найлепшым чынам.

* * *

Званок: «Ты казаў, што нікога не віншаваў з Першамаем, хацеў праверыць, ці любяць цябе. Я не пісала табе, але вось званю і віншую з днём Перамогі. Няхай нашы сыны вайны не ведаюць!..»

Сустрэў на вуліцы маладога, прыгожага, дужага хлопца. І зноў успомніў даўні расказ, як дзве групы такіх юнакоў, нашы і немцы, сустрэліся недзе на полі другой сусветнай вайны і счапіліся — на нажы...

Успомніў пра свайго, што будзе таксама высокі, дужы і прыгожы — не толькі для мяне. Няўжо мы гадуем іх для такой жа страшнай неабходнасці?..

* * *

Мілы, чысценькі, сціплы музей Чорнага ў Цімкавічах. Першыя кнігі, фота і фотакопіі рукапісаў. Усё гэта паглыбляе сімпатыю да пісьменніка, паглыбляе разуменне яго не выяўленай як след, абрабаванай жорсткім часам творчасці.

Мілыя, добрыя людзі — настаўнікі, асабліва іх дырэктарка, намаганнямі якіх створаны гэты музей, за сродкі, сабраныя школьнай самадзейнасцю.

* * *

Прыкра гэта і страшна — ведаць, што і сёння, і заўтра, і паслязаўтра ў цябе свабодныя для працы раніцы, што ты павінен працаваць, а ты — не можаш!..

* * *

Тата ў бальніцы. Мама хадзіла да яго напярэдадні восьмага сакавіка, і ён там павіншаваў яе, падарыў ёй цукеркі. А ўранні восьмага мама застала на сваім століку паштоўку ад сына і пакуначак. У пакунку — бутэлечка парфумы, а на паштоўцы (са шчаслівай парай над морам) віншаванне, напісанае рукою першакласніка і падпісанае ім з памылкай — залатым ключыкам гэтай навелы: «Твой муш Барыс».

Я быў бы рады напісаць такое апавяданне. Колькі ж усмешак успыхнула ад пяці або шасці (не ведаю) мільёнаў старонак газеты, што надрукавала гэты маленькі «жыццёвы факт»!..

* * *

Прачытаў (у рукапісе) «Сястру» Чорнага. Няроўна, молада, але ж на многіх старонках радасна сустракаеш адзнакі... можа, нават і геніяльнасці.

Тры пісьменнікі не змаглі ў нас па-сапраўднаму разгарнуць свае крылы, не сталі тым, чым стаць маглі б,— Багдановіч, Гарэцкі і Чорны. Колькі яны сказалі б пра свой народ, колькі далі б і народу і чалавецтву!..

Пішу гэта пры ўключаным прыёмнічку, які стаіць побач. Нямецкія дзеці спяваюць па-свойму пра тое, каб заўсёды было і сонца, і «муцці», і я. А потым уключыліся дзеці польскія. З-за іх і запісваю, з-за двух простых, нават просценькіх, але — хоць ты іх у эпіграф — мудрых радкоў.

 

Za górami, za lasami —

Wszędzie ludzie tacy sami...3

 

* * *

Хвалюе сутыкненне юных, малых з рэчаіснасцю. Іх чысціня, уяўленне пра тое, як павінна быць, і параўнанне з тым, што ёсць. Іх бяда і наша віна, што яны часамі горка расчароўваюцца... Цудоўная тэма!

Мы павінны адносіцца да іх з вялікай павагай за гэтую свежасць успрымання, гэтую чысціню, з вялікай удзячнасцю за гэта. Наша выхаваўчая работа павінна вельмі ўважліва ўлічваць гэтую чысціню.

* * *

«Лішніх» коней калгас здаў на бойню. Дарослых і з жарабятамі. Адно жарабя ўцякло. Яшчэ раз адправілі — зноў уцякло. Людзі ўзбунтаваліся — больш не далі. Стала яно любімцам усёй вёскі, нават назвалі Пестуном.

«Абаяльнасць мінулага»? Любоў да жывое істоты? Проста жаласць?

Тэма для безыдэйнага апавядання.

* * *

У пакоі, дзе жыў Вальтэр4, весела падумалася: як жа ён мог філасофстваваць у такой раскошы? Маючы на ўвазе, што яго папярэднікі нараджалі мудрасць, скажам, у бочцы...

* * *

Сімпатычныя і культурныя немцы, дырэктар і галоўны рэдактар ростацкага выдавецтва, меліся прыйсці і не прыйшлі на сустрэчу з намі ў клуб інтэлігенцыі, куды мы прыехалі за семдзесят кіламетраў, прыбраўшыся як на свята. Не прыйшлі і іншыя замежныя дэлегаты «остзеевохе»5 — фіны, датчанка і швед. Яны як быццам сустракаліся недзе з кіраўнікамі выдавецтва, тымі немцамі, што здаліся нам сімпатычнымі і культурнымі... Што ж, Ларні сябруе з Шолахавым, што яму мы. Што ж, сімпатычным немцам нецікава з намі... Нам было, зрэшты, цікава і з тымі, з кім мы сядзелі і добра, змястоўна і весела гутарылі. Справа не ў гэтым.

Я проста хачу зразумець, нарэшце, ці добра гэта, ці правільна, ці культурна — рабіць толькі тое, што табе падабаецца, што табе выгадна?

* * *

Успамінаецца туга па жанры дарожнага нарыса. Туга падсвядомая, першабытная, народжаная і сумам разлукі, і радасцю першага вялікага, найбольшага ў цябе падарожжа, радасцю пазнавання свету. У дні мае маладосці некаторыя навабранцы не спалі ў вагоне, запісваючы назвы ўсіх дазвання чыгуначных станцый ды паўстанкаў на сваім шляху, а потым пісалі дадому, колькі іх было...

* * *

За вялікім сямейным сталом, на якім раскошная садавіна, сядзяць дзве глухія армянскія бабулі — Марыета Шагінян, пісьменніца, перад якою брыдка за сваю ляноту і невуцтва, і стогадовая ўдава Туманяна6. Увайшоўшы ў гэты пакой, паміж бабулямі я ўбачыў, нібы дзяўчынку, Бэлу Ахмадуліну, пра якую чуў так многа рознага.. Убачыў, як яна прыняла пахвалу такога суддзі, як Шагінян, збянтэжана шаптала старой у самы твар сваё «спасибо», як яна пацалавала руку бабулі Туманяніхі — з паўзай, не ад розуму, відаць, але ад пачуцця. У гэтай запалцы ёсць боскі агонь. У гэты момант я... ледзь не падышоў ды не сказаў, што ўчора, пачуўшы пахвалу Шагінян з трыбуны, словы яе пра тое, што пераклады вершаў Туманяна, зробленыя Ахмадулінай,— геніяльныя, я ноччу чытаў іх у гасцініцы, шчыра здзіўляючыся іх культуры.

* * *

Не будзьце смешнымі, хлопцы!..

Так хочацца сказаць некаторым літаратурным чыноўнікам, успамінаючы, як яны паводзяць сябе ў людзях, за мяжой ці нават у чужой рэспубліцы — ціха, сціпла, таўкачавата,— і як паводзяць сябе дома: фанабэрыста, напышліва, нібы помсцячы сваім гасцям за тую сваю сціпласць, пазіруючы перад тымі, у каго былі звычайнымі, радавымі гасцямі.

* * *

На нейкім адным пасяджэнні нашага прэзідыума адзін з «вядучых» закрактаў: «Не пішам мы цяпер, таварышы, пра вёску...». Голас з месца: «У саракавых гадах усё сказалі!..»

Многа сказаў тады і я... Цяпер вось падумаў пра задуманае «Пасля дажджу»7 і страшна, халаднавата, каб не выйшла чаго накшталт «У снезе журацца бярозы»... Успамінаю час, калі пісаў тое апавяданне. У Мішы, у цудоўных творчых умовах, у добрым настроі, пасля «Сцежкі-дарожкі», якое ніколі, відаць, не буду саромецца, пасля добрых гутарак з Мішам, чалавекам тонкага густу і светлага розуму, з добрым адчуваннем штучнага і смешнага. А выйшла ў мяне няўдача. Чаму? Як застрахавацца ад гэтага? І ці застрахуешся, цягнучы на няпоўнай праўдзе, сёе-тое замоўчваючы, з меркаванняў для сапраўднага літаратара непрыгодных?..

Ох, гэтыя меркаванні!.. Перачытваў днямі «Млечны Шлях» Чорнага. Спачатку і ўсярэдзіне — проста здорава, паэтычна і глыбока, а канец, «на патрэбу дня», сапсаваны...

* * *

Сеў да стала, выбраў з майго «тэмніка» пяць — як быццам вынашаных ды вылежаных — тэм апавяданняў і... адчуў, што сёння не пойдзе, сілай не возьмеш. І ўспомнілася народнае: «Хапай з-за пагоды». Пішы, рабі найбольш чарнавікоў, накідаў тады, калі пішацца.

* * *

Сустрэча з Ружэвічам8. Пасля майго званка яму напярэдадні і нашага знаёмства ўранні. Я быў настойлівы, ледзь не да назойлівасці... Ці, можа, мне дарма так здавалася? Я яго разбудзіў стукам у дзверы, але ж пра стук гэты ў 22.00 у нас была дамоўленасць. Была ў мяне і насцярожанасць, што вось ён маю шчырую пісьменніцкую зацікаўленасць яго прозай прыме за зацікаўленасць перакладчыка. І таму быў «зрыўчык»: пасля таго, як ён сказаў, што ў яго некалькі дзесяткаў кніг на пятнаццаці мовах, я не вытрываў і пахваліўся (не думай, што я табе перакладчык!), што ў мяне іх каля дзевяноста і на дваццаці мовах... А ў іншым было цікава. Калі ж ён пачаў, натуральна і шчыра, пра тое, што мы, пісьменнікі, павінны ваяваць супраць ненавісці, за дружбу паміж людзьмі — было і радасна.

* * *

Нарада наша — міжрэспубліканская9.

І як нам не сорамна яшчэ ўсё знаёміцца адным з аднымі... дваццаць пяць год пасля вайны, як нікчэмна мы адны адных не ведаем! А ёсць жа што пазнаваць і што ведаць. Перш за ўсё — у нашых сённяшніх гаспадароў, літоўцаў, найбліжэйшых нам і ўсё яшчэ далёкіх.

Так я і выступіў. Коратка.

* * *

Учора вячэралі з N., і ён сказаў, што я павінен пісаць белетрыстыку («два гістарычныя апавяданні»), бо лірычна-мемуарныя запісы — гэта «вторичное», што як быццам між іншым.

Ён, магчыма, мае рацыю ў тым сэнсе, што гэтай кнігі мне не трэба рабіць спецыяльна, нават у найменшай ступені прыдумваючы думкі і пачуцці, не трэба думаць, што яна — маё адзінае.

А з другога боку — ён не мае рацыі, бо я — перш за ўсё — павінен рабіць тое, што я павінен зрабіць, у чым я сам адчуваю патрэбу, у чым я бачу свой абавязак. Чаму гэта ён мае лепш за мяне ведаць, што мне трэба рабіць? Дрэнна было б, калі б я ведаў гэта, пра сябе самога, горш, чым ведае ён пра мяне.

* * *

Перачытваю «Ніколі не забудзем».

Відно, як тыя расказы дапрацоўваліся, з усімі «белетрыстычнымі» напластаваннямі. А потым блісне штосьці непаўторна, таленавіта дзіцячае — ажно за сэрца возьме. «Я чатыры дні нічога не ела, толькі ваду піла». «Назаўтра нас дапытвалі — спачатку маму, а потым мяне». «Нямецкія дзеці на нас плявалі, а мы сціскалі кулакі ў сваіх рукавах»... З якой ахвотай прачытаў бы я чарнавік гэтай кнігі!.. А яшчэ лепш — паслухаў расказы тых дзяцей!.. Рэдактары-апрацоўшчыкі нашпігавалі жывыя, каравыя, з залацінкамі жыцця (таленавітасць праўды!) расказы дзяцей, што не зусім яшчэ былі паадыходзілі ад жахаў вайны,— нашпігавалі са шчодрасцю слабога адчування мастацтва рознымі словамі, моднымі ў той час, адзелі тую шчырасць у літаратурны шырпатрэб...

* * *

Як гэта злавіць і перадаць,— што жывуць людзі, кожны на сваім месцы, ведаюць толькі сваю мову, не ведаюць другой і лічаць, што гэта — ненармальна? Як адчувае гэта просты, добры чалавек — вось што асабліва важна. «Як жа гэта так — такі харошы, свой, а нельга зразумець яго, нельга з ім пагаварыць!..» Навошта гэтая — хоць і зусім натуральная — перашкода? У перамаганні яе — шчасце, будучыня, тое адзінае, дзеля чаго варта жыць.

Думаў пра гэта, стукаўся ў гэта пачуццямі ўжо неаднойчы. І сёння, цяпер, позна ўвечары, чытаючы кнігу пра Кольвіц10, таксама падумаў, адчуў...

* * *

Няўжо я першы праяўляю такое нахабства — друкую тое, чаму лепш было б з’явіцца пасля маёй смерці?

Думаў так некалькі дзён таму назад. Тое ж падумалася зноў, цяпер,— чытаючы запісы Прышвіна.

 

1 Запісана ў Ялце.

2 На пленуме Саюза пісьменнікаў БССР. Тэкст даклада «Жыццё і літаратура» надрукаваны ў чацвёртым томе гэтага Збору твораў.

3 За гарамі, за лясамі — усюды людзі такія самыя...

4 Запісана ў Патсдаме, у палацы Сан-Сусі.

5 «Балтыйскі тыдзень» штогадовых міжнародных літаратурных сустрэч у горадзе Ростаку, ГДР.

6 Запісана ў Ерэване.

7 Апавяданне не напісана.

8 Ружэвіч Тадэвуш (нар. у 1921) — польскі паэт, празаік і драматург. Сустрэча адбылася ў Вільнюсе.

9 Запісана ў Вільнюсе, на нарадзе па дзіцячай літаратуры.

10 Кольвіц Кетэ (1867—1945) — нямецкая мастачка.

1970

Чытаю Гарэцкага, «Гісторыю беларускай літаратуры». Якая жахлівая прыгажосць: «Матухно, зезулихно, утухно, панюшко, сподарыня, солнце, месяц, звездухно, дай крошку хлеба!» «А колі варіва просілі, тыя словы мовілі: сподарыня, перепелочко, зорухно, зернетко, солнушко, дай ложечку дітятку варівца сырого!»

А я ў той час, у той страшэнны голад 1602 года, міжволі пераношу свайго сына, і ўсё становіцца яшчэ больш зразумелым і жахлівым.

* * *

Юбіляр, выступаючы са «словам удзячнасці», качаўся сырам у масле, з незразумелай сумессю наіўнасці і нахабства любаваўся сам сабою ўсенародна. Хтосьці калісьці сказаў яму, што няведанне яго, юбіляравай, творчасці «равно невежеству», і вось ён гэта «працытаваў»...1

А я ўспомніў, як летась, у Ерэване, сённяшні імяніннік выкульгаў са сваёй славутай кульбачкай на чужую юбілейную трыбуну, непараўнана вышэйшую за ягоную, і са сваёй нахабнай, перакормленай наіўнасцю або наіўным нахабствам, з-пад акадэмічнай шапачкі, з усмешкай заявіў усяму свету, ад Швецыі да Сірыі, што ён, вы бачыце, нічога Туманянавага не чытаў, аднак вось прыехаў таксама...

* * *

Стары Гаўрук, якога я ў Маскве павіншаваў з поспехам, прынёс перакладзенага ім «Гамлета» і выбранае Гейнэ, дзе таксама ёсць яго пераклады. Пазаўчора ўвечары, чытаючы «Германію», неяк па-новаму, па-сталаму ды мудраму, як сказаў бы пра кагосьці іншага, думаў пра нашу сапраўдную радасць слова — роднага мастацкага слова. Адзінае, што трэба і мне, што дае сэнс і майму існаванню.

* * *

Пакуль будуць мае недахопы — ты будзеш павучаць мяне, а як толькі я вазьму сябе ў рукі — мне з табой... проста не будзе пра што гаварыць.

* * *

У польскіх газетах чамусьці ахвотна чытаю паведамленні міліцыі: пошукі злачынцаў або загінуўшых, з партрэцікамі, на якія хочацца паглядзець, падумаць пра гэтага чалавека.

* * *

Чытаю рукапіс перакладу свайго польскага зборніка. Выданне яго — падзея для мяне не проста прыемная. Такім вось чынам і маё мінулае, з маім удзелам у польскім жыцці, з польскай тэматыкай маіх твораў, уваходзіць у цэласць майго пісьменніцкага шляху, дапаўняе яго належным чынам, абагачае, паглыбляе яго сэнс, прыдае яму — так патрэбную сёння — інтэрнацыянальнасць.

* * *

Вядома ж, гэта — не праца, аднак і не марнаванне часу, гэта вялікае шчасце, ці што... Учора позна ўвечары чытаў «Мёртвыя душы». Спачатку ў арыгінале, а потым у польскім перакладзе. І добра было, і насмяяўся яшчэ раз, з падвойнай прыемнасцю, з нейкім шырэйшым шчасцем, чым бывала над Гогалем раней. І таму, што гэта — Гогаль, якога я так даўно люблю, і таму, што перакладчык — Бранеўскі, што тут і Польшча, паэт і краіна, якіх я ведаю, да якіх я не абыякавы. І нейкі шырэйшы сэнс і падтэкст. Як тады, калі я заплакаў, чытаючы «За что?» Талстога ў выданні для польскіх школ, з польскай прадмовай да арыгінала, з каментарыямі прафесара N., беларускага хлопца на польскай навуковай службе.

* * *

Пішу, адарваўшыся ад новых Танкавых вершаў. Не такія ўжо яны на гэты раз выдатныя, проста ягоныя вершы. Радасна ўжо і тое, што паэтычную, вясёлую душу не завалілі хлудам абавязкаў і чыноў, не надта звязаных з паэзіяй. Гэта відно і ў слове, і ў смеху. Гэта адчуў я ў нашай пазаўчарашняй паездцы па Наваградчыне з Мальком2. Цудоўны верасень!.. Хутчэй бы ўжо мне з Максімам пазбыцца нялёгкіх службовых узаемаадносін, а застацца ў думках адзін пра аднаго, у гутарках адзін пра аднаго і між сабою — толькі паэтамі!..

* * *

Узбіраючыся ўгару па свентакшыскім серпанціне3, па асфальце, на лёгкім «Фіяце», думаў пра тое, як тут калісьці хадзілі пад канвоем... Успамінаў і N. Адпакутаваць тут, у гэтым кульмінацыйным месцы пакут, быць змагаром, а потым ператварыцца ў старога, пошлага сельсавецкага п’яніцу... Ці толькі ён у гэтым вінават? Але ж і ён — таксама. Думалася і пра тое, што і тут, і на Салаўках блізкае суседства катаргі не перашкаджала калісьці сентыментальнай набожнасці, гаворкам пра нейкую любоў да бліжняга.

 

1 Запісана ў Алма-Аце.

2 Малько Самуіл (нар. у 1905) — дзеяч камуністычнага падполля ў Заходняй Беларусі, затым генерал Войска Польскага.

3 Запісана ў Кельцах, пасля наведання ў Свентакшыскіх гарах былога кляштара «Святы Крыж»; пры буржуазнай Польшчы там была катаржная турма.

1971

У пошуках рабочага настрою, прывёўшы ў парадак адну мініяцюру, пачаў гартаць свае нататкі і наткнуўся на словы Ван-Гога: «Нет ничего более художественного, как любить людей». Успомніў словы Паўла Жалезняковіча над дамавінай яго Сусанны: «Яна любіла людзей, любіла кветкі... Нізкі паклон вам, людзі, што вы прыйшлі праводзіць яе...»

«Ён — гуманіст»,— з гордасцю за нашага друга гаварыў мне N. Аднак не даў мне ўголас, шырэй сказаць пра тое «яна любіла людзей». Каб не падумаў хтосьці, чаго добрага, што гуманізм у беднага, мужнага, мудрага Паўла — абстрактны?..

* * *

«Шведскі домік», дзе была напісана «Золотая роза», замкнёны на рамонт1. І нельга пагрэцца каля таго агню, што палаў у каміне яму, Паўстоўскаму. Я паглядзеў праз шыбу дзвярэй і ў цемры заўважыў нейкія матрацы, старчаком... І падумалася пад соснамі, сёння таксама ціхімі, што трэба і мне «отрешиться» ад мае дурное службы і ездзіць ды пісаць. Сказалася нават самому сабе: «Да шасцідзесяці. Калі дасць бог дажыць...»

* * *

З прыемнасцю пазнаёміўся ўчора з Зосяй, жонкай Марцінаса2. Глядзелі яе ілюстрацыі да дзіцячых кніжак. Добра. Яшчэ больш прыемна было ад таго, што гэта яна, як я толькі тут даведаўся, рабіла вокладку да мае літоўскай «Зялёнай школы». Нібы сваяцтва. А чаму і не?..

Штосьці падобнае адчуў днямі, убачыўшы на Ванагавай3 кніжнай паліцы, сярод перакладзеных ім кніг, і мой раман.

* * *

Чытаю дзённік Налкоўскай4 — нечакана, але як быццам прадбачана, добрую кнігу.

Дзіўная таямніца, загадка таго, што пісалася для сябе, а засталося для ўсіх, у тым ліку і для мяне, у той час, калі гэта пісалася, маладога, таксама са сваім светам вясковага хлопца. Асаблівая... калі не радасць, дык прыемнасць яшчэ і ў тым, што я ўжо быў тады вельмі дарослы, і па думках, пачуццях, і па жыццёвай нагрузцы, што я быў удзельнікам тых падзей, якія былі горкім лёсам і гераізмам яе народа.

Нехта можа сказаць, падумаць, што ў той час, калі на свеце адбываліся падзеі вырашальнай важнасці — яна была занята толькі сваім асабістым... А гэта асабістае так хвалюе, здаецца такім патрэбным, бачыцца такім чалавечным, праўдзівым.

Месцамі гэта, нават у апісанні прыроды або якога_небудзь запрагання каня, гучыць на ўсю мастацкую сілу.

* * *

Віліта ляжала яшчэ не ў труне, а на тапчане сярод хаты. Мая пакутніца сястра, такая ж старэнькая, высахлая, як калісьці мама ў свой апошні час. За акном быў светлы сакавіцкі дзень. Там недзе, на гасцінцы, выйшаўшы з аўтобуса, я пачуў першага жаваранка. А тут на стале гарыць вялікая грамніца, уваткнутая ў шклянку з жытам. Пад няўмелае чытанне псалтыра, насупраць светлага акна, ціха і несмяротна, з асобым прызначэннем, палае агеньчык.

Прысеўшы побач з Ганнай, найстарэйшай і апошняй з усіх нас, сямі братоў і сясцёр, зусім ужо слабой, глухой і амаль здзяцінелай, ледзь не весела абыякавай да ўсяго,— я не плакаў. Што ж — і пажыла яна, наша Віліта, калісьці галасістая, бравая, молада аўдавелая, у вайну партызанская маці, а потым і лекарка зёлкамі і, як цяпер падумаеш, разумная, па-народнаму нястомная ў вітанні жыцця і ў провадах яго носьбітаў «на той свет»,— што ж і старая ўжо яна, і напакутавалася, асабліва апошнім часам, ад рака, і толькі ўжо ў смерці магло прыйсці да яе вызваленне... I я — не плакаў.

Датуль, пакуль у хату з кухні не ўвайшла наша ціхая, мілая Ліда, з якой я разам прыехаў. Унесла белую кветку калы, якую, аказваецца, прывезла ў сваёй цяжкай сумцы, расхутала яе з цэлафану і — як другі агеньчык несмяротнасці — палажыла яе, цяпер асабліва жывую, свежую кветку, на белай падушцы, побач з высушаным хваробай тварам цёткі, якую яна памятае заўсёды толькі старой, пачынаючы з партызанскай зямлянкі...

Зноў прыгадаўся Кацюбінскі: заўсёды заставацца мастаком — няўжо за гэта трэба прасіць прабачэння?..

* * *

Ад простага, звычайнага, будзённага — да гістарычнага, да месца твайго гарадка і яго аколіцаў у гісторыі краіны, Еўропы і, як у выпадку з Дамейкам5, — усяго свету. Як прыемна гэта пазнаваць! І зноў хвалююча хочацца напісаць штосьці звязанае з роднымі мясцінамі.

Чытаю дыпломную работу земляка пра Мір.

* * *

Цуд кнігі адчуваю, чытаючы Шчадрына, якога я так мала ведаю і які так па-сучаснаму гучыць у многім сёння.

* * *

Мініяцюры Штрытматара6.

Чытаючы, бачу, што тут найважнейшае — сам аўтар: як ён бачыць тое, пра што гаворыць.

Няўжо ў мяне — таксама? Іншым, збоку гэта лепш відно. А наша справа — адчуваць унутраную патрэбу гаварыць іменна так, не інакш.

* * *

Калі пісаў пра нашу дзіцячую літаратуру для ўкраінскага зборніка, узяў Танкаў першы том, каб праверыць памяць для цытаты з «Казкі пра мядзведзя», разгарнуў яго і — нібы вулей адчыніў,— так дыхнула сапраўдная паэзія.

* * *

Такая прыземленасць, такая паныласць, як быццам аўтар пісаў гэты раман не седзячы, а стоячы ракам.

* * *

Дзённік Чорнага. Семнаццаць старонак машынапісу, а як жа многа сказана, як глыбока, як чалавечна!

Яму было б... толькі семдзесят. Як гэта добра было б — зайсці да яго або хоць сустрэцца на вуліцы!..

* * *

З таго, што людзі ведаюць пра саміх сябе, толькі нязначная частка застанецца ў гісторыі, у літаратуры, у музыцы. А іншае — разам з кожным з іх — ідзе ў зямлю.

* * *

Ездзіў з маладымі ўдзельнікамі семінара ў Маскву7 ўпершыню паглядзець кабінет і кватэру Леніна.

Раздражняе пытанне: «Ну як, спадабалася?» Недарэчы яно ў такіх месцах, дзе адчуваеш высокае хваляванне, канструктыўна думаеш пра жыццё, дзе ёсць на што прымяраць і сябе, і тое, што навокал...

Карты франтоў, тэлефоны, кнігі ў кабінеце. Зала пасяджэнняў. Цюрупа, любімец Леніна, нарком харчавання, якому тут стала дрэнна і ўрач убачыў, сцвердзіў, што... з голаду. Куханька, у якой яны, маленькая сям’я, елі, «калі не бывала гасцей», у якой Уладзімір Ільіч, позна вярнуўшыся з якога-небудзь гістарычнага пасяджэння, перакусваў агульнанароднай галечай.

У зале пасяджэнняў, якая дзейнічала да 1958 года, думалася пра тое, што яна бачыла пасля Леніна, а ў пакоях жанчын, жонкі і сястры яго,— як адгукалася іх жаночая кволасць, пяшчотнасць на тыя суровыя, мужныя рашэнні, якія яму даводзілася прымаць. У Надзеі Канстанцінаўны як быццам менш гэтай пяшчотнасці — строгасць ва ўсім, а ў Маняшы, Марыі Ільінічны, нават наіўныя макатачкі на белай, у палатняным чахле, канапе.

Дарожныя куфры, асабліва той, што пабываў у Шушанскім.

Партрэты над Маняшыным сталом,— мужнасць старэйшай сястры, высакародства іх маці.

* * *

Трохі хварэючы, многа чытаў. І ўспомніў словы нарвежскай прыбіральшчыцы, перачытаў іх у блакноце:

«Единственное, что приятно в этой жизни,— это сознание, что есть люди, которым приходят в голову те же мысли, что и тебе, и которые переживают то же, что переживаешь ты. Они пережили тот же страх, убедились в бессмысленности страданий и уничтожения. И тогда ты не чувствуешь страданий и одиночества. Благодаря литературе — Душе мира...»8

Пра дзве прычыны, з-за якіх запісаў гэта:

Першая — пісьмы людзей, якім патрэбны мае кнігі, а пісьмаў такіх я атрымаў апошнімі днямі некалькі.

Другая — не працуецца... Начытаўся наогул, а сёння ўжо і свайго, атрымаўшы, нарэшце, польскую кнігу. І хочацца хоць што-небудзь рабіць.

 

1 Запісана ў Дубултах.

2 Соф’я Васіленкайтэ, літоўскі графік, жонка паэта Марцінаса Вайнілайціса (нар. у 1933).

3 Ванаг Юлій (нар. у 1903) — латышскі паэт, празаік і перакладчык.

4 Налкоўская Зофія (1884—1954) — польская пісьменніца. На ўвазе маецца яе дзённік 1939—1945 гг.

5 Дамейка Ігнацы (1802—1889) — польскі вучоны, геолаг, друг Адама Міцкевіча, нарадзіўся ў Мядзвядцы на Міршчыне. Другая палавіна яго жыцця прайшла ў Чылі, дзе Дамейка вельмі шмат зрабіў для развіцця чылійскай навукі і прамысловасці.

6 Штрытматар Эрвін (нар. у 1912) — нямецкі пісьменнік.

7 Запісана ў падмаскоўным доме творчасці Перадзелкіна.

8 Майя Экерлёф, «Записки уборщицы», «Иностранная литература», № 11, 1971.

1972

Учора павінен быў запісаць.

Унучка спала, а побач з яе светлай галоўкай, на вялікай бабулінай падушцы, ляжалі далонькамі дзве рукі. Падумалася, што з гэтым шчасцем, шчасцем дзіцячага свету, я добра знаёмы, і тут мяне добрая доля не абмінула. Свае, а перад гэтым братнія, што натхнілі не толькі на «У сям’і»...

Няўжо яшчэ буду пісаць для малых і пра іх? Як гэта добра было б!

* * *

...А за акном, у сонцы — ціхі лес, сосны і яліны, вершаліны якіх абтрэсліся ад снегу, а з большай палавіны ўніз — у снезе. І ціхія, нібы заціхлі свядома. Шпакоўня пад белай шапкай снегу — казачны домік, каля якога днямі ўвіхалася вавёрка.

Унучка ўспамінаецца, і старасць, што ад горычы памылак, бруду жыцця так ахвотна вяртаецца да чыстага, паэтычнага свету маленства.

* * *

Запісаць свой рэдкі настрой, ясны і ўзнёслы, як у «Яшчэ раз першы снег», або настрой некалькіх дзён, як у «Тройчы пра адзіноту»,— няўжо гэта не мастацтва?

* * *

«Усе мы паласатыя»... Гэтую паласатасць бачу добра і ў найбліжэйшых, у сяброў. І хочацца, каб нехта з іх сказаў і мне пра маю паласатасць. Вось каб Валодзя быў тут цяпер — так бы, здаецца, і папрасіў: «Мо пагаворым пра мае недахопы?..»

* * *

Ён яшчэ сарамліва лашчыцца да мяне, а прачытаў ужо «Вайну і мір», «Анну Карэніну» і, зусім нядаўна, «Злачынства і кару». Параўноўваючы Льва Мікалаевіча з Дастаеўскім, кажа: «У Талстога такая самая глыбіня, толькі вада цяплейшая». Прыемна быць бацькам дарослага сына.

* * *

Чытаючы ў даваеннай літаратурнай энцыклапедыі пра гумар Шолам-Алейхема, адчуў, што гумар такі, здаровы, мог бы пісаць і я. А потым, з асалодай чытаючы «Чэрава Парыжа», адчуў штосьці накшталт эпічнага голаду. Бо ўжо задоўга, відаць, я сноўдаюся па вуліцах голы, «свецячы» сваім «я»...

* * *

 

...И не свои друзья-подружки,

А доносясь издалека,

Трубило радио частушки

Насчет надоев молока...

 

Чытаючы гэта ў Твардоўскага1, успомніў тое, што бачыў на Серабранцы вясною, што сумна думаў тады.

Полька, старая, прымітыўная, але патрэбная — полька ўжо не там, дзе яна нарадзілася і жыла ў сваёй незалежнай, самаздаволенай марноце, не на вясковай пыльнай вуліцы, не ў душнай хаце, нават не ў сельскім клубе, а тут — у мікрараёне мільённага горада, на нешырокім асфальце паміж домам і дзіцячай пляцоўкай. І танцуюць яе, пашахонскую польку, на гарадскім вяселлі, разам з моладдзю, якая праз школу, завод ці інстытут «выйшла ў людзі», танцуюць дзядзькі і цёткі, якія ані сняць пра тое, што трэба мацаваць калгасы, сціраць мяжу паміж вёскай і горадам, седзячы ў вёсцы. Сваю мяжу яны сцерлі, пераехаўшы сюды, і маюць, на свой век і на свой кругагляд, дастаткова грунтоўнае апраўданне: «І я, як усе людзі, жыву адзін раз, і тут жа, у горадзе, таксама савецкая ўлада»...

* * *

Адзін пашляк зняты з вялікай пасады за самае звычайнае — лазіў у народную кішэню, афармляючы сабе ганарар за чужыя «высокаідэйныя» артыкулы. Другога дурня будуць днямі здымаць, таксама з вымовай... А ты ўспамінай, як гэты другі дамагаўся, каб перад першым пакаяўся ў сваіх «памылках» чысты, разумны, таленавіты трэці... Успамінай і радуйся, што ты не паслухаў другога, не сагнуўся перад першым, а застаўся з трэцім — застаўся тым, чым трэба быць.

* * *

Не паехаў на маскоўскі пленум, а цяпер зайздрошчу Адамовічу, які быў сярод тых нямногіх, што ўскладалі вянок на магілу Твардоўскага. Зайздрошчу таксама, што ў яго, у Алеся, ёсць фота Аляксандра Трыфанавіча з адным толькі словам: «Спасибо».

У мяне — толькі кніга яго жыцця, усё, што ім напісана. А кветкі пад яго імя і я кладу так часта...

* * *

Слухаючы ціхую музыку песні «Вечер на рейде», успомніў, як яе ў партызанскай зямлянцы спяваў стары Іван Кірылавіч, як на лагерных нарах, у палоне, Міхась Васілёк любіў спяваць без агню «Извела меня кручина» і «Выхожу один я на дорогу»... Успомніў і падумаў, ці не напісаць пра гэта... А днямі зноў успамінаў яго, Міхася, нашы з ім любімыя песні, калі слухаў па радыё перадачу «Паўстоўскі і музыка», дзе таксама была і наша «Выхожу...».

* * *

Чытаў Твардоўскага (пра Ісакоўскага і Маршака), і думаў, што ўжо ніколі не скажу яму пра сваю любоў ды пашану, што ён ад нашай любові ды пашаны меў вельмі мала, такі мізэрны працэнт належнага.

Так было днямі. А цяпер вось, ноччу, успомніў, як летась, з Дубултаў, пісаў Траяпольскаму, пытаючыся, а ці ведае ён, Аляксандр Трыфанавіч, колькі нас любіць яго?..

* * *

Навошта гэта — пад старасць ярка, востра бачыць у мінулым усё, што зроблена было табой не так? Каму патрэбен гэты боль? Сам былога не вернеш, не паправіш нічога, а іншыя — кожны жыве і будзе жыць па-свойму, са сваімі памылкамі спачатку і сваім болем пасля.

* * *

Ты выпакутаваў, выняньчыў новую кнігу, з пакутамі выдаў яе, а яны, рэцэнзенты — маўчаць, як быццам ты зрабіў штосьці непрыстойнае, а яны, як людзі культурныя, робяць выгляд, што пры іх нічога не адбылося... Ну хіба ж гэта лёгка?..

* * *

У таджыкскіх пісьменнікаў, асабліва ў старэйшых, адносіны да свайго абавязку традыцыйна чыстыя, высокія,— служэнне. Устод, муалім2 — гэтыя няпісаныя званні, такія звароты да іх яны ўспрымаюць як належнае, хоць і пішуць некаторыя не надта моцна. Затое ўжо калі добра, дык добра.

Штосьці такое я адчуў, чытаючы «В лачугах кустарей» Хасана Ірфона, пра якога тут3 даведаўся, што ён сляпы, і якому, відаць, трэба будзе з дому напісаць у Самарканд.

* * *

Малады, таленавіты эрудыт пачаў даводзіць горача, што найвышэйшай ступенню развіцця чалавецтва была... эпоха грэчаскага рабаўласніцтва. Яго аспрэч. валі, таксама маладою эрудыцыяй. А я спытаўся толькі, на якім баку ён хацеў бы ў той благаславёны час знаходзіцца?..

* * *

Ты не рабі нічога, год за годам, і чакай, што цябе яшчэ і хваліць — за гэта? — будуць...

Самалюбства, пустая слава — пошасць, горшая нават за юр: яна застаецца і ў немачы, да самай смерці, чым далей, тым больш агідная, капрызная, сляпая.

* * *

Учора падумаў, што маю права быць задаволеным сабою за тое, што ў адносінах да Мележа няма ў мяне ані крышку брыдкай зайздрасці: я — з тымі, хто шчыра рады за яго і, як гаворыцца, за нашу літаратуру.

* * *

Набалгарваючыся як мага больш, чытаў учора вершы Найдана Вылчава, выбіраючы пераклады Барадуліна (талент — усё-такі талент), чытаў трохі іншых паэтаў; выбраў з замежнай шафы мае бібліятэкі ўсё балгарскае, якога вельмі няшмат, каб прачытаць пасля; глядзеў у «Всемирной истории» пра вайну 1877—1878 гг. і перачытаў «Чатыры дні» (не, нездарма я іх калісьці палюбіў!); чытаў біяграфіі Боцева, Леўскага, Еліна-Пеліна... А потым, амаль выпадкова, набыў у магазіне «Дружба», як быццам авансам для ўнучкі, якой купляў сёе-тое з малюнкамі, «Сказочный мир» Ангела Каралійчава і... хораша зачытаўся.

Колькі нявыкарыстаных магчымасцей! — міжвольна думалася пра сябе самога. Мог бы і я, «не мудрствуя лукаво», пісаць такія сонечныя, вельмі патрэбныя рэчы.

* * *

Едзем полем, лугам, лесам, у сонцы і ў пыле,— каб зноў знайсці што-небудзь з таго, што не павінна загінуць4.

...Такі прыгожы свет, а мы клічам з мінулага змрочнае.

Возера Нешчарда. Нібы кіжаўскія зялёныя завоіны, толькі не сонца, як там у нас было, а шэры дзень. З поўначы — хмара. Гамак унуку зроблены з парванай рыбацкай сеткі. А ў старых кацерах так здорава гуляць, пра запас нагульваць светлыя дзіцячыя ўспаміны.

...Трэба вучыцца ў народа спакою ў працы. Зноў засела наша машына, і праваднік спакойна пайшоў у вёску па трактар.

Пішу ў адвячоркавым сонцы, на ўскраіне невядомай вёскі, у траве лясной даліны. Мясціну гэтую бачу першы і, мусіць, адзіны раз у жыцці. Пачуўся драч. Першы раз сёлета ўступае ён у мой пачатак лета. Прыгожая зямля. Чаму ж ты, браце, хто дзесьці адгэтуль, так суха пішаш пра яе красу?..

...З новай сілай адчуў, уявіў прыход немцаў,— гледзячы на расонскіх юнакоў і дзяўчат, што гулялі па вуліцы ў сонечным адвячоркавым шчасці. Такімі былі і тыя, якім улетку сорак першага давялося рабіцца героямі, гінуць, цярпець нахабны здзек захопнікаў.

...Лясная вёсачка, да якое мы дабіраліся па бездарожжы. Яшчэ адно жахлівае адкрыццё, яшчэ адзін ачаг супраціўлення і юдоль пакут, якія мы ўваскрашаем — для трывогі людзям.

Запісваем на кухні, а над намі на сцяне партрэты — Пушкін і Лермантаў. Жах мераю па іх — нібы яны слухаюць гэта ў мудрым зняменні.

«У вас нехта вучыцца?» Слязлівая, бойкая бабка: «Не, гэта мой стары ўсё чытае».

Стары (пасля, калі прыйшоў) расказаў, што ў тую вайну быў у нямецкім палоне, а ў гэтую браў Берлін. Стрымана пахваліўся медалём.

...Ва ўступе да нашай кнігі:

Гэта — далёка не ўсё, пра што трэба расказаць, гэта наша першая спроба, першае слова пра веліч трагедыі народа, пра антычалавечнасць фашызму.

Штосьці так.

...Не дзіва, што потым, аседзеўшыся дома, бывае сумна: мала новага. А тут яно мяняецца і мяняецца — кожны дзень, кожную мінуту... І яшчэ ўсё жывая прага пазнавання, прага новых адкрыццяў. Адну толькі сваю Беларусь пазнаваць трэба ды пазнаваць, каб уведаць, убачыць, адчуць, усвядоміць, дзе ты знаходзішся, што табе трэба рабіць.

...Сустрэчы з народным горам тых дзён, з мноствам сапраўдных подзвігаў, якія трэба выводзіць з невядомасці, мучаць суровымі дакорамі, як мала ты зрабіў, і вучаць сціпласці, адчуванню абавязку.

...Дай нам, божа, зрабіць нашу кнігу добра!.. За частку сваю вазьмуся, здаецца, па-сапраўднаму, не ашчаджаючы туды нічога. Зрабіць кнігу не сумна-дакументальнай, а жывой, поўнай нашага сэрца і вопыту.

* * *

Стаміліся за чэрвень5. Не самі па сабе, а — у першую чаргу — для справы стаміліся, і Міншчыну адкладзем усё-такі на той год. Трэба нам новая свежасць успрымання, бо абыякавасць — грэх, злачынства ў гэтай справе, нельга з прытупленым адчуваннем падыходзіць да процьмы пакут, парослых травой, пакрытых больш ці менш удалымі помнікамі, і тых пакут, якія яшчэ ўсё жывуць у словах і ў вачах такога мноства нашых людзей.

Спланавалі нашу кнігу, падзялілі работу. Многа будзе яе, вельмі многа, і трэба рабіць яе з поўнай аддачай. Ужо на Віцебшчыне я адчуў, што кнігу нашу пачынаю бачыць.

* * *

Сум палёў і раўненне на вечнасць. Гэта — глыбіннае, што адчуваю тут, у Палужжы6. Асабліва востра адчуваў учора ўвечары, калі пры нізкім месяцы вярталіся з Маласельцаў.

А зверху, верхнія адчуванні — пахі і колеры летняга росквіту, спатканні з блізкімі людзьмі, абавязковыя пачастункі. Найлепш — з дзецьмі і «меншими братьями», якія тут так блізка да чалавека.

Трэба раней уставаць і працаваць больш.

* * *

У прадмове да маіх мініяцюр:

Пераважная большасць іх напісана без думкі пра тое, што ўсё гэта будзе друкавацца ў такім выглядзе. Пасля ўжо я змагаўся за непасрэднасць, яшчэ ўсё здаецца, што ў асноўным — паспяхова.

* * *

Енісей.

На палубе, з кнігай Дзікенса — Галя, інжынер-лесатэхнік. Худзенькая, з прыемным тварам дзяўчына, равесніца маёй малодшай. Нічога не трэба, апроч прыемнасці чыстага «общения». І гэта так добра. Усім нам з ёю цікава.

...Шукаю і хачу злавіць адпраўны пункт у тэме. што даўно наклёўваецца,— агульнасць людзей, праяўленая ў мімалётных, выпадковых сустрэчах, якія не паўтараюцца. Чыстата адносін, дакрананне найлепшым, што ў нас ёсць, момант, час найвышэйшага напружання душы.

А можа так вось і пісаць — ад гэтай рускай Галі з яе Дзікенсам?..

Гаварылі мы пра гэта з Сашам7, а тут раптам Аўрамчык гукнуў:

— А вунь грузавоз Галінага брата!

Яна гаварыла нам учора, што брат яе тут плавае, назву і нумар таго грузавоза сказала.

Што ж, і яшчэ адзін з нас, цяпер Мікола,— «як маленькі».

* * *

Капітан нашага цеплахода, сівы і сціплы, ледзь не сарамлівы Мікалай Мікалаевіч. На літаратурнай сустрэчы ў салоне нас з Адамовічам папрасілі расказаць пра нашу кнігу8, а ён, наш гаспадар, узяўшы слова, пачаў пра былыя тут «перавозкі»...

Мы ўжо за палярным кругам. Тая самая вялікая, сур’ёзная вада, чыстае неба і тундра замест тайгі. Бераг — «тэрасамі»: ад паводак.

І ўспамінаецца, як учора капітан, зайшоўшы ў нашу каюту, гаварыў пра красу паўночнага ззяння: «Стоишь, окоченеешь, а глаз оторвать не можешь...»

Гэта яму — за чыстае сэрца, такое бачанне красы.

* * *

Учора — дзень без радка, нават такога, як пазаўчора. Можна толькі глядзець на бясконцую ваду, ахвотна жмурыцца і нават парушаць рэжым — спаць днём. Зрэшты, такі адпачынак патрэбен, відаць, і мне, і мне належыцца.

Знаёмства з краем, нават з самім Краснаярскам — вельмі прыблізнае. Толькі ГЭС, якую нам добра паказвала талковая, прыемная сакратар Дзіўнагорскага гаркома. Магутнасць і краса, што праявіліся з густой імглы (ноччу быў дождж) пагодлівым ранкам.

Пра Сібір яшчэ не напісана — адпаведна яе грандыёзнасці...

* * *

Над драбналессем сям-там тырчаць лістоўніцы. Відаць і без бінокля і ў бінокль. Лесатундра, яркая зеляніна.

Дзеці — і за палярным кругам дзеці.

Чайкамі я захапляўся і на Чорным, і на іншых марах. Аднак цяпер успомніліся чарнаморскія.

І енісейскія, запалярныя радуюць таксама молада.

* * *

Дудзінка.

Як гэта пісаць пра Беларусь, аднак — для ўсіх?

Так думаеш здалёк ад дому, заўсёды і добра. Хоць часамі і сумна.

* * *

У верталёце над тундрай.

Глабальнасць — банальна ўжо, але правільна. Бо вось я тут думаю пра маю красавіцкую Балгарыю — паўней адчуваю і чую яе.

* * *

Якой агромністай кнігай — цэлым сусветам яна здавалася мне ў маленстве, а цяпер паглядзеў і здзівіўся — нейкіх шаснаццаць аўтарскіх аркушаў!.. «Детские годы Багрова-внука».

* * *

Малады вучоны-аленявод, які суправаджаў нас у тундру і быў там зусім на сваім месцы, увечары зайшоў да нас у гасцініцу9 і, сярод паэтаў ды бутэлек віна, быў жалю варты са сваімі прэтэнзіямі на паэзію. Слухаючы яго, я стомлена, радасна думаў: «Як гэта добра, што я не пішу вершаў!..»

* * *

У самалёце. Яшчэ пра глабальнасць.

Наша Зямля, ахутаная такімі чыстымі аблокамі, здалёк магла б здавацца белай ружай.

Пад намі яшчэ ўсё Енісей.

* * *

У вагоне, едучы ў Светлагорск10.

Цана простых рэчаў, сіла любові да зямлі,— з яе красой і хлебам, і працай, якое яна, зямля, патрабуе ад чалавека,— гэта я вывучаў і ўцякаючы першы раз з палону... Не так вывучаў, як адчуваў тады — вельмі моцна. І гэта не прайшло бясследна.

Тут, у былой Усходняй Прусіі, у тую самую пару года, успамінаецца гэта ярка і да самай глыбіні.

* * *

Калі мы падышлі да свежай яшчэ магілы апошняй з маіх сясцёр11, N., паказаўшы на вянкі, што стаялі над магілай буданчыкам, сказаў: «Во наша баба як пабудавалася»...

Што павінна было адбыцца,— адбылося. У такіх выпадках па-народнаму боль суцішаюць развагай: «Дай нам бог дажыць да такога веку». Яна пражыла семдзесят восем. Відаць, і ў яе гадах не захочацца паміраць, але збоку, аб’ектыўна ўспрымаецца гэта спакойна.

І гэтае «пабудавалася» запісваю як нейкае штосьці непераможна народнае. Як толькі пачуў яго,— так і «цікнула» адразу, як заўсёды бывала,— сігнал.

* * *

Думаў пра ўменне карыстацца паўзамі. Не толькі на бяседах вясёлых, але і на сумных бываюць такія паўзы, перш за ўсё перад пачаткам жалобнага абавязку, калі мужчыны пасядуць на двары, хто на чым, і пачынаецца вельмі цікавая гутарка, калі з больш стрыманай вастрынёй ды весялосцю, а калі дык і зусім свабодна, нібы не на пахаванне сабраліся.

«Каб не пацешыўся, дык павесіўся б». У гэтым — векавая мудрасць, нейкае падсвядомае вяртанне да маленства: да яго бесклапотнай шчырасці.

* * *

Глядзелі з сынам алімпіяду, і цяжкаатлеты напомнілі нам гогалеўскае акрэсленне Сабакевіча: «средней величины медведь». Уся справа ў гэтай «средней величине» — у гэтай няўлоўнай дакладнасці майстэрства, амаль таямнічай, неразгаданай, а такой прывабнай, «заразительной», жывучай, што вось рагочам, а імя нам — легіён. Які зарад здароўя пушчаны ў жыццё — усюды і надоўга!

* *

Талстой — вялікі для нас, а для самога сябе, каб жыць, працаваць па-сапраўднаму, яму неабходна была сціпласць — перадумова хады наперад. Каб ён так думаў пра сваю веліч сам, як думаем пра гэта мы — што было б?..

З меншымі пісьменнікамі, што атрымалі прызнанне чытача і афіцыйную пахвалу, з некаторымі з гэтых меншых адбываюцца рэчы... не вельмі духмяныя. За аднаго з іх мне было днямі прыкра. Яшчэ раз успомнілася трапнае: пчала сама наносіць мёду і сама ў ім топіцца...

Чорт вазьмі — няўжо гэта заканамерна, натуральна? Ці тут мае рацыю той, з каго пачаўся гэты запіс? Ён аднойчы пісаў, што спакусы (соблазны) існуюць для таго, каб з імі змагацца: тады будзе раўнавага, патрэбная для больш-менш правільнага, нармальнага жыцця.

* * *

Слухаючы наіўную песню калгаснага самадзейнага хору. Падумалася, што можна не быць Шаляпіным ці Паганіні, аднак любіць песню і музыку, быць спеваком ці музыкантам, быць патрэбным, неабходным для людзей, даваць ім радасць, быць чымсьці незамянімым,— там, дзе няма лепшага.

Што ж тут гаварыць пра дылетанцтва? Няўжо яго калі-небудзь не будзе?

* * *

Чытаю пра Рэрыха. І думаецца, што, можа, гэта ўжо і не так — адносна — мала, чаго я дамогся самаадукацыяй, аднак, як жа гэта мізэрна мала ў параўнанні з адукацыяй сапраўднай, з сапраўднай культурай, якую мелі, з самага малку не трацячы часу, такія, як Рэрых! Праўда, і самі яны працавалі — на сорам нам, як падзвіжнікі.

Люблю такія кнігі, і даўно.

* * *

...Не апускаўся да думкі, што каб пачаць жыццё ад пачатку, дык у многіх выпадках паводзіў бы сябе інакш. Так не бывае, каб паўтараць усё з вопытам, з мудрасцю сталага веку. Адно ў нашай уладзе — не ўпадаць у адчай, а — узброіўшыся яшчэ большай сціпласцю — жыць як мага разумна далей.

* * *

Выбраў і пераклаў зранку для «Маладосці» афарызмы Скаварады (даніна добрым пачуццям, якія я меў да яго ў маім вясковым юнацтве), напісаў пісьмо маёй балгарскай спадарожніцы і, ад страху перад «добраахвотным беспрацоўем», пачаў чытаць рукапісы радыёпастановак, якія мне далі, каб заахвоціць, работнікі той рэдакцыі, дзе я дыктую вечарамі з магнітафона...12

Адно магу сказаць — чалавек, якому не працуецца, «тэхніка якога недаравальна прастойвае», як гаварыў калісьці Адамовіч, спасылаючыся на такую ж думку і іншых добрых людзей,— адно магу сказаць у сваё апраўданне: і ў такім цяжкім стане я навучыўся паводзіць сябе дастойна.

* * *

Прачытаўшы «Хама» Ажэшка.

Колькі яшчэ здзіўляцца і саромецца? Што вось і гэтай рэчы не чытаў. Сораму, праўда, няма. Затое ці ха радасна — ад думкі пра яшчэ аднаго сапраўднага пісьменніка, голас якога пачуў і я, душу якога ўдзячна адчуў.

І не якога, а якое. Бо ўвесь час памятаеш, што гэта — жанчына, высакародная, пяшчотная, разумная, хоць часамі залішне гаварлівая і сентыментальная. Але і гэта зразумела, натуральна.

Як жа так, каб дагэтуль не выдаць у нас таго, што напісана ёю пра Беларусь, пра беларусаў?..

А як прыгожа гэта — іхняя дружба: пані Элізы, Шчадрына, Франка, Багушэвіча. І тое, як яна разумела Талстога.

Успамінаўся Нёман тых, ажэшкаўскіх, мясцін, як я, у розны час, бачыў яго каля Мастоў, у Луннай, у Княжаводцах...

Дарэчы, у кнізе нашай трэба знайсці слова і пра Ажэшка. Бо і ляжаць яны з Васільком недалёка адно ад аднаго...

* * *

Калі адрываю на штосьці лісток перакіднога календара, міжволі думаю пра дні, якія пройдзены. Каляндар — будзе новы...

Успомнілася і маладое адчуванне, пра якое і верш быў — аптымістычны («Ах, дай мне жыць, бясконца жыць!..»), які больш за ўсе мае вершы падабаўся цвярозаму аматару Багдановіча Данілу13, верш, які я і сам у маім горкім верасні 1936 года лічыў «пачаткам літаратурнай творчасці».

Цяпер ужо такіх далёкіх спадзяванняў няма, але ж і спадзявацца, планаваць — не перастанем.

* * *

Цень Пілсудскага14 напомніў мне пра аднаго з тых, хто пачынаў свядомае жыццё з крывавай службы «пад яго штандарамі». Бранеўскі. Якія ў яго бывалі ўспаміны пасля, калі ён на ўсю глыбіню ўбачыў, што гэта было — не тое? Ці не таму і плакаў ён у Наваградку15, слухаючы польскі гімн у выкананні беларускіх хлопцаў?..

Патрыятызм і агульналюдскае, інтэрнацыянальнае. Для «філосафа» гэта куды лягчэй — здалёк разводзіць пальцамі на паперы. А як таму, у каго толькі адно жыццё, якое вось і рашаецца? Як тым амерыканскім хлопцам, якіх гоняць у В’етнам?

Думкі пра Бранеўскага пачаліся з адной: грахі гістарычныя — «спіша» гісторыя?..

* * *

Кожны з нас тое самае чытае ў той ці іншай меры па-свойму: у залежнасці ад свае здольнасці ўяўляць з чужых слоў і ў залежнасці ад агульнай падрыхтоўкі, бываласці, ведання жыцця. Бо і прыроду, і людзей, чытаючы, звычайна параўноўваюць міжвольна з бачаным, вядомым.

Падумаў так, перайшоўшы ад нафтавікоў Каспія да рыбакоў Эстоніі16.

Якая дакладнасць скупога мазка ў гэтай вясёлай эстонкі Лілі Промет, колькі паветра і глыбока затоенай любові да роднага і справядлівага. Са стрыманым гумарам, без усякай сентыментальнасці. А праз амаль мужчынскую іронію часамі, скупа і дарэчы, высвечваецца жаночая пяшчотнасць. Асцярожная, напагатове з іроніяй — сродкам самаабароны, які, магчыма, спатрэбіцца.

* * *

Як прыкра, што і я, па прыкладу шавіністаў, мог часамі глядзець... зверху на літаратуру іншых, нядаўна адсталых, народаў — проста не ведаючы яе.

* * *

Учора быў дзень Швейцара17 і Чурлёніса18.

У Чурлёніса — два яго драўляныя домікі, малы пакой-майстэрня, з мальбертам і палітрай, дзе я зноў міжвольна прыцэльваўся да століка каля акна, амаль зусім над зямлёю,— як бы тут працавалася. І была яго музыка, пад якую мы ціха сядзелі...

Швейцар памог мне разабрацца ў тым, да якой ступені мы павінны адкрывацца сябрам.

«Знать друг друга не значит знать о друге все; это значит относиться друг к другу с симпатией и доверием, верить друг другу.

Существенно лишь стремление зажечь в себе внутренний свет... когда в людях зажжется этот свет, он будет виден. Только тогда мы узнаем друг друга, идя в темноте, и ни к чему будет шарить рукой по чужому лицу или вторгаться в чужое сердце».

* * *

Я старамодны ў сваёй творчасці і стаю збоку ад тых, каму, відаць, мог бы быць карысным. Моладзі.

* * *

Думаю сяды-тады, як бы гэта з карысцю высмеяць крэда некаторых нашых «маладых»,— любым спосабам дамагацца «дайсці да чытача»,— не думаючы перш за ўсё пра тое, што праз такія любыя спосабы, у рэшце рэшт, да чытача можна дайсці з апустошанай душой, растраціўшы нават тое нязначнае, што ў ёй было пры ўступленні ў літаратуру.

* * *

Нешта адразу пасля вайны, дома, у Загоры, узяў я веласіпед і паехаў у дальнюю вёску, да сябра, з якім даўно не бачыўся. Знайшоў яго ў полі, на сяўбе. Думаў, што пагаворым, а ён, мінут праз пяць: «Прабач, брат, сеяць трэба». І я паехаў дахаты, «як змыцканы»...

А мне сяўбу перабівалі хто хацеў, калі і як хацелі,— прыходамі, званкамі, прапановамі, выклікамі... Толькі нядаўна пачаў сяк-так адваёўваць рабочыя раніцы ад розных нечаканых перашкод. Ды строгасці нейкай няма і дагэтуль.

Нядаўна ў Кіеве, калі быў на нарадзе, хацеў уранні прайсціся з N. над Дняпром, пагаварыць, сказаў яму пра гэтае жаданне напярэдадні вечарам, а ён не пасаромеўся адказаць, што хоча пахадзіць адзін, што гэта яму — трэба.

І мне трэба сеяць, і мне патрэбна цішыня на творчы роздум, і не трэба баяцца адстойваць яе.

* * *

Гартаючы том «Литературной энциклопедии», наткнуўся на Гашака і — захацелася заглянуць у «Швейка»: так, як часамі раптам захочацца, добра захочацца чагосьці смачнага. Узяўся перачытваць (пакуты сімулянтаў), пачаў рагатаць даўно чаканым рогатам і раптам адчуў, усвядоміў, што рагачу — як Міша, яго смехам... Ён ува мне яшчэ і так?..

А «Швейка» чытаць з аднолькавым смакам доўга, як і смяяцца доўга, нельга.

* * *

Залежнасць аднаго пісьменніка ад другога, папярэдняга, літаратуразнаўцу лёгка «ўстанаўліваць» за пісьмовым сталом — скарачаюцца адлегласць, час, тое, што падзяляла аб’екты даследавання, здалёк не так заўважаецца, што той ці іншы аб’ект другога аб’екта наогул не ведаў... Важна па датах параўнаць, хто з іх першы сказаў сваё «э!». А для зручнасці можна сёе-тое і абмінуць, пакінуць па-за вучонай увагай. Наступны даследчык знойдзе гэтую сякеру пад лавай — будзе яшчэ адна навуковая праца...

* * *

Напісаў Цітову19 — за апавяданне ў «Юности», за радасць, што ён — не толькі няшчасны і мужны чалавек, але, як па гэтым апавяданні відно, па-сапраўднаму здольны літаратар.

Напісаў Бакланаву — за рэцэнзію на «Хатынскую аповесць», хоць і не вельмі згодзен з ім, што датычыцца дакументальных запісаў (пра «публіцыстычнасць» сказаў ён правільна).

Ад Шушкевіча — зборнік яго ўспамінаў. Добра пра Мікуліча, якога трохі ведаю, пра Хадыку, якога, да сораму, ведаю мала, і пра Грамыку...

Ажно ў блакноты палез: ці не запісаў у верасні 1967 года, як мы, Аўрамчык, Бічэль, Гілевіч і я, наведалі старога ў Хімках і ад наведання таго было радасна на душы.

Ціхая радасць добрых адносін з людзьмі.

* * *

Стаміўся, напісаўшы за снежань, падрыхтаваўшы сем «кавалкаў» (навелы гэта ці нарысы?) для нашай кнігі, і сёння адчуў, што трэба ў гэтай справе зрабіць перапынак. Бо нельга ж рабіць абы-як, бо галоўнае тут — у падачы матэрыялу, у тым, каб знайсці найлепшы паварот і найдакладнейшыя, найкарацейшыя словы.

* * *

У польскай газеце дасціпны малюнак: сабака ў мяккім крэсле, з тэлефоннай трубкай каля адвіслага вуха, і пытаецца ў таго нябачнага, каму пазваніў: «А вось і не здагадаешся, хто звоніць!»

Паклікаў сына, разам пасмяяліся: «Каб гэта наш Жуль так пазваніў Данусі?..» Можна сказаць: і навошта так паэтычна дзяцінець, асабліва дзеду? І можна адказаць: а як жа яно ў казках ды ў мультфільмах? Чаму нам такое так падабаецца?

* * *

Увечары, чытаючы «Путь Абая»20 — не ведаю, ці зусім незалежна ад апісання ночы, якую бачыць закаханы герой рамана,— успомніў, што ўранні я глядзеў на барвовы ўсход сонца і хораша, сумна і ярка, згадалася даўняе... Так, ужо даўняе, хоць і здаецца, што гэта было ледзь не ўчора. А прайшло ўжо амаль дванаццаць гадоў з той марознай раніцы, калі я ў Карэлічах з акна Мішавага кабінета ў зялёным фінскім доміку доўга глядзеў на таксама барвовы, сумны і радасны ўзыход...

І тады глядзеў, як і цяпер гляджу,— ідучы па жыцці, у імкненні наперад. Аднак цяпер той дзень мне бачыцца як рэчаіснасць, якая была, як тое адзінае, што ніколі такім, як было, не паўторыцца.

Была... Было... А яшчэ ж і ёсць, і будзе яно, імкненне наперад, з вечна прывабнай загадкавасцю і надзеяй!..

 

1 «На новостройках в эти годы...»

2 Майстар, настаўнік.

3 Запісана ў Душанбе.

4 Запісана на Віцебшчыне. Гаворка — пра збор матэрыялаў для кнігі «Я з вогненнай вёскі...»

5 Запісана ў Магілёве.

6 Палужжа — вёска ў Карэліцкім раёне.

7 Алесь Адамовіч.

8 «Я з вогненнай вёскі...»

9 Запісана ў Нарыльску.

10 Горад у Калінінградскай вобласці.

11 Запісана ў Палужжы.

12 Запісы расказаў для кнігі «Я з вогненнай вёскі...».

13 Скварнюк Даніла (1903—1943) — друг Я. Брыля, пячнік са скідальскай вёскі Пузевічы, спаленай карнікамі разам з жыхарамі. Смерць яго падказала пісьменніку тэму апавядання «Memento mori».

14 Запісана ў Друскеніках, дзе ў свой час любіў адпачываць Юзаф Пілсудскі.

15 Ул. Бранеўскі быў у Навагрудку ў снежні 1955 года, на святкаванні стагоддзя з дня смерці Адама Міцкевіча.

16 У двухтомнай анталогіі савецкага апавядання «В семье единой» («Художественная литература», 1972).

17 Швейцар Альберт (1875—1965) — нямецка-французскі мысліцель, лекар і музыказнаўца.

18 Чурлёніс Мікалоюс (1875—1911) — літоўскі мастак і кампазітар.

19 Цітоў Уладзіслаў Андрэевіч (нар. у 1934) — рускі пісьменнік.

20 Раман Мухтара Аўэзава.

1973

Падлетак любіць дачушку старэйшай сястры, маці-адзіночкі, маленькую пацешную дзяўчынку. Як яму чуць такое грубае, дзікае: «Гэта ж байструк»? Супастаўленне чыстага, святога з брудам хамства.

Падумаў пра гэта, калі здымаў з магнітафона нашы запісы ў Борках. Жыва згадалася хата, бабуля з маленькай унучкай на каленях, і загарэлы хлопец, голы да пояса, што, лежачы на негарачай па-летняму печы, слухаў мамін страшны расказ пра канец свету ў іхняй вёсцы...

Прыгадаліся дзядзька з пляменніцай — мой сын і ўнучка, іхняя дружба,— жывая натура да новага апавядання1.

* * *

У апошняй перад Новым годам перадачы «Клуб кінападарожжаў» сімпатычны стары Шнэйдараў2 па-свойму прыемна развітаўся з намі — да новай сустрэчы, пажадаўшы ўсяго добрага без пафасу, але з харошай чалавечай усмешкай... І смерць яго, менш як праз тыдзень, кранула мяне блізкім болем, навяла на высокія думкі пра вечнае, да якога мы можам або не можам прычыніцца сваёй працай, сваім жыццём. Ён — мог, і ён прыгожа бачыцца мне на фоне ўсіх тых краін і земляў, якія паказваў нам, сам застаючыся заўсёды сціпла збоку, прыкметны настолькі, наколькі патрэбны, пагодліва чалавечны, упэўнены ў тым, што робіць.

Пачуцці такія і думкі паўтарыліся ў кінатэатры, калі мы глядзелі цудоўную кінакарціну «Успаміны пра будучыню». Не трэба і рэлігіяй лічыць яе — светлую, паэтычную мару людзей пра сваё паўнапраўнае месца ў Сусвеце, мару пра крылы,— яна ажыццяўляецца цераз навуку, неразлучная з найвышэйшай паэзіяй нашай чалавечай агульнасці, з патрэбай нашага братэрства, да якога яшчэ — так далёка.

Гэты роздум, пачуцці такія, адчуванне прасторы Сусвету і свайго месца ў ім добра дапамагаюць думаць пра задачы нашай літаратуры, вельмі выразна паказваюць усю нялёгкасць, непатрэбную дробязнасць нашай «мышынай валтузні», блізарукае, на карачках поўзанне па побыце, няўменне ці нежаданне ўзняць галаву і паглядзець на ўсё з сучаснага чалавечага палёту.

* * *

Вяртаўся днямі да сваіх думак пра несучаснасць «эпапеяў».

Кожны народ, кожная літаратура мае права на эпапею (ужо без двухкосся) раз, два разы на стагоддзе. У рускай гэта «Вайна і мір» у дзевятнаццатым і «Ціхі Дон» у дваццатым. Да іх набліжаюцца па значнасці ў першым выпадку «Былое і думы», а ў другім — «Блуканне па пакутах». Усё іншае або раздражняе сваім, не па сілах, «размахам», або зануджвае мнагаслоўем.

У беларускай літаратуры наша права на эпапею маглі б выкарыстаць Чорны і Гарэцкі. Маглі б... Колас у поўнай меры не выкарыстаў. Наблізіўся Мележ. Усё іншае — або прыблізнае, або прэтэнцыёзнае. А манія маштабнасці — застаецца...

Мае, бясспрэчна, права на эпапею і казахскі народ, тым больш, што і ён так доўга маўчаў. Даўно ўжо збіраўся я прачытаць «Шлях Абая», двойчы жаданне гэтае ўзмацнялася,— калі быў у Алма-Аце, і зусім нядаўна, калі чытаў слова Ганчара3 пра Аўэзава. Пачаў, заглыбіўся ў гэты васьмідзесяціаркушны абшар, і вось, пры ўсёй павазе да аўтара і яго народа, ледзь увабраў палавіну першага тома. Тое ж было калісьці, пасля «Зямлі зялёнай», з «Прасветам у хмарах» — таксама пры ўсёй павазе да Упіта і Латвіі, якіх я ведаю трохі больш, чым Аўэзава і Казахстан.

Кароткасць, сцісласць трэба ўжо лічыць не толькі сястрой таленту, але і меркай сучаснасці.

* * *

Умець карыстацца часам, сённяшнім днём, умець належна паводзіць сябе з людзьмі і не адкладваць на заўтра тое, што трэба зрабіць цяпер,— як гэта важна, і як мы мала гэтым карыстаемся.

* * *

Яшчэ, здаецца, ніколі не адчуваў так востра, так страшна, да адчаю крыўдную недарэчнасць жыцця. Усё найдаражэйшае для нас, усе нашы найбліжэйшыя ад самага нараджэння... загадзя асуджаны на смерць. Яны ёсць, іх не будзе, яны з’явіліся толькі, каб было так страшна, так балюча?.. І навошта чалавеку адчуваць гэта?.. Каб быў слабейшы, дык хоць напіся.

А сёння зноў вось сонечны дзень нашай, яшчэ ўсё недаразвітай, зімы, і праца — патрэбная для вялікай мэты. Нібы службу нясеш, волю выконваеш нейкую — найвышэйшую.

Што ж, трохі збіўся з дарогі, а потым узышоў на яе?

Бо інакш — вельмі страшна.

* * *

Калі я пражыву нават семдзесят пяць, дзве трэція майго жыцця — з Мішам. Працяжнікам я замяніў слова «былі», бо ён жа са мною, ён ёсць. Як быццам не толькі маімі ўспамінамі пра яго, як быццам ён жыве ва мне і сёння актыўна, памагаючы мне ў маім жаданні быць лепшым і рабіць маё лепш. Што ж, не бяссмерце гэта, але жыццё, эстафета дабра, маленькае сцверджанне таго, што нішто не прападае.

* * *

Амаль усе партызаны, ва ўсякім выпадку пераважная большасць іх,— добраахвотнікі, якія, ідучы змагацца, ахвяроўвалі вельмі многім, часта — усім, не толькі самімі сабою. Гэта праўда. Аднак праўда і тое, што ў параўнанні з франтавікамі яны... ну, некаторыя, а то і многія з іх, хваляцца сваім геройствам значна больш.

Таму так прыемна было сустракаць партызан-гвардзейцаў, асабліва на Магілёўшчыне, якія выйшлі на барацьбу найраней, зрабілі многа, многа страцілі, а лічаць сябе проста салдатамі, якія выконвалі свой абавязак перад Радзімай.

* * *

Смерць найбліжэйшых найлепш, найбліжэй паказвае нам, што так ужо магло б і кожную мінуту можа быць з намі, і калі не сталася так, дык мы павінны памятаць, што нам трэба яшчэ пільней рабіць тое, што трэба.

* * *

Гэта ж так добра, і так нямала, што ёсць недзе разумная, высакародная руская жанчына, з якою я коратка сустракаўся двойчы на людзях, больш за чатыры гады таму назад, і выгляду якое добра не памятаю, а яна там, у сваім далёкім горадзе, «чытае-перачытвае» мае мініяцюры і шчыра піша мне пра гэта, без усякай карыслівай мэты і позы. Гэта — хораша, а мне здаецца — от, між іншым...

* * *

Самому цяжка бывае ў холадзе, у няўтульнасці адзіноты, а пра іншых, хто варты дабраты, думаеш мала. Вось захацелася пазваніць у бальніцу хвораму Мележу, уведаў у яго хатніх нумар бальнічнага тэлефона, але дазваніцца ніяк не змог. І ён мне сам пазваніў, пачуўшы ад сваіх пра мой да іх званок. Мы пагаварылі, і нам абодвум было добра.

* * *

Апошнія два дні былі фактычна адпачынкам4. Апроч ранішняй, пасляабедзеннай і начной праходкі па белым, ціхім, месцамі і часамі — проста чароўным лесе, дазваляў сабе не толькі зранку чытаць, але і спаў у сваім сонечным пакоі, кампенсуючы начную частковую бяссонніцу. Можна было б ужо і дома быць, на два дні раней, але застаўся тут з-за Валодзі і цішыні, якою я апошнім часам, пачаўшы ў Друскеніках, паспяхова вучуся карыстацца і даражыць. У надзеі, што стану-такі на патрэбным грунце, знайду тое сваё, што будзе і другім патрэбна. Цішыня гэтая дае магчымасць успамінаць, вязаць у адно тое найлепшае, што было ў маім жыцці, дае магчымасць гэтаму найлепшаму паўтарыцца. Тут, між іншым, і ранейшае, юначае, чыстае ўспрыманне красы прыроды, паэзіі з дзіўным, шчаслівым ці адчуваннем, ці разуменнем агульналюдскасці гэтай паэзіі — сапраўднай, вялікай.

А то і смешна было, калі прачнуўся днём і сказаў сам сабе: а дзеля чаго ж такі я так гадую сябе і што ўжо такое выгадую?..

* * *

Няўжо я ажно такі размазня або ўжо так па-графаманску задаволены сваім пяром, што вось чытаю ў рукапісе польскі пераклад «Сірочага хлеба» і... міжвольна плачу? Ці, можа, гэта таму, што я цяпер тут5, што справа майго жыцця працягваецца добра, што слова маё ідзе па прызначэнню?

Пераклад — як новае.

* * *

Слухаючы другі даклад, пасля польскага — бельгійскі.

Пад гукі французскай мовы з трыбуны і польскай з навушнікаў думаецца пра тое, як гэта ў мяне было ў жыцці ўсяго патрошку. У тым ліку — і ведання бельгійцаў: з палону. А мог бы ведаць значна больш! І мовы чужыя таксама. Ішоў я заўсёды па нізах, па зямлі. Гэта і дрэнна — ведаю мала, гэта і добра — што ведаю, тое ведаю ад самага карэння.

Ішоў я не толькі па нізах — цёрся і каля вярхоў, і дома, і ў іншых краінах, заўсёды адчуваючы сябе недавучкам, хоць і са сваімі перавагамі. І добра, што хвалююся, памятаю пра сціпласць, адчуваю свой грунт пад нагамі, застаючыся — часцей за ўсё — дастаткова самакрытычным.

Прыемна тут, у Польшчы, памятаць, што я раблю сваё і ў гэтай краіне, і ў іншых трохі таксама. Такое адчуванне і ў Балгарыі было, і ў ГДР.

* * *

Калісьці сядзеў я за адным бяседным сталом з індыйскай магарані (сапраўднай), а ўчора — з польскай княжной (былой), і там і тут адчуваючы амаль тое самае: здзіўленне нейкае, няёмкасць, адчужанасць, безнадзейнасць старызны, што заўважаецца так — толькі намі.

* * *

Старэчае гэта, ці што?.. Чытаю карэктуру перавыдання, першыя мае апавяданні, і лаўлю сябе на любаванні «Марыляй», «Маім земляком»...

А няўжо, скажам, цесля ці сталяр, праз многа год сустрэўшыся са сваёй работай, не рад, калі яна зроблена добра?

* * *

Чытаючы Мальдзіса6, успамінаю са здзіўленнем і агідай, што калісьці літаратурай нашай займаліся не такія вось падрыхтаваныя, сумленныя хлопцы, а якія-небудзь бэнды...

* * *

Многае з таго, што ты перажываеш, праходзіць міма, не схопленае як след. І так, здаецца, на працягу ўсяго жыцця — так многа ідзе ў нябыт бескарысна. Толькі Талстыя, Дастаеўскія маглі дабірацца, на здзіўленне мільёнам, да большай ці меншай глыбіні, нават і пры шчаслівай наяўнасці такіх, як яны,— невычэрпнай.

* * *

Асцярожнасць у ацэнках людзей.

Мы на яго злуем, што недзе бадзяецца, пакуль яго чакаюць ды шукаюць, а ён, аказваецца, былы лётчык, акалечаны ў баі, і ён пабег — упершыню за трыццаць два гады! — хоць трохі паглядзець на горад, за які ў сорак першым гарэў у самалёце...7

Пазнаёміўшыся з ім, зноў — здаецца, што яшчэ глыбей,— думаў пра тых, што на самых цяжкіх участках рабілі нашу перамогу, і пра тых, чые чарапы многімі, многімі сотнямі — неглыбока, навалам, неаплакана і назаўсёды забыта — закапаны на тых бязлікіх рубяжах, пра якія ведаюць і трохі, нібы мімаходам, пішуць былыя франтавікі...

* * *

Ідзем да Тарвальдсена8, а думаю пра Андэрсенаў, больш — пра першага. Вось яна — літаратура, асабліва вядомая з маленства. Жыва ўспомніў, як калісьці, падлеткам, чытаў «Салаўя», не ведаючы, што з ім рабіць ад захаплення.

Нанізванне на адну нітку майго жыцця ўсяго таго, што ў ім галоўнае.

* * *

Слухаючы прывітальны марш на прыстані9, з палубы гледзячы на першых нарвежскіх дзяўчат і хлопцаў, успомніў, як учора ў Капенгагене, калі ў нас быў блаславёны «вольны час», вельмі жыва ўявіў сустрэчнага дацкага юнака ворагам нашых юнакоў і падумаў, як гэта — пры ўсёй яго патрыятычнай шчырасці — недарэчна.

Як яно ўсё не прападае — зробленае калісьці правільна. Нарвік — удзел палякаў у абароне гэтай краіны суровай красы і мужнай культуры, дзе хлеб здабываюць з каменя. І як яно назаўсёды застаецца — здрада Гамсуна, якому цяпер... нібы даравалі — па народнаму высакародству.

* * *

«Раней суседзі жылі вельмі блізка, а сёння суседзямі сталі мільёны. Фактычна межаў суседству сёння няма». Гэта — пачатак выступлення нарвежца — рэктара універсітэта, хіміка.

З намі сюды прыплыла з Капенгагена маладая датчанка Ула, ледзь не вышэйшая за мяне, з маленькай сімпатычнай галавой. Стройная і вясёлая. Муж напалавіну рускі, сваякі жывуць на Алтаі. Яна вучылася год у Маскве, дзе была разам з шасцігадовай дачушкай. Ездзілі да бабулі на пельмені. Вёска тая над Об’ю. Сама Ула нарадзілася тут, у Нарвегіі... Так вось яно і распаўзаецца па свеце — тое магчымае і неабходнае, што можна, услед за дакладчыкам, назваць суседствам.

Заключнае пажаданне рэктара-дакладчыка: «Няхай наша канферэнцыя10 звяжа адну пятлю да той сеткі дружбы, якая павінна аплесці ўвесь глобус». Старшыня пасяджэння, прафесар-фізік Р.: «Рэктар не можа далей прысутнічаць тут, аднак і там, куды ён ідзе, ён будзе займацца тым самым». Сівы і лысаваты чалавек з партфелем выходзіць з залы пад міжнародныя апладысменты, збянтэжана кланяецца на бакі.

Вось і я буду трохі ведаць, што такое яна — Скандынавія.

* * *

Відаць, няёмка нам падкрэслена, а то і назойліва паўтараць, што ў нас так многа ваенных знішчэнняў. Мы былі мацнейшыя за немцаў і маглі перамагчы іх са значна меншымі стратамі...

* * *

Пра логіку красы:

Хмарны ранак, іртутна-шэрая, ціхая вада і мітушэнне чаек — бела-шэрых, чорнагаловых і ціхіх... Чаму ж якраз так?

Парк са скульптурамі Вігелана. Шэрае, ціхае неба, шэры, мяккі спакой, што памагае ўспрымаць багацце гэтай красы, насычанай думкай, багаццем жыцця. Найлепшае: «Дзеці чакаюць прылёту дзікіх гусей», «Дзед і ўнукі», «Маладая пара пасля таінства кахання»...

Колькі можа зрабіць адзін чалавек! Колькі б магла забраць у нас, людзей, і тут вайна!..

Культура, шчасце культуры пад адкрытым небам.

* * *

Каля замка XIII стагоддзя, дзе старадаўнія гарматы, цецерукі-гвардзейцы і многа, сёння сонечнай, травы на валах, пагутарылі на сякой-такой нямецкай мове са студэнткай мастацкага вучылішча (ці інстытута). Дачка рыбака з поўначы, была ўжо ў Афінах і ў Парыжы, чытала Талстога («ад якога я і сама трохі вегетарыянка»), мае ў сваёй бібліятэцы Дастаеўскага, не ведае Чэхава і Горкага, не чула прозвішчаў Рэпіна, Урубеля, Брулова... Падумаў пасля: як жа многа трэба яшчэ, каб хоць людзі з вышэйшай асветай ведалі трохі больш!.. А цяпер дадаю: каб хоць пісьменнік ведаў, калі гаварыць пра Нарвегію, апроч Гамсуна, Ібсена, Грыга, Амундсена, яшчэ і такіх каго-небудзь, як сам, і многіх значна большых...

Добра ўжо тое, што забываешся ў такіх выпадках пахваліцца, што і ты таксама пісьменнік, а калі хто пра гэта скажа — амаль зусім натуральна адчуваеш няёмкасць, збянтэжанасць.

* * *

Узяў з сабою кнігу скандынаўскіх апавяданняў, аднак чытаць пачаў не па чарзе, а з Нексе і Лакснеса11. Нічога не зробіш — усё пачынаецца з вялікіх. А ўсё ж — колькі б нас, меншых, не расло каля магутных дубоў, мы таксама павінны расці. І няўжо гэта добра — не хацець быць магутным дубам? Колькі тут стомы, розуму і адчаю? Пра першае і другое сказаць цяжэй, а вось апошняга ў мяне няма, магу сказаць, зусім. Хоць і хочацца напісаць што-небудзь добрае. Ажно не верыцца ў такое шчасце.

* * *

Я напісаў бы семнаццацігадовую гісторыю жыцця майго хлопца, але... там было б многа таго, што называецца неаб’ектыўнасцю, а што па сутнасці — любоў. Бацькоўская — і не толькі, бо штосьці вельмі падобнае я адчуваю і да іншых дзяцей.

Запісваю гэта, слухаючы расказ бывалага журналіста пра В’етнам, пра мужнасць і розум в’етнамскіх юнакоў і дзяўчат.

* * *

«Народ, да якога я належу і які люблю, гэта нямецкі народ, і маёй нацыяй з’яўляецца нямецкая нацыя, якою я высока ганаруся».

Тэльман, з музея якога я вынес гэтыя словы12.

Цяжка яму было ганарыцца сваёй нацыяй (згадаем Асвенцімы і Хатыні), разумным немцам цяжка гэта і сёння, і ў ГДР, і тут — яшчэ больш.

* * *

У чалавека ёсць недзе дом, сям’я, і чалавеку вельмі прыемна адчуць гэта далёка ад іх, пасля процьмы ўражанняў, дзякуючы якім здаецца, што ён так жа даўно паехаў з дому... Словам, я атрымаў першую тэлеграму.

* * *

Ніколі не спадзяваўся я, дый ніхто з нас не спадзяваўся, відаць, што провады з Гамбурга будуць такія.

Хтосьці з немцаў ці немак казаў на адным з вечароў, што сустрэча 30 мая была на прыстані не вельмі людная, бо ўсе былі на працы. «А вось у суботу паглядзіце!..» І сапраўды — у суботу прыйшлі. Хто прарваўся на пірс, а каго паліцыя не адразу пусціла з другога боку канала. Спачатку госці былі на нашых палубах, і мы гаварылі, смяяліся, абменьваліся сувенірамі, здымаліся. І было ў гэтым не толькі турысцкае ды службовае (з іхняга боку) «цялячае захапленне». Увесь час гэтым людзям, камуністам і абаронцам міру, верылася. Няхай сабе ў моладзі, якой сярод нашых прыхільнікаў найбольш, ёсць і наіўнасць, і нейкі сектанцкі запал, няхай сабе і нямецкая «страсть к послушанию»13, але ж і шчырасць таксама відаць. І гэта ж там, дзе камуністам быць не выгадна, а небяспечна і цяжка, дзе і прыхільнікам міру трэба змагацца з рэваншыстамі і нацыстамі, якія, вядома ж, таксама — у моцнай нацыі — праяўляюць сваю сілу...

Калі нашых гасцей папрасілі пакінуць цеплаход, і ўсе яны пайшлі, я з ніжняй палубы, каб быць як найбліжэй, глядзеў у твары людзей на пірсе.

«Камуністычны аркестр». Народныя духавыя інструменты. Мужчыны, жанчыны, маладзенькія дзяўчаты — усе ў белым, лёгка апранутыя, хоць потым, пад канец іх амаль двухгадзіннай ігры, было холадна. Стары ў марацкай шапцы, які рабіў сваю працу ўдарніка вельмі сур’ёзна. Ён, чаго добрага, як і многія са старэйшых, быў у канцлагеры, і падтэксту ў гэтай яго сур’ёзнасці — на цэлы раман. Бабуля сівая, энергічная, працавала на вялікім бубне, а потым, у даволі кароткіх перапынках, да яе падбягала маленькая ўнучка, якая, пакуль аркестр іграў, або стаяла хорашанька збоку, або — у белай сукенцы — падскаквала ды мітусілася, нібы капусны матыль, перад усімі трубамі ды бубнамі.

Рабочы, які перад гэтым прыходзіў да нашых ленінградцаў, а я быў тады «перакладчыкам», стаяў у натоўпе з жонкай і сынам. На палубе бацька казаў нам, што сын гэты разносіў газеты, стаміўся, прылёг адпачыць, таму вось і прыйшоў трохі пазней за бацькоў. Валасаты, з першымі вусікамі, прыгожы юнак (як і мой) спяваў, крычаў і ўсміхаўся. Як і тата з мамай, маленькай і, здаецца, працавітай. У гэтым сямейным адзінстве відаць была часціна ўсеагульнай шчырасці.

Белы трубач у перапынку браў на рукі малое, што было з мамай тут, сярод першых у натоўпе, і гэта таксама па-свойму гаварыла пра ўсю сур’ёзнасць адносін гэтых людзей да справы міру і дружбы з намі. (Тут і «плакатныя словы» лажацца нармальна.)

Закончылася «Інтэрнацыяналам» — на пірсе і на палубах. А потым кацер, перапоўнены людзьмі, доўга ішоў побач з намі па неспакойнай Эльбе, немцы спявалі, крычалі «гох!», махалі рукамі, трымалі ўзнятыя кулакі, а мы адказвалі ім. На канчатковае развітанне іх «Тыгер ІІ» тройчы прагудзеў, яму адказаў басавіта наш белы «Калінін», і мы пайшлі далей адны.

Яшчэ ясней, здаецца, убачыў адгэтуль, здалёк, з патэнцыянальнага ачага вайны, як яна патрэбна людзям і якая яна разумная — палітыка міру.

Калі стаяў на шлюпачнай палубе, сярод нямногіх, што выйшлі сюды з густое таўкатні на палубе ніжняй, у большым спакоі ясна падумалася, што і Германія, як і Польшча,— нейкая частка мае біяграфіі, работы майго жыцця.

А цяпер вось, запісваючы пазаўчарашняе, успомніў, як Караткевіч з грубаватай шчырасцю казаў мне нядаўна, што я свой раман дапрацоўкай пасля часопіса зрабіў горшым. Пакуль што не бачу гэтага.

...Мы ездзім, плаваем, а жыта тым часам расце... Думаў, едучы з Любека, што Коля14 ўмеў і любіў яго, жыта, вырошчваць...

* * *

Пра кнігу нашу думаў і так, што мае паездкі, у Польшчу і цяпер,— хоць патроху, але ажно ў сямі краінах,— дапамогуць і мне, і нам траім зрабіць наша абвінавачанне фашызму на дыханні агульналюдскім.

* * *

«Что такое профессор Академии художеств по сравнению с теми высокими целями, которые человек ставит себе, когда он еще только мечтает о будущем? Мечтаешь ведь не о положении и титуле, а о том всемирно-историческом, что тебе предстоит совершить, об океане творческой жизни...» (Карын Байе, «Человек больших возможностей».)

Успомніў, чытаючы гэта, як мне калісьці, так ужо даўно, спадабалася было ў Далэнгі Мастовіча15: «Трэба быць нечым, няхай невялікім, але патрэбным». Што ж, радавацца за сябе, што і на самым пачатку думаў не пра славу, а пра галоўнае? А ці зусім гэта так? Тады я быў, відаць, шчырэйшы, як цяпер?..

І што гэта — дэпрэсія, што я амаль усё заганяю ў запісы, у той час, калі гэта павінна быць негалоўным? Міжвольнасць гэтых запісаў я парушаю і тым, што частку з іх друкую,— у чым, зрэшты, пакуль што не каюся.

* * *

Два нярослыя, тоўстыя немцы, члены нашай савецка-польска-нямецкай групы, кураць на палубе, схаваўшыся ад сваіх, таксама старых ужо, фраў, ад іхніх клопатаў пра здароўе мужоў. Стаім утрох на карме. Свеціць апошняе сонца, ціха гайдаецца вада.

— Herrlich!16 — гаворыць адзін. А другі расшыфроўвае гэтую радасць:

— Яны, фашысты, хацелі нас, камуністаў, панішчыць, а мы вось стаім, цыгары пакурваем, глядзім на такую красу!..

Харошыя людзі. А знешне як быццам пацешныя.

* * *

Доўгавалосая, простая абаяльнасць фінскіх дзяўчат у джынсах і хлопцаў — таксама проста, знарок памята апранутых, і з доўгавалоссем ажно калевалаўскім17. Квартэт, які двойчы ўдзельнічаў у берлінскім фестывалі палітычнай песні, а цяпер едзе ў Чылі. Песня пра Наталлю, украінку, што ў дні вайны, разам з фінамі, сядзела ў фінскай турме. Песня карэльская, пад музыку Сібеліуса. Песня на словы Еўтушэнкі. Перадаючы яе змест, перакладчык заблытаўся і скарачаецца: «В общем — радость работать». Радасць — добра знаёмая і гэтаму народу. Чужое слова з музыкай чуецца лепш. Нямецкую песню па-фінску разам з квартэтам спявае і зала. Пляскаючы рукамі. І ў гэтым цудоўным шоламе чмялём гудзе акампаніятар на піяніна. Музыка фіна Ояра на словы Хо Шы Міна «Хорошая погода». Птушыная непасрэднасць песні. А непасрэднасць спевакоў — як у тых гамбургскіх маладых камуністаў.

* * *

«Я не хожу в никакую кирху, но я очень люблю сделать человеку что-нибудь хорошее. Мне это приятно. Но не будем философии, а лучше говорить шутки».

Так наша гід, пажылая, вясёлая фінка, адказала на пустое пытанне, якога яна веравызнання. Слабое веданне мовы не перашкодзіла ёй сказаць пра галоўнае.

* * *

Сям-там пачынаю разумець абстрактнае мастацтва. Не толькі як прыкладное, але часамі і як музыку фарбаў і формаў. Зноў штосьці ад дзіцячага бачання свету.

* * *

У простых людзей, як у дзяцей, у няправільнасці мовы час ад часу праблісквае глыбейшы сэнс.

Наша Дануся блытае значэнне слоў «ужо» і «яшчэ»: «Ты пад стол не палезеш, і гаўкаць не будзеш, бо ты яшчэ, дзед, вялікі». Не дарос да кампаніі.

У ленінградскім доме Камітэта абароны міру бабуля-гардэробшчыца, у якой я спытаўся, як знайсці мне таварыша N.: «Идите на второй этаж, в комитет мира и защиты». Дзяржаўны погляд на рэчы.

* * *

У мокрай пасля дажджу ярыне — мокры помнічак у ржавай абгароджы18. Шэсцьдзесят пяць жанчын і дзяцей, расстраляных у сіласнай яме, і два салдаты, пахаваныя тут пазней, у дні вызвалення. А надпіс на помнічку: «Вечная слава воінам-героям...» І толькі.

* * *

Дзеду за дзевяноста. Глухі, нямоглы. Прыгаворка дарэчы і недарэчы: «Ну, добра». «Хату спалілі, людзей пабілі. Ну, добра...» Спакойным, эпічным голасам расказвае: «Адзін дурань быў тут у нас старшынёю калгаса. Ну, добра...» І трэба стрымлівацца, каб не гыкнуць смехам, якога ў нас гэтымі днямі так мала...

* * *

Успомніў N., маладога пісьменніка, ваеннага сірату, які бачыў у маленстве, як жанчыны аралі на сабе, сам галадаў нялюдска, а вось напісаў пра гэта трошкі — такое ж нясмелае трошкі! — і... запіў у сталіцы, у раскошы... нават не рэстаранаў, а ларкоў. Сумота...

* * *

Чытаў двухтомнік Гарэцкага, пачаўшы з нататак «На імперыялістычнай вайне». Кінуў тады ў блакнот: «Гарэцкі — смак праўдзівасці». Гаварыў потым з N., што ён, Гарэцкі, мацнейшы за Чорнага, шырэйшы, глыбейшы, больш «еўрапеец», агульналюдскі, застаючыся — разам з тым — вельмі нашым.

Купіў тры камплекты, паслаў Няўважнаму19 і Жыдліцкаму20, а потым Гаўрыла Іванавіч21 прыслаў двухтомнік з аўтографам, прыемна ўразіўшы гэтым падарункам, і я пачаў думаць, каму ж харошаму падарыць свой...

Які раман можна было б напісаць пра братоў Гарэцкіх! Пісьменнік і вучоны. Два лёсы, цяжкія і прыгожыя.

...Да запісу гэтага прыйшоў ад думкі — ці занатаваў дзе-небудзь тое, што мне расказвала старэнькая жонка географа С. Як у 1917 годзе яна пачула ад свайго жаніха на спатканні, што памёр Максім Багдановіч, і як яны пайшлі, заказалі ды адстаялі ўдваіх паніхіду па ім... Таксама тэма! Калі хто здолее даць належную канцэнтрацыю ўсяго, што тут патрэбна, каб твор быў сапраўдны.

* * *

Парандоўскі22, «Алхімія слова».

Пушкіну значна лягчэй было ведаць антычную і заходнееўрапейскую класіку, а нам гэта — цяжэй, бо пасля Пушкіна створана каласальная літаратура, якую трэба ведаць, каб лічыць сябе адукаваным літаратарам. А нам жа даводзіцца яшчэ і жаваць, і глытаць столькі «неабходнай» непатрэбшчыны... І ўсё ж трэба ведаць многа, як найбольш. І зайздросна, што іншыя, як Парандоўскі, ведаюць. І смешна і сумна, як некаторыя нашы кандыдаты, дактары ды акадэмікі, надзімаюцца, лічачы, што яны ўжо ведаюць усё.

* * *

Прыстойненькія ўспаміны N. пра Твардоўскага, дзе ён лепіць яго «по образу своему и подобию», абмінаючы ўсё «ценявое». Балазе, што ў багатай натуры можна злёгку натузаць і аднаго лебядзінага пуху...

* * *

Сузор’е блізкіх людзей у мяне невялікае, аднак яно ёсць. А некаторых зорак ды зорачак я і не ведаю,— чытачоў. Толькі часамі хто-небудзь з іх «здрадзіць» свае пачуцці да майго слова, пісьмом ці праз кагосьці трэцяга.

* * *

У лірычнай прозе, асабліва ў запісах, апроч усіх іншых, станоўчых і адмоўных, якасцей, ёсць яшчэ адна, нават ці не галоўная,— ты сам, твая асоба. А гэтага ж якраз табе самому і не відно — збоку, а не з сярэдзіны. І судзіць не табе.

* * *

І ўсё-такі ў сваіх мініяцюрах я адчуваюся найбольш самім сабою. І вось чакаю кнігі з імі, сабранымі і прасеянымі, як чагосьці новага і найважнейшага ва ўсім, што я рабіў і раблю. Нейкае нават невытлумачальнае пачуццё да гэтых запісаў, якое вельмі па-свойму гаворыць мне, што я яшчэ штосьці добрае буду рабіць, што пра такое іменна я і марыў з самага свайго пачатку.

* * *

Успомніў чамусьці... Не «чамусьці», а таму, відаць, што нядаўна мы многа гаварылі з Калеснікам пра Таўлая, успомніў, што ён, Валянцін, пры ўсім сваім знешнім негераізме і некаторых слабасцях быў сапраўдным чалавекам. Пра гэта, між іншым, гаварыў і медперсанал бальніцы, у якой ён паміраў,— як мужна ён пераносіў пакуты, які быў добры, людскі з людзьмі — у свой найважнейшы, найцяжэйшы час. І тое, што сёй-той называе «негераізмам» — яго «не жалезная лінія» на паліцэйскіх допытах, «толькі сувязны» ў гады акупацыі — тое таксама патрабуе глыбейшага разумення.

* * *

Чытаю «Лев Толстой о войне и милитаризме» С. Чубакова, і ўвесь час у падтэксце яе — аўтар, які, відаць, не выпадкова ўзяў іменна такую тэму. Віцебскі ваенны хлапчук, адзін з тых соцень і тысяч беларускіх хлопчыкаў, якія гінулі або гібелі ў балотах і лясах, хаваючыся ад гітлераўскіх карнікаў, што вельмі многа знаходзілі, расстрэльвалі і спальвалі, а гэтага — выпадкова не знайшлі.

* * *

На час вайны народы змаўкалі — кожны змаўкаў для чалавецтва. І толькі потым, калі аціхала бура, пісьменнікі таго ці іншага народа расказвалі ўсім народам, што за хмарай нянавісці і гора — жывуць, жылі таксама людзі.

Падумаў так, чытаючы «Стогн гары» Кавабаты23.

* * *

Парваў свае чарнавікі для нашай кнігі і думаю пра трэскі, нарэшце згрэбеныя і прыбраныя з-пад гатовага зруба. Прыемнае адчуванне, і паўтараецца яно час ад часу вось ужо два дні, дакучаючы, каб запісаў.

* * *

Ад пачатку і да канца будзем азірацца, здзіўляцца, цікавіцца, захапляцца, недаўмяваць — хто ты? дзе ты? чаго ты? — і нічога не ўведаем канчаткова.

* * *

Пасля 1931-га і, здаецца, 1933-га перачытваю «Дон-Кіхота». Першы раз чытаў яго па-польску, калі Міша прыехаў з Наваградка на зімовыя канікулы (цудоўны ўспамін!..) і прывёз некалькі невялікіх томікаў з пацешнымі ілюстрацыямі. Тады я, пры Мішавай дапамозе, выбіраў толькі смешныя месцы. Другі раз чытаў гэтую кнігу па-руску, але чытання таго чамусьці не памятаю.

Чытаючы цяпер, часта лаўлю сябе на думцы, што сумна і расцягнута. Але здзіўляе культура слова ў той час — у самым пачатку XVII стагоддзя. І праглядае ўжо нясмешнае ў гэтым агульначалавечым вобразе.

Дачытаю, як Мана, як Галсуорсі24 калісьці дачытваў.

* * *

Як жа часта мне ўспамінаецца лермантаўскае: «А между тем из них едва ли есть один, тяжелой пыткой неизмятый...» Міжволі, неяк механічна ўспамінаецца, калі стомлены лажышся або ад горкіх дум пераходзіш да горшых... Словам — на нейкіх паваротах. А то і так сабе.

Калісьці, у 1935-м ці ў 1936-м, я паслаў свае вершы Данілу25, і цяпер разумею, колькі нарабіў яму гэтым клопату. А ў яго, інтэлігентнага хлопца, хапіла такту. Відаць, робячы печ або грубку, абдумваў, што тут мне напісаць у адказ. І напісаў, што любіць вершы Багдановіча, перапісаў мне сваім мужным почыркам «Ведай, брат малады», «Рушымся, брацці, хутчэй!» і яшчэ, здаецца, штосьці больш, а таксама параіў прачытаць у Лермантава «Не верь себе»...

Бадай, ніводзін верш Міхаіла Юр’евіча не зрабіў на мяне такога цяжкага ўражання... Хіба толькі «И скушно, и грустно», па-сапраўднаму заўважаны, узяты пад асаблівую ўвагу ў трактаце Талстога «О жизни», які я чытаў, здаецца, увосень 1933 года.

Прыемна, што тую пробу самаадмаўлення я вытрымаў, бо ўжо неўзабаве напісаў «Як маленькі», а потым, у тым жа годзе, пачаў «Марылю».

* * *

«Награжденных на войне гораздо меньше, чем погибших».

«Справедливой мести вообще не существует».

«За все взятки, которые вымогает жена судьи, в день Страшного суда ответит ее муж».

«Пусть слезы бедняка вызовут в тебе при одинаково сильном чувстве справедливости больше сострадания, чем жалобы богача».

«Если тебе когда-нибудь случится разбирать тяжбу недруга твоего, то гони от себя всякую мысль о причиненной тебе обиде и думай лишь о том, на чьей стороне правда».

Калі першыя тры вытрымкі запісаў нібы так сабе, дык у «настаўленнях» Дон-Кіхота Санча Пансу — мудрасць вечная, прыгодная, жывая і цяпер. На дзіва! — больш за тры з палавінай стагоддзі таму назад была ўжо такая літаратура.

А не сорам так позна рабіць такія адкрыцці? Не, чамусьці не сорам.

* * *

Пасля «Дон-Кіхота» перачытваю «Былое и думы», ужо таксама больш як праз трыццаць год пасля першага чытання.

Сёння, чытаючы, як ён пераязджаў з ссылкі ў ссылку, з Вяткі ва Уладзімір,— ад яго марозных начэй на бясконцай дарозе пад месяцам, ад нашай тут26, таксама шчодра снежнай раніцы ў соснах, успомнілася, як я зімой 1938 года вяртаўся з Беластока. Смешны цяпер маршрут: Беласток — Баранавічы, тады Баранавічы — Наваельня, «калена» ў другім цягніку, і яшчэ Наваельня — Наваградак вузкакалейкай. Ну, а тады тое, пра што і гутарка,— Наваградак — Палужжа, дваццаць пяць кіламетраў пехатой, з цяжкім клункам кніг за плячыма. Помню, як выходзіў з заснежанага горада, з яго электрасвятлом і званочкамі возчыкаў, і тое, як я ў Ганны27 зваліўся з ног і ледзь не суткі, здаецца, праспаў... А былі ж і лес, і поле, і начная сцішнаватасць, і бадзёрая стома, радасць жыцця!..

Можна сказаць, што для сённяшняй літаратурнай біяграфіі мне трэба было б несці тады падпольную літаратуру, а я нёс Чэхава, Талстога, Ралана, Рэмарка... І нёс нібы толькі для самога сябе, вучыць толькі сябе самога... І сумна бывае, амаль да адчаю, калі падлічваеш, што зроблена, калі бачыш, як гэта мала, як не спраўдзіліся мары, які завысокі быў у цябе прыцэл... Зрэшты, хто ведае, якім ён павінен быў быць, той прыцэл? Браў бы ніжэй, дык і пападанняў было б яшчэ менш?..

Але галоўнае сёння — прыемны, радасны ўспамін тых дзён, і не толькі таму, што гэта была маладосць, але і таму, што і яна, і мая мела сваё разумнае, прыгожае, што не прайшло і для мяне, і для агульнае справы бясследна.

Чаму мяне тады не затрымалі з тым вялікім клункам?.. Было б за што караць,— кнігі былі і савецкага выдання. І наогул — чаго ты швэндаешся, хаме, замест таго, каб скрэбці бульбу ды гной накідаць?.. Так жа яны гаварылі тады многім і сярод тых, з кім я быў знаёмы ці сябраваў.

* * *

Колькі я браў ад Герцана ў 1942 годзе, чытаючы яго ўпершыню, а колькі бяру цяпер, таксама пражыўшы многа і перажыўшы нямала?..

Многа дае ён, і ў гэтым сутнасць вялікіх, сапраўдных пісьменнікаў і людзей. Чытаючы такіх, адчуваеш законную ўрачыстасць працы.

* * *

Такая белая зіма, такія ціхія сосны, такое бясконцае церушэнне, што трэба мне пісаць не словамі, а музыкай.

Так на ранішняй, трохі спозненай, праходцы «адрэдагавалася» ўчарашняя ўрачыстасць любавання. І ўспомніўся стары Маўр, як ён сказаў калісьці, прачытаўшы «Ліпку і клёнік»: «Такой верзила и такая нежность».

* * *

Х. аднойчы казаў: «Дайце У. за яго вершы які хочаце ордэн, і я назаўтра абгрунтую ў друку, што ён, пры ўсёй сваёй бяздарнасці, поўнасцю варты такой узнагароды». Не афіцыйна казаў, па-сяброўску. І задаволена смяяўся.

А мы яшчэ думалі, што тыя, хто перажыў ліхалецце, павінны былі б шчыра напісаць пра яго...

* * *

Чытаць спыніўся на Бальзаку. Не прывабіў ён апавяданнямі, прыйшлося здаць двухтомнік і набраць часопісаў з апавяданнямі Шукшына і «Весенними перевертышами» Цендракова. Гэтыя рэчы ўвялі мяне ў вясёлы настрой, а Еўтушэнка сваімі японскімі вершамі не крануў. А я ж яго, як і Шукшына, бяруся чытаць, убачыўшы штосьці новае, амаль адразу. Што ж, публіцыстыка павінна быць глыбокай. Аднымі рыфмамі не натрасеш...

* * *

Учора перад сном уявіў, што худзенькую, па-свойму прыгожую дзяўчыну, якая прыехала сюды, відаць, не адпачыць, а сапраўды палячыцца, хуліганы згвалцілі. Не мярзотнасць тую ўявіў, а плач яе, адчай... Успомніўся і японскі фільм, дзе такая ж, пасля згвалтавання, тапілася ў моры...

А сёння дзяўчыны той у сталовай не ўбачыў: паехала дахаты, у сваё, невядомае мне кудысьці, безымянная, бо незнаёмая.

«Прыпадкі жаласці?..»

 

1 Да задумы аповесці «Золак, убачаны здалёк».

2 Шнэйдараў Уладзімір Адольфавіч (1900—1973) — кінарэжысёр.

3 Олесь Гончар, «Про наше письменство» («Радянський письменник», 1972).

4 Запісана ў Каралішчавічах.

5 Запісана ў Варшаве.

6 Адам Мальдзіс, «Падарожжа ў XIX стагоддзе».

7 Запісана ў Ленінградзе.

8 Запісана ў Капенгагене.

9 Гэты і пяць наступных запісаў зроблены ў Осла.

10 «Дні міру паўночных краін у Осла», 25—28 мая 1973 г.

11 Гэты і наступны запісы зроблены ў моры на цеплаходзе.

12 Запісана ў Гамбургу.

13 Словы А. І. Герцэна.

14 Брат пісьменніка Мікалай (1910—1970) — калгасны брыгадзір.

15 Далэнга Мастовіч Тадэвуш (1898—1939) — польскі пісьменнік.

16 Цудоўна!

17 Гэты і два наступныя запісы зроблены ў Хельсінках.

18 Гэты і наступны запіс зроблены на Лагойшчыне.

19 Няўважны Флёрыян (нар. у 1929) — польскі крытык і папулярызатар беларускай літаратуры ў ПНР.

20 Жыдліцкі Вацлаў (нар. у 1931) — чэшскі літаратуразнаўца і перакладчык беларускай літаратуры.

21 Гарэцкі Гаўрыла (нар. у 1900) — геолаг. Брат Максіма Гарэцкага.

22 Парандоўскі Ян (1895—1978) — польскі пісьменнік, гісторык культуры.

23 Кавабата Ясунары (1899—1972) — японскі пісьменнік.

24 «Иосиф и его братья» і «Сага о Форсайтах».

25 Скварнюк Даніла. Гл. заўвагу на стар. 495.

26 Запісана ў Друскеніках.

27 Сястра пісьменніка Ганна (1894—1972).

1974

У касацыйнай скарзе пасля асуджэння на расстрэл гэты камандзір спачатку ўзвода, пасля роты і, нарэшце, батальёна карнікаў, адзначаны шасцю нямецкімі ўзнагародамі, гэты адукаваны, у мінулым савецкі юнак, пісаў, што і «в стане врагов я был солдатом, а не извергом, палачом», і такім прасіў яго не лічыць, згаджаўся, што заслугоўвае на пакаранне смерцю, але ж «почему с конфискацией имущества», чаму ў яго «красивой и благородной жены» забяруць «Волгу» і гараж?..

Відаць, у добрым чалавек не можа ўзняцца так высока, як нізка можа ён упасці, апусціцца ў зло.

...Чорнарабочыя смерці.

«Накануне копал яму под наблюдением немца Франца, а назавтра произвел два выстрела»,— па нядаўна сваіх, па савецкіх людзях, асуджаных фашыстамі. Калі асуджвалася група, тады забіваць іх ішлі кампаніяй, а старога нямоглага яўрэя вазіў за горад адзін «наш» з адным немцам. Стралялі ўдвух, а закопваў зноў жа адзін, «под наблюдением»...

У Чэрыкаве маладая прыбіральшчыца Аня Кустрыева, якая «добра гаварыла па-нямецку», украла ў «сакратара знешняй групы» ГФП1 аўтамат і пайшла ў партызаны. Злавілі дзяўчыну,— напаролася на ўзлеску на групу немцаў,— дапытвалі, а позна ўвечары павялі ў сад — расстрэльваць. Тут ужо «кампаніяй»: адзін немец ішоў спераду з ліхтаром, другі з паліцэйскім вялі Аню за рукі, а тры паліцаі ішлі ззаду.

Вось «гефсіманскі сад!..»2

* * *

Два тыдні дома, пасля адпачынку, а сёння ўжо... прачнуўся без пары. Прыснілася паша, коні, людзі, слівы ў кошыку і цыганы. Яны спыніліся табарам воддаль ад нас, а потым адна старая падышла і бруднымі рукамі, нібы каўшамі нейкага парнага экскаватара, зачэрпала нашых сліў. Як быццам нас і няма. Я ўсхапіўся і дубчыкам пачаў сцябаць яе па руках. А на мяне глядзеў спакойна нейкі хлапчук, з нашай кампаніі. Нічога больш не памятаю — толькі яго. Дый не яго, а вочы... Ад гэтага позірку і прачнуўся.

Ноч... Да болю востра ўявілася тая яма, у якую немцы і нашы з ГФП загналі старых цыганоў. Паспеў пачуць той жудасны апошні крык...

А столькі ж яшчэ з нашай кнігай работы! Праца з рэдактарамі, у выдавецтве, «Маладосці», «Немане», аўтарызацыя перакладу. А яшчэ і гэтае чытанне судовых спраў у архіве...

Калі ж я буду пісаць штосьці вясёлае? Такое, вядома, што і пасля нашай кнігі можна, не сорамна будзе пісаць.

* * *

Чытаючы ў Гусева3, як салдаты перад Барадзінскім боем адмаўляліся ад гарэлкі, успомніў і сваё, франтавое. «Гарэлка Бачэўскага», дарагая, у плоскай бутэльцы. Плютановы, які спачатку здаваўся героем, а пасля дэзерціраваў, пачаў усім наліваць. І вельмі здзівіўся, што я — не буду.

«Чаму ж гэта?!»

«Хачу памерці цвярозым».

* * *

Просека. На абочынах глыбокай супрацьпажарнай баразны, яшчэ напоўненай снегам, ён пацярушаны ігліцай ды прымурзаны, прамоклы ды прымёрзлы, зледзянелы, прыляпіўся волавам. Колер такі. Снег з пралешынамі былой і будучай травы. І паблісквае цьмяна ад сонца, якое ўзышло праз рэдкія воблакі.

Першыя птушкі новай вясны. Радуюцца яны ці працуюць, ці разам гэта — шчасце абавязку?

Жыццё ў вечным абнаўленні. А несмяротнасць — гэта тое, што адчувалася, калі я чытаў афарызмы Сухамлінскага4, гэтым пачаўшы дзень.

* * *

У тым, што хоць ты і не надта высока вырас, але вырас дома, у роднай мясціне, дзе цябе ўсе ведаюць, дзе цябе паважаюць,— радасць асаблівая.

* * *

На калідоры вагона — чую з прыадчыненага купэ — ідуць, гаворачы, дзве маладыя латышкі.

Што такое чужая мова, якое я не ведаю? Музыка будучай дружбы. Не маёй яшчэ, але я ўжо яе адчуваю.

* * *

Была непрыкметная радасць вызвалення ад нашай кнігі, і ёсць не поўнае, відаць, разуменне таго, што мы зрабілі.

А цяпер перайсці б да лёгкага, светлага, якое ў мяне цяпер больш, чым калі-небудзь раней, не мае права быць пустым. І лавіць, лавіць сябе на тым, ведаць і ведаць тое, што трэба рабіць найлепш.

* * *

Шаўчэнка ў сваім кажусе і калматай шапцы — такі незвычайны — у нейкай хрэстаматыі. І том пісьменніцкіх біяграфій, да Горкага ўключна, вялікі, тоўсты том, які нам, пад вялікую ласку, даваў пагартаць дзед Лойка, царкоўны стараста ў Турцы.

Учора ўспомніў, як мама, устаўшы з-за прасніцы, ішла ў каморку і выносіла мне адтуль цукерку з каровай на паперцы. І тое, як я свістаў на скрыжаванні позна ўвечары, вяртаючыся з Маласельцаў, каб паказаць, што не баюся чарцей. Свістаў, а потым ужо не ішоў, а бег у вёску...

Успамінаў — чытаючы Астаф’ева «Последний поклон».

І пра такое ўсё трэба пісаць? Абы ад душы, як пісаў «Гуртавое» і «Тройчы пра адзіноту».

...І не толькі маленства ўспомнілася, а і пазнейшае. Тое, як мы за Крынкамі сядзелі познім вечарам на ўзгорку, каля дарогі,— Міша, Валодзя, Зося5, для нас яшчэ такая новая, і я. Зорачны, ціхі жнівеньскі вечар. І мы спявалі «Выхожу один я на дорогу». І не думалася, што гэта быў адзін з найпрыгажэйшых момантаў нашага жыцця.

* * *

Паглядзеўшы «Любить человека» С. Герасімава дзве каляровыя, шырокафарматныя серыі з прыдуманым жыццём, прыдуманымі людзьмі, паводзінамі, пачуццямі... Навошта гэта ўрываецца ў маё жыццё, у мой настрой? І ў адпачынку6, дзе душа, няхай сабе на малых абаротах, але працуе.

Хоць бы так вось, што ты заўважаеш па-новаму, які ён прыгожы, узвышана, чыста прыгожы на фоне ранішняга блакіту — стройны кіпарыс, на які я гляджу з-пад парэнчы нашай лоджыі, дзе ў буйных лісцях вінаграду — гронкі завязі, што калісьці паспее...

* * *

Чытаю пра Гарсія Лорку і нібы ўжо з Іспаніі гляджу на самога сябе, на сваё месца ў жыцці, у літаратуры.

«Кантэ хонда» — глыбокі, глыбінны спеў. Так бы і спяваць!..

* * *

...«Он не хотел умирать. С трудом удалось оторвать его от борта машины; он плакал. Его хрупкое тело упорно сопротивлялось смерти, и после нескольких пуль он все еще пытался встать. Тогда один из фалангистов ногой придавил его к земле и выстрелил в лицо»7.

«Он плакал» я падкрэсліў таму, што ў нас... дакладней — пра нашага героя так не напісалі б. Адкінулі б гэтую слабасць...

У выніку такіх падчыстак і ствараецца нудота некаторых мемуараў.

* * *

«Пятрарка» Парандоўскага.

Смак эрудыцыі і таленту, а калі пра самога Пятрарку — шчасце «общения» з яшчэ адной вялікай душою.

Сапраўдны цуд сапраўднай літаратуры — праз шэсцьсот гадоў, з Італіі да нас, і так разумна, так хвалююча!

* * *

Чытаючы Людвіга пра Гётэ, думаю час ад часу: ці не апрыкрыў я свайму (нават свайму) чытачу маім бясконцым самаспавяданнем? Замест жыцця — даю яму сябе, часамі такое, што, можа, і не нова, і нікому не патрэбна.

А заадно — запішу і пра тое, што гэтымі днямі цёпла думалася пра свае даўнія, «курортныя» запісы «Ахалі-Гагра». Як пра сваё сапраўднае думаў, запісанае амаль зусім для самога сябе, амаль зусім між іншым.

* * *

Пасля Лоркі, Пятраркі, Гётэ — Неруда, пра яго і ён. Большае адкрыццё. А меншае — верталёт над узбярэжжам, які, аказваецца, не так сабе стракаціць. Газетная нататачка пад рубрыкай «Происшествия» расказала, што з яго, калі трэба, калі недзе пачнецца ў лесе пажар, могуць выскачыць з парашутамі малайцы-пажарнікі і накрыць яго...

Чытаю «Оды простым рэчам». Ох, якім жа няпростым! Калі глядзець на іх відушчымі вачыма.

 

Хочется мне,

чтобы меня окликали

с одной звезды —

коровьим мычаньем...

 

І тут ён, мой чырвоны верталёт, зноў вось ляціць, працавіта грукоча над спякотнай Ялтай, многа якое — ніжэй нашай лоджыі, кіпарысаў і бярозак. І я ўжо гляджу на яго з веданнем справы, уяўляю тых, што ў кожную хвіліну гатовы тушыць, ратаваць, зусім проста апусціўшыся туды з даўно не боскага неба...

Паэзія рэчаў звычайных.

* * *

Як многа недабачанага, недачутага, неадчутага, недаробленага!.. Учора над ціхім морам стаяў поўны месяц («Луна... над Белой Церковью сияет...»)8, ляжала ў бясконцае шырокая месячная дарожка, а я там не быў, ні на беразе, ні ў кацеры,— толькі глядзеў з балкона, з-паміж стромай сумоты кіпарысаў... Сёння мы будзем на Ай-Петры — у поўдзень, у спёку, аўтобусным гуртам, а не так, як нам у сорак восьмым годзе хваліўся былы дырэктар гэтага дома: «З Малышкіным калісьці сонца там сустракалі...» І сам я тады, у першы мой прыезд, купаўся тут і раненька, і ўдзень, і ноччу. І на глісеры хадзіў, амаль у адкрытае мора, дзе мы ныралі з борта...

Была і будзе яна — такая недастатковасць, такі недабор? Трэба было б і плаваць добра, і пісаць больш, і быць заўсёды на належным узроўні паслядоўнасці... Многа, многа чаго трэба было б!..

* * *

Мардоўскі рэдактар часопіса, пісьменнік маленькага народа, яшчэ аднаго астраўка на моўнай карце РСФСР. І неяк шкада яго трохі за невядомасць, і паважаць яго хочацца...

Пажылы, кульгавы нелітаратар пытаецца ў таксама, нават на тую самую нагу кульгавага паэта, што з Каўказа:

— Хто ж там у вас з вядомых жыве?

Гэта — каб разабрацца, адкуль гэты паэт, з якой рэспублікі, з якой літаратуры.

— Энэн у нас.

— Ага!..

І нават у галаву, відаць, не прыйдзе таму вялікаму чытачу, што Неэнэну ад такога пытання магло і забалець.

* * *

Даволі часта лаўлю сябе на трывозе, што мала ў маіх рэчах патрэбнай недагаворанасці.

* * *

Недзе ў жлобінскім Прыдняпроўі.

Праз акно цёмнага купэ гляджу на ўсход. Цёмна-ліловыя плямы хмараў. Заранка. Спакваля пунсавее зара. Зямля, зеляніна — у церпкай сырасці, у цьмянай імглістай шэрасці світання.

Гэтай парой прачынаўся ў капе чужога сена Лупсякоў...

Мост пад разлітым Дняпром. Іскарка бакена. Зноў ён — Мікола...

Учора, гледзячы на салдацкія цяплушкі, думаў: як многа цяжкага я не перажыў, у параўнанні з маімі аднагодкамі. Цяпер гэта глядзіцца праз яго, Міколу9...

* * *

Чытаю пра Ажэшка.

Пішучы пра станоўчае ў арыстакратаў, некаторыя з польскіх даследчыкаў так жа старанна пазбягаюць нават намёкаў, здаецца, нават такога падтэксту, што гэтым станоўчым — адукаванасцю, культурнасцю, інтэлігентнасцю — свабодна маглі б вызначацца і тыя, за чый кошт яны, арыстакраты, жылі і расцвіталі.

* * *

Зноў Ажэшка.

І яна мне сведчыць, як царызм душыў усё польскае. Намёкамі толькі гаворачы сям-там (а можа тут і аўтар кнігі вінават) і пра іншых прыгнечаных.

А чытаючы з самага ранку, на свежую галаву (праца?), успамінаю сваё. Як мы чыталі з Мішам пісьмо Рубакіна10 нейкаму хлопцу з Валыні. Прозвішча яго, здаецца, Брыч. Нават Булгакаў у 1952 годзе зблытаў мяне ў Яснай Паляне з тым Брычам. Рубакін паслаў таму хлопцу кнігі Караленкі, і яны былі канфіскаваны паліцыяй. «Неужели польская полиция народ настолькі невежественный и не знает, что Короленко сам полуполяк?.. На днях буду видеться с Яном Пилсудским11 и скажу ему, до чего дошла его родина...»

Мы пасля таксама пісалі Рубакіну, але ні кніг, ні адказу не дачакаліся...

Пані Эліза прасіла дазволу на літаратурны вечар у губернатара. А мы прасілі (я прасіў) дазволу на спектаклі толькі ў павятовага рэферэнта бяспекі. Аднак — падобна ўсё гэта.

...Сустрэча Сэмпалоўскай12 з Багушэвічам. Ці ведаюць пра гэта нашы паланісты? А таксама ж старонка з жыцця Багушэвіча, з гісторыі нашых народаў, з рускім і ўкраінскім уключна, старонка, якая богведама ці будзе калі напісана.

Гэта, відаць, найбольш карысна, калі ўжо не больш справядліва — абвінавачваць саміх сябе. У слабасці, у неакрэсленасці, у адсутнасці нацыянальнай свядомасці. Сучаснай, прагрэсіўнай, у межах нашай савецкай краіны, нашага ладу.

* * *

Пісьмы сына Максіма Гарэцкага13, над якімі наплакаўся. І вобраз бацькі — з такою падсветкай, і вобраз самога гэтага святога хлопца, і тое, на што Твардоўскі так дакладна намякнуў сваім «а все же, все же, все же...».

Расшыфраваць жахлівую лічбу — дваццаць мільёнаў — звыш чалавечых сіл, да гэтага можна толькі дакрануцца, зразумеўшы такога вось Лёню хоць трохі, дзякуючы таму, што сам ён дапамог сябе ўбачыць. Праўда, дапамог — у спалучэнні з вобразамі двух выдатных людзей, бацькі і дзядзькі... Яшчэ раз — што за сям’я!..

* * *

Ажэшка, «Мэір Эзафовіч».

З цяжкасцю перабрыўшы цераз уступ, прачытаў амаль залпам. Стомлены гэтым чытацкім напружаннем, раблю такі «несур’ёзны» запіс:

Кніга высакародная, рамантычная, але... У беднай гераіні ёсць каза, амаль як анёлак беленькая, каза доіцца, значыцца, у яе было казяня, у яе вельмі проста можа быць і другое, дзеля гэтага ёсць у мястэчку казлы. Аднак герой, прыгожы целам і душой юнак з багатай сям’і, у парыве чыстай закаханасці, абяцае гераіні купіць казянятка, а паколькі стрэльба павінна стрэліць — у канцы кнігі гэтае казянятка куплена, з’яўляецца.

Бедная пані Эліза. Такая празаічная драбніца сама лезе ў маю галаву, падбівае па-сялянску засмяяцца...

* * *

Хлопец захацеў ісці ў партызаны і па наіўнасці, зусім зразумелай, сказаў пра гэта бацьку. А бацька спалохаўся, заявіў «куды трэба», думаючы, што смаркача папалохаюць, і — усё. А сына — павесілі. Тады вяршыцелі народнай справядлівасці, аўтар гэтых «мастацкіх успамінаў» і яшчэ адзін, пайшлі забіць бацьку...

Тры чалавекі, разумныя, былыя ўдзельнікі вайны, калі я расказаў ім гэты эпізод з прачытанага рукапісу, адразу ж — кожны па сабе, у розны час — сказалі: «Бацька і так пакараны!..»

Далей. У вёску тую якраз сунуліся немцы ці паліцаі, і два «народныя мсціўцы» паспяшаліся зрабіць сваю справу так, што ў хату таму бацьку ўкінулі гранату. Хто там быў, у той хаце, апроч бацькі — гэта ўжо застаецца ў падтэксце...

А трохі вышэй ідуць аўтарскія сэплі наконт жончыных надзвычайных вачэй, любові да іх дачушкі цудоўнай ночы ў стозе... Літаратура, божа мой! І апломб, як у маршала...

Да гэтых якасцей у аўтара — яшчэ і дзікая сумесь дакументальнага з «мастацкім», ад якое хочацца завыць.

* * *

Жахнуўся, пачуўшы пра смерць Шукшына.

Амаль адразу ўспомніў, а потым зноў і зноў успамінаў яго з фільма «Калина красная». Там, дзе ён ідзе на смерць... не, перад гэтым,— як ён пакорна, да жалю пакорна ідзе перад тымі, што вядуць яго біць. Былы муж яго каханай са сваімі сябрамі.

Як Мішу ўспамінаў,— як ён ідзе ў старым, велікаватым для яго маім паліто,— успамін жывы, адразу пасля пахавання, успамін, ад якога я тады, нарэшце, па-сапраўднаму заплакаў...

* * *

Магнітам задумы выцягваю са шматгадовых запісаў дробязі, патрэбныя для «Вясёлага зямляцтва»14.

* * *

Лезе і лезе дурная думка пра тое, што ніхто з нас, пяці братоў, не дажыў да шасцідзесяці... Гэта яны ўжо, чатырох, не дажылі, чарга за мною. І сёння прачнуўся з такою думкай. Запісваю — каб адагнаць яе, каб не накаркаць, або, яшчэ дурней, каб потым хтосьці паверыў у мае прадчуванні.

Нават і ў «Вясёлым зямляцтве» ўчора цягнула да таго, чым кожны з тых веселуноў канчаў, і гэта сумна збівала мяне з задумы.

* * *

Рэдактару: «Я не думаю фільтравацца праз ваш інтэлект». А ўсё ж даводзіцца. І абурэнне тое — не праяўлена.

* * *

Добра мець дома штосьці вельмі сваё і быць далёка ў людзях сціплым,— мець, скажам, клініку, у якой ты добры хірург, каскад электрастанцыяў, збудаваных па твайму праекту, кукурузнае поле, на якім цяпер недзе буяе табой дагледжаная кукуруза, палічку кніжак, табою напісаных...

Такія мы ў нашай дружнай іспанскай групе15.

* * *

Ад мора, лагодна-халоднага, цяжка ідзем па пяску і па гальцы, трохі ззаду за ўсімі, нібы стаміўшыся больш за ўсіх. Я пажартаваў, што, можа, паднясу яе, такую малую, ціхую армяначку, і яна ўпершыню ўзяла мяне пад руку. І расказала, што калі нараджаецца маладзік, па іхняму народнаму павер’ю трэба зірнуць у твар добраму чалавеку, каб цэлы месяц быць потым шчаслівым. І вось яна — настаўніца роднай літаратуры, маці дарослай дачкі, хоць і сама спачатку здаецца яшчэ маладой — яна без какецтва сказала, што цяпер, як толькі ўбачыла над іспанскім бокам Міжземнага мора светлы агульналюдскі сярпок,— падумала пра мяне. І я пацалаваў яе маленькую, цёплую руку.

Збянтэжаная ўдзячнасць, пажаданне шчасця.

Тым больш, што маладосці так ужо няшмат, як там ні «маладая душа», ад чаго часамі можна быць гадкім самому сабе і смешным для іншых.

* * *

Маладыя венгры з іхняга прадстаўніцтва прыехалі сюды, у Сагунту, з Мадрыда, сустрэць Наташу Залка, каб заўтра, у Валенсіі, пайсці з ёю на магілу яе славутага бацькі. Адзін з іх, прыгажун Андраш,— унук і сын інтэрбрыгадаўцаў. Во дзе сямейная гордасць!..

...Валенсія. Чырвоныя гваздзікі на магілу Лукача. Наталля Мацвееўна, наша вясёлая, прыязная Наташа, сёння ў жалобе. Нас не хочуць з ёю пусціць. Пры дапамозе венграў дамагаемся: яна — дачка, а мы яе сябры. Арыенцір — магіла Бласка Ібаньеса. Лукач умураваны ў сцяну наўскасяк ад яго, правей і ніжэй. Нават смецце прыйшлося вымесці з нішы, каб палажыць нашы кветкі. Ніякай эпітафіі, ні імя, ні даты...

Прыйдзе час і на гэта16.

* * *

Дарога Гранада — Севілля.

Раскошная даліна. Людзі. Сонца. І ўспамінаецца: «Гранадская волость в Испании есть...» Асенні дым, паляць сухое пустазелле. С’ера Невада — голыя, шэра-цагляныя горы. Гаёчкі тонкіх таполяў. Сады. Сухі кукурузнік. Капуста. І недзе тут кусты, дзе была страшная, чалавечая смерць Гарсія Лоркі...

Не толькі Святлоў,— успаміналася і ўспамінаецца Таўлаева:

 

Толькі ты, старая матуля,

І не бачачы, век любі...

 

І Пірэнеі ўспамінаюцца. Пад намі і ніжэй, пад белымі, рэдкімі аблокамі. Таксама ў сувязі з «Таварышам»:

 

Ён ляжыць на нары халоднай,

малады — як ніколі раней.

Яго сэрцу ў вятрах паходняй

з пірынейскіх скал палымнець.

 

* * *

Ралля, ралля... Такая ж, як і ў нас, такая, якую рабіў калісьці і я. Бліжэйшы, ніжэйшы горны хрыбет, пастракачаны аліўкавымі дрэвамі.

Аблокі... І ўсе мы — грузін, армянін, літовец, беларус — успамінаем уголас, як у маленстве любілі распазнаваць у аблоках розныя морды...

Даражэй за ўсё — адчуванне агульнасці. Вельмі сучаснае. З адбракоўкаю грузу традыцый, якія шкодзяць гэтай еднасці.

* * *

Таледа.

Сабор Гансалес. Каштоўнасці, замарожаныя ў метале і каменнях. Змрок, цішыня. І семсот пяцьдзесят вокан-вітражоў... Лепка, разьба па чорнаму дубу. «Санкта Марыя Бланка» — «адзіная ў Іспаніі мадонна, што ўсміхаецца». Ашаламляе велічны алтар.

Ад такога багацця няцяжка ўявіць, як яны нас, «бязбожнікаў», ненавідзяць. А колькі ж за гэта праліта поту і крыві ў калоніях і дома!..

Музей сабора. Суіснаванне геніяў — Эль Грэка, Тыцыян, Ван Дэйк, Караваджа...

Багатая турыстка з персанальным гідам. Норкавая накідка. Касметычныя намаганні для захавання хоць бы сярэдняга ўзросту. Ад такое красы і злога позірку з усмешачкай аж зябка зрабілася.

* * *

Начны Мадрыд з дыпламатычнай машыны таго самага Андраша.

Сервантэс са сваімі — Дон-Кіхотам і Санча Панса. Рэшткі старадаўняга Асуана — калонны на плошчы, з падсветкай. Французскі мост, дзе ў трыццаць шостым былі жорсткія баі.

Наташа, Наталля Мацвееўна: «Тут загінула многа венграў». Сваё...

Рэстаранчык з мноствам прыстойна п’яных. Пад столлю вісяць пляцёнкі часнаку, збаны, свецяцца вочы свіной галавы...

* * *

Прада.

Нельга чытаць адразу бібліятэку.

Гойя, Веласкес, Эль Грэка... У першага — асабліва «Расстрэл» і «Паніка». Вяртаўся зноў глядзець. У трэцяга — галовы Хрыста...

І ўспаміналася дарога. Пасля Таледа, дзе прырода, як у раптоўным экстазе, нагарадзіла скал, абрываў, глыбокіх далін, пайшла раўніна, проста як Гомельшчына.

* * *

Дарога Лісабон — Каімбра.

Можа гэта і ёсць станоўчае, што запісы свае я заўсёды рабіў і раблю, не прымушаючы сябе, а толькі з ахвоты. Амаль заўсёды, калі гаварыць асцярожна. Таму і не ўсё, што бачыў, мог зрабіць у запісах прыгодным для чытача.

Лес і вёскі — чаго не бачылі ў Іспаніі. Вінаграднікі (у чырвонай даліне — дымок), аліўкі, коркавыя дрэвы, эўкаліпты, пініі. Белыя домікі пад чырвонай чарапіцай.

У Лісабоне, каля акведука, трушчобы не захацелася здымаць — з павагі да гэтай краіны. Можа, мы зблізімся літаратурамі? Тым больш, калі жартам, што я ўчора казаў, на сустрэчы ў толькі што створаным таварыстве Партугалія — СССР, што і іх, як і нас, беларусаў, дзесяць мільёнаў, і сталіцы нашы па мільёну...

Камоэнс17, які памёр у страшэннай галечы, цяпер — у страшэннай раскошы.

Сонца, сонца!.. Белыя ветракі, з палатнянымі крыламі, як у нас на косах бывала. Размах далін! (Так і хочацца — з клічнікам.) Як у Малдавіі, толькі што горы там ніжэйшыя і яшчэ больш зялёныя. Можна зразумець бога, які, стварыўшы такое, сказаў сваё «добра»!..

Калодзеж з вагой. Да гэтага ўсім і ўсюды няцяжка было дадумацца.

А над пясчаным адкосам — верас.

* * *

Дарога Порту — Лісабон, па ўзмор’і.

Пасля прастораў — лясны інтым, амаль беларускі, з соснамі, верасам, папараццю. Гной вывозяць, у горбах ён ляжыць, і гэта робіць усё тутэйшае бліжэйшым. Як вінаграднікі каля соснаў, бульба побач з бананамі. Аслы, валы, каровы — усё гэта вязе. На галовах носяць усё, як у Індыі...

Па памяці лацініцай запісаныя лозунгі: «Мортэ ао фашызмо!», «Фашызмо нао пассара!», «Віва о соцыялізмо!» я паказаў на прывале гаспадару турысцкай фірмы, што абслугоўвае нас, і ён, энергічны, вясёлы Альбіна, мала паправіў у маім напісанні.

* * *

Запісы гэтыя шчасліва перамяжаюцца ў мяне з накідамі таго, што будзе, магчыма, вясёлай аповесцю18. Толькі верыць сабе, рабіць — для самога сябе!

* * *

Каторы ўжо раз, чытаючы карэктуры свайго рамана, спыняюся на імені і прозвішчы Зысалэ Бом. Прозвішча і спалучэнне яго з імем цёпла хвалююць мяне. Яны прыдуманы, а за імі стаіць сапраўдны хлопец, яўрэйчык з Клецка, «Ігнат», што стрыг-галіў і мяне, хлопец, якога я часта ўспамінаю, фота якога хаваю і якое, відаць, варта было б паказаць каму-небудзь у яго гарадку.

* * *

Новадзевічыя могілкі. Ветэраны. Тыя, што імі становяцца. І новы — як свежая рана — Шукшын.

Яшчэ прыплашчаная да зямлі, не ўзнятая над ёю помнікам магіла... маладога Твардоўскага, які даўно ўжо — хочацца думаць — ведаў, што ён працуе для вечнасці, а цяпер гэта, усё ясней ды ясней, становіцца зразумелым і для іншых... А можа так сказаць: стала ў вечнасць, набыло сваё сапраўднае, паўнавартаснае гучанне тое, што тады, калі яно з’яўлялася ў друку, такім у поўнай меры не здавалася.

«Каплічка» Чэхава, што, дзякуй богу, не заменена, як у Гогаля...

Потым — у акадэміі — Рэрых-бацька. Паэзія прасторы, вечнасці.

Святаслаў быў раней, у Траццякоўцы, перад наведаннем могілкаў. Злавіў сябе на тым, што ўражання такога, як у Індыі, тут на мяне карціны Рэрыха-сына не зрабілі. Толькі Неру спыніў па-ранейшаму. Часамі больш ярка, але ўсюды, ва ўсім менш глыбока, чым у бацькі. І добра, і цяжка быць сынам пры такім бацьку, спаборнічаць з ім...

* * *

Нейкі позірк на ўсё сваё жыццё, жыццё асобы, чалавека, які прыйшоў і пойдзе, аднекуль і кудысьці, і — бязмежна-касмічнае недаўменне: няўжо на гэтым усё і закончыцца?..

Цяжар таго, што застаецца толькі тваім, да болю ясны позірк на самога сябе збоку, нездавальненне сабой наогул і апошняй работай у прыватнасці. Няўжо гэта — «у парадку рэчаў», нармальна?

Трэба дзяўбсціся наперад, а тое, што застаецца ззаду, што ўжо зроблена — не памагае. Як быццам нічога добрага і не было... Хоць ты бяры ды пытайся: «А што ты думаеш пра мяне? Толькі шчыра!» Спытацца ў друга, у сына, у дачкі...

* * *

Кнігарня. Сумота ад процьмы дробненькіх вершаваных зборнічкаў, у якіх той паэзіі трэба яшчэ шукаць ды шукаць...

 

1 Geheimfeldpolizei — гітлераўская тайная палявая паліцыя.

2 Запісана пры чытанні архіўных матэрыялаў.

3 Гусеў Мікалай Іванавіч (1882—1967) — сакратар Л. М. Талстога, даследчык яго жыцця і творчасці.

4 Сухамлінскі Васіль (1918—1970) — украінскі педагог і пісьменнік.

5 Жонка У. Калесніка, педагог.

6 Гэты і сем наступных запісаў зроблены ў Ялце.

7 Смерць Федэрыка Гарсія Лоркі. З прадмовы А. Гелескула да кнігі «Гарсія Лорка» («Художественная литература», 1965).

8 З «Палтавы» А. С. Пушкіна.

9 Цяжка паранены на фронце, М. Лупсякоў пакутаваў ад прыступаў душэўнага недамагання.

10 Рубакін Мікалай Аляксандравіч (1862—1946) — рускі бібліёграф і пісьменнік. Жыў у Швейцарыі.

11 Брат Юзафа Пілсудскага.

12 Сэмпалоўская Стафанія (1870—1944) — польская пісьменніца, педагог і прагрэсіўны грамадскі дзеяч.

13 «На дваццаць другой вясне... Пісьмы Леаніда Гарэцкага з фронту». «Маладосць», № 9, 1974.

14 Першая назва аповесці «Ніжнія Байдуны».

15 Гэты і сем наступных запісаў зроблены ў Іспаніі.

16 У красавіку 1979 года прах пісьменніка Матэ Залкі, легендарнага генерала Лукача, перанесены з Валенсіі ў Будапешт.

17 Камоэнс Луіш ды (1524 ці 1525—1580) — партугальскі паэт.

18 «Ніжнія Байдуны».

1975

Пісаў, пісаў — забалела рука. Палажыў ручку, выпрастаўся ў крэсле перад раскошным сталом і вялізным, чыстым акном, за якім верхавіны соснаў і вежа былое кірхі, і спачатку толькі падумаў:

Як гэта добра, што я не паехаў нікуды, ні ў Маскву, ні ў Лодзь, ні ў Кіеў, а прыслухаўся да свайго галоўнага і вось — пішу1. Як ніколі яшчэ, здаецца, не пісаў. Так многа, нястомна, радасна і трывожна...

Падумаў проста так, ад паўнаты душы, а потым і спытаўся сам у сябе: а чаму такое не запісаць?..

* * *

Чытаючы пяцірадкоўі Ісікавы Такубоку, думаў, што мініяцюры мне трэба пісаць. Толькі потым ужо, рыхтуючы іх да друку, рабіць строгі адбор. Вось у японца яны і праз таўшчыню дзвюх, такіх розных, моў — даходзяць.

* * *

Чаго так даўно не было — за два месяцы напісаў аповесць2. Відаць, закончана, бо як толькі той трэці варыянт (для машыністкі) лёг у папку, мне — вось ужо чацвёрты дзень — не хочацца яго чапаць.

З разгону, па інерцыі накідаў два маленькія апавяданні, з даўніх ужо задум. Сёння дадаў, устаўшы зноў у шэсць, яшчэ адно, пачаў нервова тыцкаць чацвёртае і пятае і... пакінуў. Лічу іх «строгімі» гэтыя апавяданні3, хачу рабіць іх стрымана, не чакаць больш адпаведнага «натхнення». Але ж і такое бывала ў мяне, што з ходу не браў на добрым узроўні, за ўдалым ішло не вельмі.

* * *

Як добра чужое таленавітае дапамагае думаць пра сваё. Гэта цудоўна — такая сувязь паміж тымі, што робяць літаратуру, якая павінна збліжаць людзей, у гэтым выпадку — людзей розных нацыянальнасцей.

Так я чытаю сучасныя англійскія навелы, раз-пораз адрываючыся ад свайго.

* * *

Такі цудоўны дзень адзіноты з першым інеем і снегам за акном быў у мяне — як ні дзіўна — у пачатку 1941 года, калі я захварэў на арбайтскамандзе. Хлопцаў пагналі на работу, а я сядзеў каля нізенькага над снегам, закратаванага акна баварскай карчмы-гасцініцы для лыжнікаў, у сутарэнні якое начавала наша каманда, што чысціла там на дарогах снег. Краса за кратамі і адзінота, з хвалюючым прадчуваннем будучага шчасця — пісаць, вера ў гэткую будучыню ў тых умовах...

Я, здаецца, пісаў ужо пра гэта, але вось успомнілася і пацягнула запісаць. Перад вялікім акном, праз якое бачу верхавіны соснаў у імгле ды ў інеі, над добрай кнігай ды з адчуваннем, што ў шуфлядзе стала ляжаць і ўжо нікуды не дзенуцца новая аповесць і накіды новых апавяданняў... Як добра, ціха, цёпла на душы, узняўшыся куды трэба.

* * *

Можа я нічога і не зрабіў, але ж заўсёды адчуваў, бачыў мяжу, за якую мне не ўдалося або не дадзена ступіць.

* * *

І дагэтуль ніхто не выявіў, што ў маёй «Галі» каўпак, закінуты на гарышча, нагадвае бацькава старое крэсла ў «Душечке»... А мне гэта муляе пры кожным перачытванні свайго апавядання.

* * *

Маё юнацкае захапленне Талстым прывучыла мяне да пэўнай самастойнасці, да ўмення не баяцца быць «не такім, як усе». Гэтая якасць сяды-тады абуджаецца ў маёй натуры і дае сілы быць самім сабой, не вельмі баяцца самоты, абыйдзенасці, няласкі.

* * *

Як дзіўна, што і ў старасці, зусім ужо на парозе, мы яшчэ можам разважаць пра смерць аптымістычна, як быццам упэўненыя, што... на гэтым яшчэ не канец.

* * *

Дробязь якая. Гады, падзеі... А тут — праз цэлыя дзесяцігоддзі — возьме ды ўспомніцца бусел на нашым гумне: як ён, стоячы на адной назе, кіпцюрыкам другое вельмі засяроджана пачэсвае пад вокам. Тонкая работа!..

* * *

Зверху, з высокага берага, гледзячы на зарэчныя лугі, на прастору — аж да лесу на даляглядзе, на зялёную прастору, дзе пятляе Нёман і сям-там стаілася прахалода кустоў і паддуб’я,— успомніў ліпень сорак чацвёртага года. Той ясны дзень, калі пасля ўсіх хваляванняў сустрэчы з Савецкай Арміяй мы, не памятаю ўжо, колькі чалавек з нашай разведкі, заехалі вунь туды, пад Ціхова, у тое зялёнае бязмежжа, рассядлалі і пусцілі коней, а самі паснулі ў цяньку. Дома, у поўнай ужо свабодзе і бяспецы.

А луг тады быў у самай квецені, а ўздым душэўны — вельмі высокі.

Цудоўны ўспамін.

* * *

Павонзкі — народнае, суровае memento mori4. І — божа мой! — якая складанасць, пераблытанасць лёсаў, імкненняў, поглядаў — тое, што называецца гісторыяй Польшчы.

Адзіны выхад — датыкацца толькі тым, што нас яднае, мудра не абражаючы пачуццяў, традыцый адзін аднаго.

Такое ў нас цяпер з Бартэльскім5, які, паказваючы мне гэтую народную святыню, у многім, калі не ва ўсім — па-сяброўску шчыры.

* * *

Як добра было, прыемна, калі пачуў, што ў кнігах маіх адчуваецца: гэта — не ўсё, на што я здольны. І сам адчуваю такое.

Толькі ж і паказваць, на што ты здольны, трэба не адкладваючы. Ці не зашмат я спакойны, ці не зашмат свабоды даю сам сабе?..

* * *

У доме Каспровіча6 добрая гутарка з кусташам — дырэктарам дома-музея Штайхам. На верандзе, па парэнчах аблямаванай настурцыямі, пад горны шум ракі і, цішэйшы, дажджу па лістоце, за хісткім сталом, за якім сядзеў калісьці і ён, Каспровіч, яшчэ адзін мала вядомы, значны паляк, звязаны з такімі людзьмі, як Ленін7, Іван Франко і, цераз «пані Марусю», з Буніным8.

Прыкра было спачатку, пакуль пан кусташ быў заняты з экскурсантамі,— прыкра ад сямейнага «маўзалея», дзе ляжыць гаспадар, двухпавярхова, з жонкай, пахаваны так, як быццам па ўласнаму жаданню. А зрабілі гэта, як мы пазней даведаліся, сябры, і ад гэтага справа трохі мяняецца.

У Яшчуруўцы, прыпёрты да яловага гушчару пад гарою, малы касцёл Віткевіча9 — песня і вышыўка ў дрэве, сонца вітражоў і вязь жалеза. Раскошная віла «Пад Едлямі», на «камандным» узвышшы, таксама збудаваная па праекту творцы «закапанскага стылю».

Яшчэ раз паездка ў Татшаньскую Букавіцу, дзе ўлетку жыў Мацей10. Хата ягонага газды, з прастатой ды наіўнасцю (матка боская корміць Езусіка цыцкай, а над ложкам вышыўка на палатне: «Ja nie kocham chłopców żadnych, ani brzydkich, ani ładnych»11, з вясковымі пахамі кухні, дзе вараць і сабе і жывёле. Чарка ў карчме, «пад следзіка», і наша рашэнне — паехаць усё-такі ў Касцеліска, да Нэндзы-Кубіньца12.

Газда ў кажушнай, вышытай камізэлі, мажны дзядок з катарактай (бачыць трохі адным вокам), рукі трасуцца. Селянін-паэт, зусім не адарваны ад роднай зямлі, ад сваіх людзей, ад свае «гвары»13. «Землю попашет, попишет стихи...»? Толькі без іроніі. Газда сказаў, што чытаў Талстога ў арыгінале, а я сказаў яму, што ён жыве тым жыццём, пра якое ў старасці марыў для сябе Леў Мікалаевіч.

Пані Зося, дачка Кубіньца, простая, шчырая жанчына, якой я з асаблівай павагай пацалаваў непанскую руку, чытала нам бацькавы вершы. Той, які добра, з агеньчыкам, чытаў нам па памяці на Каспровічавай верандзе энтузіяст Падгалля Штайх,— верш пра родную мову, якую ён, паэт Кубінец, нясе ў далонях па роднай зямлі, як ваду спакутаванаму ад смагі, як насенне на хлеб. Потым пані Зося, стоячы каля непісьмовага стала, вакол якога мы сядзелі, чытала верш бацькі пра роднае Касцеліска. І, нарэшце, урывак, дзе бацька гаворыць да маці яе, да сваёй старэнькай сяброўкі, пра жыццё, разам пражытае ў нягодах і дружбе. Яна, пані Зося, так хораша хвалявалася, а рукі старога, за якім яна стаяла, так дрыжалі... Дачка і бацька!..

Перад сном я прачытаў у падараваным томе слова да чытачоў, даведаўся, што ў нас ён быў, пра што намякнуў, не з войскамі Пілсудскага, як мне тады падумалася, а прымаў, як піша, «сціплы ўдзел у Кастрычніцкай рэвалюцыі», і ад гэтага стала яшчэ лепш.

І Танка мы ўспомнілі ў той хаце, як і ён быў там («з нейкім сівым грузінам»), як і фрагмент з «Яносіка» пераклаў («а кнігі не прыслаў»).

Тая жывая сувязь паміж народамі — цераз людзей, за якую хочацца, дзе толькі можна, хапацца, падтрымліваць яе, раздзьмухваць, як агонь з малое іскры.

Палавіна шостай. Пачынаю Кубіньца.

...Свабода, а не слабасць,— дзе рыфма, а дзе і няма, у тым самым вершы, а ўсё роўна — паэзія, сапраўдная.

...А што было б з мяне, калі б і я не абгараджаніўся? Колькі я набыў, а колькі страціў? Бо сіла толькі там і была, і засталася, дзе я застаўся самім сабою — так сказаць, мужыком, чалавекам з народа. Дарэчы, такім я сябе і адчуваю, калі стамляюся: нібы ўсё набытае ў кнігах ды ў свеце адвальваецца, абсыпаецца і застаецца той, што на цяжкую, простую, грубую працу толькі і здольны. На ўсё жыццё дылетант — усяго пакрысе, як ты, здаецца, ні стараешся... Самім сабою быць — галоўнае.

Кубінец, як гаварыў учора Мацей, цягне за некалькі прафесіяналаў. Такім мог бы стаць наш Засім. Каб стаў. Гэтае ў ім, як ні мала яго, любіў Твардоўскі, любіць Калеснік.

...Хутка сустрэнемся за ранішнім сталом, і я скажу Мацею: «Ты не ўяўляеш, як я ўдзячны табе за гэтае знаёмства!..»

Чарговае захапленне? Ёсць чым. Бачу, нарэшце, найбольшы сэнс мае паездкі.

Пішу гэта, прачытаўшы ўрывак, які нам чытала дачка старога, закаханая ў бацьку і ў маці, сама ў гэтай любові таленавітая. Шкада, што і ў той хаце, як і ўсюды, усё жыццё, мы кудысьці спяшаліся. Хоць і няёмка было заставацца даўжэй, гледзячы, як трасуцца рукі старога. А быў жа ён моцны, зубр не «крэсовы», а «татшаньскі»14, што і па выглядзе відно, і з вершаў — яшчэ больш.

...У 1975-м чытаю тое, што ён пісаў у 1936-м. Успамінаецца, што гаварыў пра Герцана Талстой: ад таго, што Расія, дзякуючы царызму, своечасова не адчула на сабе ўздзеянне Герцана, развіццё яе прытармазілася на сорак год... Нэндза-Кубінец — не Герцан, але ж як добра было б ведаць яго, чытаць, захапляцца ім у свой час. Ну, а цяпер ён што — страціў сваё значэнне? Добра ж мне з ім і цяпер, сіла ягонага слова памагае і сёння.

...Вось і прыдаўся ён, просты закапанскі стол у нашым з Андрэем «гасцявым» пакоі. Моцны слаісты стол, засланы вясковай саматканай сурвэткай, нізкі і зручны стол, на які я адразу, як на штосьці вельмі далёкае, паглядзеў, калі мы ўвайшлі сюды, у сонечную радасць квяцістых фіранак і авечы пах шорсткіх, яскравых кілімаў.

...Зараз пакрэслю ўсю кнігу сваім захапленнем. Хоць ты — будзе — бяры ды сам перакладай, пакуль хто лепшы злітуецца.

...За акном — плакучая вярба, вышэй — чырвоная чарапіца, яшчэ вышэй — амаль зусім цёмны Гевант15 з прыкметным крыжам, а потым — хмары, з якіх, каля самай травы пад вярбою, шамаціць дожджык...

Шчаслівае адчуванне зямлі.

* * *

Учора трохі Гданьска, потым удала трапілі на канцэрт у аліўскім касцёле, дзе я быў рад за Андрэя і так сабе, яшчэ раз тут, не ўпершыню. А пад узнёслыя гукі арганаў, пасля «Ойчэ наш за покуй мендзы народамі», успамінаў пазаўчарашняга зайца...

Тады, на вячэрняй праходцы, мы прыселі на ўзлеску, дзе стол і лаўкі, глядзелі на возера, з якога чуваць былі нядаўна бачаныя качкі, глядзелі на ўтульныя агеньчыкі кашубскага гарадка16, трохі гаварылі, а потым — ціха паказаўся заяц. Бег у капусту ў даліне, бліжэй да акуратных домікаў у самым канцы доўгай вуліцы...

І ён мне ўспомніўся пад гукі тых незвычайных арганаў, і свет дзіцячай, казачнай паэзіі па-свойму хораша спалучаўся ў адно і са спрадвечнасцю святыні, і з малітвай за мір паміж народамі, і з усім галоўным. Прыемна было падумаць, што я ўжо дакранаўся да гэтай светлай казачнасці: «Ліпа і клёнік», а цяпер падумалася і пра «Яшчэ раз першы снег»...

Блаславёнае імя Ганса Хрысціяна Андэрсена — сусветнай і вечнай любові дзяцей!..

* * *

...Над велічным Ісык-Кулем, на фоне бязмежнай вады і снегавых вяршыняў за ім — белая ружа на кусце. Адна.

І дзе ж успомнілася,— у «Кашубскай Швейцарыі», праз дзесяць год, сонечным раннем на ціхім букавым узлессі, каля возера.

* * *

У юнацтве маім, з яго бясконцай працай, калі не ў полі, дык у гумне, у хлявах, у хаце, выездам у вялікі свет, у людзі былі паездкі ў млын ці ў кузню.

Помніцца радасць яшчэ і такая: на пошце атрымаў «Беларускі летапіс»17, які мне прысылалі чамусьці бясплатна, што паднімала мяне ў сваіх вачах, і я чытаў яго на возе, чакаючы свае чаргі малоць. І сітніцы яшчэ купляў. Смак ніжняй скарынкі, з мукой на губах. А як жа тады ўспрымалася паэзія, з якой непаўторнай свежасцю!..

У кузні цікавым, нават нейкім святочным было далучэнне да ўмельства, майстэрства. Хоць я і не мог як след біць молатам. Іван Апанасавіч, выдатны каваль, які і ў горадзе да рэвалюцыі бываў, круціў галавой ды прыгаворваў: «Здароў, Іванка, дзякуй богу, як мядзведзь!..» І не канчаў мацней, бо і так відно было, як ад майго размаху молатам з майстравых рук паляцела зубіла і ледзь не клешчы.

Пераабутыя коні, у аглаблях і збоку, беглі весела, і было так прыемна — іхняй прыемнасцю. Як і машыну заправіўшы прыемна здаецца, што сам ты ад смагі напіўся.

* * *

Жалязова Воля.

Залатая цудоўная восень. Ад ветру падалі з вялізных дрэў каштаны. Панцырная шкарлупіна развальвалася, і адтуль выкочваўся маленькі, добра выпечаны боханчык хлеба, якога толькі што есці нельга, хоць і хацелася б. А потым вецер аціх і зусім стала ціха — толькі Шапэна і слухаць.

Сцяна белага дома густа пакрыта плюшчам, з якога весела, чыста глядзяць вялікія вокны з белымі рамамі. Ашклёныя дзверы адчынены. Адтуль на воплескі выходзіла з усмешкай мілая пані ў светла-ліловай канцэртнай сукні. Потым вярталася, і з дому зноў мы чулі тую музыку (вось мая мерка), якую найвышэй цаніў Талстой.

Два пажылыя немцы-турысты стаялі перада мной і свабодна (як быццам гэта не яны вінаваты за ўсе жахі яшчэ не забытай вайны) гаварылі сабе, ледзь не зусім уголас... Не вытрываў, шапнуў ім, абдумаўшы нескладную фразу пра тое, чаго мы тут сабраліся. Сціхлі.

А потым, у доме,— наш землячок. Чамусьці адзін, але хаміў ужо не за двух, а за многіх. З пакоя ў пакой мы хадзілі групамі, кожная група зачыняючыся ў «сваім» пакоі, каб не перашкаджаць адны адным. І ціха ўсё. Далікатна гаворыць экскурсавод, прыкметна закаханы ў сваю справу. Можна сказаць: усё тут хораша па-шапэнаўску. І вось тады — ён, наш. Мядзведзем валіць з пакоя ў пакой, любога, а то і любую, адводзіць рукой ад сцяны, каб падысці туды самому, паглядзець зблізку, што там напісана «пад карцінай». Грэм-брэм — падаўся ў наступны пакой... А пры ім маўклівы праваднік.

Цікава: хто ж гэта, з якога стагоддзя, чаму ў такіх выключных умовах? І не падыдзеш, не скажаш яму, што хоць вы, паважаны, ужо і пажылы, але ж так нельга,— проста боязна, што ён яшчэ і абурыцца,— таксама грэм-брэм...

 

1 Гэты і чатыры наступныя запісы зроблены ў Дубултах.

2 «Ніжнія Байдуны».

3 «Полымя», «Іваны», «Снеданне», «Калыска».

4 Павонзкі — могілкі ў Варшаве. Memento mori — помні пра смерць (лац.).

5 Бартэльскі Леслаў (нар. у 1920) — польскі празаік і публіцыст.

6 Каспровіч Ян (1860—1926) — польскі паэт, драматург і перакладчык. Дом-музей яго знаходзіцца ў вёсцы Гарэнда каля Пароніна ў Заходніх Татрах.

7 У 1914 годзе Каспровіч прымаў удзел у хадайніцтве перад аўстра-венгерскімі ўладамі аб вызваленні У. І. Леніна з-пад арышту ў горадзе Новы Тарг.

8 Жонка Каспровіча — сваячка І. А. Буніна.

9 Віткевіч Станіслаў (1851—1912) — польскі мастак і пісьменнік.

10 Канановіч Мацей Юзаф (нар. у 1912) — польскі паэт, празаік, перакладчык беларускай літаратуры.

11 «Не люблю я хлопцаў ніякіх, ні брыдкіх, ні прыгожых».

12 Нэндза-Кубінец Станіслаў (1897—1976) — польскі паэт і празаік. Селянін, пісаў пераважна на гуральскім дыялекце.

13 Gwara — дыялект.

14 «Крэсовымі зубрамі» калісьці называлі польскіх магнатаў, маёнткі якіх былі ў Беларусі і на Украіне; «зубр татшаньскі» — у сэнсе асілак з Татраў, слаўны духоўным багаццем.

15 Пік у Заходніх Татрах паблізу ад Закапанэ.

16 Запісана ў Картузах каля Гданьска.

17 Заходнебеларускі прагрэсіўны часопіс, орган ТБШ (Таварыства беларускай школы).

1976

Як нараджаўся — учора і сёння — дзень. Асабліва сёння, з новым снегам, з яго чысцінёй побач з алавяным морам1 і пад яшчэ цямнейшым небам. Як хутка, ціха і насцярожана ён нараджаўся.

Акно маё — на ўзроўні сасновых вяршалінаў. Пазаўчора іх люта гайдала, а цяпер, калі той дзень, што ціха, урачыста нараджаўся, таксама ціха і ўрачыста канчаецца,— цяпер на лапах соснаў снег, і ў гэтым хочацца бачыць не толькі проста красу, але і глыбокі сэнс.

Успамінаецца ў Талстога: «Нет, не напрасно это...» Той дзённікавы запіс, які ў сваім слове пра Буніна цытаваў Твардоўскі.

* * *

Учора зноў успомнілася сустрэча з індыйскім студэнцкім зямляцтвам, сустрэча, што была чыстым, узвышаным святам пазнавання, агульнасці, дружбы,— праз выступленні, гутаркі, песні нашы і іхнія, нават праз позіркі і ўсмешкі.

Добра так адпачыць, узняцца над будзённасцю.

Асабліва хораша было на душы, калі сустрэліся песні: наша, у пяшчотным дзявочым выкананні салісткі, І іхняя — поўная той ціхай задумы, што зачароўвала мяне ў Індыі. Наша: «Дубочак зялёненькі», а пра іхнюю выканаўца сказаў, што яна пра тое, як хлопец убачыў дзяўчыну і «адразу стаў паэтам». Ён сказаў, а мы ўсе засмяяліся.

* * *

«Я заваяваў сабе права не мець права пісаць дрэнна. І я ані крышку не зайздрошчу тым, хто заваяваў сабе права пісаць дрэнна. Колькі ў мяне хопіць сіл, я буду старацца не трапіць у іх шматлюднае воінства».

Словы Святлова2. Назваць іх сваімі — таксама трэба мець права. І я хачу яго мець.

* * *

Учора ўвечары, седзячы над Нёманам, я адчуў яго ціхую, быструю, чыстую плынь на ўсю яе баларуска-літоўскую працягласць,— так, як калісьці адчуў быў аднойчы Віслу. У якую быў закаханы Бранеўскі.

* * *

Хто збірае ў адно, у свае «Людзі на балоце», а хто распырсквае, як я, каб потым сабралася ў адно. Трэба і гэтым займацца, асабліва калі не пішацца большае, як мне цяпер. Можа, бог дасць, пакуль што.

* * *

Глухі васьмідзесяцідвухгадовы Пятрусь, прататып майго Асечкі, апошні з тых, чыйму аптымізму я ў «Байдунах» прапеў адыходную3.

Можна было б і на могілках прачытаць аповесць свае вёскі, якую я пісаў і ў «Гуртавым», і ў іншых рэчах, і ўсё яшчэ не дапісаў.

Куды я ўсё спяшаюся? Вось і сюды ехаў з добрым намерам — падантэіцца, а ўжо вось думаю, што вярнуцца, як меркаваў у першым варыянце, трэба не дваццаць трэцяга, а дваццатага. А трэба спакою і пранікнення, як учора трохі было, калі і ў жыта заходзіў з могілак, і сядзеў на камені пры травяной дарозе з могілак на гасцінец, зверху гледзячы на даліну. Як тут у нас прыгожа, калі на ўсё, хоць і добра знаёмае, глядзець свежым вокам!..

Два адчуванні:

Яшчэ ўсё не адвыкну ад нейкай тут няёмкасці, што я і сапраўды пісьменнік.

І другое:

Няўжо і перад самім сабою можна пазіраваць?

* * *

Скідаючы з воза на чысты закутак двара недасохлае сена, Цімох, якому, як мы з ім прыкінулі, якраз сёлета семдзесят, бяззуба рагоча з таго, што ўжо тым часам трэба збірацца дахаты. А яго ціхая, мілая Алеся, наша найлепшая даваенная артыстка4, якой ужо таксама не намнога менш за мужа, з народнай шчырасцю прызнаецца мне:

— Я, Ваня, вельмі ж баюся...

Успамінаецца яе маці, быстрая баба Параска, што перажыла ўсіх, апроч Алесі, дзяцей. Успамінаю братоў Алесіных, адзін з якіх загінуў у сорак чацвёртым, а другі ў сорак пятым. Успамінаю пляменніка Лёню. Добры хлопец стаў без віны вінаватым: вяртаўся на сваім грузавіку з работы, а тут з двара на вуліцу вылецеў хлапчук, якому маці давала за штосьці лупцоўкі,— сам трапіў пад заднія колы. Лёню апраўдалі, але ён, і так не вельмі здаровы, пасох, пасох пасля гэтага і памёр.

Я толькі што быў на нашых могілках, бачыў там помнік з пералікам іхняй радні: баба Параска, абодва сыны, бабін унук, гэты самы Лёня, і яшчэ не ўсё — і Лёнеў сын, ужо незнаёмы мне, што памёр на дзесятым годзе. Помнік паставіла Алеся — каму дачка, сястра, цётка, а каму і бабка — за раз. Не з-за ашчаднасці па ўсіх адзін, а ўжо няхай усёй сямейкай...

Няўжо, Алеся, і я вельмі ж баюся?..

Ці мне трэба думаць яшчэ больш па-народнаму: туды збірайся, а жыта сей?

* * *

Ранак не дажджлівы, а імглісты пасля ўчарашняга дажджу. Пад нагамі чорная гразь, а навокал і зверху — буйная, мокрая зеляніна.

У душы абуджаюцца нейкія ўрыўкі народнасці, адчуванне яе ілюструецца словамі тых, што сапраўды народныя.

Выходзячы з хаты, успомніў, па-новаму адчуў яе, нашу народнасць, у Коласавых, так жа даўно вядомых радках: —

 

А старацца будзеш,

Да навукі здатны —

Я прадам кароўку

І кажух астатні...

 

А потым, гледзячы на вуллі, з якіх яшчэ з-за сырасці не выляталі пчолы, успомніў Пушкіна: «Как весенней теплою порою, из-под утренней белой зорюшки...» — цудоўнае, што так хвалявала мяне ў юнацтве.

* * *

Палявая дарога на загуменні. Ільнянішчы, лужыны і гразь пасля дажджу. Седзячы ў калясцы матацыкла, нізенька над зямлёю, свежа адчуў, як гэта мне калісьці — ад зямлі, ад працы добра было ўзяць у памытыя рукі кнігу.

* * *

Цяжкае ўражанне з залы суда. Можа, не «дастаеўскае» яно, хутчэй «талстоўскае» — калі на той працэс глядзець вачыма па-акіянску прасторнага і глыбокага рэалізму.

На лаве падсудных — адзін былы паліцай, ужо даўно, даўно паліцай, што трыццаць два гады баяўся свае крывавае маладосці, раскрыцця яго таямніцы і расплаты, суда, які вось і прыйшоў...

Відаць, толькі адзін старшыня суда сяк-так памятае той час, бо два яго маўклівыя памочнікі — маладзейшыя. І пракурор яшчэ адтуль, з ваенных дзён, нават з франтавымі ці партызанскімі планкамі. Адвакат — пасляваенная... ужо не дзяўчынка і не дзяўчына, а маладзіца. А салдаты-канвойныя — калі яшчэ не ўнукі па ўзросту, дык маладзейшыя дзеці падсуднага. Публіка — адзін я.

І ўся гэта трагедыя такая сумная і сцішная...

Потым у залу зайшла і села пажылая жанчына і, праслухаўшы паказанні аднаго са сведкаў, таксама паліцая, ціха сказала мне: «Яго ж не судзіць, а трэба адразу застрэліць!..» Сведка гэты, калі яго ўвялі канвойныя, здзівіў мяне сваім «благообразием» — саліднай лысінай, сівізною на скронях, прыстойным гарнітурам.. А пачаў гаварыць, дык — у адрозненне ад падсуднага і першага сведкі, саўгаснага рабацягі — зусім не прыглушана, а бойка і смела. Ад тону яго гаворкі сцішна стала па-іншаму: ад думкі, якія людзі яшчэ жывуць паміж нас... Ён жа рабочы, майстар, «гегемон», выгляд якога і язычок маглі расчуліць не аднаго энтузіяста вытворчай тэмы...

Падсудны — сын актывіста, забітага кулакамі, і настаўніцы, закончыў восем класаў, быў камсамольцам. Першы сведка — прасцяк з трыма класамі, а гэты, другі, сын забітага партызанамі паліцая, і за тры дзесяцігоддзі не бачыць свае віны. Яму было тады семнаццаць, падсуднаму і першаму сведку па дзевятнаццаць, яны ўдзельнічалі ў аблавах на жанчын, у якіх забіралі дзяцей, каб браць у іх кроў для параненых немцаў, пасля ліквідавалі Трасцянецкі лагер...

Якая бездань складанасці, калі ўжо брацца разблытваць ды паказваць прыроду здрады так, як рабілі гэта вялікія!..

* * *

Дзеці хочуць... нават не толькі хочуць, а проста бачаць усіх, хто акружае іх, добрымі, ласкавымі, а хто не такі — той у іх «нехарошы».

Хворыя — як дзеці: не толькі сваёй бездапаможнасцю, але нават, хочацца сказаць, і нявіннасцю. Чакаеш клопату, ласкі, і як жа добра сустракаць такое ў няні, у сястры, у доктара, асабліва ж — у тых, што робяць пры табе найгоршую работу. Успамінаецца Герасім са «Смерці Івана Ільіча». А ўдзячнасць мая сканцэнтравалася на нянечцы Галі, мілай дзяўчыне з апаленым тварам, равесніцы майго Андрэя: яна так старанна і мыцца мне памагае, і папраўляе пасцель... І ўсё гэта, божа мой, за нейкіх шэсцьдзесят рублёў у месяц!.. Ва ўдзячнасці такой, як у малых, ідзе на спад няёмкасць дарослага5.

* * *

За пяць дзён мяне наведалі трынаццаць чалавек, з іх дзесяць не па сваяцтву. І думалася пра тое, як мала ўважлівы быў я да маіх сяброў, калі хварэлі яны. А самому ж як добра адчуваць увагу, спагаду, сімпатыю да цябе!.. Лежачы вышэй над сваёй будзённасцю.

* * *

Чытаю «Росповідь про неспокій» Юрыя Смоліча, і добра ўспамінаецца, як мы з ім сустрэліся на з’ездзе ў чэрвені і надзвычай цёпла, светла пагаварылі — нібы прадчуваючы... Глупства: не прадчувалі мы, што гэта ў нас апошні раз, а проста адчулі патрэбу павітацца, пагутарыць, пачуць цяпло душы адзін у адным. І гэта важна. Таму вось і ўспамінаецца добра.

* * *

Днямі, думаючы пра магчымае заканчэнне, адчуў, што вось я і не шкадую, што так і не стаў... ну, скажам, Дастаеўскім, пра якога тады, дарэчы, чытаў, і які, яшчэ раз дарэчы, памёр на шасцідзесятым годзе.

А цяпер вось не магу ўспомніць, ці была ў мяне калі-небудзь ажно такая амбіцыя, ці толькі хацелася быць проста добрым пісьменнікам.

Колькі тут шчырасці, колькі стомы і колькі самазадаволенасці?..

А стол пісьмовы бачыцца, хоць ён і вельмі далёка...

* * *

Упершыню мне сумна. З самага ранку. Недзе на нейкім краечку страху... Калі і выплыву, дык не зусім шчасліва, трэба ўжо будзе няньчыцца, баяцца да канца. Ва ўсякім выпадку, штосьці ўжо закончылася, а штосьці пачнецца. Як эпілог. Абы толькі ціха ды працавіта. Усё яшчэ не верыцца, што трэба пакінуць, распарадзіцца тым, што пакідаю. Можа, гэта і добрае адчуванне...

* * *

Былі ў маім жыцці казарма, лагер, бальніца (месяц улетку 1945 года), цяпер вось зноў прымусовае прабыванне з людзьмі, на доўгі час тымі самымі. Зноў пазнаванне, і такое вось вывучэнне жыцця.

Са жніўня сорак пятага прыемна помняцца ўпершыню прачытаныя «Том Соер» і «Гекльберы Фін», і на бальнічным ложку алоўкам у блакноце напісаны «Мой зямляк»... Горш за ўсё, што цяпер не пішу. Хоць і менш, як тады было, людзей у палаце, хоць і патрэба ёсць.

Няўжо жадання менш?

Лавіў сябе нават на тым, што нібы і абыякавы быў да магчымага канца, а цяпер, калі значна больш праяснілася на лепшае, таксама вяла-спакойны, як быццам так ужо многа ўсяго наперадзе — і часу, і магчымасцей...

Зрэшты, зачаста вялым, леным, непладавітым быў я заўсёды, рабіў значна менш, чым можна і трэба было.

* * *

Дзіўна і, відаць, няправільна, што я не запісваю пры свежым жаданні адразу ўсё, што трэба, поўнасцю, а толькі занатоўваю сам сабе заданне на потым, нібы ўпэўнены такім чынам, што час на ўсё гэта — будзе.

* * *

Хочучы быць вельмі таленавітым, у сэнсе — вельмі слаўным, колькі мы думаем пра тую сціпласць, якою вызначаліся найлепшыя з таленавітых?..

* * *

Крашэўскі6, «Chata za wsią».

З маленства ішла за мною назва гэтай кнігі, паэтычна прывабная. Нарэшце прачытаў, і не хочацца думаць пра недахопы аповесці, бо добра на душы ад яе ўзнёслай чалавечнасці.

(А недахопы такія: сям-там сентыментальнасць, часам нацыянальная ці класавая абмежаванасць аўтара, нейкі казачны «хэпі энд», што, зрэшты, разумеў і сам Крашэўскі.)

Што я ведаў з яго трохсот (ці яшчэ больш) тамоў?

Цьмяны ўспамін пра «Starą baśń»7 і яшчэ больш цьмяны пра гістарычныя аповесці, чытаныя падлеткам. А тут мне згадваўся і зямляк Сыракомля, і нават маляўнічы Дрэздэн, дзе пісалася гэтая рэч, і сам яе аўтар, як быццам вядомы, і добра думалася пра тое, што вось больш за стагоддзе прайшло, а сутнасць гэтага твора, аўтарава любоў да беднага, простага чалавека, любоў да здаровай красы жыцця, сіла ягонага слова жывуць амаль ва ўсёй сваёй свежасці і сёння робяць сваю вялікую справу.

І такая драбніца. Недзе Леў Мікалаевіч гаварыў, што многія творы дарма шчасліва канчаюцца вяселлем галоўных герояў, што канчаць гэтым — усё роўна што канчаць тым, як на герояў напалі ў лесе разбойнікі... І вось у Крашэўскага гэтая ж думка, спачатку выказана шырэй: «Толькі ў кнігах вяселлем усё канчаецца: у жыцці — з яго толькі і пачынаецца гісторыя людзей: пасля яго ідуць першыя радасці, пакуты, надзеі, расчараванні, праца і цэлы шэраг, раней вядомых толькі з назваў, пачуццяў і выпадкаў...» А ў самым канцы аповесці думка паўторана так: «Бо ў казках толькі ўсё канчаецца вяселлем, на свеце ад яго пачынаецца». Крашэўскі напісаў гэта ў 1852 годзе, Талстой пазней, але ж напэўна па-свойму, не прачытаўшы чужога.

Вось і так сутыкаюцца здаровыя, цікавыя думкі.

* * *

Учора доктар сказаў, што паляжаць давядзецца яшчэ два месяцы.

Трэба вучыцца тут працаваць, тым больш, што і сапалатнікі людзі прыстойныя. На чарзе — закончыць перапісванне Лынькова8 і, можа, напісаць пра таго паралізаванага падлетка, вершы якога давялося калісьці забракаваць9... Пісаць — «як бог на душу паложыць» — не баючыся, што адстайная лірычная бессюжэтнасць, бо гэта ж у мяне, здаецца, не ад ленасці, не ад дэпрэсіі, як сцвярджае таварыш N.

Патроху думаю, як буду рабіць пяцітомнік. Прыходзіць сяды-тады думка: «Забалоцце» перагледзець і даць,— можа, змагу ўжо без агіды і нават болю дакрануцца да яго. А ці варта, столькі пацярпеўшы за тое, што не ўключыў аповесць у чатырохтомнік?.. І зноў жа другое — гэты, новы, збор твораў трэба рабіць шчадрэйшым, больш поўным, можа, апошнім.

Архіў таксама прывяду ў парадак, пакінуўшы толькі найважнейшае, каму-небудзь патрэбнае.

* * *

Зноў успомніліся два байстручкі — Казак і Немец, адзін ад арэнбургскага казака, другі ад немца, сыны дваюрадных сясцёр. Бедныя, няшчасныя хлапчукі. Як іх зводзілі біцца, нібы пеўняў, і мне тады шкада іх было і не смешна. Толькі адчуваючы тое, што цяпер думаецца свядома.

Тэма10.

* * *

Па радыё «Ты ждешь, Лизавета», а мне зноў успомніўся канец цудоўнага лета 1944 года, калі мы з N. вярталіся з Мінска ў Мір, пад’язджалі на ваенным «студабэкеры», дзе ў кузаве былі на лаўках дзяўчаты ў летняй афіцэрскай форме. Выпускніцы свярдлоўскага медінстытута — на фронт. І мы спявалі, у тым ліку і «Лізавету». І помняцца мне тыя мілыя спявачкі, цяпер ужо яны здаюцца не маладзейшымі сёстрамі, а дочкамі,— помняцца з сумным адчуваннем віны...

* * *

Сюды-туды, і зноў у душы маёй свята, светлы настрой... Вось і цяпер, чытаючы маладога таджыка, Цімура Зульфіякарава11, успомніў мілую, добрую Гульчахру12, нашу даўнюю дружбу і перадапошнюю маскоўскую сустрэчу, у выніку якое ў Душанбе выходзіць мая кніга. Маленькая — «Сірочы хлеб» і «Адзін дзень»13. А ці ж абавязкова, каб вялікая? Важна і найважней, што свята.

* * *

На даляглядзе горы — можа, Гісары, можа, Памір. І як бы яны ні клікалі цябе ў шчаслівую і журботную даль — незвычайнае, найвялікшае не там, а тут, адкуль ты бачыш яго, адкуль ты выходзіш, дзе твая ціхая крынічанька, твой чысты пачатак.

А чаму горы? Я толькі думкаю там, дзе бываў, пра што цяпер вось чытаю, а справа ўся ў даляглядзе, туды нам так хацелася і хочацца, і ў той мясціне, з якой мы выйшлі і куды мы так часта вяртаемся ўдзячнай памяццю.

З тае мясціны я і пачну сваё слова. У новай рэчы, пра якую многа думаю гэтымі днямі14.

* * *

У рабоце М. Касвінава пра Мікалая ІІ («Двадцать три ступени вниз»), там, дзе гаворыцца пра ахову дарог, калі па краіне ехаў цар, найбольш уразіў лёс плытагонаў.

Плывучы сабе па рацэ, яны не ведалі, не чыталі ў аб’явах, не чулі, што ў тыя дні было сурова забаронена набліжацца і да чыгуначных мастоў на аўгусцейшым шляху,— плылі, падплывалі і жандары расстрэльвалі іх з моста ва ўпор...

Які тупік, якая страшная тэма!..

 

1 Запісана ў Дубултах.

2 Цытуецца па кнізе Л. Лібядзінскай «Зялёная лямпа».

3 Гэты і тры наступныя запісы зроблены ў родным Загоры, на Міршчыне.

4 Удзельніца мастацкай самадзейнасці.

5 Гэты і дзевятнаццаць наступных запісаў зроблены ў бальніцы.

6 Крашэўскі Юзаф Ігнацы (1812—1887) — польскі пісьменнік.

7 «Старадаўняе паданне».

8 Нарыс «Працаваць, сумаваць, смяяцца».

9 Мініяцюра «На раздарожжы».

10 Да задумы аповесці «Золак, убачаны здалёк».

11 Аповесць «Первая любовь Ходжи Насреддина».

12 Сулейманава Гульчахра — таджыкская паэтэса.

13 У кнігу пад назвай «Сірочы хлеб» уключаны аднайменная аповесць і апавяданні «Адзін дзень» і «Апоўначы».

14 Да задумы аповесці «Золак, убачаны здалёк».

1977

«Не будь аиста да жаворонка, пожалуй, бедному землепашцу и головы незачем было бы ввысь поднимать».

Гэта — у Ядвігіна Ш., з артыкула «Не убивайте их!!.», сказана па-руску і нібы між іншым. А просіцца на эпіграф.

Чытаючы яго «Золата», якога не пасаромеўся б і Чорны, думаў спачатку: «Як жа я, невук, не ведаў такога дагэтуль?», а потым убачыў у каментарыі, што гэты, на жаль, не закончаны раман, друкаваўся толькі ў газеце, пяцьдзесят пяць год таму назад!..

* * *

Юрыў Куранаў («Голос ветра») здаецца трохі перасалоджаным, залішне паэтычным. Ажно думалася, каб і самому не напрыкрыць гэтым чытачу... Юрый Бондараў у сваіх «Мгновениях» як быццам лепшы. Думалася, чытаючы яго, што жанр гэты — хоць і кажуць некаторыя: «пасля смерці» — усё больш ды больш «уваходзіць у моду».

* * *

Калі ўжо старасць, дык няхай не такая, як у таго былога начальніка, што тут, у бальнічным холе, бурчэў нядаўна на экран тэлевізара, нават і пальцам нямоглым тыцкаў: «Трус! Он трус! Если бы все мы так бегали!..» І гэта — на цудоўнага юнака з «Балады пра салдата», якую я ці не чацвёрты ўжо раз глядзеў з высокім хваляваннем.

І мемуары яшчэ шкрэбае, каб зацвердзіцца ў вяках са сваім гіпертрафіраваным самалюбствам. Піша, хоць ужо і пытаецца ў другога такога ж: «Слушай, а кем я работал в Бресте перед войной, ты не помнишь?..»

* * *

Чытаючы Мейлера1 «Нагие и мертвые».

Калі ваююць староннія,— у гэтым выпадку амерыканцы з японцамі,— калі адсутнічае, як сказаў бы Л. М. Талстой, «дурман патрыятызму» — яшчэ ясней відаць злачыннасць, нялюдскасць вайны, найбольшай бяды чалавецтва.

* * *

Мала знаёмы таварыш, якога я даўно не бачыў і якога памятаю стройным і энергічным, увайшоў у нашу палату пры дапамозе жонкі. Твар бледны, спакутаваны, падобны да апошняга выгляду.

Пачаў — усё пры дапамозе жонкі — мяняць бялізну. Спакойная, спраўная, пажылая жанчына, яна распрастала складзеную, пругкую, як з марозу, беласнежную кашулю, склееную ад крухмалу. Ён скінуў кашулю хатнюю, агаліў свой раздзьмуты жывот з вялікай мецінай ад нядаўняй аперацыі.

— У Бараўлянах рабілі,— сказаў мне, умасціўшыся пад коўдру.— Цяпер вось жывот вельмі пучыць. А болю няма...

Мне сцішнавата, няёмка ад назвы шпіталя, за якім стаіць да жудасці моднае слова: рак...

Жонка моўчкі, дзелавіта ўладжвае яго гаспадарку: сёе-тое пераклала з сумкі ў тумбачку, пагаварыла з ім, паправіла коўдру, потым сказала:

— Ну, я пайду.

Як прабачэння просячы. Нагнулася над ім, пацалавала, і ўжо тады, ідучы да парога, нарэшце заплакала.

І тут я ўбачыў на месцы яе і яго — сваю і сябе, і найвышэйшая мудрасць кахання, дружбы дакранулася да душы.

* * *

Добры чалавек, але слабы літаратар дорыць табе сваю кнігу, часткова, па публікацыях у прэсе, ужо знаёмую табе, і так няёмка, што нельга будзе сказаць яму пра гэтую кнігу штосьці добрае — калі не лгаць...

* * *

Дзіма2, відаць, асуджаны. Так Тоня3 званіла Ніне, што я пачуў увечары4. Кола звужаецца... І што гэта — чаму я ўжо нібы гатовы пісаць слова пра яго, пра тое, кім ён... быў для нашых братніх літаратур, для многіх з нас, і хто ён для мяне?.. Што гэта — чэрствасць мая ці тое найбольшае, што я магу зрабіць, не могучы нічым дапамагчы ні яму, ні Тоні?..

І што гэта, няўжо толькі «слабыя нервы», што я вось толькі што плакаў, слухаючы па тэлевізары песні, і даўно, і нядаўна вядомыя, любімыя? Не! — тут ужо быў і Дзіма, і многае, што перажылося...

І што гэта яшчэ, што я хапаюся часамі запісваць адразу, як толькі з’явіцца нейкая думка ці нейкае адчуванне, не даўшы думцы той аформіцца, не баючыся адчуванне спалохаць заўчасным дотыкам?..

* * *

Нечакана і, здаецца, добра дапрацаваў «Забалоцце», нічога не дапісваючы, а па праву дыстанцыі, адноснай спеласці вылузаўшы галоўную сутнасць з таго, што рабіла аповесць горшай, чым яна ёсць.

Перачытваю, чытаючы пасля перадруку, і ў хваляванні вяртаецца думка:

Калі гэта зусім дрэнна, дык чаму ж я хвалююся, за многім тут бачу і перажытае, і людзей, без якіх я быў бы значна бяднейшы?..

* * *

Чытаю кнігу В. Прышвінай «Наш дом» і думаю: а колькі ж ён, Міхаіл Міхайлавіч, паўплываў на мяне сваім малафармізмам?

Свядома ці несвядома я прыняў яго прыклад служэння?.. Упершыню я ўзяў у рукі яго кнігу («Жэньшэнь» і запісы) у 1942 годзе, а сам запісваў з 1932-га. Думалася нават, што з гэтым я толькі ў нашай літаратуры «первый парень на деревне», а ва ўсесаюзнай — пераймальнік, як нехта можа сказаць. Глупства, хай кажа!..

* * *

Калі «ўсё на свеце паўтараецца», дык кожны з нас усё-такі, і я ў тым ліку, непаўторны. І, пішучы, трэба быць шчырым, самім сабою — галоўная ўмова.

Падумалася так, як толькі выйшаў да мора5, на адвячоркавую праходку, падумалася, як быццам нечакана. А гэта ж усё — вакол маіх «Казака і Немца»6, што не «вытанцоўваюцца»: не магу знайсці адпраўнога пункта, скампанаваць матэрыял, якога сабралася, можа, не менш, чым будзе тэксту.

* * *

Дзён некалькі таму назад узнікла і зноў вось, ужо не першы раз, паўтарылася думка, якою я нібы хачу пацешыць сябе ў беспрацоўі,— думка пра тое, што апавяданні мае — не падобны адно на адно? Хацеў заняцца параўнаннем, але... паленаваўся, ці што: «Хто захоча, няхай параўноўвае». Але не толькі з ляноты (спіцца тут добра) не параўноўваў я тыя «арыгінальныя апавяданні», а баронячыся ад нясціпласці. Хаця таго, што памагае мне аберагаць сціпласць, часамі бывае, здаецца, зашмат. Вось жа і з «Ніжнімі Байдунамі» цуду не адбылося: паўтара года прайшло пасля рускай публікацыі і... нідзе ані слова. Нават пра беларускую публікацыю, амаль за два гады, прыстойнай рэцэнзіі не было. А ў гутарках хваляць, і добрыя хлопцы, разумныя, і шчыра. Такая ўжо відаць, планіда — працуй, не чакаючы добрага слова.

* * *

Старамоднае вызначэнне зместу ў пачатку кожнага раздзела, практычна непатрэбнае, бо не чытаецца, калісьці, яшчэ ў школьным маленстве, так спадабалася, так хвалявала мяне, што ў нейкай аўтабіяграфічнай прозе, якую я тады «планаваў», а можа і пачаў... здаецца, што пачаў, быў такі пералік, а ў ім «Wuj Naum» — усё той жа дзядзька Навум, з якога выйшаў і кравец Лапінка, у «Праведніках і зладзеях», і дзядзька Адам у рамане, і хросны ў «Байдунах»...

* * *

Учора, калі праходжваліся з Ніліным пасля абеду па зялёных Дубултах, я ўспамінаў (дарэчы) пра мой страх смерці ў 1933 годзе. Як я, пакінуўшы коней у плузе, пайшоў на маласельскія могілкі пад старымі рэдкімі соснамі і, толькі перабраўшыся цераз спрадвечны зарослы равок, спыніўся — жыва адчуў пад сабой мноства даўніх і яшчэ ў многа пластоў даўнейшых шкілетаў...

«А вы талантливый,— сказаў мне Павел Піліпавіч.— Это волнение есть и в ваших книгах. Иногда его даже слишком много».

Чытаў ён, відаць, «Витражи», а можа і яшчэ што-небудзь, бо кнігі я яму пасылаў. Не верыцца, што чытаў? Крыўдна, што не чытаў?.. А што я ведаю з ягоных твораў? «Жестокость»(!), «Испытательный срок» і некалькі апавяданняў. Мала. А можа і нямала, каб ведаць, які ён па-сапраўднаму таленавіты.

* * *

Цудоўная сцэна са старым самотнікам-кітайцам, які, расказаўшы Арсеньеву сваё жыццё, глыбока і надоўга задумаўся каля вогнішча, што паволі і надоўга расцягнута гасла.

«Не надо, капитан»,— сказаў Дэрсу Узала.

І сапраўды, калі чалавек успамінае сваё жыццё, яго не можна непакоіць. Хочацца дадаць: для гэтага яму патрэбна цішыня.

Маё новае будзе, відаць, зноў жа такі ад першай асобы. Хоць і з мастацкім домыслам і свабадней. Як у «Байдунах».

* * *

Арсеньеў — пасля насычанай значным зместам і нялёгкім вопытам гутаркі грунтоўна падрыхтаванага першаадкрывальніка — раптам дае высокае мастацтва. Усё той жа дзевяты раздзел са старым кітайцам. А гэтае «раптам» — толькі маё, бо я толькі цяпер адкрываю яго, Арсеньева, для сябе, хоць пастанова наконт гэтага была прынята яшчэ ў 1962 годзе, у яго музеі.

* * *

Мора, нарэшце, аціхла і пацяплела. Каля берага лёгенька, як папяровыя, плаваюць чайкі. Па дзве, па тры, чародкамі. На воллях, какетліва паўзнімаўшы галоўкі і вострыя хвасты. Папяровыя пілоткі.

Спяваецца ад такое свежасці і красы. Ходзіцца па такім сыраватым і цвёрдым пяску.

З пяску такога добра лепяцца каля вады розныя «гарэльефы». Бачыў учора ўвечары, як адзін падлетак займаўся гэтым. Ды зацікавіў не ён, не яго работа, а тое, што ўбачыў раней, на пустым ужо беразе.

Галава русалкі. З кучаравай раскошнай прычоскай, з бусамі з каменьчыкаў, з кветкамі з карычнева-зялёнай ціны — вяночак над ілбом. І ўсмешка — жывая і мілая.

Падумалася цяпер: выпадковасць гэта ці талент? А колькі ў талента выпадковых знаходак?.. Бо я знайшоў тую русалачку, прайшоўшы даволі далёка па беразе. Сляды курортнікаў абмінулі яе, аднак усмешкі ўчарашняй ужо не было: за ноч зняло яе толькі сырасцю ці, можа, і дожджык які раскляваў. Ужо таго «чуть-чуть» няма, «выпадковасць» прапала.

* * *

Закончыў другую аповесць Тамсаарэ7 («Избранное» пачаў з апавяданняў і мініяцюр) і вырашыў запісаць пра пашану і ўдзячнасць да гэтага чалавека, магіла якога пад соснамі, без помніка, толькі з прозвішчам і датамі на чырвонай гранітнай плітцы — у зялёнай траве, на спадзе магільнага грудка — бачыцца мне з лета 1962 года.

* * *

У лесніка дзве замужнія дачкі-блізнячкі, па дваццаць пяць гадоў, але адна здаецца старэйшай, бо дзіця ў яе большае. Голас прыгожы. Калі мы спявалі ўвечары каля вогнішча, яна хораша прытулілася да мужа, спакойнага хлопца, і, ведаючы сабе цану, усё настойвала ў песні «Мой костер в тумане светнт» на яшчэ адной страфе:

 

Ты да я — нас будет двое,

Ты вздохнешь, я повторю,

Сердце скажет поневоле:

Одного тебя люблю.

 

За год пасля таго вечара некалькі разоў успамінаўся мне яе голас, і думалася, што страфа гэтая — фальклор, дадатак. Сёння нарэшце праверыў у Палонскага: так, гэтага няма. І раптам, у каментарыі, новае «адкрыццё»: музыка тут — Чайкоўскага!..

Успомнілася хваляванне, якое адчуў калісьці на вясковым сваяцкім вяселлі, пачуўшы гэтую песню, яе цудоўную мелодыю з баяна і скрыпкі, у пустой яшчэ хаце, ужо з накрытымі сталамі, але яшчэ без вясельнікаў. Нейкі час гэта нават здавалася тэмай, як тое «кукурыку» на кларнеце, што не вымучылася ў самастойнае, а ўвайшло ў «Ніжнія Байдуны».

І яшчэ адно прыгадалася, яшчэ даўнейшае: як мы з Шырмай сядзелі побач на занятках універсітэта марксізма-ленінізма, слухалі нуднага дакладчыка, а ў памяці маёй не змаўкала царкоўная песня «Не рыдай мене, мати»... Шапнуў пра гэта Рыгору Раманавічу, а стары ўсміхнуўся:

— Галубчык, дык гэто ж Глінка!..

* * *

Учора гуляў з унучкай у парку, дзе дзіцячыя атракцыёны. Проста расчульвала радасць малечы. І зноў думалася, як пра тэму,— стары, што катае малых на поні. Вясёлы жарэбчык, вазок на ціхім гумавым хаду, званочак пад дугой і цяністыя алейкі вялікага, вясёлага квадрата іх дарогі... Нядрэнна і старасць такая — пры чыстым сумленні.

* * *

Абмежаваны «сваёй кодлай» сталічны крытык не ведае нічога па-за гарадской рысай сталіцы, апрача некаторых, больш модных у дадзены час, правінцыялаў. Як конь з торбай сечкі на храпе — жуе толькі тое, што ў торбе, што далі.

А наш «адзін з лепшых» такі ўжо нуднік, што, чытаючы калісьці яго артыкул пра мой раман, я ў сумоце падумаў: каб гэтае вучонае абгрунтаванне можна было прачытаць нейкім цудам раней, чым пачынаць той раман, дык не захацелася б і пісаць яго... Гэта я ўжо, здаецца, калісьці запісваў. Ды вось днямі зноў прыгадаў, убачыўшы яго новы нудны артыкул — мнагаслоўную пахвалу таму, што ў гутарках высмейвае. Да нудоты — яшчэ і крывадушнасць. Ужо і зусім занадта.

* * *

...У Маркеса8, пры ўсім яго жыццёвым, не штучным славутым «сэксе», лаянкі, грубасці, смярдзючага натуралізма няма. А я, чытач, усё бачу, і мне «на ўсю губу» дастаткова, прыемна ад гэтай яго паўнакроўнай жыццёвасці.

А якое мудрае, глыбока эшаланіраванае буйства свабоднай і яркай фантазіі ў гэтых яго «Ста гадах адзіноты», якая свежая, нястомная ігра кантрастаў!.. А стыль, насычанасць фразы, ударная сіла слова якія! Хоць вось гэта, што так і хацелася пазначыць на полі і пазначыў бы, каб не чужая кніга: «Остальные ветераны — самые достойные, все еще ждали извещения о пенсии в темных углах общественной благотворительности, одни из них умирали от голода, другие, питаемые кипевшей в них яростью, продолжали жить и медленно гнили от ярости в отборном дерьме славы». Такое — не адзінае, не рэдкае ў яго і, можа, нават не найлепшае,— такі ён увесь.

* * *

Чытаю Людэндорфа9 «Мои воспоминания о войне 1914—1918 гг.».

У справах масавага забівання створана вялікая, складаная навука. Усё гэта можа быць прабіта і знутры выкрывальна асветлена толькі здаровым, народным сэнсам.

Як чалавеку і літаратару, мне застаецца толькі позірк «знізу» — народны.

* * *

Тое, што будзе,— усё-такі не ўспамін10. Усё часцей пра гэта думаю. Колькі ўжо мне разоў — пасля рамана, «Дум у дарозе», «Майго Чэхава» і іншага — паўтараць сваё «двайное маленства»?.. Хочацца адпачыць, адсапціся ад першай асобы, што не ўдалося мне ў «Байдунах», аднак ёсць у «Сірочым хлебе», у рамане,— сякі-такі позірк на самога сябе збоку.

* * *

Запісныя кніжкі Валянціна Авечкіна. Як гэта добра чытаецца! І дзіўна, чаму гэта — не самастойны, не паўнапраўны жанр, чаму іх трэба абавязкова чытаць пасля аўтаравай смерці. Многія з запісаў, калі б ён паспеў уманціраваць іх у нейкі твор, напэўна ж пабляклі б.

* * *

Калісьці Мележ казаў, што ў Сяргеева-Цэнскага не было чарнавікоў. Можа, гэта датычылася толькі «Севастопольской страды», рукапісу гэтай рэчы, а можа і большага — не памятаю. Успомніў гэта цяпер, чытаючы расцягнутыя разважанні без патрэбнай канцэнтрацыі,— відаць, і сапраўды без усякага скарачэння пры перапісванні. Цягучая грунтоўнасць «Преображения человека», «Свидания», самазададзеная ілюстрацыйнасць, ажно далей — «Искать, всегда искать!» — чытаць не хочацца.

* * *

Столькі ўжо я апублікаваў пра самога сябе, да дзённікавых запісаў уключна, што не схавацца мне за ніякіх Януляў ды Ясюляў11, тым больш што і не надта я на гэта здольны. Ды ўжо і ўзрост дазваляе на непасрэдную гутарку з чытачом. Можа, трохі і пад уплывам успамінаў Гіляроўскага пра Блока, Горкага, Чэхава падумалася, што пісаць трэба ўсё-такі як успаміны, з усёй свабодай адступленняў, заглядвання ў пазнейшае, да сённяшніх дзён уключна. Не абавязкова з усімі падрабязнасцямі аўтабіяграфічнага характару, беручы з усёй строгасцю толькі патрэбнае. «Гавары пра тое, пра што гаворыш».

Не ўпершыню адчуў у гэтым смак свабоды, якую, дарэчы, так люблю ў іншых. Не ведаю толькі, не зусім упэўнены, што рашэнне маё, нарэшце, канчатковае.

* * *

Як пробліск чалавечнасці, маленькі і мімаходзь аддадзены, зноў — праз паўстагоддзя — успомнілася дзяўчына на мірскім кірмашным возе, што ела нешта «з кулака», а як праходзіў міма незнаёмы чалавек — перастала, нібы ад сораму. А ён, відаць, і добры, і ўнутрана культурны чалавек, сказаў: «Еш, мілая, еш».

* * *

Вершы я пісаў дрэнныя, аднак і тады ўжо адчуваў тое штосьці, што і выказваю вось ужо сорак гадоў.

* * *

Мележ сам падрыхтаваў сваё пасмяротнае («Першая кніга»), і цяпер відаць, што так і трэба было, што ён меў рацыю.

* * *

Ішоў з бібліятэкі, стомлены чытаннем, перагортваннем дарэвалюцыйных часопісаў, і ад стомы гэтай як быццам упершыню адчуў смак мастацкага слова — такога, дзе «ни убавить, ни прибавить», як у Чэхава. Уявіў яго кнігі, з апошняга збору твораў, дый многія з папярэдніх,— з усёй непарушнай адточанасцю і сілай слова. Назаўсёды.

* * *

У рэцэнзіі на варшаўскае выданне ваенных нататкаў Капіева12 польскі крытык піша: публікацыя пасмяротная, такому больш верыш, бо яно пісалася без усякага какецтва.

Як быццам нельга какетнічаць перад будучым чытачом, а то і проста перад самім сабою.

 

1 Мейлер Норман (нар. у 1923) — амерыканскі пісьменнік.

2 Кавалёў Дзмітрый Міхайлавіч.

3 Кавалёва Антаніна Андрэеўна — жонка Д. М. Кавалёва.

4 Запісана ў санаторыі «Аксакаўшчына» каля Ракава.

5 Гэты і сем наступных запісаў зроблены ў Дубултах.

6 Першая назва аповесці «Золак, убачаны здалёк».

7 Тамсаарэ Антон (1878—1940) — эстонскі пісьменнік.

8 Гарсія Маркес Габрыэль (нар. у 1928) — калумбійскі пісьменнік.

9 Людэндорф Эрых (1865—1937) — кайзераўскі генерал, пасля адзін з кіраўнікоў, разам з Гітлерам, фашысцкага путчу ў 1923 годзе.

10 Да задумы аповесці «Золак, убачаны здалёк».

11 Да задумы аповесці «Золак, убачаны здалёк».

12 Капіеў Эфэндзі (1909—1944) — дагестанскі пісьменнік.

1978

Усё маё — па сутнасці дзённік. Мая частка Зямлі, жыццё на ёй, гэтай частцы, я пазнаваў маё, стараўся зразумець яго і расказаць пра гэта іншым. І гэтага майго так мала і так многа! І я, расказваючы пра маё — у рамане, аповесцях, апавяданнях, нарысах, артыкулах і лірычных запісах,— часамі паўтараюся, аднак, у асноўным, здаецца, іду па спіралі.

* * *

«Гэта лепш было б апублікаваць пасля аўтаравай смерці».

Гаворыцца так амаль з абсалютнай упэўненасцю: вось тады мы і пачытаем яго...

* * *

З кожнай, калісьці прачытанай, кнігай звязаны ўспамін пра час і месца, калі і дзе яна прачытана.

Цяпер, чытаючы ў японца Оэ1, дзе ён з пашанай гаворыць пра Дастаеўскага, успамінаю, як я чытаў «Карамазавых» і «Злачынства і кару». Першы раман у 1937 годзе, па-польску, другі ў 1943, у арыгінале. У першым выпадку была вясна, сяўба — святая работа, у другім — пасля жніва касілі «гуртавое», якому я аддаў даніну памяці ў апавяданні. Тут мне адразу ўспамінаецца кіславаты пах хвашчу, воз сена і пакоша пад босымі нагамі...

* * *

Перапісваючы ўчарашняе з блакнота, успомніў Алешу — «Ни дня без строчки». Як быццам ён, можна сказаць, не мог тады пісаць якія-небудзь эпапеі... Дзякуючы Драчу2 даведаўся (а можа ўвагу звярнуў), што Стафанік3, пасля добрага дэбюта, маўчаў... аж пятнаццаць гадоў. Нават праверыў я гэта ў энцыклапедыі.

І Твардоўскі згадаўся, які недзе пісаў (прыблізна так): несправядліва, жорстка папракаць пісьменніка, што той не піша, бо ад гэтага сам ён якраз найбольш і пакутуе.

Добра асвяжаць душу сустрэчай з такімі людзьмі, як Драч. І месца сваё бачыцца ў свеце ясней, цяплей... Учора раніцай я чытаў яго вершы. Чамусьці па-руску, другую, украінскую, кнігу ўзяўшы сюды, у вёску. А трэцяя — пра Сухамлінскага, якую я раней прачытаў, па рэкамендацыі Віткі, пасля яго прыезду з Літвы, адкуль ён прывёз мне Іванава прывітанне.

Паэт дае тое, што мае,— Іван падарыў мне тры свае кнігі адразу. Так і трэба, так раблю і я, часамі, можа, залішне сумняваючыся: а ці трэба, а ці ёмка...

* * *

Што за карысць каму з мае шчырасці, калі яна не на ўсю глыбіню? Горка думаць такое... Шукаю ў вялікіх. Міцкевіч: «Ёсць праўда, якую мудрэц нікому не адкрывае». Талстой: «Пісаць трэба так (пра самога сябе), каб брыдка было дыктаваць». Аднак жа толькі ў «Воспоминаниях» збіраўся ён расказаць пра сябе ўсё, ды так і не завяршыў гэтай апошняй споведзі. І так яшчэ падумалася, ад чаго і да запісу павяло: калі я раскажу другім пра ўсе свае недахопы — гэта таксама будзе не ўсё да канца, бо не змагу я быць да канца аб’ектыўны. Як у Прышвіна: чалавеку таленавітаму ўласціва перабольшваць і станоўчае ў самім сабе, і адмоўнае.

* * *

Чытаю Бебеля, «Из моей жизни», з асалодай успамінаючы параду класікаў: тут чым больш падрабязнасцей, тым цікавей. Ён, відаць, таксама трохі рызыкаваў (а месцамі і не трохі), любуючыся сваім мінулым, пісаў «для сябе», а мне вось цікава — разам з вельмі многімі.

* * *

Сённяшні дзень пачаў з перагортвання «Буквара», «Роднага слова» для першага класа, «Календара прыроды і працы». Усё гэтае дабро ляжыць яшчэ побач з лялькамі будучай першакласніцы. Добрую справу зрабілі Клышка і Вітка! А мне сумнавата, што ў «Родным слове» майго нічога няма. І так прыемна ўспамінаецца, як Шкраба задаволена паказваў мне сваё «Роднае слова» для чацвёртага класа, а я быў рад, што там і «Лазунок», «Зялёная школа», патрэбна скарочаная, і «Дзічка» ў маёй апошняй рэдакцыі. Гэты падручнік мне захацелася мець у сваёй бібліятэцы. I недарма яно — дапрацоўванне!

* * *

Раман — за раманам... Зноў не свята, не асалода, як было з перачытваннем Купрына, а работа сумная, з перамаганнем цяжкасцей,— шматмоўнай неахайнасці, месцамі ледзь не чарнавіковай нуды. Адна «канстатацыя» і ніякіх адкрыццяў, ніякага хвалявання...

А ўранні, пад шум абложнага дажджу, які, як па вялікай палатцы, лупіў па густым і пругкім бульбоўніку, у прыцемку ад нізкай хмарнасці за акном, думалася, даволі горка, што я, можа, і праўда бываю залішне рэзкі ў ацэнках... «Ревность по доме моем снедает меня...»? Інакш, відаць, і нельга. Толькі ўжо і самому не ныць, калі балюча, хоць і не заслужана.

* * *

Успомнілася інтэрв’ю Маркеса польскай «Kulturze»: — тое ў ім, што і мне здаецца блізкім:

«Усе мае кнігі я напісаў, грунтуючыся на міфах і сюжэтах маленства».

* * *

«Хто нас чытаў бы, каб менш было графаманаў?» — весела, але і разумна пытаўся днямі у часопісе «Роеzja» адзін паляк.

І сапраўды, каму гэта шкодзіць, што той ці іншы не толькі чытае, але і сам штосьці піша? Ад любасці да літаратуры, у якой некаторыя з іх вельмі нядрэнна разбіраюцца, ім не хапае аднаго толькі чытання. І той, з іх, хто не паводзіць сябе нахабна,— добрыя нашы сябры. Ажно да Пушкінскага: «И славен буду я, доколь в подлунном мире...» У свеце «подлунном», начамі, калі закаханыя ў слова чытаюць і пішуць, хто як можа.

Ёсць такія сябры і ў мяне, і кожны адзін такі цягне больш, чым за сябе аднаго.

* * *

У тым беларускім выданні Гашака — Ванака, якое я чытаў у вайну, не было пятага тома. Цяпер узяў яго тут, прачытаў. Як слаба! Не варта шкадаваць, што «Швейк» цяпер друкуецца незакончаны: і «Мёртвыя душы» таксама ж калісьці «дапісвалі»...

* * *

У добрай прозе Маміна-Сібірака сустрэлася ўчора («В худых душах») фраза: «Воздух, весь пропитанный каким-то специфическим ароматом». Успомніў Чэхава, які, перапісваючы «Стэп», выкідаў такое. Нядаўна, перачытваючы аповесць, нанава захапляўся яго чароўнай прастатой.

А перачытваў — пасля фільма, які амаль два месяцы не даваў спакою, усё карцела «Стэп» перачытаць.

* * *

Сумленныя — значыцца, сапраўдныя — пісьменнікі праўдай убачанага ў жыцці рыхтавалі прыход рэвалюцыі. Ацэнка багатых і бедных — гэтаму і ў Маміна-Сібірака верыш, і верыш неяк свежа, па-новаму пасля многіх ісцін, часамі нібы спалавелых на транспарантах.

* * *

Блакнот узяты на ўсякі выпадак, а каб пісаць захацелася — трэба штосьці знайсці.

Ідучы падлескам, што сонечна ажыў пасля дажджлівых халадоў, адчуваючы ранішнюю, сонечную святочнасць, падумаў, што Мележ не бачыць гэтага вось ужо два гады. А Міша — трынаццаты год... Ужо і верас зацвітае. І шмат маладзенькіх бярозак. І вось, як толькі дайшоў да аўсянага поля, здаецца, так жа даўно не бачанага, як толькі залюбаваўся ім — вачыма і далоньмі,— успомніўся даўні Машараў радок: «аўсяным золатам званю» і прыказка: «пугі старому, аўса маладому»,— захацелася выняць блакнот.

...Графаманія гэта, пазіраванне перад будучым чытачом, перад самім сабою, што я вось пішу, стоячы ў нізкіх сасновых пасадках, каля вялікага, спелага поля аўса, які і затрымаў мяне?

Хочацца — і пішу. Так жа ўсё робіцца4.

* * *

У «Литературной России», дзе заўсёды ёсць што чытаць, чытаў днямі навелы Марка Кастрова. Імя, якое, відаць, запомніцца. А ў навелах — падтэкст: на яго Наўгародчыне хаты пусцеюць яшчэ больш масава, чым у нас,— можна купіць за дзвесце, за сто рублёў!.. І гэта ўжо так звычайна для нас, што ніякая рэдактура не заўважае за лічбамі падтэксту.

* * *

Учора ўпершыню ўбачыў перапёлку ў траве,— як яна нейкі момант нават глядзела на нас, пакуль не юркнула са сцежкі ў траву.

Цяпер праз светла-зялёнае, ледзь шэраватае лісце «дурніцаў» рэдка прасвечваюць буйныя шэра-сінія ягады.

І гэта радуе, як і перапёлка. І прытарможваюся нядаўна вычытаным у Твардоўскага пра Прышвіна: «няма чалавека, пантэізм», і пра Паўстоўскага ў яго ж: «чуваць адэкалон»...

* * *

Як сімвалічна — спелае калоссе важка хіліцца долу, а над ім, карыстаючыся гэтай сціплай важкасцю, па ўсім полі вытыркнуўся асот, ужо таксама спелы, пухова-белагаловы.

* * *

Як і заўсёды ў апошні дзень, перад дарогай, устаў раней і выйшаў развітацца з Нёманам, жытам, дубамі.

Учора ўвечары суседка, мая вясёлая равесніца, найлепшая ў вёсцы рыбачка, адзіноту якое цяпер акрашваюць мілыя гарадскія ўнучкі, пыталася, запрасіўшы да іхняга цяпельца каля саду: «А вы гэта, Антонавіч, стаўшы ў жыце, усё сціхе, відаць, састаўляеце?» І трэба было тлумачыць, што гэта нам пасля горада ўсё тут так люба ды хораша. Такое для яе звычайнае,— як сонца, яшчэ са сну барвовае, нізка, нягорача стаіць над лугам, як туман на рацэ бяжыць за плынню, здаецца, трошкі апярэджваючы яе, як пеўні пераклікаюцца з рэдкіх двароў пасёлка, як вераб’і яшчэ не жыруюць на цяжкіх каласах і не гамоняць, сытыя, на тэлеграфных дратах, падпускаючы чалавека смялей, чым іншыя птушкі.

Многа расы на траве, многа спакою і сілы ў дубах,— проста не ведаеш, як пра гэта сказаць...

Успамінаў днямі і сёння Астаф’ева з яго Енісеем, Распуціна з яго Агарой, і думалася, што і наша наднёманская краса яшчэ не ўся пададзена на сусветны чытацкі стол, хоць і ўдзячна згадваюцца тут Міцкевіч і Колас.

* * *

Сябры адыходзяць, кола звужаецца... І мне часамі думаецца, што я павінен спяшацца штосьці сваё рабіць, каб паспець як найбольш. А я вось устаў раненька і буду далей чытаць («Освещенные окна» Каверына), а ў апраўданне самому сабе ўспамінаю і «служенье муз не терпит суеты», і навейшае, ад Твардоўскага, пра «запас покоя», патрэбны для працы, і народнае: вышэй пупа не падскочыш.

* * *

У «Полымі» Адамчык цытуе Дастаеўскага:

«Каб напісаць раман, трэба запасціся перш за ўсё адным або некалькімі моцнымі ўражаннямі, перажытымі сэрцам аўтара сапраўды».

Чытаючы гэта, міжволі, радасна падумаў пра свой «Золак» — пра тое перажытае сэрцам, на чым аповесць і трымаецца.

* * *

Трэці раз — калі цалкам — «Вайна і мір».

Чытаючы, думалася: як жа я гэта ўспрымаў, разумеў у 1935-м, у 1945-м? Многае цяпер успрымаецца як новае, многае ўспамінаецца,— нават драбніцы, як муха з яе «и пити, пити, и-ти-ти...» — у многіх мясцінах прыгадвалася сіла першага... хочацца сказаць — азарэння.

Цяпер здзіўляюць прастата, дзелавітасць, месцамі нават скупасць і тыя міжвольныя ўзлёты вялікай паэзіі, што загараліся на гэтай прастаце, дзелавітасці, скупасці, лепш сказаць — стрыманасці, пранізваючы захапленнем аж да слёз.

Не памятаю, як я, васемнаццаці і дваццацівасьмігадовы, успрымаў другую частку эпілога. Цяпер чытаў яго толькі з павагі да аўтара. Дый першая частка здаецца не вельмі абавязковай. Заспакаенне звычайнай чытацкай цікаўнасці, сцягванне нітак у вузел; нават і не цікава ўсё гэта,— не абыякавасць да лёсу герояў, але адсутнасць цікавасці ў вышэйшым, глыбейшым значэнні. Памятаю, што да першай часткі эпілога штосьці падобнае адчуваў я і пры першым чытанні, нешта нават і грубае гаварыў Мішу пра двухпарнае, шчаслівае «деторождение». А ўчора, калі гаварылі з Якубам пра гэта, сказалася нават, ім і мною, што за такой ідыліяй дзвюх графскіх сем’яў быў жа і другі бок медаля — прыгон, гора і цемра большасці...

У гэтай сувязі думалася і пра старога Льва Мікалаевіча — як ён бачыў недахопы і ў гэтай сваёй рэчы. І не таму, што і геніі таксама растуць, а таму, што недахопы ёсць і ў шэдэўрах, і не такі ўжо гэта вялікі грэх ды брыдкае зазнайства, калі ты іх сям-там заўважаеш.

Дзесяць дзён шчасця працы, высакароднага адпачынку — «Вайна і мір».

* * *

Словы Талстога, вынесеныя Бандарчуком у эпіграф да фільма «Вайна і мір» (на фоне магутнай, сонечнай рускай прыроды): «Ежели люди порочные связаны между собой и составляют силу, то людям честным надо сделать только то же самое». І тое яшчэ, чаго ў тым незвычайным цітры не было: «Ведь как просто». Думаў калісьці, пасля першай серыі Бандарчуковай абэржы (толькі тры серыі змог паглядзець, больш не захацелася), калі ўзнікла было, як звычайна пасля экранізацыі, жаданне перачытаць раман: дзе ж я знайду тыя словы ў акіяне «Вайны і міра»?.. А тут яно — і сапраўды «ведь так просто!» — у П’ера ў эпілогу, і магло б нават здацца нечым зусім звычайным, а не вынашанай і глыбокай, і так жа простай мудрасцю.

Запісаць тыя П’еравы словы захацелася, чытаючы ў Мана («Доктар Фаўстус»), таксама вельмі простае: «Ему было предназначено из долины чистоты подняться до высот пустынных и страшных». Упершыню так пра маленства і сталасць, а так жа проста і нібы між іншым, у густым рабочым падтэксце, не выдзеленае ні курсівам, ні абзацам.

...І яшчэ ў Мана:

«Художник всю свою жизнь остается ближе к своему детству, чтобы не сказать — более верным ему, чем человек, понаторевший в практической деятельности».

* * *

У войску і ў палоне — хлопцы з розных куткоў Заходняй, ад якіх я ахвотна і радасна вучыўся пазнаваць Беларусь, нашу родную мову.

* * *

«Книга его вполне заслуживает прочтения»,— піша Нэру5 падлетку Індзіры пра кнігу Марка Аўрэлія.

Пры такой, як сёння, паводкавай, проста патопнай колькасці кніг, словы такія, калі падумаць,— вельмі змястоўная пахвала.

* * *

Чыстага маленства, не змешанага з пазнейшымі ўспамінамі, у мяне няма. Я намагаюся дастаць яго з глыбіняў памяці, і, як дастану, мне вельмі добра.

* * *

Словы memento mori ўпершыню зрабілі на мяне ўражанне, здаецца, яшчэ ў школе. Помніцца подпіс пад малюнкам, дзе стары чалавек капае яму...

* * *

Паляпшаць вобраз свае маці — не грэх. Абы гэта дапамагала нам самім стаць лепшымі.

 

1 Оэ Кэндзабура (нар. у 1935) — японскі пісьменнік. Маецца на ўвазе яго раман «Абнялі мяне воды да душы маёй...».

2 Драч Іван (нар. у 1936) — украінскі паэт.

3 Стафанік Васіль (1871—1936) — украінскі пісьменнік.

4 Гэты і пяць наступных запісаў зроблены ў пасёлку Крынічнае на Міршчыне.

5 Джавахарлал Неру, «Взгляд на всемирную историю».

1979

Не адкрыццё гэта, нават і для самога сябе, а толькі яшчэ раз адчутае, можа, мацней, чым бывала.

Лёгшы пазней, чым заўсёды, прачнуўся ўсё-такі рана, як і штодня, глядзеў на госцю-ўнучку, што спала побач. Ясна і цёпла падумалася, што дзеці — вялікая праўда і радасць.

Спазнаўшы столькі горкага, бруднага, колькі мы спазнаем на доўгай дарозе жыцця, разумееш, якое гэта шчасце — дакрануцца да найчысцейшага.

* * *

У першыя дні палону, па сваёй наіўнасці, я думаў, што з вайной для нас, беларусаў, усё кончылася,— будзе мірнае, новае жыццё на новай радзіме, куды я вярнуся... І таму я быў добры і светлы — у чаканні свята.

Успомніў тое, чытаючы сучасныя апавяданні Рэдзінга1, дзе таксама шмат дабраты і святла. Няўжо таксама наіўных?

* * *

У падтрымку таго, што я апошнім часам старанна чышчу сваю бібліятэку, успамінаю прачытанае ў Нэру пра Спінозу:

«У бібліятэцы яго было толькі шэсцьсот кніг, але затое якіх!..»

* * *

Добрая кніга. Дзесяць апавяданняў, дваццаць, трыццаць... Таленавітыя, свежыя, чалавечныя.

Я іх з часам забуду. Застанецца добрае ўражанне, будзе помніцца (калі будзе) вобраз, імя іх аўтара, чалавека. Калі ж забуду яго, канкрэтнага, дык застанецца — ужо назаўсёды са мною — перакананне, упэўненасць, што ўсюды, на ўсіх кантынентах ёсць людзі, якім галоўнае бачыцца таксама, як і мне.

Няўжо такога мала?

* * *

Як многа добрых, сапраўдных паэтаў (у паэзіі і ў прозе), якіх ніколі ўсіх не ўведаю, у пазнаванні якіх — шчасце. І суму няма ад усведамлення гэтага «ніколі», як няма яго ад ведання, што не толькі сусвету, але ж і нашай Зямлі, і нашай Савецкай краіны, і Беларусі — не ўведаю на ўсю веліч, на ўсю глыбіню — ніколі.

Чылі мне не ўдалося пабачыць... Цяпер, чытаючы польскае выданне ўспамінаў Нэруды, цудоўную кнігу «Прызнаюся, што жыў», успомніў май 1973 года, белы чылійскі паруснік у Варнэмюндэ, які мы, савецкія турысты, аглядалі, пераўсміхаючыся з элегантнымі юнакамі, афіцэрамі і матросамі таго вучэбнага судна.

У тую ж раніцу яно — белае, чыстае, паэтычнае — памалу знікла за даляглядам — пайшло туды, дзе фашысцкі замок на дзвярах, раструшчаныя рукі Віктара Хары і смерць — якраз тады, як пратэст — смерць Нэруды, які вось і са мной як з вельмі многімі, на ўсёй Зямлі.

Вось ён:

«Паэт, які не апіраецца на рэчаіснасць, мёртвы. Аднак паэт, які апіраецца выключна на рэчаіснасць, таксама мёртвы.

...Гэта праўда, што свет не ачышчаецца ад войнаў, не адмываецца ад крыві, не вызваляецца ад нянавісці. Гэта праўда.

Разам з тым, гэта праўда, што мы набліжаемся да выразнага сцвярджэння: тых, што хапаюцца за насілле, адбівае, паказвае люстра свету, і воблік іх непрыгожы нават для іх саміх.

Я ўсё яшчэ веру ў сілу любові. І я ўпэўнены, што чалавечыя істоты здолеюць дамагчыся ўзаемнага разумення, узняўшыся над пакутамі, над крывёю і над патрушчаным шклом.

...Паэзія — заўсёды дзеянне мірнае. Паэт нараджаецца са спакою, як хлеб з мукі»2.

* * *

Сяды-тады вяртаецца адчуванне, што я скажу штосьці новае, хоць бы для самога сябе,— скажу пра тыя пачуцці, якія часта даюць мне старонкі добрай кнігі.

Нібы поле з безліччу хлебных барознаў, не шэрае, свежа ўзаранае, а белае, у чым яшчэ і такая, ціха, глыбока хвалюючая краса.

На ім, з тых чарадзейных барознаў-радкоў, расце жыццё нечых думак, пачуццяў.

* * *

Несумленна ўсё-такі ацэньваць чалавека, пісьменніка, маючы на ўвазе толькі ці перш за ўсё тое, наколькі ён быў цікавы і карысны для мяне, аднак — жывыя, грэшныя — мы, відаць, так і пачынаем пра кагосьці думаць, даведаўшыся, што ён закончыў свой шлях.

* * *

Каб напоўніць сэнсам нашы апошнія два з палавінай марозна-снежна-сонечныя дні, узяў свежы нумар «Октября»,— з-за ўспамінаў Цвятаевай і, прачытаўшы іх, зачапіўся за ўспаміны Палявога. Цікава — перш за ўсё. Успамінаецца: «Прожил жизнь — расскажи». Потым падумалася: як добра было б найраней ведаць пра пісьменніка тое, што ён ведае сам пра сябе... Можа, гэта і не зусім адносіцца да Палявога, якога я, дарэчы, ведаю мала. «Повесть о настоящем человеке», нататкі пра нюрнбергскі працэс... А іншае або не ўзяло, яго белетрыстыка, або прайшло, як праходзіць з памяці нават і добрая публіцыстыка.

«Настоящий газетный материал пишется только для газеты и полнокровно вне ее не живет». Сказаў ён гэта добра. Успамінаюцца ваенныя фельетоны Эрэнбурга ў газетах, кожны паасобку, і сабраныя ў кнігу, што ўбачылася мне сумнай.

Прыемна ўспомнілася, што я не цягнуў сваю «журналістыку» ў кнігі,— проста не змог, хоць і мерыўся разоў колькі, бо ад намеру такога рабілася прыкра...

* * *

Каб пасмяяцца з кім-небудзь блізкім, мог бы сказаць, што днямі было ў мяне «видение»... Ясней, чым заўсёды (а можа толькі так здаецца?), адчуў, убачыў, як гэта я, як і безліч іншых, невядома адкуль з’явіўся і невядома куды пайду, адлюстраваўшы вобраз свету ў сваёй свядомасці. Яшчэ больш (што ўжо не толькі бывала, але і пісаў я пра гэта),— задрамаў за сталом, над кнігай, соладка прахапіўся, і вельмі дзіўна стала, што ў гэтым сонечна-снежна-сасновым свеце ёсць і я... Як быццам нават позірк на самога сябе збоку...

* * *

«Старажытных кніг значна больш знішчана, чым захавалася»,— піша Дэнікэн3 і, называючы колькасць кніг у знішчаных бібліятэках (кнігазбор Пталамея Сатэра — 500 000 тамоў, у Пергамоне — 200 000...), дадае, што кніг тады было не па тысячы, не па сто тысяч экземпляраў, як сёння, а кожная ў адным экземпляры, і ад гэтага страты — яшчэ страшнейшыя.

Слухаючы «шорах стагоддзяў» (Нэру), усведамляючы, колькі чаго было і што вось я пішу, думаючы... пра вечнасць, а гэта ж варта жалю і смеху... Ды не пра вечнасць слова свайго (гэта было б вар’яцтвам), а пра тое мы думаем, каб быць у згодзе з тым, што вечнае, найбольш трывалае ў сваёй разумнасці — пра мір і дружбу людзей, для чаго варта пісаць і жыць.

І разуменне сучаснасці не трэба атаясамліваць з газетнай злабадзённасцю, і папулярнасць некаторых «сюжэтнікаў» не варта глыбокага, няхай сабе колькасна меншага, разумення нашай патрэбнасці.

* * *

Нэруда аднёс Урал да Байкала, а ў 1949 годзе адзначыў стагоддзе з дня смерці Пушкіна...

Пра дакладнасць трэба дбаць, а то я, чытач, магу падумаць, што і ў іншым, чаго я сам не ведаю, маэстра (без іроніі) косіць дугою...

* * *

Гэта не кампраметацыя, калі хто не разумее Эйнштэйна; адзін з навукоўцаў назваў Эйнштэйна «вялікім самотнікам», таму што ён мог гутарыць на тэму свае тэорыі толькі з некалькімі асобамі.

Чытаючы гэта ў Дэнікэна, успомніў сваю юнацкую самаадукацыю, калі я тужыўся зразумець Эйнштэйнаў «Mój obraz świata», выпісаўшы яго з Варшавы, калі не памыляюся, за цэлых пяць злотых.

Зробленая ў пасляслоўі заўвага польскага кансультанта: «Эйнштэйн мог, вядома, дыскутаваць з тысячамі дастаткова адукаваных людзей» — справы наконт мяне не мяняе.

* * *

Пакуль чытаў трохтомнік Нэру, на працягу амаль трох месяцаў, час ад часу вярталася тое самае:

Трынаццаці — шаснаццацігадовая дзяўчынка, якой адрасаваны гэтыя незвычайныя пісьмы з турмы,— мая равесніца. Успамінаючы той час у маім жыцці, я зайздросціў, што ў яе быў такі бацька, друг і настаўнік.

І другое:

Перадапошняе пісьмо да свае найдаражэйшае (carissima — як гэта хораша гучыць!), ён канчае такімі словамі:

«Такі дзень сённяшні. Якім будзе заўтрашні, залежыць ад цябе і твайго пакалення, ад мільёнаў дзяўчынак і хлопчыкаў, якія растуць ва ўсім свеце і рыхтуюцца прыняць удзел у гэтым Заўтра».

Яго дзяўчынка прыняла такі ўдзел, і няўдачы яе, і ачэрніванне — не ведаючы справы хоць бы больш-менш дакладна,— успрымаюцца... нават балюча. Памятаючы бацьку яе, іх настаўніка — Махатму Гандзі, іх цудоўную Індыю...

* * *

Днямі, прачытаўшы «Пошукі імя» Генадзя Кісялёва, хацеў запісаць, што кожны раз, чытаючы даследаванні гэтага сумленнага, працавітага, добра падрыхтаванага і здольнага работніка, і ў самога мяне адчуванне такое, што я працую. І чытаюцца кнігі яго цікавей за іншую белетрыстыку.

Цёпла помніцца ўражанне ад «Пачынальнікаў».

* * *

«Дзённік Ганны Франк».

Калісьці пачаў і не стаў чытаць гэтую кнігу. І цяпер, чытаючы, не мог — з аднаго боку — пазбыцца адчування, што гэта ўсё-такі літаратура, даведзеная да такога выгляду рэдагаваннем, а з другога боку — у памяці ажыў расказ П. (у партызанах Ш.) пра тое, як ён, чатырнаццацігадовы яўрэйскі хлапчук, з маленькай сястрычкай хаваўся... проста ў лесе, усю суровую зіму 1941—1942 гадоў...

Сёння дакараў сябе ўспамінам пра тое, як Б., прачытаўшы мой раман, не верыў, што Алесь і Толя (чытай: я і Міша) маглі так разважаць і тым займацца ў глухой заходнебеларускай вёсцы. І яшчэ — як абрушыліся былі, сёй-той, на мой паказ палону ў рамане, спрабуючы абвінаваціць мяне нават... у жаданні «абяліць фашызм»... Учора С. расказваў мне пра свой палон, палон чырвонаармейцаў, этапны марш па зімовай Смаленшчыне, пра голад, холад, расстрэлы, расстрэлы... Не так жа было ў маіх абодвух шталагах.

Дзяўчынка Ганна Франк хавалася не ў зімовых кустах, не з адным толькі ацалелым, амаль таксама бездапаможным брацікам, а разам з усёй сям’ёй, у культурным горадзе, карыстаючыся дапамогай добрых людзей. Дзяўчынка была адукаваная і здольная, можа, нават таленавітая. Гора было яе горам, і напісаць пра гэта яна магла так, як гэта і напісана... Прыблізна так? Не ведаю. Адчуванне няяснасці застаецца.

Штосьці падобнае... Ну, не падобнае, але таксама няяснае, адчуваў пасля нашумелых палотнаў Савіцкага. Штосьці перашкаджала, перашкаджае мне сказаць, што гэта — па-сапраўднаму добра: гэтак паказаць духоўную вышэйшасць ахвяр над катамі: падкрэсленай фізічнай прыгажосцю цела і трупаў... Зусім добра — аўтапартрэт, дзе якраз прыгажосці фізічнай няма, а сіла духу — адчуваецца.

* * *

А каб гэта ўзяў, не чакаючы, пакуль тое будзе, сам на сцяне свайго дома павесіў дошку: «Тут, пачынаючы з 19.. года, жыве выдатны беларускі пісьменнік...»?

Такое падумалася ўчора перад яшчэ адной вялізнай дошкай, з яшчэ адным «выдатны» ды «вядомы»...

* * *

Я не магу напісаць успамінаў пра Паўла Тычыну, бо мала ведаў яго, аднак не забываецца такая вось драбніца, трошачкі ад багацця, ад цеплыні яго душы. У ліфце адной маскоўскай гасцініцы мы выпадкова пабылі некалькі хвілін толькі ўдвух, і ён, на шмат старэйшы за мяне, таксама ўжо не маладога і тады, сказаў з дабрадушна-наіўнай усмешкай: «А шапка ў вас, Янка, яка хороша!» І шапка была звычайная, трусіная, толькі што новая, і сказаць яму можна было штосьці іншае, але і ад гэтага мы тады цёпла пасмяяліся, і «добрай ночы» сказалі адзін аднаму — нібы пасля значна даўжэйшай ды сур’ёзнай гутаркі.

У гэтай сувязі мне прыгадалася ўсмешка другога добрага чалавека — Мікалая Мікалаевіча Ушакова, кіяўляніна рускага, таксама намнога старэйшага за мяне. У Ерэване, сустрэўшыся на вуліцы, ён спытаўся, дзе гэта я так добра начысціў туфлі. «Ды там вунь дзед сядзіць за вуглом». А неўзабаве, калі мы ўжо ўсёй дэлегацыяй сабраліся перад гасцініцай, кудысьці ехаць, я зірнуў на ногі Мікалая Мікалаевіча, і мы з ім, як змоўшчыкі, весела пераўсміхнуліся. Больш таго: стары чалавек, выдатны паэт, што нямала зрабіў, атрымаўшы за гэта значна менш, чым яму належыцца, чалавек культурна ціхі, сціплы — ён сказаў тады, кіўнуўшы на свае туфлі: «Даже неприлично, так блестят!» І так жа молада, весела ўсміхнуўся!

Вясной 1967 года студэнты адэскага універсітэта падарылі мне (з мноствам аўтографаў) кніжку выбраных вершаў Тычыны. Прыемны ўспамін — і пра тую «зямляцкую» сустрэчу, і пра светлы вобраз аднаго з сучасных украінскіх класікаў, з якім я сустракаўся вельмі рэдка, але значэнне якога ведаў.

У Брэсце, ужо не пры жыцці Ушакова, я з добрым пачуццём купіў яго выбранае. Няма ў мяне аўтографа на гэтай кнізе, як няма таксама ніводнага аўтографа Коласа, Тычыны, аднак павага і любоў да іх, ужо і з Ушаковым, і з іншымі сапраўднымі, ад гэтага не меншыя. Кніга Мікалая Мікалаевіча цёпла нагадвае мне і тую ўсмешку яго ў асенне-сонечным Ерэване, і светлую, красавіцкую раніцу ў Кіеве, калі мы з Міхасём Стральцовым ішлі сабе, проста шчасліва ішлі па вуліцы і, нібы ў давяршэнне нашай «беспрычыннай» радасці, сустрэлі Ушакова. Я павітаўся з ім, сказаў яму некалькі шчыра прыязных слоў, пазнаёміў з Міхасём, і ўсе мы — кожны па-свойму — прынялі тую радасць звычайнай ды выпадковай сустрэчы.

І вось я іх памятаю, тыя ўсмешкі старэйшых, і мне нават гэтага мала, бо захацелася запісаць.

* * *

Кончыў чытаць, пачаты ў Вільнюсе, другі раман Пятраса Цвіркі, «Майстар і сыны». Яшчэ толькі пачаўшы, смяяўся Аскоцкаму4:

— Ён маіх «Байдуноў» не чытаў, я яго «Майстра» таксама, а вось жа падобнае ёсць!..

А цяпер дадам: асабліва падобна з вобразамі яго Крызаса, краўца-веселуна, «Шпачка», і маіх краўцоў, таксама гарбатых і мудрых, па-народнаму вясёлых, спісаных з аднаго майго дзядзькі Навума, праўда, праяўленых менш інтэлігентна, рэвалюцыйна, чым Крызас.

Сонца на могілках Роса, кветкі, людзі, з’яднаныя адным адчуваннем. Сустрэча з сябрамі старымі (Жукаўскас5, Ванаг) і знаёмствы з новымі. Выступленне ад задумы, што выспела дома, праз хваляванне да поспеху.

«Юрыдычнае абгрунтаванне». Раман «Майстар і сыны» ўпершыню перакладзены на рускую мову і выдадзены ў 1968 годзе, калі ўжо я напісаў большасць усяго пра маіх Крызасаў. А Цвірку, аказваецца, папракалі ў перайманні «Кала Бруньёна»... Агульная любоў, агульная мэта, на агульны наш чалавечы стол.

Што ж, дахварэем Цвіркам да канца,— учора сын прынёс мне з бібліятэкі «Франка Крука». Нехта сказаў бы: для двух выступленняў — у Вільнюсе і ў Маскве — такая падрыхтоўка? Я сам у сябе пытаюся: гэтай прывычнай вучобай сваёй, пажыццёвай — да чаго ты рыхтуешся? Ды проста інакш не ўмею, не магу. І ўжо грунтоўна, неаднойчы пераконваўся, што гэта прыдасца, што гэта — патрэбна.

* * *

Здаецца, хутка закончу слова пра Мележа, хоць бы ў першапачатковым выглядзе. Дайшоў да дзвюх пасмяротных публікацый, з’ездаўскай прамовы і «Парсючка» і спыніўся: трэба прадумаць, настроіцца.

З запісаў больш як трохмесячнай даўнасці, калі перачытваў «Мінскі напрамак»:

1. Відаць прафесійнасць, вопытная рука, але ж і ажыўляць сям-там схему нанава — вельмі нялёгка.

2. Не ўсё тое, што трэба аўтару і раману, чытаецца цікава, хоць бы з нейкім трохі хваляваннем, а калі ўжо што чытаецца — значыць, яно патрэбна ў сапраўдным значэнні гэтага слова.

3. Працавіты, упарты, аднак, каб не знайшоў свайго — нічога не памагло б. А з «Людзьмі на балоце» — шчаслівае спалучэнне: свая, запаветная тэма плюс працавітасць, упартасць, культура.

4. Тое, што мы, маладыя пісьменнікі, калісьці, у саракавых—пяцідзесятых гадах, чыталі адзін аднаго ў рукапісах, а потым абмяркоўвалі калектыўна, было і добра, і дрэнна. Добра — дапамогай сябру, а дрэнна — падгонкай яшчэ адной рэчы пад тагачасны стандарт.

* * *

Перад смерцю, хварэючы, ён лёгка плакаў, калі прыходзілі сябры. Не гаварыў, не мог, а плакаў. Слязьмі выходзіла не выказаная ў жыцці — у нялёгкім жыцці — дабрата.

Успамінаючы Пальчэўскага.

...«Грошай студэнтам, бедным вясковым хлопцам, я не даваў. Казаў такому: «Ідзі, браток, да мяне, там цябе мая мама накорміць». Яна звычайна варыла многа баршчу. Дзеля гэтага».

Успамінаючы Малышку. Перад тэлевізарам. Канцэрт прысвечаны Майбарадзе, многа твораў якога — на Андрэевы словы. Асабліва «Рушнічок» у выкананні Гнацюка, якога я — іменна з гэтай песняй — першы раз бачыў і чуў дваццаць гадоў таму назад, у Кіеве, дзе таксама, калі ўступілі скрыпкі, адчуў высокае хваляванне.

...«Смех зрителей для меня ничто: каждый дурак может рассмешить. Я хочу видеть сквозь этот смех слёзы.

...Меня никогда не впечатляла отвага укротителя львов — ведь, войдя в клетку льва, укротитель, по крайней мере, находится в безопасности от людей. А хорошо накормленный лев куда как более безвреден, чем люди. У него нет ни идеалов, ни религиозной, ни партийной, ни национальной, ни классовой принадлежности; нет, короче говоря, никакой причины, чтобы раздирать в клочья то, чего он не собирается съесть».

Чытаючы Шоў.

Усё гэта — у адзін позні вечар.

* * *

Лепш за ўсіх ведаючы, што з ім было і да чаго дайшло, ён павінен быў бы жахліва закрычаць, а ён маўчыць — і мы зноў нічога не ведаем.

Успамінаючы, як выносілі ў апошні шлях — двух за тыдзень — Міколу і Алеся6.

* * *

Днямі, чытаючы яшчэ адно напышліва-недалёкае інтэрв’ю, дзіўна, у ціхім шчасці жыццядайнай сціпласці, адчуў сусветны калектыў сумленных работнікаў сапраўднай літаратуры.

* * *

Чытаючы А. П. Сяргеенку («Рассказы о Л. Н. Толстом»), яшчэ раз — каторы ўжо?! — успомніў з растрапанага другога тома «Анны Карениной», які трапіўся мне ў 1932 годзе, як Левін выходзіў раненька з Ласкай на паляванне, а на небе быў месяц — «кусок ртути»...

Уздзеянне прастаты7.

* * *

Учора, калі мы вярнуліся з Мінска (я — пасля пяці дзён у горадзе), сена каля адрынкі запахла так незвычайна, што падумалася: ці сказаў я пра гэта ў «Тройчы пра адзіноту»? Маленства прыгадалася — цераз пах сена. Мы ж тады прыехалі з Адэсы якраз перад сенаваннем, і гэты пах абрынуўся на мяне, пяцігадовага, усёй сваёй гарачай сілай.

* * *

У аўтобусе, слухаючы гаману мужчын (некаторыя пасля чаркі), успамінаў прачытанае перад ад’ездам у Макавіцкага8, як Леў Мікалаевіч, у гутарцы з Сямёнавым9, гаварыў, што ў параўнанні з народам, з яго працай, ён — нават Ён! — «гавно, дрянь»... А мы? А я?.. Адчайвацца? Ці проста лепш працаваць?

* * *

Пані пісьменніцы няма чаго сказаць, і ў зборніку сваіх «навел» яна як быццам шкрэбаецца моднымі кіпцікамі па шкле, па нейкай тэматычна дробнай ды прыблізнай блытаніне. З какетлівай, прэтэнцыёзнай усмешачкай вышэйшасці, з надзеяй, з разлікам на нейкі глыбакадумны падтэкст.

* * *

Гільен10 (з верша «Прозвішча»):

«Бо я ўнук, праўнук і прапраўнук нявольніка (саромецца павінен іхні пан)».

Фідэль Кастра (з пісьма Карпенцьеру11):

«Шмат узнагарод можа змясціцца на грудзях аднаго чалавека. Аднак, калі ён адчувае, што сапраўдная веліч не можа існаваць у адрыве ад грамадства, калектыву, часткай якога ён з’яўляецца (...), тады ён варты найвышэйшай, найбольш вартаснай адзнакі: здзіўлення, прыхільнасці і пашаны свайго народа12».

* * *

Карціць запісаць пра Лужу, лясную, хутарскую вёсачку, не бачаную ад самай партызаншчыны. Ужо і ўспомніць не магу, і не пазнаў, днямі ходзячы там, у якую гэта хату мы, разведчыкі, спраўляючы выходны, прыязджалі са сваёй музыкай. Толькі адна танцорка помніцца добра, яшчэ падлетак, наймалодшая з трох дзевак у хаце, як яна — у цяжкіх ботах і ў самаробнай вязанай сукенцы — уставала ад прасніцы і танцавала з партызанам полечку «Галку», пад нашы мандаліну і гітару. Старанна, шчыра вытанцоўвала, руплівіца і ў гэтым.

У светлай хаце маёй траюраднай пляменніцы — яе амаль зусім сляпая свякроў з кіёчкам. Прыйшла са сваёй хаты, што побач з новай, сынавай,— з парога сказала не «добры дзень», бо ўжо раней, на дварэ павіталіся, а такое:

— Людскія галасы паслухаць хочацца.

У гэтым ужо адчулася нешта народна-эпічнае, а яшчэ больш тады, калі яна ў мяне, як пра кагосьці мне чужога, спыталася:

— А як жа там Віліта Грыбіха жыве?

І не здзівілася, што гэта — мая сястра, што яе ўжо, таксама старое, дзевяты год няма, а спыталася:

— Ці ж яна ў сваю хату вярнулася? Бо як хадзіла тут, бедная, пры тых нямцох, дык гаварыла мне: «Ой, Жучыха, ці хоць я калі ў сваю хату вярнуся?..»

І дзіўна мне, ледзь не сцішна было ад гэтай ужо гістарычнасці перажытага намі, і добра, што і мы, наша сям’я, радня, прымалі ў народным жыцці такі як след удзел.

* * *

Алесь Дудараў, «Святая птушка».

Недахопамі (гыганне, сюсюканне) нагадвае сёе-тое ў Рылька, а лепшым — Шукшына: энергія думкі, гумар.

І ёсць сваё ў яго апавяданнях: наша вёска, нашы людзі, сардэчная павага да чалавека.

* * *

Каб кветкі ляталі, яны былі б матылямі,— пісаў я. А ў Андэрсена («Кветкі маленькай Іды») так пра матылёў: «Яны зусім як кветкі і калісьці былі кветкамі».

Многа ў мяне падобных «адкрыццяў»?

Што ж, адкрытае іншымі ўсё не ўведаеш, не ўлічыш, пачуцці паўтараюцца, і бывае, што іх нельга не выказаць.

* * *

Светлы, росны, велічны спакой. Сонца ўжо ніштавата паднялося. З-за вялікага поля бульбы, з-за ляснога кліна, з «вомшара» чуваць сардэчнае, шчымлівае курлыканне жорава (не аднаго ж!), а на тэлеантэну насела ластавак, якім цяпер, падхадзіўшыся з дзецьмі, ёсць як з самага рання пагаманіць па-суседску.

Гаспадар завёў за Нёман каня (сам у лодцы, а конь уброд) і, з аброццю, у мокрых рыбацкіх ботах, усміхаецца ў адказ на маю радасць, і пра жорава, і пра ластавак, і пра ўсю раніцу гаворачы: «Якая, Антонавіч, красата!..»

Цяпер я, спыніўшыся на грэбельцы, абапёршыся «сярэдзінай» на абамшэлую парэнчу, чую яшчэ і дзятлава пастукванне, і безымяннае цвірыньканне нейкай птушынай малечы, і ўспамінаю, як толькі што, ідучы каля Нёмана, на хаду любаваўся качкамі ў завоіне, чуючы іх плюсканне вадой праз дзюбы.

...На ўзлеску каля «вомшара», дзе спадзяваўся пачуць жорава бліжэй. Няма іх тут, не чутно. Толькі два ціхія буслы, нібы апошнія, бо нашых, вясковых, дзён ужо некалькі не відно.

Зноў, як і летась у гэты час, шкада, што так мала я карыстаўся красой наваколля, так многа сядзеў у хаце над кнігамі... Недабор? Хай паўтараецца — хоць на сто год!

...А перад сном, у ложку, уздрыгануўся, ярка ўявіўшы сябе ў даўжэзнай труне... Потым адразу, амаль таксама ярка, успомніліся тыя палякі (многа чытаў і чуў пра гэта), якім, пасля гестапаўскіх катаванняў, перад расстрэлам вусны забівалі гіпсам...

Што ж, «куды ноч — туды й сон».

І для мяне вось прыйшла яна — светлая раніца.

Аднак жа не трэба і забывацца, што нас, магчыма, чакае, што нам рыхтуюць,— і такое на ўсю чалавечую сілу...

Згадалася і сёе-тое з таго, што пішацца пра вайну, тымі, хто ведае яе (скажам, Быкаў),— не проста лепшая або горшая літаратура, а памяць, жывая, крывавая памяць...

...Учора з цікавасцю прачытаў энергічную кніжку пра Леніна-чытача і, дакрануўшыся да той энергіі, нібы і сам памаладзеў — для працы, для жыцця.

* * *

Э. Капіеў, «Фронтовые записки».

А каб ён не загінуў,— няўжо не друкаваў бы сваіх нататкаў? Няўжо яны тады былі б менш шчырыя? Ці «дапрацоўваў» бы ён іх, ці друкаваў бы так?

...Усё-такі ён пісаў гэта, думаў надрукаваць, не думаў, што сам абавязкова загіне. Пісаў, бо не мог не пісаць.

...То выдатнае, сапраўднае між іншым, а то часамі і літаратура,— значна горш.

...«В записную книжку надо записывать не факты и не пейзажи, а мысли. Мысли приходят и уходят бесследно, а факты остаются, их можно, наконец, выдумать,— мысли же неповторимы, и то, что вчера волновало, ныне забыто и потеряно навсегда.

...Искренность — это бог честных натур, и молиться и обращаться к нему есть их насущная потребность, хотя они и грешили на людях сознательно или по нужде.

...Идешь, идешь — о, хоть бы в конце пути был Великий океан, в который можно бы нырнуть, очиститься от скверны, от лжи, от боли, от горя!..»

Чыталася гэтымі днямі прыемна. Спачатку Энгельс, «Происхождение семьи, частной собственности и государства», а потым Капіеў. Усмак чыталася, як быццам не начытаўся за век.

* * *

У новых апавяданнях — адарвацца ад самога сябе, ад свае біяграфіі, ад тых «памятаю», «успамінаю», у чым мяне, перакладаючы «Байдуны», справядліва папракаў Дзіма13.

* * *

У тым, што памяць слабее з гадамі, таксама ёсць станоўчае: даўнія пісьмы і запісы чытаюцца з большай цікавасцю.

* * *

Перагортваючы «На каждый день».

Я гэта ў свой час чытаў, як і «Круг чтения» і «Путь жизни»14. І падумалася цяпер, што некаторыя мае думкі (у запісах), магчыма, ідуць і адтуль...

А як разабрацца, што гэта — толькі тваё?

...«Личное — субъективное хорошо только тогда, когда оно полно жизни и страсти»15.

1 Рэдзінг Ёзаф (нар. у 1929) — нямецкі пісьменнік. Маецца на ўвазе кніга яго апавяданняў «Одиночество в Вавилоне».

2 Гэты і сем наступных запісаў зроблены ў Дубултах.

3 Erich Däniken, «Wspomnienia z przyszłości». PIW, Warszawa, 1974.

4 Аскоцкі Валянцін Дзмітрыевіч (нар. у 1931) — рускі літаратуразнаўца і крытык.

5 Жукаўскас Альбінас (нар. у 1912) — літоўскі пісьменнік.

6 Мікола Ткачоў і Алесь Пальчэўскі.

7 Гэты і восем наступных запісаў зроблены ў пасёлку Крынічнае.

8 Маюцца на ўвазе «Яснополянские записки» Д. П. Макавіцкага (1866—1921) — лекара і друга Л. М. Талстога.

9 Сямёнаў Сяргей Цярэнцьевіч (1868—1922) — рускі пісьменнік.

10 Гільен Нікалас (нар. у 1902) — кубінскі паэт.

11 Карпенцьер Алеха (1904—1980) — кубінскі пісьменнік.

12 Цытаты — з польскага часопіса «Literatura na świecie», № 2, 1979.

13 Дзмітрый Кавалёў.

14 Кнігі Л. М. Талстога.

15 Леў Талстой. З пісьма А. Фету. 7.Х.1865 г.


1951-1979

Тэкст падаецца паводле выдання: Брыль Я. Збор твораў: У 5-ці т. Т. 5. Лірычныя запісы і мініяцюры. -Мн.: Маст. літ., 1981. - с. 385-588
Крыніца: скан