БЕЛАРУСКАЯ ПАЛІЧКА

Янка Брыль

Усё, што ўражае

ПЕРАД ЯЕ КРАСОЙ
  Круглы год — з многіх гадоў
ПРА ГАЛОЎНАЕ
«...МОЖНА РАСКАЗВАЦЬ БЯСКОНЦА»
АДКУЛЬ ПАЭЗІЯ
АБЫ НА ЗДАРОЎЕ
НІБЫТА РОЗНАЕ

 

ПЕРАД ЯЕ КРАСОЙ

 

Круглы год — з многіх гадоў

Іду гасцінцам, які градой узвышаецца над заліўнымі, укрытымі лёдам лугамі.

Лёд пры дарозе пухкае, трашчыць, як быццам гэта хтосьці ходзіць, то асцярожна крадучыся, то вясёлым подбегам, ажно я час ад часу і міжволі азіраюся...

Злева, па рэйках на другім насыпе, толькі што прайшоў цягнік. Дым белымі клубамі расплываецца на фоне павесялелага неба неяк вельмі нерашуча.

Спяваюць, грэючыся песняй, жаваранкі. І штосьці коласаўскае, наша адчуваецца мне тут, на сцежцы каля белых слупочкаў.

* * *

Жаўна — як трашчотка начнога вартаўніка, толькі мякчэй, глушэй... З лесу выходжу на дарогу. Мёртвае поле, мёртвы бярозавы гаёк, летні пыл на дарозе. Сонца і подыхі холаду. Пакутніца вясна. А жаўранкі — сваё!..

За дваццаць ранішніх і паўдзённых праходак так мяне і «не сподобил господь» убачыць лася. Толькі бобка ў адным месцы на просецы і некалькі разоў падмарожаныя адбіткі ўчарашніх — пазаўчарашніх слядоў.

* * *

Рэчка мутная. Мільгнулі дзве-тры плоткі. Каля берага мармычуць жабы, збіраючыся нераставаць. З абалоння ў раку булькоча ручаёк.

Над лугам енчаць кнігаўкі, жаўранкі ўзлятаюць з песняй, гусі ляцяць высока.

Сям-там прабіваюцца парасткі травы. Падсохлі на сонцы і час ад часу скочваюцца з крутога, чорнага берага тарфяныя купінкі. Адзін, як дурань, вылецеў вадзяны жук.

Лес воддаль пацягнуты смугой, вось-вось павінен прачнуцца. Ноччу, нібы штуршок для гэтага, быў ціхі, цёплы дождж, ад якога лепш прасыхае зямля.

* * *

Над зямлёй — красавіцкае неба: ахапкі белых воблакаў, халаднаватая просінь і жаўранкі.

Зямля то светла-шэрая, дзе не хадзіў яшчэ сёлета плуг, то сакавіта-цёмная — і там, дзе ўлонне яе толькі што раскрыта для новых зярнят, і там, дзе ўжо затоена грэецца безліч аўсяных парасткаў.

Сёння ўранку ўжо значна смялей, як учора, ажывае зеляніна руні. Лагодныя шэрыя ўзгоркі ўдалечыні пацягнуты смугой. Паміж вёскамі, на лугавой даліне, цячэ апетая ў сардэчнай песні рэчанька...

На шэрых коціках вербаў гаспадарліва завіхаюцца пчолы. На бярозах над стрэхамі хат ад радасці разводзяць крыламі шпакі.

За ўзгоркам з ночы грукоча трактар. Араты.

Іду на гэты гул. Па чыстай, маладзенькай пасля снегу сцежцы.

* * *

На фоне заўсёды шчодра зялёных ялін святлеюць асіны, яшчэ ўсё голыя, ды ўжо, як кажуць, вось-вось на выданні. Стаяць яны навокал бруднай, а ўсё ж люстранай вады азярца, над якім я пішу.

Спявае салавей:

«Людзі, людзі! Ідзём! Ідзём! Віцязь, віцязь! Па-лі-кліні-ка!..»

Адзін, другі. І добра, молада — так расшыфроўваць іх перасвіст.

Думаў: каму ж ён спявае? А я — каму пішу? Сабе?.. Такі павінен быць настрой, такая шчырасць. А чытача, вядома, трэба бачыць.

Халаднавата пахне прэллю. Снег — плямамі, чэрства хрумсціць пад нагамі. На арэшніку — коцікі; днём, калі пацяплее, і пад вечар на іх ажыве пылок; кранеш галінку — успыхнуць, як бенгальскія агні, клубочкі-выбухі зеленавата-жоўтага колеру.

Птушыны гоман... Ужо другую ноч мяне праз адчыненую фортачку будзіць пугач — зусім, здаецца, блізка ад акна і неяк па-фальклорнаму вусцішна. Цяпер недзе за лесам, з хутара, чуваць па-хатняму празаічна-дзярлівае, а ўжо таксама вясновае, іншае кукарэку.

І радыё бубніць адтуль. Таксама ўжо даўно і вельмі звычайны... здаецца нават — голас прыроды.

Дубы, азімыя дубкі стаяць у леташнім лісці, арэхава-жоўтым і лішнім. Падсада малюсенькіх, пяшчотных, як у казцы, елачак і непакорны бруснічнік, нібы барвінак у дзявочым гародчыку.

* * *

Пад раніцу быў дождж. Бубніў па блясе даху, шамацеў па зямлі...

І вось — арэшына пусціла, дзеля свята, белы цвет; лаза прыкметна, весела пазелянела; бярозкі і асінкі шчодра акроплены расой і чыстыя ды цёплыя — хоць ты скажы ім:

— З лёгкай парай!

* * *

З сямі да дзевяці хадзіў па просеках ды сцяжынах, шукаў фіялак, ірваў пралескі.

Ранішні перасвіст берасцянак і салаўёў. Разгублены, ці што, зязюлін сум. Высока над лесам — стрымана-радасны гул самалёта. Трактар — бліжэй, нібы нават вось-вось за дрэвамі. Здалёку, ад жылля — сабачы незаядлы брэх.

Як родным дымам, як пахам першых пракосаў, дыханула маленствам, паэзіяй...

І няўжо я пайду, не апісаўшы ўсё гэта як след, не пасіляўшы на радкі ўсе тыя пачуцці, што былі маёй радасцю, маім зліццём з прыродай, маёй малітвай яе красе?..

* * *

Калісьці і наша Зямля паляціць у бездань, а на нейкай другой планеце закаханыя будуць гадаць, чыя гэта зорачка там паляцела...

* * *

Палажыў свайго нястомнага, загарэлага пестуна, а сам стаю каля веснікаў, гляджу на неба. Лілова-папялістае, ціхае. Павольныя, павалочыстыя хмаркі. Няпоўны месяц. З нашым вымпелам.

Не, сёння неба не проста ціхае, а нейкае па-рафаэлеўску, па-анельску чыстае. Так і нараджалася яна, мара пра вечнасць, пра неба.

Успомніў вельмі выразна, як я стаю на палубе — недзе, здаецца, у Міжземным,— гляджу вось таксама і адчуваю, які я маленькі, які нікчэмны, і гарнуся душой да чысціні, паэзіі, мудрасці. Каб жыць.

* * *

Мокры, халодны чэрвень.

Каля поўдня выглянула сонца, мацней запахла летняй гразёю і зялёнай вільгаццю. Іду ў сваю вёску. За грэбляй — сухая сценка, абапал якое яшчэ нярослае, але ўжо каласістае, сіва-зялёнае жыта. З яго ўгару, у нізкае хмарнае неба расце, як калоссе, бясконца, здаецца, шматлікая песня жаўранкаў.

Паехалі на рэчку. Гразь. Матор грузавіка ідзе на суцэльным рыданні. Нёман, як і заўсёды, быстры, прыгожы, жывы. У лазняку на тым беразе б’юць салаўі.

Думаў, пакуль сядзелі над паплаўкамі:

«Так усё проста гэта, здаецца, і так глыбока, вечна, неразгадана. І добра! Хоць і журботна думаць пра смерць, неўміручасць. Колькі іх, гэтых салаўёў, мінулася, а ўсё, здаецца, тыя самыя яны — пяюць, нясуць жыццё!.. Што ж, так і мы».

* * *

Даўней, у самым пачатку, глядзеў на сонечнае, белавоблачнае неба знізу ўверх, і гэтак добра было, шчасліва!

А цяпер вось успамінаю, што нядаўна быў на цэлых дзесяць кіламетраў угары, зверху глядзеў на аблокі і... што ж — нічога, як быццам нават менш цікава было, менш хвалявала.

Можа, таму, што тады, у пастушным далёкім маленстве, усё і для мяне было — толькі наперадзе?..

* * *

Голуб лятае. Голуб таксама ходзіць, сядзіць...

А вось ён стаіць на мокрай ад нядаўняга дажджу пліце панелі, на самым яе краёчку, і з толкам клюе-шчыкае мокрую траўку, штосьці патрэбнае ў ёй. Элегантны чорны голуб на чырвоных ножках.

Ён зусім не баіцца мяне, і я яму ўдзячны за гэта. Тым больш што і сонца на нас засвяціла.

* * *

Багатая зеляніна маладога бульбяніку, якога так шмат за светлымі вокнамі хаты, дзе я чытаю за сталом, зноў нагадала даўнюю ўжо раніцу ў шэсцьдзесят трэцім годзе, калі мы ўтрох падарожнічалі на машыне па Гродзеншчыне і ў Лідзе заходзілі да чалавека, што сябраваў з Таўлаем.

Калеснік пайшоў у той дамок на ўскраіне, а мы з Караткевічам пакуль што засталіся на дварэ, шырока зялёным ад буйнай, расквечанай бульбы, і зводдаль любаваліся тым, як на адкрытай верандзе бабуля штосьці вязала, а з пласцінкі ёй... як жа хораша, як сардэчна спяваў італьянскі хлапчук Ларэці. Цудоўную «Ave Maria».

* * *

Яно ўсё паўтараецца — чаргаванне суровых, белых зім і шматфарбных, таямніча прыгожых летаў, яно ідзе сваім, не намі прыдуманым і не нам падпарадкаваным ладам. А мы або любуемся, або ўспамінаем. А то і не заўважаем усёй красы прыроды, як быццам у нас у запасе вечнасць.

Калі мы вярталіся з возера — з уловам, вудамі і гумавай лодкай,— на ўзмежку паміж маладым бярэзнікам і сівеючым аўсом, за якім у зялёнай лясной сцяне асабліва хвалююча вылучаліся карычневастволыя сосны, мне з асаблівай жывасцю ўспомніўся пяцьдзесят восьмы год. Тут, над Свіцяззю.

Малы наш яшчэ валяўся, заблытаўшыся ў рамонку, лавіў ручанятамі маленькіх жабак. Я лячыўся чароўнай, амаль самотнай прыродай ад жудаснай усё-такі немагчымасці працаваць, быць разумна спакойным... Чытаў, а галоўнае — як здалося цяпер, на аўсяна-бярозавым узмежку — любаваўся цудоўным, такім блізкім і, адначасна, бясконца загадкавым светам.

Ці гэта важна толькі для мяне? Ці і я аддаю яго для радасці другім?.. Таемная музыка, якую не ўлавіць, не перадаць да канца, да ўсёй глыбіні не аднаму, а мільёнам Міцкевічаў. І якое гэта шчасце, ні з чым не параўнанае,— быць і прыёмнікам і перадатчыкам гэтай музыкі.

* * *

Стаю над паплаўком.

Навокал — над ракой, над кустамі і лугам — нястрымныя, утрапёныя жаўранкі і салаўі. Таямнічае, поўнае глыбокага сэнсу пагрукванне грому.

Цымбальныя скокі дажджу на вадзе. І тады — нарэшце! — вялікая, першая плотка...

А маланка ўсё хрысціцца. І сапраўды — як спалоханая маладзіца.

* * *

Наша цудоўнае лета. Багатае жыта, у якім заўсёды хочацца паляжаць. Трава — у густой, раскошнай квецені купалля, рамонкаў, вогнікаў — небывала добрая, ледзь не да пояса. Лён дацвітае сваім блакітна-дробненькім цветам, што пры дарозе шчодра асыпаўся на пясок.

Рэдка бываю апошнім часам у родных мясцінах, і таму, здаецца, магу ў нейкай меры свежым вокам глядзець на іх простую і вельмі няпростую красу.

А «свежае вока», па-журналісцку кажучы, вельмі патрэбна. І ў творчасці — каб азірацца на зробленае як мага больш аб’ектыўна, і ў сузіранні красы прыроды — каб бачыць, знаходзіць у ёй кожны раз новае.

* * *

Пальчыкі рэдкага дажджу гарэзліва абмацваюць шыбу акна, перад якім я працую, седзячы за вясковым сталом.

Адкуль ён узяўся, свавольнік,— з чыстага неба, пасля такое сонечнай раніцы?

* * *

Іду ўздоўж грады сасняку, па расе. Справа — сонца. Нядаўна ўзышло. Яно — праз дрэвы — мільгае па твары, і я адчуваю сябе пастушком, што ідзе каля плота. Дадому, паснедаць. Хоць тарахці па соснах кійком — як па штакецінах.

* * *

Старэнькая лазня ў гонкім, густым бярэзніку, у якой звычайна цэлы тыдзень гаспадараць чэрці, у суботу напалена прышлымі цеслямі, што рубяць хату на ўскраіне вёскі.

Запрасілі памыцца. Пасля страшэннай пары — сцюдзёная вада з крыніцы. Па пяць-шэсць вёдраў — з галавы да ног. Нават бярозкі сталі прыгажэйшыя, і ўсё навокал пачысцела!

* * *

Румяны ранак над возерам. Пад соснамі, у кустах ядлоўцу, выбегшы з вады, выціраецца маладзенькая, стройная, загарэлая студэнтачка. Ажно спыніўся я на сцежцы, каб не спалохаць...

Пасля, пад вечар, убачыў яе — не такая прыгожая.

* * *

Хлебна-сасновая цішыня. Над цішынёй — ад возера — ляціць варона. Пчаліным гудам гудзе вялікая паляна грэчкі. У белай, духмянай кашы — высокая, самотная сасна і нізкі, каржакаваты дуб, здалёк — нібыта груша-дзічка.

Здымаў гэта, стоячы на каленях у роснай, высокай грэчцы.

* * *

Нарач.

Сонца на захадзе. Зірнула з-пад хмары, як спадылба, і хвалі, неспакойныя ад халоднага ветру, неяк адразу сцюдзёна, нявесела заблішчалі пад чорнай столлю нізкага неба.

Дажджавая хмара раздзялілася на два крылы. Левае — цяжкае, навальнічнае — пайшло на поўдзень, дзе балоты над Нарачанкай і Гатаўскі бор. А правае — рэдкае, прасвечанае сонцам,— пацягнулася сеткай дажджу па драбналессі, дачах і хутарах.

На ўсходзе — дзве вясёлкі: ніжэй — ярчэйшая, вышэй — слабая. Калі пагусцеў дождж, ніжэйшая вясёлка, з хмарай, якую яна абдымае, наблізілася да нашай лодкі, а вышэйшая засталася на месцы, з канцамі, утопленымі ў возеры далёка, каля самых яго, паўднёвага і паўночнага, берагоў. Калі правае крыло хмары працягнулася, прайшло дажджом па драбналессі, дачах і хутарах, вясёлкі раскалоліся папалам,— левая палавіна іх паблякла і знікла, а правая, на фоне густой хмары, нібы надзейна ўбітая канцом у паўднёвы бераг, датлявае паволі...

Бліжэй да берага хваля паменшала, нас перастала заліваць, і матор наш заварушыўся весялей.

Каля дач нас выйшлі сустракаць. Прапала ўся наша грозная паэзія: мы засталіся проста няўдалымі, мокрымі рыбакамі, якіх, пад кепікі, адагравалі чаем.

* * *

Ідучы ў залітую сонцам, радасна неспакойную, да светлага пяску празрыстую ваду, падумаў:

Напісаць трэба і пра тое, колькі я за жыццё спажыў хараства прыроды. На зямлі, на вадзе, у небе. Над ціхай рачулкай у родных мясцінах, гледзячы на гусіны паплавок. Паміж каўказскімі магутнымі букамі над зялёнай цяснінай. У бязмежжы данской ці вінніцкай пшаніцы. Над акіянам. Над белымі аблокамі. На белым беларускім полі, пад нізкім сонцам адвячорка, калі так хораша, так чыста на душы пасля працавітага дня.

Дый тут, над Нараччу, многа спажыў. Пад соснамі, на імклівым і шумным маторным кацеры, у ціхай работніцы-лодцы.

* * *

Не памятаю, але здаецца, што не запісаў нідзе, як улетку трыццаць другога года, у касавіцу, мяне пасля некалькіх дзён цяжкага, горкага роздуму пра жыццё, пра маё ў ім месца, пра маю — ужо тады — нікчэмнасць... мяне, падлетка, вярнула да жыцця, да разумення яго сэнсу прыгажосць навакольнага свету.

Найбольш запомніліся чорныя, бліскучыя, сыта гарластыя гракі над пакошай і на пакошы. Яны — праз трыццаць чатыры гады! — помняцца мне як нейкі светлы сон, як нейкі сімвал той выратавальнай прыгажосці.

* * *

Пішу над ракою, на ўжо адрослай пакошы (хай мой блакнот прапахне травяною свежасцю!..), у лагодным і час ад часу прыглушаным хмаркай сонцы позняга адвячорка.

Само неяк леглася на траву. Нібы ва мне сабралася нямала прагі да спакою, да адпачынку, да цішыні — так неабходнай для нашай працы.

Сюды ішоў летнім лесам, па сцежцы ў гушчары, добра знаёмай, а цяпер зарослай, заваленай голлем і цэлымі дрэвамі, што пападалі наўпоперак і ляжаць, нібы наўмысныя завалы.

Ідучы, слухаў вурчанне туркачоў,— то як мурлыканне ката, то як журботнае кумканне жабаў, то нават часамі як хорканне нездаволеных парасятак.

Цяпер, над Свіслаччу, пачуў жабіна кумканне з ціхіх завоін, і падумалася, што ў іх гэта — не проста нейкая там фізіялагічная неабходнасць, а ціхая музыка, вельмі ж паэтычна сумная. Сваёй таямнічасцю ды незвычайнасцю гэтая музыка непакоіла мяне і ў маленстве, калі я менш за ўсё думаў пра асэнсаванне прыгажосці, а проста браў яе — заслуханы, загледжаны, зачараваны.

Ці не адтуль, ад той зачараванасці, узнікла цяпер жаданне легчы на траву, заціхнуць?..

Пакуль пісаў гэта, зашчабяталі за кустамі ластаўкі. Густа, дружна і міла. Таксама спадарожніцы майго далёкага пачатку.

* * *

Паўгадзіны ў мокрым лесе.

Дождж разбудзіў мяне шумам за вокнамі. А можа гэта я сам прачнуўся, насустрач ягонаму шуму?.. Падумалася, гледзячы на зялёную сцяну: шум дажджу ўзмацняецца ад таго, што сеецца ён на процьму лістоты і ігліцы. Падумаеш — адкрыццё! А вось жа прыемна было, нібыта ўпершыню такое ўсвядоміўшы.

У гушчары, калі я пайшоў туды, спачатку па асфальтавай дарожцы, над якой ледзь прыкметна ўздымалася пара, а потым па роснай сцяжыне, прыемна было глядзець на мокрае, крамянае дубовае лісце, успамінаючы таксама моцны і сыты капусны ліст. Сонца спачатку было за павалокай і не спяшалася выходзіць з-за яе. Распешчана і аднастайна прасіў піць юрок. Амаль незаўважны ветрык паварушваў сям-там лістоту, раз-поразу ціхенька пашумвалі, ападалі долу маленькія мясцовыя дожджыкі. Абапал сцежкі — бурачкова-ружовыя кветкі канюшыны. Сімвал спакойнага, лагоднага, няпрагнага дастатку,— калі ўспомніш гэтыя кветкі ў вялікай масе, густую, ружовую канюшынную кашу. У канюшыне абапал сцежкі зрэдку стаяла мілая, сціплая кашка. У мокрым гушчары сыта мурлыкаў туркач. Дзіўна паводзіў сябе дождж — памаўчыць, памаўчыць і зноў шуміць па лістоце, ідзе. Нібыта чалавек, што думае, а потым — плача зноў...

Сонца ўзяло сваё. Калі я з мокрых сцяжын выйшаў зноў на асфальт, лісцё з паўднёва-ўсходняга боку было ўжо амаль сухое.

Зноў успомніў тое, што думалася днямі пра апісанні прыроды. Нешта не вельмі выразнае, але прыемнае, светлае. Нібыта ў Канапніцкай ці ў іншай з польскіх жанчын чытаў пра гэта. Адчуванне красы, удзячнасць за радасць гэтага адчування, думка пра векавечную тугу чалавецтва: ах, як бы нам пачаць нарэшце жыць разумна, згодна, шчасліва!.. Падумалася сёння, што толькі ў гэтым, у такім адчуванні красы прыроды, і ёсць адзіны сэнс яе апісвання.

* * *

У зялёным, рэдкім жыце, пасеяным на скос,— густая, сытная віка. З далікатнымі кветачкамі, якія ўчора, у першы мой наднёманскі дзень, не проста спынілі ўвагу, а хораша нагадалі маленства. Рамонак, які сям-там высокім гуртам, нібы пальмай, выбіваецца з вікавай гушчыні ў яшчэ пустое, сівае калоссе. Валошкі, васількі, якіх найбольш на ўзмежку. Цішыня і ранняе сонца — пасля ўчарашняй нуднай золкасці. З лесу чуваць грудное вуркатанне туркача і, нібы вельмі далёкае, кукаванне зязюлі.

Над Нёманам — магутныя вербы, тоўста налітыя здароўем алешыны і дубы, што моўчкі, надзейна трымаюцца на сваім.

Як даўняе, згадалася адна наша сваяцка-партызанская рыбалка тут, дзе мы пасля юшкі па чарзе намагаліся пераплысці гарлавіну — хто найпрасцей. Дарма,— кожнага зносіла на стрыжні ўбок. Але ж і весела было. Ужо семнаццаць год таму назад...

І Коласава прыгадалася:

 

 

Чатыры радкі сапраўднай паэзіі, уздых душы, стомленай і яшчэ ўсё нястомнай...

Думалася і пра толькі што, учора, прачытанае, японскае,— Кандзабура Оэ, «Абхапілі мяне воды да душы маёй». Пра невялікі квадрат жывое зямлі ў бетоннай падлозе фантастычнага атамнага сховішча. Ад тое зямлі чалавек час ад часу набіраўся сілы жыцця — нагамі, як карэннем.

* * *

Сёння маё калоссе ў шчодрым сонцы і ад ветрыку пагойдваецца бязгучна.

Шмат я пісаў не за сталом, і гэта ўспамінаецца прыемна.

Васількі пнуцца ўверх, да калосся. Прыгадваецца Багдановіч. У сувязі яшчэ і з нядаўнім артыкулам Адамовіча, дзе той слушна называе нашага мілага, трагічнага Максіма першым сапраўдным беларускім крытыкам.

Понізу з гудам таўчэцца розная мошка, а над калоссем шыбуюць пяшчотныя ластаўкі.

Хлеб і краса, краса і хлеб — з нялёгкай працы.

* * *

Па дарозе ў вёску дождж дагнаў-такі мяне і добра нахвастаў па калошынах ніжэй плашч-палаткі. А потым распагодзілася і так аціхла, што аж спыняцца раз-пораз хацелася, нібы сумеўшыся ад цішыні, якая спыняла мяне, і тады чуваць былі песні жаўранкаў — над сонечнай, мокрай зелянінай — песні заўсёды і ўсюды радасна захопленыя.

* * *

Сонца праз хмары падперлася косамі. Вечар ціхі і цёплы.

Да моста — берагам, пад дубовым ды ліпавым голлем, назад — сцежкаю ў жыце. Калоссе — на ўзроўні вачэй, буйна, салодка налітае. Колас да коласа такія падобныя і такія розныя, як лістота. І такое мноства іх,— спакойнае адчуванне бясконцасці, безлічы, дабрабыту. Спакойнае, нават цёплае, нібы мудрае па-старэчы, без той халоднай жудасці, з якой калісьці, падлеткам, думалася пра бясконцасць, вечнасць сусвету, жыцця.

* * *

Другі дзень без дажджу.

Хадзілі па лесе, бралі чарніцы, трошкі суніц, буякоў і лісічак.

Добра так — растлумачваць вясёлай, кемнай васьмігадовай дзяўчынцы, што да чаго, разам з ёю любавацца матылямі на кветках, мурашнікам пад кустам бузіны, з якое на мурашнік ападаюць ягады, маленечкімі дубкамі, на пяць, на тры лісточкі, як добра разам знайсці баравік, а потым ісці па пыльнай, нарэшце, дарозе, з аднаго боку якое толькі што пакінуты намі лес, а з другога — поле, калоссе, далёка над якім — наднёманскія дрэвы і спраўныя хаты, у адной з якіх мы жывем...

А ўчора познім вечарам, халодным і ясным, я затрымаўся на ганку, убачыўшы, як злева ад мяне, больш на ўсход, стаяў амаль поўны месяц, а больш на захад, над яшчэ не згаслай зарой і над лесам, ярка мігцела буйная зорка.

* * *

На паўднёвым схіле гары за нашай вёскай былі калісьці ляскі, якія потым чамусьці высеклі, і паміж шэрых, высмажаных маразамі, слатою і сонцам пянькоў буяла трава з духмянасцю кветак і звонам пчол, чмялёў і рознай заедзі ды машкары.

З тых дзён мне з асаблівай выразнасцю помняцца маленькія блакітныя матылі, якіх мы лавілі сачкамі. Для школьнай калекцыі. А яшчэ больш — для радасці. Як аказалася — на ўсё жыццё.

* * *

Колькі гэта каштуе — стаіўшыся ў ранішняй цішыні падлеска, дзе столькі сонца, зеляніны, бярозавай ды сасновай стракатасці, дзе ад раскошы лена пераклікаецца птушыная драбяза,— колькі гэта каштуе — раптам здалёк, ад вёскі пачуць бусліны дамавіты клёкат?..

* * *

Вернісаж у кустах ялаўцу — павуцінне. У сонцы і расе. Скрозь павуцінне, дзе толькі можна яго начапіць. Добра думаць пра мікрасветы, якія мінаеш, пра маэстра, што іх ствараюць.

Пераход цераз латачыну, дзе канчаецца старыца. Салодкі пах прэлага алешніку, кінутага на гэтую сцежку.

Туман над лесам, на вяршалінах. А на рацэ ён — ад крутога берага.

Зусім не шкада, што дарма праляпаў раніцу спінінгам. Паляванне з блакнотам. На красу і здароўе.

* * *

Голы, сухі бераг быстрай, шырокай Шчары. Адно кусціцца ялавец, а то дык і яго няма. Некалькі маладых дубоў. Нізкіх і стройных, як баравікі.

Адзін такі «баравік» — на самым краёчку крутога берага. Засох. Здалёк сівеецца, як штосьці незвычайнае.

Бабры яго абгрызлі, мяркуючы спусціць на ваду. Аднак чамусьці не дагрызлі тоўстай ножкі, і «баравік» стаіць.

Кожны, відаць, пашкадуе спачатку. А потым, убачыўшы, хто вінаваты, палае баброў. Не лішне злосна, бо і работнікі і майстры. А струмант які! На каменнай драўніне — сляды іх разцоў.

* * *

Каля бярозак трохі верасу. Расцвіў у сонцы.

Зірнуў угару. Багатая лістота і пярэстыя ствалы пошумам ціха пяюць у блакіт.

Краса прыроды кліча да чысціні душы.

Гэта не думка, а такое адчуванне.

* * *

«Зялёнка», якое многа абапал сцежкі, страката-жоўтая ад свірэпы. Гудзе пчоламі, мякка паблісквае ўзлётамі капусных матылёў. Гэта — ніжняя радасць зямлі.

А ў кронах ліпаў — на цвінтары, узбоч якога іду на Нёман, воддаль ад цвінтара, на дарозе, яшчэ далей, на хутары,— усюды шчодра клякочуць, пераклікаюцца нябачныя ў лісці буслы. Радасць — верхняя, у чыстае, нарэшце, неба.

* * *

У спёку горы на даляглядзе, дзе Феадосія, выходзяць з мора — лёгкія, як прывіды нейкай невыказнай раскошы, як нешта казачна нерэальнае, створанае толькі для прыгажосці.

Маладзенькая пасаромелася б, а яна — ужо сталая, разумная, але яшчэ маладая — увайшла ў ваду, папрасіла сяброўку адшпіліць ёй бюстгальтар, пайшла наперад, тварам да мора, ад позіркаў мужчын, і паплыла, падставіўшы грудзі пяшчотам бадзёрых і ласкавых хваль.

* * *

На сцежцы паміж пакошай і полем, гледзячы на безнадзейна, халодна мокры аўсяна-вікавы падсеў нечакана і ярка ўявіў, успомніў маці вялікай і працавітай сям’і, з якое нядаўна, унукам, выйшаў у свет адзін з маіх юных, таленавітых сяброў. Яго бабуля была нястомная руплівіца, дзеля дзяцей з-за беднасці кідалася на ўсё. Работа — работай, а яшчэ ж і качалася цётка ў купальскую ноч, ужо на самым досвітку, па халоднай расе. «На доўгі лён», каб ён ім добра ўрадзіў. І кашулю нацельную скінуўшы, адна ў тым полі — аж вусцішна, як на апошняй малітве...

* * *

Бусліны падлетак, стаміўшыся лятаць, асеў на сухую галіну сасны, якая відаць мне за белым полем грэчкі. Доўга на ёй угрунтоўваўся, не складваючы крылаў, а потым — хто тут паверыць? — упаў і паміж голля ападаў да самае зямлі. Там пастаяў спачатку, падумаў, а потым пайшоў паміж дрэвамі пехатою: чорт яго з гэтым лятаннем!..

* * *

Едучы з Беражна ў Мір, каля старога млына на Міранцы з наіўнай прыемнасцю падумалася, што вось і адкрываю гэтыя мясціны... Прылукі, Міранка (не сама рачулка, а млын на ёй), Лужа, Ініца... У маленстве і раннім юнацтве я толькі чуў, што яны там ёсць,— на ўсход ад нашай вёскі, за пашай, лугамі, ракой, зноў за лугамі, у лесе на даляглядзе... А цяпер,— як быццам упершыню, як быццам не бываў тут партызанам, не быў адразу пасля вайны,— убачыў усё гэта і прыемна, ледзь не па-малечы наіўна прыгадаў, як Месяц быў сфатаграфаваны з адваротнага боку, таксама доўга загадкавага...

* * *

Над ракою, на захадзе сонца.

Вечнае дзіва, бясконцая разнастайнасць, нічога не паўтараецца.

Успамінаю наш, Куляшова і мой, красавік шэсцьдзесят другога года, у Каралішчавічах. Штораніцы, сустракаючыся ў лесе на праходцы, мы на хаду віталіся лозунгам: «Пі цішыню!» і не спыняліся, ішлі кожны ў свой бок. У яго тады была на стале і ў душы незавершаная «Новая кніга», у мяне — «Птушкі і гнёзды».

Зноў вось п’ю цішыню...

Раптам — далёкі строкат трактара і, трохі бліжэйшы, клёкат буслоў. Не — толькі клёкат. Вясёлым гуртам.

Іду па скошаным лузе. Нібы на велічны дуб, нібы на той несціханы клёкат.

Сонца барвова садзіцца ў туманны небакрай. Чуваць натужнае гудзенне, хорканне грузавіка. І паказаўся ў пералеску — з сенам. А за гэтым гудзеннем ды хорканнем — зноў і зноў той бусліны, далёкі і радасны клёкат.

* * *

Пасля ўчарашняга дажджу, які шчадрыўся спачатку пад дальнія грымоты, а пасля ў адвячоркавым сонцы, цяпер — імглістая ціхая раніца.

Сонца за Нёманам — як праз закапцелае шкло. А калоссе — амаль зусім аціхлае, толькі прыгледзеўшыся відно, як там адзін, а потым другі гайданецца ў сваім цяжары, з жамчужынкамі расы, на кожным вусіку па два-тры-чатыры малюсенькія шарыкі.

Ад вёскі, што як і ўсё навокал, у імгле, чуваць гаспадарскае кукарэканне, а з лесу за жытам — заўсёды нястомнае, чуллівае буркаванне туркача.

І раптам — штосьці як крык далёкага жорава!.. Ажно не верыцца, што гэта можа быць ён...

Дажджу няшмат было пасля тыдня спякоты, але грыбы ўжо, відаць, заварушацца.

Зноў курлыканне... Так, гэта жораў! Там недзе ён, за надрэчным клінам лесу, дзе пачынаецца імшар.

Нёман быстры, а сёння і ён як быццам аціх, запаволіўся. І кожнаму сваё,— за ракой на старэнькай вартаўніковай хатцы-будцы сядзіць варона і штосьці ўсё каркае раз-пораз, з вялікімі паўзамі, а ў аеры каля моста-плывуна не менш змястоўна вякае жаба.

* * *

Пачатак жніўня.

Зранку цярушыць дождж. На пожні — росная, дробненькая канюшына. Ад мэндляў — жытні пах. Дацвітае бульба. У градах яна, пасаджаная раней, пачынае жаўцець, смачна пахне. Каноплі — таксама. Сытыя галасы варон і перапёлак.

Усю ноч гула за вёскай малатарня. Цяпер ад калгаснага свірна пайшла на станцыю машына з новым жытам, прыкрытая брызентавым палотнішчам. І фурманкі, на якіх, нібыта ўкормленыя парсюкі, мяхі пад свежаю саломай.

У гародзе сінія вуллі хаваюцца ў ягадніку і кветках — знізу, а ў зеляніне голля, цяжкага ад яблыкаў,— зверху.

Маладая, сопкая бульба. Густое, з пограба, кіслае малако. Маласольныя агурочкі. Процьма садавіны.

Апоўначы — ціхі месяц на ўсходзе.

Поўня.

* * *

Адчуць бы мне той цудоўны сум, тую высокую, недасягальную паэзію, якая наведвала мяне ў раннім юнацтве, калі я ішоў самотны месячнай ноччу па полі або ад кнігі ці ад паперы выходзіў з хаты на двор, акунаўся ў белую, снежную ноч і доўга глядзеў на месяц.

Вярнуць бы мне тое, і я, відаць, адчуў бы па-сапраўднаму, што гэта азначае — перадаць нам з Месяца яго фота!..

* * *

Дарога каля зялёнай сцяны пераважна сасновага лесу. Ціхага, мокрага. Узбоч дарогі — многа камення, што, як лішняе, выкачана сюды за шмат гадоў арацьбы. Жыта — радаснае мноства хлеба, узнятае над зямлёй у не даспелых яшчэ каласах. Мокры рамонак, хоць дажджу ўжо даўнавата няма, паапускаў пялёсткі абапал жоўтых лысін. Многа яго — і на ўзмежку, і ў жыце, радчэйшым каля дарогі.

У такой адзіноце, такой цішыні — проста малітвенны настрой душы. Жыццё бачыцца нібы наскрозь ад пачатку і наперад, што было і што яшчэ трэба паспець завяршыць.

* * *

Гэта ў мяне сялянскае — есці сухі, як гаворыцца, хлеб не проста са смакам, але і з душэўнай радасцю, з паэтычным, амаль дзіцячым бачаннем і поля, і жыта, і сонца.

* * *

На ўзбоччах яраў, на ўзмежках палеткаў чырванеюць буйныя ягады шыпшыны, густа чарнее ажына, якую няма каму абіраць, па-дзіцячы міла вабяць вока ружовыя цацачкі — ягады брызгліны.

Палавіна верасня, а ў садзе яшчэ ўсё лена перасвістваюцца шпакі.

Яблыні выпростваюць замлелае пад яблыкамі голле, а яблыкі, на дзіва сёлета ўрадлівыя, ружовымі, духмянымі сонцамі кладуцца ў скрыні са свежай дранкі, на свежую салому.

* * *

Да ўсходу сонца здавалася, што свет — гэты кавалачак зямлі, дзе стаіць наша вёска, наша поле і нашы могілкі — увесь накрыты шкляным матавым каўпаком. Потым сонца прабілася праз росную муць, зайграла на пазалочаных вяршалінах клёнаў, ліп і бяроз, на гронках спелых рабін, прыгалубіла сумныя, ужо безгаловыя сланечнікі, ружовыя кветкі насеннага тытуню, жорсткія касачы кукурузы, апошнія кветкі ў гародчыках і капусту на градах.

У галубятніках пад капяжамі прачнуліся ды ўстрапянуліся галубяняты. З цікаўнасцю і бояззю пачалі глядзець на двор, тоўхаючыся ўперад мілымі галоўкамі.

Увішна тэпаючы трохкутнымі лапкамі па густой, нізка пагрызенай траве, стракатыя, сытыя качкі подбегам паківаліся на выган, да рэчкі. За імі — гусі. Гэтыя не спяшаюцца. Пра штосьці дружна гамонячы, пайшлі памалу па абочынах ды па самой дарозе, разварушваючы асаджаны расою пыл.

Стары калека-кравец, што выгнаў іх са двара, стаіць ды ўсміхаецца сам сабе, відаць, разумеючы іхнюю гутарку.

На ўскраінах неба, ужо ніяк не могучы засланіць далягляд, стаяць занавескі празрыстай смугі.

Якая раніца для засевак! Так і хочацца стаць на калені — з сявенькай, каля меха зярнят — у пухкай, цёплай раллі, што добра падышла, як падыходзіць удала рашчынены і замешаны хлеб.

* * *

Калі я апісваю прыроду — гэта не капіраванне, а радасць, што жыву, што бачу.

Успомніў гэта, чытаючы добрую аповесць В. Распуціна «Последний срок», тое месца, дзе бабуля ачуняла ад смяротнага забыцця і села на ложку. Радая, што дзень — пагодлівы, вераснёўскі — пачаўся.

Успомніў я і свой даўні, адразу ж пасляваенны запіс пра восеньскія засеўкі, успомніў іншыя замалёўкі прыроды і падумаў радасна, што за іх мне брыдка не было ніколі.

* * *

Любуюся раллёй.

Люблю яе, асабліва як свежая. Ці веснавая, ці вераснёвая, як цяпер, калі мы бачым яе праз вокны аўтобуса.

Калі ж яна ў адным месцы — старанна, хораша заараная — лагодна спадала ў міжлессі з узгорка ў даліну — захацелася нават пагладзіць яе.

І падумаў адразу, што гэта добра было б зрабіць мазолістай рукой.

* * *

 

 

Уранні сядзеў у працэдурным пакоі, чакаючы свае чаргі і, як гаворыцца па-народнаму, маючы час, глядзеў у акно.

Магутная лістоўніца, праз ажурныя лапы якое на цёмна-карычневым шалушыстым ствале цёпла глядзеліся сонечныя прасветліны.

Якія хочаш праблемы, а гэта — вечнае.

І чаму яна, прырода, «раўнадушная», калі так вось цёпла ад яе красы?..

* * *

Дождж шуміць і шуміць. Масавая вытворчасць кропель наладжана ўгары выдатна. У адной і той жа хмары. Зрэшты, хмары асобнай няма — суцэльна шэрае, нізкае, мокрае неба. Здаецца нават, што мора — недзе там далей, у дажджы — павінна сёння значна пабольшаць.

Адзін толькі раз па-летняму загрымела, і гэта здалося пачаткам цікавай гутаркі, а потым — зноў восень і нуда, якой не баіцца толькі цікавая кніга ў зацішнай утульнасці.

* * *

У раннім сонцы рабіна рдзее цёмна-аранжавымі шышкамі церпкіх, аскомістых ягад.

А ўвечары, калі на захадзе сонца сцяной устануць хмары,— палахліва шуміць магутны явар, пабліскваючы сівай падкладкай лісця.

* * *

Над маладзіком, які чырванеецца рожкамі ўгару, невысока блішчыць Венера.

Месяц — нібы вісіць на цвічку. Проста малюнак у дзіцячую кніжку.

* * *

Кастрычнік.

Пагодлівая раніца. Пахне марозікам. На ўсходзе — сінь, хмары фіялетавыя або шэрыя. І агнявая, распаленая чырвань сонца, якое ўзыходзіць.

Туманнае ранне на ўзлессі. Лес мяшаны. Гледзячы на жоўты вяршняк бярэзніку, здаецца, што гэта з-за туману ўзыходзіць сонца.

Сыры, халодны ранак. Рунь — хоць выціскай яе ад вільгаці. На ржышчы — прыхоплены марозікам асот, а на дарозе — адна пушыстая, апырсканая расой галоўка дзьмухаўца.

* * *

Над позняй раллёй у акуратна завораным садочку — маладыя яблынькі, голыя перад зімой. Ужо не такія, каб іх абвязваць саломай.

Чырванаватая, як быццам кволая кара. Голле — таўсцейшае, тонкае і тоненькае — расце, куды хоча і як сабе хоча. І ў гэтай свабодзе, якая не паўтараецца, іменна тая краса, якую мне хочацца назваць бясформеннай.

Так і на іншых дрэвах — процьма такой жа бясформеннасці. І ў гэтай непаўтаральнасці яе, нідзе і ніколі, ёсць нейкая і таямнічая, і вельмі простая, строгая заканамернасць.

* * *

Нёман збіраецца пад лёд. Па ціхай ртуці вады ідуць крыгі — вялікімі кругамі з акантоўкай, як экзатычныя лісты вікторыі-рэгіі. І труцца, і шумяць, і хочацца стаяць ды слухаць...

Доўга я жыў, але далёка ад ракі, не чуў такога.

Паглядзеў яшчэ і на светлае неба праз сосны. Ад душы, ад горычы і трывог нашай працы сказаў сябру, сааўтару па цяжкай калектыўнай кнізе:

— Можа, лепш музыку будзем пісаць? Такую добрую, сардэчную, для ўсіх на свеце і надоўга, назаўсёды зразумелую...

І не дадаў: як гэты вось зялёны пошум угары і серабрысты шоргат на плыні...

* * *

Самотная сцежка ў аснежаным лесе, уздоўж Нёмана.

На гліцы сёння кропелькі. А памацаў адну — ільдзінка. Гатовая і замерзнуць, і капнуць на снег.

Як непаўторна свежа, як здорава ўсё тое простае, звычайнае, што акружала нас, малых, у вясковым жыцці, гучала тады ў паэзіі, якую мы бралі з кніжных старонак. Я — з польскіх і беларускіх у школе, а дома яшчэ і з рускіх. Бралі і носім дагэтуль. Міцкевічавы дзічкі на межах, Купалава лета квяцістае, зоркі, што і меркнуць і гаснуць у Нікіціна...

Толькі пра кропелькі-ільдзінкі, здаецца, не было.

* * *

Малады, густы сасоннік, які яшчэ хочацца называць не лесам, а зараснікам, пакрыўся пыльнай шэранню. Здаецца, так яму цяплей.

На ўзлеску, куды я выйшаў просекай, на самай вершаліне старой, ужо рэдкай сасны працуе дзяцел. Рана снедае. Бо сонца толькі яшчэ ярыцца, узыходзячы, зара аж прышчыцца на марозе.

І пра гэта запісваю?.. А што ж, калі мне нават здаецца, што я — спяваю ад добрай працы, ад шчасця жыцця.

* * *

Пасля адлігі — мароз і вецер. Снег прыкарэў на ялінах і соснах, і вецер яго не абтрэсвае.

І неяк дзіўна, ледзь не да лёгкай сцішнаты, што яліны і сосны бездапаможна гайдаюцца. Такія моцныя, непарушныя, калі ціха.

* * *

Раніца ў лесе. Мароз. Снег проста скварыцца пад валёнкамі, рыпіць нават ад тыкання кіёчкам на хаду.

Над азярцом спыніўся. Няма ніякага азярца. Замест яго — белая, паміж елак і алешын,— паляна.

Цішыня. Чым ніжэй асядаеш у гэтую цішыню, тым яна робіцца цішэйшая.

Прыпадняўшы вуха трусінай шапкі, я спакваля настроіўся на калыханку ціхенькага пошуму ў вершняку.

Больш галасоў няма, не чуваць іх ні з неба, ні з шашы. Нядзеля.

Можа дазволю і сабе выхадны?

* * *

Святло ідзе заўсёды зверху. А вось праз хмары раптам выглянула сонца, і святло заззяла знізу, адбіўшыся ад зямлі, засланай першым снегам.

Усмешка нечаканасці.

* * *

Ялова-сасновы гушчар. Многа снегу трымаецца ў цяньку на елках і елачках. Ад сонца, якое ўжо не пазімоваму прыгравае. З падсонечных вяршалін і галін час ад часу ападаюць жмені і жменькі снегу. А потым ён яшчэ і цярушыцца, а ў промнях — іскрацца сняжынкі.

Ад натуральнай блытаніны ліній у голлі ды вецці пацягнула, нібы падсвядома, накрэсліць кіёчкам на снезе правільны паўкруг. Прыгадалася сонца на ўсходзе, напалавіну з зямлі. Усе мае вясёлкі прыгадаліся...

Калі сказаў такое таварышу, з якім забрыў у гушчар, ён мне пачаў растлумачваць усё па Пляханаву, а я ўжо ведаў, што, як дадому прыйдзем, запішу. Сваё, пра адчуванне.

* * *

Як гэта здорава — чытаць жывую карту роднай зямлі, напейзажвацца ў запас, зараджаць сябе жывой, вобразнай любоўю да гэтай зямлі,— каб потым пісаць, не выдумваючы пейзаж, а ўспамінаючы яго з запасу знятых памяццю кадраў.

* * *

Ад вёскі, што засталася ў даліне, белае поле ўздымаецца на захад спакваля вышэй, вышэй — аж да самых Балканаў.

Такую гучную назву далі гэтым узгоркам. Відаць, у мінулым стагоддзі, калі нашы дзяды вярнуліся з-пад Плеўны...

Думаю пра гэта, ідучы па іскрыстым, хрусткім снежным цаліку.

Сям-там, вельмі ўжо рэдка, стаяць старыя, спрадвеку цярплівыя дзікія грушы.

Кусты шыпшыны трапляюцца на схілах яраў ды на ўзлобках, ніколі не араных, падобных на агромністыя боханы. У калючым сярэбраным голлі яшчэ ўсё трымаюцца, таксама заінелыя, аранжавыя зморшчаныя ягады.

Як светлы сон, успамінаецца тут, каля іх, матыліная ружовасць пялёсткаў, пчаліны звон і ласкавае сонца... Успамінаюцца радкі:

 

 

Ваўчыны след. Шэры прайшоў над абрывам і, выбраўшы месца, спусціўся ў яр, грузнучы на глыбейшым незаскарынелым снезе.

На дне яра зеленавата-сінімі плямамі пракідаецца зусім свежы, яшчэ не пераможаны снегам лядок неўтаймаванай крыніцы.

Высока на поўдні — пакуль што няспелы, бледны акраец месяца. Спачатку, пакуль ідзеш, толькі як быццам адчуваеш яго прысутнасць над сабой, а потым так і не вытрываеш — азірнешся ўгару. З нейкай дзіцячай прыемнасцю.

* * *

На гары за вёскай, любуючыся родным, даўно знаёмым і ўсё яшчэ новым светам — белым, чысценькім у вячэрнім святле,— міжволі, жыва і радасна ўявіў сябе мурашачкай на неабдымна агромністым гарбузе Зямлі... Успомніў, як бачыў яе пад крылом высокага самалёта. Уявіў, як бачылі яе, у ціхім ззянні, нашы касманаўты...

Цяпер у вёсцы ноч. Выйшаў на двор і зноў падумаў, што прыеду, буду тут добра, многа працаваць. Каб святло маіх акон так вось лажылася на новы снег...

1947—1979

 

ПРА ГАЛОЎНАЕ

Ноч каля вогнішча над ракой. Камары, холад, птушыны канцэрт. Гутарка з сябрам. А потым — роздум...

Ох, недарма чалавек даўно ўжо назваў сябе толькі госцем на гэтай зямлі, і не соладка было яму прыйсці да гэтай думкі!..

Успамінаецца адзін з нядаўніх вершаў Маршака, дзе ёсць мудрыя і, відаць, таксама ж у пакутах народжаныя радкі (не памятаю даслоўна): «Калі мне было чатыры гады, калі я быў яшчэ несмяротны...»

Майму малому пяць. Зімой, калі ў суседнім доме памёр дзядок, хлопец не даваў мне спакою доўга: а што, а як, а чаму?.. Аднак для яго гэта — самы першы пачатак пакутлівага роздуму над тым, што жыццё чалавека — ой, як далёка і як бязлітасна, жорстка не вечнае. Малы будзе яшчэ вельмі доўга думаць, што людзі паміраюць, а потым прыйдзе час на думкі, што і я таксама памру...

А я ўжо думаю і за сябе, і за яго, і наогул за чалавека. І думаць так пад зоркамі, у адзіноце — бывае ўсё ж такі цяжка.

Упадак сіл? Можа. Што — гнаць такія думкі працай? Добра гэта...

А ўсё ж і тады, калі чалавек будзе нарэшце жыць, як трэба жыць чалавеку, думкі такія яго не пакінуць.

Яны і павінны былі б падказаць нам наймудрэйшую з думак — пра мір, у якім найбольш разумна было б пражыць тыя лічаныя гады, што адведзены кожнаму з нас прыродай.

* * *

Страшна бывае ад думкі, што родныя, сябры, што твой цудоўны сынок — толькі сустрэчныя на бязмежнай дарозе часу, паміж небыццём, што было, і небыццём, што будзе. Што мы не бачыліся з сынам, з другам мільёны год, і хутка зноў не будзем бачыцца — ніколі!..

Якія жудасна шчаслівыя гады і дні нашай любві, дружбы, і як жа часта мы марнуем іх на пустое!..

* * *

Вось праблема — ведаць, што ты жывеш толькі сёння, што няма чаго адкладваць многае на заўтра, няма чаго кудысьці ўсё спяшацца... А чаго? Каб потым азірнуцца і заплакаць? Што бег ды не дабег, а многае мінуў...

* * *

Вецер будзе кудысьці гнаць аблокі, месяц — хавацца за соснамі, калі і мяне ўжо не будзе. І нехта іншы стане думаць-прадумаць, што так і суджана, мусіць, яму сумнявацца, горка тужыць і плакаць без слёз, і часта шукаць апоры, і горача любіць — жыццё, дабро, людзей, паэзію!..

Так думаецца ў полі за лясною вёсачкай, над Віллёй, дзе ў пятнаццатым годзе была перадавая — кроў, туга і акопныя вошы... Акопы не зацерліся, хоць параслі сасоннікам.

Тут і пішу, стоячы на пясчанай дарозе, перад вячэрняй зарой, што яшчэ ўсё ніяк не патухне, пад гулам высока-высокага самалёта. Пішу ў паўцемры, наўздагад, каб не адкладаць і гэтых думак-пачуццяў, як многае, што я чамусьці ўсё адкладаю...

* * *

За паўстагоддзя з гакам многа і пражыта, і перажыта, і сёе-тое зроблена. Але яшчэ больш — змарнавана часу...

Што ж, чалавек — не механізм з гарантаванай дакладнасцю, і калі ён не заўсёды мог трымаць сябе ў руках — ёсць, відаць, у гэтым нейкая заканамернасць. Трэба ж яму і проста жыць, не толькі тварыць ды змагацца.

І ўсё ж пра гэтую процьму змарнаванага часу я думаю не ўпершыню. Шкада. І сумна.

* * *

Чакаючы свае чаргі ў цырульні, пераглядаў старыя «Крокодилы». Сярод «афарызмаў», да якіх не ставішся сур’ёзна, раптам наткнуўся на такі:

«Памылкі мінулага можна выпраўляць толькі мемуарамі».

Успомніліся дзве кнігі. За сотню то больш, то менш змястоўных, то больш, то менш цікава напісаных пісьменніцкіх аўтабіяграфій. Але ніхто — і сам я ў тым ліку — нават і блізка не падняўся да пушкінскага:

 

 

Характэрна гэта, адзнака нейкая — такая праведнасць, адсутнасць, як гаворыцца, самакапання?

* * *

Сцішнавата часамі, падумаўшы: а як жа я выглядаю збоку, у вачах іншых людзей?..

І сцішнаватасць гэтая заключаецца ў тым, што тут я і сам пачынаю глядзець на сябе — і знешняга, і ўнутранага — збоку. Што я такое? Адкуль? І куды?.. І прозвішча нейкае носіш... Іменна носіш, нібы ўзяўшы яго напракат...

Адчуваў гэта ўжо неаднойчы, а вось схапіць і на паперы замацаваць гэтае адчуванне — не ўдаецца. Прынамсі, цяпер не ўдалося.

* * *

Мой найбліжэйшы друг памёр. А я, яго другая частка, амаль адно з ім, здзіўлена бачу, што навокал усё — як было, так і ёсць. Як пасля ўсіх тых, што паміралі на нашай з маім другам памяці. Нібыта ён — гэта я; я і памёр, я і гляджу, правяраю, што ж тут змянілася, калі нас няма...

Дзіўнае, горкае і... шчаслівае адчуванне.

* * *

Гледзячы на партрэты тых, што жылі даўно.

Яны не толькі жылі, але ж і адчувалі сябе без нас зусім нармальна, і нават не здагадваліся, што мы, іменна такія, як мы ёсць, персанальна калісьці будзем.

* * *

Сумна стала, пераглядаючы стары фотаальбом. Пісалі людзі калісьці адзін аднаму: «На доўгую... на вечную памяць...» І ўжо даўно іх няма, і памятаць іх — няма каму...

* * *

Каб не было ў цябе свядомасці — не сумаваў бы ты, не ўпадаў бы ў адчай, не думаў бы пра смерць, а цвіў бы сабе, як кветка, або, як шпак, спяваў бы, колькі табе належыць, або памахваў бы хвастом на поплаве, як бык.

* * *

Ясны поўдзень. Усхваляваны натоўп.

Школьнік трапіў пад машыну. Аўтобус,— хоць і затармазіў рэзка, аж ткнуўся ў канаву,— стукнуў малога моцна. Каля самай школы, пры ўездзе ў зялёны, поўны майскай квецені гарадок.

Было гэта ўчора. Цяпер я прачнуўся ў адзіночным, сцішнавата ціхім нумары гасцініцы раней, чым дома, і — адразу з думкай пра ўчарашняе. Як быццам думка тая і не спынялася, не спачывала...

Лепш бы я, хлопчык, не ведаў цябе, не ведаў, што ты ёсць, лепш бы я думаў, што і ты — проста адзін з тых нястомных, звонкагалосых, у белай кашульцы, з чырвоным гальштукам, якія ўчора канчалі свой трэці, чацвёрты, пяты, святкавалі пачатак канікул.

Я і так не ведаю цябе, нават не бачыў, які ты — ні да таго, ні пасля. Бачыў толькі тваю, пралітую пад ногі, сутнасць — жменьку крыві на гарачым, убітым жвіры, бо цябе ўжо забралі.

Ды вось здаецца мне, што я ўжо ведаю цябе, і горка, што ты заціх назаўсёды. Такі самы, як мільёны іншых, а ўсё ж адзіны, тая часцінка, грань жыцця, што ў тым самым адценні, відаць, не паўторыцца.

А для бацькоў, для блізкіх?..

* * *

Убачыў у беластоцкай «Ніве» партрэт маладзенькага хлопца, «энтузіяста роднай справы», і цёпла, ледзь не расчулена падумаў пра яго,— збоку, з дыстанцыі ўзросту, успомніўшы, што я быў амаль такі самы — калісьці.

Раней так думалася пра маленства. Цяпер я ўжо думаю так і пра маладосць.

І гэта не сумна, што ўжо і яна — таксама калісьці. Не вельмі сумна, калі з любоўю думаеш вось пра такіх, як гэты — юнак з харошай, чыстай усмешкай.

* * *

У газеце, дзе вы надрукуеце мой некралог, няхай таксама будзе недзе побач жывы, таленавіты артыкул пра несмяротнасць сапраўднай паэзіі.

* * *

Страшныя рэчы адбываюцца з блізкімі або знаёмымі людзьмі, не адбываюцца са мною, а вельмі проста могуць адбыцца.

І ў гэтым шчасце, жудасна-часовае шчасце, якім трэба жыць.

У добрага, сціплага чалавека памёр адзіны сын, адзінае дзіця. І сын быў харошы, я яго ведаў. Думалася тады, што я... ну разарваўся б ад болю, ці што...

А ён нядаўна зноў надрукаваў артыкул. Добры. Зноў жыве.

* * *

У цяжкія хвіліны ён думаў, што нядрэнна яму — ой, нядрэнна! — мець недзе далёка бацьку, брата ці друга, каб да кагосьці з іх паехаць і паскардзіцца. Тады, калі яны ў яго былі. Амаль што побач.

А што ўжо гаварыць цяпер, калі іх — і найдалей — няма?..

* * *

Пачынаю ўжо лічыць свае гады, нібы рублі пад канец камандзіроўкі...

Няўжо ў народным, старэчым «ужо і дахаты трэба збірацца» ёсць нешта ад рэлігіі?

Ці гэта проста вялікая, сапраўдная мудрасць — ад зямлі, ад працы, ад жыцця,— мудрасць, якая яшчэ не мае імя, але вышэй за якую няма нічога?

«Дахаты» — зліцца з прыродай, стаць часткай яе, пабыўшы трохі ў шчасці і ў горычы свядомага існавання.

* * *

Жыццё чалавечае — як агонь. Быў і няма. Зноў загарэлася і патухла. Зноў гарыць. І так — бясконца. Тая самая вечная, таямнічая і цудоўная з’ява.

Так думаў я ўчора, у Гомелі, неяк па-новаму не толькі зразумеўшы, але і адчуўшы гэта.

Апоўначы, калі мы з Дзімам¹ вярталіся ад яго старэнькай мамы і спыніліся каля помніка героям вайны, каб паглядзець на вечны агонь, адчуванне тое вярнулася. Здалося нават, што калі б пасядзеў там адзін, хоць да дня,— адчуў бы па-сапраўднаму яго паэзію — паэзію вечнай работы гарэння.

...Скромніца, работніца, так хораша спявала за святочным сталом, а потым — знікла трагічна, сама пажадаўшы гэтага, знікла — як патушаны агонь.

А я — праз дзевяць год, богведама дзе, на Палессі, вяртаючыся ў горад з далёкай пасекі ў рэдкіх бярозках і клёнах,— я ўспамінаю яе, як жывую, за тым сямейным сталом, з тою вясёлаю песняй...

Што, мала было на свеце агню? Мала ёсць яго? Мала будзе?

Тут, з чалавекам,— не проста агонь. Больш чагосьці. Больш непаўторнага.

* * *

Людзі цяжкай працы, якія жывуць у прыродзе, гавораць не толькі «хочацца жыць», але ж і «трэба жыць».

Не плач, не гаруй па сваім, па сваёй, каго ты страціў ці страціла,— табе трэба жыць.

Ёсць і ў мяне такое адчуванне. Відаць, не дарма я пражыў у прыродзе, у цяжкай фізічнай працы маленства і маладосць. Адтуль яны, гэтыя думкі. Хоць і шмат у мяне, як Прышвін кажа, было адхіленняў ад правільных чалавечых паводзін.

Падумаў гэта, гледзячы на сыта-зялёны, паліты адвячоркавым сонцам агарод, на яблыні, мужнага ўзросту каштан каля хаты, а за гародам-садам — на сцяну лісцянога лесу.

Мы сюды з сябрам прыехалі ў хату ягоных бацькоў, пасля вялікай, нялёгкай у спёку дарогі нам тут добра адчуць халадок, цішыню, апусціцца ў самога сябе, супакоіцца.

Свеце родны! Маіх ужо многіх няма, а мне яшчэ ўсё трэба жыць, трэба рабіць сваё.

* * *

Хадзілі па аціхлай ноччу шашы, паміж дзвюх сценак лесу, пад зорным, бязмесячным небам, па мяккім, злёгку рыплівым снезе.

І думалася з даўнім, яшчэ хлапечым захапленнем і з лёгкім сумам позняй сталасці пра веліч сусвету і і нашу, маю чалавечую нязначнасць.

Успомнілася бабуля, адна з вялікіх пакутніц, што гарэла — не дагарэла ў вайну, а сёння кажа: «Жыць ужо можна было б, а тут у ямачку трэба».

Шлях і малых і вялікіх. Туга, якой не пазбыцца, якая павінна клікаць або да адчаю, або да таго, каб свае паводзіны звяраць па вечнасці.

Так было ўчора.

А цяпер, хоць і сонца ўзыходзіць, і хвойнік ды голае вецце злёгку сярэбрана заінелі, хоць і ціха яшчэ на той самай шашы,— усё-такі ноч, зорная ноч застаецца больш урачыстай, глыбейшай, чым дзень. Яна далучае да мудрасці, вечнай паэзіі сусвету, а дзень замыкае ў нашай будзённасці.

* * *

Задрамаў у крэсле, прачнуўся і — не ўпершыню — падумаў:

«Няўжо ўсё гэта — я? Гэтыя рукі, ногі, твар? Гэтыя думкі пра самога сябе?..»

Як быццам ёсць яшчэ нейкі іншы я, які вось можа назіраць мяне такога, як я ёсць, збоку...

* * *

Старыя запісы ў блакноце, зробленыя дваццаць дзевяць год таму назад. Перачытваю іх — і раптам дзіўна стала, што гэта іменна я, а не хто іншы пражыў так многа. Многіх сучаснікаў, сёння ўжо сталых, у той час яшчэ не было, многія былі дзецьмі, а я ўжо тады адчуваў сябе бывалым, ужо азіраўся назад і баяўся, што не паспею зрабіць таго, што павінен.

Дзіўнае, сцішнаватае яно — адчуванне прасторы за табой, прасторы перажытага...

І тое яшчэ, як ты тады — даўно, у розны час — упіраўся лбом у сваё невядомае, якое цяпер так проста бачыцца, а сёння — упіраешся зноў, у тое невядомае, што будзе...

* * *

Зусім не хістаюцца толькі слупы, асабліва — глыбока ўкапаныя.

* * *

Мой старэнькі, нямоглы дзядзька, чыгуначнік на пенсіі, якому я трохі памагаў, сяк-так пісаў мне калісьці з Адэсы, што як памрэ ды пабачыць Антося, майго бацьку,— усё раскажа яму... Смешна было, сумна, прыемна. А сёння вось успомнілася зноў, праз дваццаць год.

Чаму ж яно жыве ў нас — жаданне пагаварыць з тымі, каго ўжо няма і не будзе, расказаць ім, як мы любілі іх, як гаварылі пра іх пасля з роднымі і сябрамі, як нас усіх яшчэ больш зблізіла гэтая страта?..

Сваёй чаргою і мы ўжо, услед за старэйшымі, набліжаемся да рубяжа. Успамінаю пахаванне брата, найбліжэйшага мне з чатырох, зноў бачу тое прадвясенняе золкае разводдзе, калі адзін наш сябар, самотны ў машыне, за рулём, дабіраўся праз ноч і ранне сваіх чатырохсот кіламетраў, калі другі ўсе клопаты ўзяў на сябе, каб быць у горы зусім побач, калі трэці не змог ад плачу гаварыць над труной... Восем гадоў прайшло, ужо і ў памяці сёе-тое блытаецца, скажам, рэальнасць і паслядоўнасць фактаў, а пачуцці — застаюцца такімі ж...

Вось мне якраз і расказаць бы пра гэта самому брату, а яго — няма. І гаварыць з ім можна цяпер, калі не пад чаркай ды не верачы, як наш старэнькі дзядзька, у «той свет», толькі з думкай пра несмяротнасць нашых блізкіх у нас саміх, у нашых думках, у нашай памяці.

А гаварыць з імі парой так хочацца! Бо іх ужо так шмат на тым баку.

* * *

Такая простая алгебра:

Сябры нашых сяброў — нашы сябры. А ворагі нашых сяброў? У кожным выпадку — не сябры. І так балюча бывае, калі сябры пра гэта не памятаюць.

* * *

Сястры ці брату не скажаш, што каб ведаў, дык узяў бы лепшую ці лепшага. А жонцы ці мужу можна такое сказаць.

І тады, вось якраз і дыхне халоднай чужасцю, стане цёмна, балюча... Ды так балюча, як бывае мужу ці жонцы, хоць ёсць і тое, што павінна было б назаўсёды радніць — іхнія дзеці.

* * *

Час бяжыць, бяжыць, а потым я спынюся, а ён пабяжыць далей...

А я ўсё збіраюся азірнуцца, каб убачыць, нарэшце, найлепш, што я павінен зрабіць, каб належна наладзіць тое, што я павінен пакінуць, аддаць, адыходзячы.

* * *

«Колькі таго жыцця!..»

Часовасць гэтую разумеюць па-свойму і мудрасць і дурнота. Адна стараецца насыціць яе, часовасць, мудрым зместам, а другая — схапіць хоць што.

* * *

«Так вось мы і марнуем самі сябе»,— сказаў ён. Але з усмешкай. Відаць, не вельмі ўсведамляючы тое, што ён і сапраўды марнуецца, растрачваецца на пустое. Жыццё яшчэ ўсё не бачыцца яму дадзеным адзін толькі раз. Жыве — як на вакзале: «Абы той час прайшоў хутчэй». А да якога ж цягніка?..

* * *

Падумаў: «А ўсё-такі старэю...» І пастарэў яшчэ на некалькі хвілін.

Ну, дык ці варта ж думаць пра гэта?

* * *

Каб толькі жыць як найдаўжэй, дык гэта вельмі цікава было б: як яно ўсё праходзіла — так многа і так доўга!..

Часта яна ў мяне паўтараецца, гэтая думка. Нават не думка, а вясёлае здзіўленне.

1960—1975

 

«...МОЖНА РАСКАЗВАЦЬ БЯСКОНЦА»

Старэнькай маці, калгасніцы, адняло мову. Прыляцеў самалётам вучоны сын, два дні сядзеў над ёю, і толькі на трэці яна апрытомнела. І першае, што сказала — спыталася:

— А ці абедаў жа, сынок?

Колькі яму — пажылому мужчыне, былому ваяку — каштавала, каб не заплакаць!..

* * *

У глухой вёсачцы на беларускім Палессі спыніліся каўпакоўцы. Адзін з іх зайшоў у крайнюю хату і папрасіў бабулю памыць яму запасную пару бялізны.

А потым раптам — трывога. Пайшлі — як прыйшлі.

На трэці дзень адзін з атрадаў, што адпачываў у лесе пасля бою, затрымаў старую. З клуначкам бывалай бялізны, і памытай, і пакачанай, і палапленай рукою маці. Два дні шукала яна ў бліжэйшым і далёкім лесе, пад музыку далёкіх і блізкіх выбухаў, таго «прыгожага ды вясёлага, што камандуе цэлым атрадам, а называецца — дай божа памяць,— здаецца, Платон...»

І вось знайшла, аддала і пайшла дахаты. З адным толькі пачуццём, з адной радасцю: «Няхай здаровенькі носіць!..»

Слаўны хлопец, добры паэт, адзін з маіх украінскіх сяброў, ён мне расказваў пра гэта ў часіну харошай сустрэчы.

* * *

Як толькі дарогай міма яе самотнага хутара праязджала разведка, старая выходзіла за брамку і ўжо здалёк пазнавала, што сёння да чаго.

Калі партызаны гамоняць, пяюць ці смяюцца — маршчыны яе распагоджвала ўсмешка:

— Хлопчыкі, няхай бы да мяне! На клёцкі! Цёпленькія, з малаком!

Калі ж хлопчыкі ехалі моўчкі, без песень і жартаў, сэрца яе разумела, што тут не да клёцак.

Кіўнуўшы на іх «добры дзень», яна праводзіла коннікаў позіркам, без слоў і — пакуль што — без слёз...

* * *

Ідзём па хлюпкім ды хрусткім снезе. Каб гэта не ў горадзе, дык і жаваранкаў, мусіць, пачулі б.

Бывалы журналіст і добры, сур’ёзны хлопец расказвае:

— А самае, брат, страшнае, што я за ўсю вайну ўбачыў, дык гэта ў першы дзень, калі мы адступалі з-пад Беластока. У вагоне адна маладзічка звар’яцела са страху. Маладая, прыгожая, з сыночкам. Ён плача: «Мама, мамка, гэта я, твой Віця! Я!..» А тая б’е яго і гоніць ад сябе. А ён усё плача...

* * *

Вясёлы лётчык, які выдатна папрацаваў для нашай перамогі над фашызмам, расказвае, па-хлапечы радасна смеючыся, як ён вяртаўся сюды, у роднае данское сяло, на трафейным «опелі»:

— Узяў, зараза, ды заглух. За тры кіламетры ад бацькавай мазанкі! Дзед Афоня мяне дацягнуў на быках. Часта цяпер хто скажа: а гэта ж тады было, у той год, як дзед Афоня Міколу прывёз. Гісторыя!..

Пасля вайны камандаваў палком. Уранні, перад вучэбнымі палётамі, сам вылятаў раней — «нюхаць паветра». І не мог устрымацца, каб не праляцець над роднай Папоўкай, не памахаць крылом.

А маці, старэнькая бабка Нюся, абы заўважыла, што самалёт крылом махае:

— Цэ мій падлюка!

Не для экзотыкі запісваю, а ловячы здаровае адчуванне сувязі з родным, з мудрай народнасцю.

* * *

Шаснаццаць год прайшло, а я вось зноў успомніў гарачае лета сорак пятага і бабулю,— салдацкую ці партызанскую маці,— якая, прыйшоўшы ў горад з калгаса, купіла ў піўным ларку кухаль рэдкага, несалодкага морсу і прысела каля плота, на зямлі, запіваючы гэтым морсам сухі кавалак чорнага хлеба...

* * *

Мноства астрыжаных галоў, дапытлівых вачэй... Фабзайцы.

Жанчына, з выгляду падобная на старую настаўніцу, гаворыць з трыбуны:

— Мая дзяўчынка закрыла сваімі грудзьмі амбразуру варожага дота...

Колькі яна непакоілася калісьці пра здароўе тых кволых дзіцячых грудзей!..

А цяпер вось гаворыць спакойна:

— Яна зрабіла так, як зрабіў бы кожны савецкі чалавек. Вучыцеся, дзеці, будзьце сапраўднымі патрыётамі.

Пасля выступлення жанчына надзела паліто, ветліва развіталася з арганізатарамі сустрэчы і пайшла. Каб зноў дзесьці думаць пра сваю дзяўчынку, якая...

«Вось ён — сапраўдны гераізм!» — падумаў я.

Потым, за нейкі год ці трохі больш, яшчэ і яшчэ раз убачыў яе на трыбуне, пачуў яе ціхія, роўныя словы і... стала балюча...

Захацелася падысці да яе і, каб не чулі, сказаць:

— Хадзем дахаты, матуля! Не трэба. Мы самі раскажам пра гэта.

* * *

Старая ішла па абочыне. Сцежкай пад вербамі. Радая, што халадок.

Мы стаялі на паваротцы з гасцінца ў вёску, каля саўгасных майстэрняў. Ужо напіліся вады, пагаварылі са знаёмым, і можна было ехаць. Ды я заўважыў старую, пазнаў.

Я добра ведаю яе. Добра ведаў і сына, што не вярнуўся з вайны. Можа, і цяпер яна якраз ідзе з мястэчка, атрымаўшы чарговую долю пенсіі за яго? Рублі, якія кожны месяц, год за годам, напамінаюць ёй, што сынок быў адзін... Дачок было тры. Адна памерла таксама ў вайну. Уцякала ад паліцаяў, што рабілі аблаву на моладзь — вывозіць яе ў Нямеччыну. Паўцякалі амаль усе, але цётчына Маня прастудзілася недзе ў раўку, восень была, а яны павыляталі толькі ў сукенках,— пагарэла потым дзён некалькі і памерла. Другая дачка... Пра гэта гаварыла нядаўна ўся ваколіца. Страшна падумаць — дзявочая шыя і... брытва... Сама сабе. І невядома чаго. Муж старое памёр так даўно, што боль адбалеў і забыўся. Прытупіўся ўжо боль і па Мані, нават — па сыне. Сілы таксама стала менш. А тут — такое ў хату!..

Што мне сказаць старой? Я не бачыўся з ёю пасля апошняй бяды. Няўжо хопіць адно павітацца, узяць падвязці?

Ад глыбіні сваіх пакут, ад роздуму горкага яна магла б, здаецца, яна павінна была б сказаць нам штосьці незвычайнае, вельмі патрэбнае...

А яна папрасіла мяне «хвіліначку пачакаць», зайшла ў сельмаг, развязала памалу вузельчык хусткі, дастала капейкі і папрасіла крамніцу адважыць ёй дзвесце грамаў вунь тых падушачак.

— Бо як жа ж гэта я, старое заткала, ішла, ішла ды забылася ўзяць у мястэчку?

Бо дома ж ёсць недзе ўнучак і ўнучка, дзеці найменшай, замужняй дачкі.

Калі мы пад’едзем да іхняй хаты, малыя заўважаць бабулю і закрычаць і пабягуць ад радасці да ўжо нямоглых, а такіх ласкавых рук.

Ну, дык як жа тады без цукеркі?..

* * *

Ці гэта той стары славуты вясковы ідыятызм, ці гэта ўжо так у чалавечай натуры?..

Хаваюць дзяўчыну, што страшна і загадкава налажыла на сябе рукі. Свеціць сонца пасля дажджу, душу дзярэ калгасны духавы аркестр, родныя плачуць, хто яшчэ не змогся з плачу. Старую маці вядуць пад рукі. Якраз яна і змаглася. Добра, што так паволі ідзе ўсё шэсце па коўзкай вясновай гразі. Старая толькі зрэдку, нібы прачнуўшыся, ціха гаворыць: «Дачушка мая, а навошта ж ты так?..» Людзі, уся вялікая вёска, маўчаць і плачуць у разумным чалавечым спачуванні, ва ўладзе высокага, урачыстага моманту.

А потым, як толькі закапалі нябожчыцу і вярталіся з мокрых зялёных могілкаў, я пачуў у натоўпе:

— На нас сукенак ірваць не будуць. Мы самі іх будзем насіць!..

Азірнуўшыся на гэты ціха-зларадны голас, я ўлавіў-заўважыў, хто гэта сказаў. Пажылая дзеўка ў новай, святочнай сукенцы.

Мне сказалі трохі пазней, што словы яе — намёк на тое, што нябожчыцу ўскрывалі. А гаварыла суседка, сястра таго хлопца, за якога толькі што пахаваная не захацела калісьці, гадоў са два таму назад, выйсці замуж.

Сказаны былі тыя нялюдскія словы не так сабе, а каб пачулі. Каму па галаве, а маці — па сэрцы.

Хіба што не пачула, уся ў сваім горы.

* * *

З нашай партызанскай друкарні выходзіла пяць падпольных газет, для пяці навакольных раёнаў.

Сярод таварышаў — мужчын, жанчын і падлеткаў, якія пісалі, рэдагавалі, набіралі і друкавалі тыя газеты на цяжка здабытых кавалках паперы,— мне часта ўспамінаецца адна жанчына-рэдактар.

Пажылая настаўніца, яна накульгвала на карацейшую нагу, а за гузік яе шэрай самаробнай кофты была прывязана прылада журналісцкай вытворчасці — агрызак алоўка на звітым з нітак шнурочку. Калі жанчына ішла, аловачак матляўся ад накульгвання, як маятнік. Але — не смешна...

У настаўніцы была маладзенькая дачка. Яна расла, прыгажэла. І рос матчын клопат, трывога.

Аднойчы хлопцы — не нашы, не з друкарні, а з атрада, у якім жылі маці з дачкой,— зноў «пажартавалі» з рэдактара — сказалі, што яе Валю разведчыкі павялі на заставу... Вунь у той бок!..

Быў пагодлівы чэрвеньскі поўдзень. Хлопцы толькі што паабедалі, ляжалі сабе ды сядзелі на траве, да вечара свабодныя.

Як яна, маці, пабегла туды, куды ёй паказалі! Як яна засаплася, хоць і прабегла няшмат!.. Бо дагналі крыкам, прызналіся, што няпраўда.

Дагэтуль чую іх здаровы, грубы і наіўны смех.

Бачу бледны жаночы твар.

* * *

Мама была вінавата. Яна, відаць, не думала, што тата вернецца, не думала і пра маленькую дачку: што яна скажа, як вырасце.

Гуляла сабе, глядзела, каб не сумаваць, пакуль жыццё маладое праходзіць.

Вярнуўшыся з вайны, тата маму пакінуў. Дачкі яна яму не аддала. ЦІ з любві, ці ад злосці — не разбярэшся.

Цяпер у дачкі ўжо свая сям’я, дачка ўжо можа ва ўсім сама разабрацца. Цяпер яна свайго тату, які даўно паехаў з новай сям’ёй у далёкі горад, не проста любіць шчымлівай, горкай сірочай любоўю,— цяпер яна ганарыцца ім, харошым чалавекам, які і памагаў ёй заўсёды, і пісьмы пісаў, і любіць не толькі яе, але і яе мужа, і ўнучку, іхнюю дачку.

Вось яна, маладзіца з далёкае вёскі, госціць у таты са сваёй дачушкай.

Расказала нарэшце, што маці яе — чалавек вельмі цяжкі, рабіць не хоча, толькі сварыцца і можа яшчэ, крый бог, разбіць ёй сям’ю...

Расказвае і ціха плача.

Тата маўчыць. А татава радня асуджае яе маму, калісьці гуляшчую, а сёння гультайку і звягу. Тата шкадуе дачку. Ён пачынае нарэшце, хоць стрымана, неахвотна, а ўсё ж асуджаць яе маму. Усе сходзяцца на тым, што маладым трэба пакінуць яе, адысці.

Госця маўчыць.

Яе дакараюць, з яе здзіўляюцца, паціскаюць плячыма, непрыкметна ківаюць-маргаюць адно аднаму: што вы хочаце, вёска...

— Ну чаму, чаму ты губіш сваё маладое жыццё? Вось як пакіне муж — тады паглядзіш!

Госця маўчыць, апусціўшы сумныя вочы. А потым ціха кажа:

— Трэба ж каму-небудзь і яе пашкадаваць.

* * *

Маладзічка ў белым халаце санаторнай санітаркі весела расказвае, як яна днямі была ў сваёй вёсцы каля Любчы, на хрысцінах.

— Сястра мая, Ліда, звенавая па ілну. Ішла ў дзякрэт, дык далі ёй на чатэры месяцы трыста восемдзесят шэсць рублёў. А мама нашая кажа: «Божа мой, божачка, я дзевяцёра дзяцей прывяла і каб хто калі даў мне за тое хоць рубель...»

* * *

Паляшуцкая хата. З вышытымі ручнікамі на сцяне, з прыёмнікам на століку.

Шасцігадовая дзяўчынка вельмі любіць мачаху,— як маму.

Мачаха — маладзіца і праўда вельмі прыемная, але ж...

Малая памятае сваю матулю ў труне і лічыць, колькі год ужо лічыць, што мачаха — мама яе, якая вярнулася...

Як яно будзе далей?

* * *

У яўрэйскай сям’і, дзе я затрымаўся ў Маскве, старэнькая маці інжынера паказвае мне пусты «дзяржаўны» канверт ад міністэрскага пісьма і з гордасцю нібы за першую сынаву пяцёрку, кажа:

— Вось якіх пакетаў прысылаюць майму Мішу!..

А Мішу — пяцьдзесят другі.

* * *

У міжгароднім аўтобусе. Адстаўны палкоўнік вяртаецца з пахавання маці і, пад добраю мухай, слёзна плявузгае:

— Мать — это миллион слов, миллион мыслей, а папа — это лицо соприкасающее...

Слёзы прасохлі хутчэй, чым прайшоў хмель. Праз нейкія паўгадзіны таварыш расказваў мне, любуючыся сам сабой, больш агідныя, чым цікавыя пошласці пра свае ваенныя прыгоды з жанчынамі, сярод якіх... таксама былі маці.

* * *

Стоячы ў тралейбусе, любаваўся, як з дажджлівай вуліцы, цераз пярэднія дзверы дастойна і, здаецца, яшчэ непрывычна, можа, нават і сарамліва карыстаючыся гэтым правам, увайшлі адразу дзве маладзенькія мамы — з малымі на руках.

Потым адна з іх сядзела тварам да нас, хто падсоўваўся да выхаду, гутарыла з жанчынамі, відаць, незнаёмымі, і румянілася красуня ад шчасця, якое сядзела ў яе на каленях і буркала румянай ніжняй губкай.

* * *

Ідуць салдаты, і дзіўна, прыемна падумаць, што кожны з іх быў маленькі, што кожны з іх абцалаваны мамай.

* * *

«Лепш ужо нечага хаваць у пеляночках, чым у вяночках...»

Бабуля прыехала дамоў з далёкай вёскі, дзе пахавала дарослую ўнучку. І там змаглася ад плачу, і тут яшчэ плача, але ж і расказвае:

— Прывезлі фатографа, каб зняць нябожчыцу Ганначку. От сабе нейкі лахмач. Як убіўся ў нейкую рыжую торбу, дык калупаўся, калупаўся — ажно агоркла, чакаючы...

* * *

Старая яўрэйка, маці вялікай, многаступенчатай сям’і, сядзіць у толькі што атрыманай кватэры свае старэйшае дачкі, удавы, што добра-такі напакутавалася і ў вайну, у партызанскім лагеры з малымі дзецьмі, і пасля вайны, у нейкім падвале. Сядзіць старая, і слёзы самі коцяцца:

— Няўжо гэта, каб зайсці да мае Гітачкі, трэба спачатку пазваніць?..

* * *

У гарадскім тэатры — вечар па запрашальных білетах. У першым радзе сядзіць вясковая бабуля, у валёнках без галёшаў, у хустачцы «пад бараду». Сядзіць — не паварушыцца, не азірнецца,— хаця ж каб сыну сораму не нарабіць, ці што?.. Сядзіць і ў час дзеяння, і ў антракце, калі велікапышны сын выходзіць з жонкай у фае.

Ды вось на трэцім перапынку бабка раптам чхнула, як мыш, і — божа мой! — спалохана азірнулася.

* * *

— Толькі і радасці з дзяцей, калі іх водзіш за ручку,— кажа заўчасна пастарэлая і стомленая маці.

Дзеці пакідаюць бацькоў (часамі вельмі няўдзячна), а потым вяртаюцца да іх у выглядзе ўнукаў. І таму, кажуць, бабулі любяць унукаў больш, чым калісьці любілі дзяцей.

Трымаць за ручку жыццё, якое вось і прайшло, і ўцякае!..

* * *

Званок міжгародняга тэлефона. Пачатак гутаркі. І адразу ўспамін...

...Супрацоўнік газеты-плаката «Раздавім фашысцкую гадзіну», я жыў тады ў драўляным доміку на ўскраіне зруйнаванага Мінска. Мы з жонкай займалі маленькі пакойчык, а за сцяной у двух пустых, яшчэ без мэблі, пакоях жыла гаспадыня, адзінокая жанчына, што нядаўна вярнулася з эвакуацыі.

За вайну яна і аўдавела — муж загінуў на фронце, і асірацела — старых бацькоў і ўсіх родных пабілі тут, у Мінску, гітлераўцы. Яна засталася толькі з сынам, чарнавокім, не на свае сем год спакойным хлопчыкам.

2 мая, калі быў узяты Берлін, па галоўнай магістралі нашага горада, што была калісьці вуліцай, а стала праездам паміж бясконцымі руінамі, трыумфальна прагрымеў першы пасляваенны трамвай. Густа абвешаны і крыклівай малечай, і дарослымі, нават саліднымі людзьмі. Увечары быў салют, ужо далёка не першы за дзесяць месяцаў свабоды.

Пасля цягнуліся дні, гадзіны, мінуты, здаецца, зусім ужо невыноснага чакання...

І вось ён, наш дзень, нарэшце настаў!

На досвітку ў сцяну майго пакойчыка адчайна забарабанілі дзве рукі, пачуўся крык:

— Пе-ра-мога!..

За гэтым словам — плач.

Калі мы ўбеглі туды, гаспадыня, прыпаўшы тварам і рукамі да сцяны, уздрыгвала ад рыданняў і ўсё паўтарала:

— А мне?.. Што мне?..

Хлопчык, разбуджаны крыкам і плачам, сядзеў у ложку, глядзеў дарослымі вачыма, ужо гатовы быў штосьці сказаць, але не паспеў.

Маці нібы толькі цяпер зразумела, што ён, што сын яе — ёсць! Яна падбегла і ўпала побач з ложкам на калені, парывіста абхапіла малога і ўжо гаварыла праз слёзы — многа, пяшчотна, радасна...

...Не ведаю — дзіўна гэта ці не, што, як толькі мне пазванілі з далёкай рэдакцыі і я пачуў ды зразумеў: просяць некалькі слоў пра дваццатае свята нашай вялікай, гістарычнай перамогі — першае, што прыйшло ў маю памяць, быў плач за сцяной...

* * *

Спыніўся вулічны рух, і старшына міліцыі, які спыніў яго — малады, румяны, спраўны хлапчына,— «пад ручку» павёў цераз вуліцу старэнькую бабку з кіёчкам.

Трохі няёмка яму, і хораша, і ўрачыста. Не ён яе пад руку ўзяў, а яна яго.

Старшынова рука, сагнутая ў локці, прыціснутая далонню да жывата, напомніла мне штосьці бальнае, генеральскае.

Звычайна гэта? Нават вельмі.

А прыгожа.

* * *

Дваццаць гадоў таму назад я рэдагаваў беларускае выданне ўспамінаў Кажадуба. Усё, здаецца, забыўся, толькі адно памятаю — як ён, вяртаючыся з баявога вылету, у імгле ледзь не ўрэзаўся ў ферму чыгуначнага моста, як ірвануў крута ўгару і крыкнуў — афіцэр, герой — міжволі па-дзіцячы і на роднай украінскай:

— Ма-мо!..

* * *

Іду па цёмнай пад вечар алеі асенняга парку.

Маленькую дзяўчынку, што бяжыць па асфальце, маладая, шчаслівая мама страшыць воўкам, які вось выйдзе з-за дрэва, які ўжо ідзе, каб забраць яе, непаслухмяную... А потым маці хапае малую на рукі, многа цалуе, а тая ажно захлёбваецца смехам.

Каб у маленстве мы маглі думаць па-сталаму, якія ж мы былі б шчаслівыя ад любві нашых мам — у сто разоў шчаслівейшыя, як былі!

Бо так, як было, як будзе заўсёды — маленства бярэ сваё шчасце, нібы паветра неўпрыцям.

1960—1971

 

АДКУЛЬ ПАЭЗІЯ

Усякую — непазбежную, зразумелую, а часта і непатрэбную — заклапочанасць і сумоту старэйшых здорава разбівае — як лёд на вадзе, як акно з духаты — звонкі дзіцячы смех.

За сцяной хлапчукі глядзяць па тэлевізары мультфільм і час ад часу рагочуць. Смех іхні — вельмі канкрэтны. А мне яго, як заўсёды, так добра, радасна чуць. Ажно сам засмяешся. Міжвольна, соладка, нібы праз сон.

* * *

Вушаты, з мілай мордачкай, трохгадовы ваяка зусім сур’ёзна пытаецца ў мамы:

— Паедзем да дзеда Сцёпы і разап’ём бутэлечку вінца?

Мама паблажліва смяецца: што вы хочаце — малое.

І я смяюся. Успомніўшы, як гэтая самая мама, дваццаць гадоў таму назад, зрабіла аднойчы вялікае адкрыццё. Знайшла старую пальчатку і, успомніўшы Падласку, узняла тую пальчатку ў левай руцэ, а правай пачала пацёгваць за пальцы:

— Дой-дой, дой-дой!..

І не змагла ад радасці стрываць — ажно зайшлася ад мілага звонкага смеху.

* * *

У хаце — першы сынок, першы ўнучак. Ён увайшоў у жыццё ўсёй сям’і паўнаўладна, як рэфарматар. Нават граматыку сваю ўвёў. Пра сябе ён, напрыклад, гаворыць звычайна так:

«Валодзя хочаш спаць». «Валодзя не хочаш есці». «Валодзя пойдзеш на двор».

І ўсё гэта важна ў яго, неабвержна. І ўсё гэта міла.

* * *

Паснедаўшы, маленькая Алеся ішла ў абход сваіх цётак, якіх у вёсцы было ажно тры. Прыйдзе, сядзе хорашанька на лаве і, пачакаўшы:

— А мы дык сёння нічога не варылі.

— Ах, мая долечка! Вось дзе хіба маці ў цябе! Я табе зараз...

Алесю кармілі, робячы выгляд, што так ёй, беднай, і паверылі. Пад’еўшы ды пагуляўшы тут трохі, нібы для адводу вачэй, госця ішла да наступнае цёткі. І там паўтарался гора і шкадаванне.

Цяпер — здаровая, весела-грубаватая дзесяцікласніца — яна сама смяецца з гэтага, калі ёй напамінаюць. І апетыт яшчэ ўсё нішто сабе, служыць.

* * *

Калі ён уранні прачнецца, а мама яшчэ не ўстала ды нікуды не пайшла, трохгадовы малы бяжыць да яе пагрэцца і пагаварыць.

Апошнім часам ён мнагавата гаворыць пра Дзіну, двухгадовую дзяўчынку, якая нядаўна з’явілася на іхнім двары. Гаворыць так неабыякава, што мама нарэшце пытаецца:

— Ты яе любіш?

— Люблю.

— Такую малую, смаркатую плаксу, зусім непрыгожую?

Малы на нейкі момант задумваецца, а потым гаворыць такое...

Наіўная і, мусіць, падсвядомая дзіцячая мудрасць, нібы па натхненню, што ў перадачы нашай, дарослых, гучыць не так нечакана, кантрасна і верагодна:

— Яна прыгожая, бо я яе люблю!

* * *

Верачка дапытваецца ў мамы, як гэта родзяцца дзеці. Сяк-так, з мамінага педагагічнага расказу, уцяміўшы, яна заключае:

— А як зусім не будуць нараджацца дзеці, дык астанецца, мамачка, адзін асфальт?

* * *

Расказвае вясковая суседачка: пяць з палавінай гадоў і хустачка завязана «пад бараду».

— Мама паліла ў печы, і каб трошачкі, дык загарэлася б у нашым коміне. І мы вельмі спалохаліся. А таты не было. Ён самагонку гнаў. Тады ён прыносіць яе ў мяшку і кажа: «Давай зробім па чарцы. Дзякуй богу, што так абышлося». І мама таксама піла. А я не ўзяла ні грама.

* * *

Пяцігадовы ўнучак адгуляў сваё лета ў вёсцы, у бабы з дзедам, і паслязаўтра, як толькі мама прыедзе і дзянёк пабудзе, паедзе з ёю зноў у свой горад.

Баба лепшая. Яна хоць і пакрычыць часамі, што з ім работы ніякай не зробіш, але і шкадуе Геніка, і сырадою яму, і цукерачку, і спяць яны разам, амаль штовечара засынаючы пасля казкі.

А дзеду ўсё часу няма, дзед усё на рабоце. І калючы ён, і пястотаў не любіць, разоў са два нават страшыў свавольніка рэменем.

Ды вось прыехаў дзед з мястэчка і прывёз унуку падарунак. А які!..

Генік узяў чаравічкі аберуч — блішчастыя, чорныя — ткнуўся сваім пацешным курноссем у адзін, у другі.

— Бабка,— сказаў,— яны мне пахнуць лепш, як усе твае кветкі!

Рот ад радасці — да вушэй.

А кветак у бабы — поўны гародчык.

* * *

Зіначка ледзь не трапіла пад машыну. Чула сігнал з-за павароткі, але ж ніяк не спыніла веласіпед. Ездзіць яна яшчэ не на сядле, а «ногу пад раму», і так не вельмі зручна тармазіць.

Шафёр разгубіўся, ірвануў улева, зламаў плот і паехаў у бульбу. Ужо і спыніцца не мог,— сябар, што побач з ім сядзеў у кабіне, націснуў на тормаз.

Бываюць цуды! — і дзяўчынка жывая, кудысьці ўцякла, і веласіпед цэлы, і машына — потым убачылі — цэлая. Плот паставілі — проста ў момант. І плакаць хацелася дзядзьку-шафёру, а ён усміхаўся...

Толькі Зіначку не адразу знайшлі. Дый не знайшлі б — сама яна прыйшла аж з трэцяга гарода. Калі ўжо і тая машына даўна паехала, калі ўжо і баба крычала, крычала ды сціхла. Баялася, распусніца, што баба будзе біцца. За тое самае, што «лётае на гэтым лісапедзе, як шалёнае».

Зіначка есць малако з хлебам і ўжо расказвае:

— А я, бабка, у Сымонавай бульбе ляжу і ножкі свае гладжу, а яны ўсё дрыжаць!.. А яны ўсё дрыжаць!..

* * *

Мароз і сонца. У клетках гараць вясёлай чырванню снегіры, таўкуцца шэрыя чачоткі, як сонечныя зайчыкі, скачуць па пруціках шчыглы. Шмат галубоў. Непаэтычна неяк, груба гавораць пра іх галубятнікі,— нібы гэта ў іх сапраўды толькі гандаль, а не паэзія.

Самае незвычайнае, што я ўбачыў там, на птушыным рынку, за ўсе гады:

Хлопчык доўга стаяў, любаваўся, прыцэньваўся, пасля купіў чачотку — па грашах,— адышоўся трохі з натоўпу, і выпусціў яе з рукі. Глядзеў услед. Нават пасля таго, як знікла...

* * *

Можна прыехаць кудысьці далёка, скажам, з Мінска ды ў Гданьск, як мы цяпер, можна бачыць і чуць штосьці важнае, значнае, на міжнароднай антываеннай сустрэчы, а потым...

Потым, седзячы ў чужой, сяброўскай кватэры, толькі з малымі, бо гаспадыня выбегла «на хвілінку», можна пачуць ад малой, разгулянай дзяўчынкі... Гэта нічога, што вы чужая, ажно замежная цёця, што дома вы маці дарослых дзяцей, што вы педагог, па-свойму салідны і паважаны... Можна пачуць і такое, зрэшты, зусім дзелавое, сур’ёзнае:

— Проша пані, а пані можа стаць на галаве, як я?

Можна пачуць. І яшчэ раз — іменна добра, што так далёка ад дому — сардэчна, молада засмяяцца. Дзеці!..

* * *

У піянерскай газеце надрукавана анкета КЦС — «клуба цікавых сустрэч».

Праглядаю дзіцячыя пісьмы, адказы на анкетныя пытанні.

Пытанне:

«З кім са слаўных людзей нашай рэспублікі ты хацеў бы сустрэцца ў новым навучальным годзе на пасяджэннях нашага клуба? Чым цябе зацікавіў гэты герой?»

Адказ вясковага сямікласніка:

«З таварышам І. А. Грыбовічам. Ён не адказаў на два мае пісьмы».

Таварыш Грыбовіч — салідны, заакуляраны супрацоўнік рэдакцыі, адзін з арганізатараў таго КЦС.

* * *

Госця. Разумна, весела шчабятлівая першакласніца. Ва ўсім чырвоным. І шчокі — з марозу — чырвоныя. Памагаю ёй распрануцца і гавару:

— Ты разумееш, што было б, калі б цябе ўбачыў індык?

— А бык? — усцешана пытаецца яна.

Нам весела.

* * *

Дзесяцігадовы, пацешна сур’ёзны Жэнька прыйшоў адведаць хворага сябрука. Цукеркі, якімі яго пачаставалі, з’еў, а апельсін усё не пачынае.

— Чаму? — спыталіся.

— Я тату занясу. Ён хворы.

Здорава!.. Успомніўся ягоны, вельмі мала знаёмы мне бацька, з выгляду — малады, нават і пуставаты. Усё знешняе, што мне ўяўлялася, раптам адпала, перакрэсленае гэтай дзіцячай чысцінёй,— мне стала ясна, што Жэнька мілы, разумны, ветлівы — не так сабе: што нехта ж яго так выхоўвае, што некага ж ён за штосьці так любіць.

А ў Жэнькі, пры ўсёй яго сур’ёзнасці, тырчаць ружовыя вушы. Гэта — таксама здорава: смешна і міла. І вельмі істотна для паўнаты яго вобраза.

* * *

Жнівеньская раніца.

У рэдкім лесе — заліты сонцам папаратнік.

Пад адным такім парасонам хітра схаваўся вялікі падасінавік.

Дзяўчынка хадзіла, хадзіла па лесе і надарэмна толькі стамілася. Прылегла адпачыць, пасля расплюшчыла вочы — ён!.. Прыгожы, любы, як казачны прынц!..

* * *

Малец з чацвёртага класа піша ў піянерскую газету пра непаладкі ў іхняй школе.

— Здольнасці ёсць, але ж залішне ён нейкі сур’ёзны, не па гадах,— кажа сваім супрацоўнікам цёця рэдактар, поўная строгая дама. І яна вырашае заняцца гэтым талентам сама.

«Напішы нам, Валодзя, як вы святкавалі ёлку».

У адказ апісана ёлка ў вясковай школе, а потым — прыпіска:

«Наш дырэктар, Мікалай Пятровіч Чыжык, купіў на сабраныя вучнямі грошы цукерак і большую палавіну забраў сабе...»

Цёця рэдактар піша яшчэ больш педагагічны ліст:

«Напішы нам, Валодзя, пра вясну — як яна прыйшла ў ваш калгас, колькі радасці яна прынесла рабятам вашай школы. Паспрабуй апісаць гэта вершам».

Вершык прысланы доўгі, грунтоўны і... з празаічнай прыпіскай:

«А наш дырэктар усё ж такі злодзей».

* * *

Скульптар паказвае школьнікам сваю майстэрню, ахвотна і цікава расказвае амаль пра кожную групу, пра кожны бюст,— як гэта робіцца, як працавалася. Жывыя, дапытлівыя пяцікласнікі слухаюць на дзіва ціха.

Ды вось гаспадар, чалавек ужо сівы, стаміўся.

— Задавайце мне, дзеці, пытанні. Ну,— паўтарыў ён пасля невялікай паўзы,— хто з вас хацеў бы пра штосьці спытацца?

Здаровы, трохі перакормлены, але вясёлы, хоць часамі і недарэчы, Сёмка ўздымае руку.

— Скажыце, дзядзя, а што гэта там за генерал? Вунь, у кутку! Вусаты, у шапцы!..

— Гэта, хлопчык, не генерал...— ледзь не ўздыхае скульптар. Ён называе імя, імя па бацьку і прозвішча «негенерала» — са смакам, з сумам, урачыста.

Ды на малых ні тэкст гэты, ні ўздыхлівы падтэкст не робяць ніякага ўражання.

Яны нарадзіліся ў другой палавіне стагоддзя.

* * *

Цудоўная музыка — «Танец маленькіх лебедзяў»!.. Асабліва тады, калі прамінула вялікая небяспека, бяда, калі хочацца ціха заплакаць ад шчасця.

Відаць, таму ў мяне такое адчуванне, што я яе, здаецца, упершыню пачуў і назаўсёды палюбіў улетку сорак пятага года, на праглядзе мастацкай самадзейнасці беларускіх дзіцячых дамоў.

Танцавалі маленькія дзяўчаткі-сіраты, дужай народнай рукою уратаваныя ад фашысцкага знішчэння.

* * *

Успомніў свайго цыбатага загарэлага хлопчыка і шэрае вякала-кацяня, з якім ён там, у вёсцы, дружыць.

Яно занудлівае, лезе пад рукі, на стол, на падаконнік — колькі яго ні скідай, і ўсё кавэнчыць, скрабе па душы.

Ён абураецца, калі коціка крыўдзяць — скідаюць, кешкаюць, гоняць,— бярэ яго на рукі, гладзіць, нясе з хаты і здзіўлена глядзіць на ўсіх, асабліва, здаецца, на бацьку...

Не праваронь ты, бацька, чагосьці ў яго выхаванні, не разбурай таго, што сам узводзіш — чытаннем, гутаркай, прыкладам.

* * *

Дзяўчынка так і пільнуе, калі той тата зноў будзе закурваць. Яна тады тушыць запалку. Пацешна і тое, як яна хукае, не могучы сагнаць з канца танюсенькай палачкі пушынку полымя і, яшчэ больш — яе ўпэўненасць, зусім сур’ёзная, у тым, што яна — памагае.

Уранні, як толькі ён, малады паэт,— калі з прыемнасцю, калі бязлітасна памыўшыся да пояса халоднай вадой,— заходзіў у свой рабочы пакойчык (яшчэ ўсё смешна называць гэты закутак кабінетам), адразу яго сустракала дачка. Партрэт на акне за пісьмовым сталом.

Падперла кулачкамі твар і зажурылася. Такія сур’ёзныя вочы. А губкі ўмеюць так пацешна надзімацца. Не злосна, ад клопату.

І подпіс пад фота: «Памагаю тату думаць».

У кіслым настроі ён нават фыркаў: «Сентыментальнасць, бабскія штучкі...»

Часцей, аднак, вітаўся з «сааўтаркай», і працавалася весялей.

* * *

З пісьма:

«...Майго малога без усякае віны дзіка пабілі днямі два васьмікласнікі. Нейкімі «спартыўнымі прыёмамі», а як упаў — нагамі. І дома ён перамагаў свой плач значна старэйшай крыўдай: «Як яны маглі мяне біць — ляжачага?!»

Пачуў я гэта ад жонкі, як ездзіў дахаты, але асабліва балюча стала ўчора, тут, у нашай лясной адзіноце. І ноччу думаў, і ўранні з гэтым прачнуўся. Боль бацькі і боль чалавека: якая моладзь расце!..

Супакойваў сябе тым, што горш будзе, калі і мой стане пасля такім малойчыкам са спартыўнымі прыёмамі.

Але і гэта, браце, не супакойвае...»

* * *

Ён пакрыўдзіў яе, сваю дзяўчынку, і горка думаў, што цяпер трэба будзе знайсці нейкі ход, каб памірыцца.

А яна паплакала трохі і ўвечар, вяртаючыся са школы, купіла там, у школьным кіёску, два аркушы зялёнай паперы. На ягоны і свой пісьмовыя сталы. Чыстай, зялёнай, як маладзенькая рунь.

Што гэта, ад чаго — ад думак яе, васьмігадовага чалавека? Ці «проста любоў»?..

* * *

Бедны чалавек абслугоўвае багатых. А разам з ім прыйшоў сынок — малы, маўклівы сведка, назіральнік ад імя Вялікай Справядлівасці...

Тэма гэта — даўно няновая. Я проста неяк па-новаму, для самога сябе, адчуў гэта, нават убачыў вочы хлопчыка.

* * *

Дарослую, самастойную і, здаецца, непрыступную модніцу знарок ударылі па назе.

Трымалася яна, трымалася, а потым-такі адкульгала да сцяны, прысела на выступе — зусім адна — і ціха заплакала. Як у маленстве.

Але, я гэта... уявіў.

* * *

Худы і вясёлы сабачы падлетак, спушчаны з ланцуга, брэхам ды тузаннем паднімае карову, што спачывала сабе на двары, вярнуўшыся з пашы, турбуе свінню, што абурана рохкае на яго, блазнюка,— скача цюцька, не можа нацешыцца.

Госці з горада, хлопчык і бацька, глядзяць на сабаку, стоячы каля плота. Хлопчык любуецца, звонка смяецца. Бацька панура маўчыць: ці натура такая, ці клопат які ў чалавека.

Вось па двары пайшла кошка. Спаважна і ціха, задумаўшыся пра сваіх кацянят, што спяць на гарышчы.

Сабака скочыў да яе, каб ірвануць. Відаць, не злосна, не па спрадвечнай традыцыі, а зноў жа ад радасці.

Ды кошка абурана пырхнула, сіганула на плот, там наставіла хіб, пачала хулігана адчытваць — сіпеннем ды хорканнем.

Пануры хлопчыкаў бацька нарэшце зарагатаў. Разам з сынам. І ў ім прачнулася маленства.

* * *

Адпяваюць старога Навума. У хаце, дзе ўжо спявалі — па радыё — і Робсан, і Казлоўскі, і Ларэці, гудзе старэнькі поп, а дзве пеўчыя цягнуць, калісьці прыгожымі галасамі, пра «житейское море» і «тихое пристанище».

І ўсё гэта гучыць як не з гэтага свету.

А потым — ціхая паўза, і з сяней, таксама забітых людзьмі, чуецца голас малога, з бацькавых рук:

— А дзе мой дзед Аюм?

І па людзях-суседзях, што ведаюць малога Коліка, які вельмі сябраваў з нябожчыкам, пайшоў ціхенькі, толькі ў думках, смяшок.

А то, можа, мне проста здалося?

* * *

І дагэтуль люблю пазіраць у вагоннае акно на тое, як цягнік на паваротах выгінаецца вужакай.

Цяпер вось, раніцай другога дарожнага дня, малая, светлая дзяўчынка ўбачыла гэтае дзіва ў акне і закрычала з калідора ў купэ:

— Мама, а нас вязе паравоз!

І мы, хто быў у калідоры, засмяяліся. Якое мілае адкрыццё!

* * *

Цудоўны дзень,— з глыбокім снегам, што лёг учора, з марозікам, сонцам, з прыволлем, якім я толькі што любаваўся з гары, з цішынёй, што так добра лажыцца на душу,— цудоўны!..

Зайшоў на котлішча былога прыдарожнага хутара. Стаяў у зарасніку дзядоўніку. Ён — ну, італьянскія пініі: разгалісты і высокі, у рост чалавека.

Думалася пра шчасце пазнавання свету, пра майго хлопчыка з яго бясконцымі, нястомнымі «чаму?».

Як ён глядзеў бы на шматфарбны цуд — шчыгла ці снегіра на гэтых шчодрых шышках!..

Добра, што і мне яшчэ хочацца так пазіраць — яго вачыма, з яго ўсмешкай. Не баючыся, што «брыдка» — калі б хто ўбачыў,— «не салідна» мне лезці сюды цераз глыбокі, завалены снегам меліярацыйны роў.

* * *

Дзе б я ні быў, якая б гэта ні была далёкая, цудоўная краіна,— усюды для маці, бабуляў, бацькоў — аднолькава простыя чалавечыя абавязкі і клопаты. І ўсё гэта робіць тую экзотыку так прыемна,— па-чалавечы звычайнай і простай, як маё роднае Загора.

♦ * ♦

Ранняя, шэрая раніца. Дворнічыха, пажылая, сумна заклапочаная жанчына, лапаціць снег з шырокага тратуара. Мернае, аднастайнае шкрэбанне, якога хопіць надоўга.

Насустрач старой, па начной яшчэ, непрыбранай, чысценькай белі ідуць на першую праходку ясельныя дзеці. Як заўсёды, за ручкі, пацешныя ў сваім мініяцюрным падабенстве да людзей дарослых.

Першы хлопчык, што не трымаецца за руку з сябруком, а ідзе як быццам спераду, спыніўся і сам у сябе спытаўся:

— Што гэта бабуля робіць? — І ўсцешана здагадаўся: — Дарогу для нас!

Дворнічыха перастала лапаціць, выпрасталася і ўжо ўсміхаецца, адно што не кажа: «Праўда, для вас».

Так усміхаюцца толькі дзецям.

* * *

Осла. Порт. Да нашага цеплахода прыйшоў пацешным парадам дзіцячы духавы аркестр. У горадзе пачаўся традыцыйны тыдзень музыкі. Канцэрт, які мы слухаем з ніжняй палубы.

Дзябёлы, чорны дырыжор аж прысядае, каб быць бліжэй да сваіх малых і маленькіх трубачоў ды барабаншчыкаў, і падпявае ім, размахваючы доўгімі рукамі ў белых пальчатках. Настаўнік!

Добра зблізку глядзець на твары, нібы расшыфроўваючы яшчэ адзін народ.

І неяк па-новаму дзіўна, што вось і нельга прабіцца словамі з тых моў, якія ты ведаеш, у чыстую душу, якой любуешся праз дзіцячыя вочы, дзіцячую ўсмешку.

Космас, галактыка, міжпланетныя сувязі... А на Зямлі яшчэ столькі вялікай работы!..

* * *

Успаміны — як вочкі той сеткі, якую мы пляцём усё жыццё, адзінай сеткі, адзінай справы жыцця.

Уранні зноў мяне наведаў нечаканы ўспамін. Пра тое, як я калісьці вяртаўся зімою з вёскі, дзе многа пісаў у ціхай братавай хаце, і як мяне дома, яшчэ на дварэ, сустрэў мой малы. Не ішоў, а бег перада мною на пяты паверх, сам пазваніў, сам крычаў маме, што я прыехаў, спяшаўся распранацца і — адразу патрабаваў свайго, па чым засумаваў у месячнай разлуцы.

Мы з ім палеглі на дыване, паставілі там, на падлозе, лямпу з зялёным абажурам і чыталі. П’еро, Андэрсена, Талстога, Носава, народныя казкі... Не ўсё за раз, вядома, а штосьці з названага.

Не праходзіць такое бясследна. Ці не таму ён днямі, ужо тым часам юнак, прылёг увечары на тахце, дзе я сядзеў, галаву палажыў на мае калені, нібы так сабе, нібы між іншым, і доўга не вызваляў чупрыну з-пад мае рукі?..

Не круці галавой, калі будзеш гэта чытаць. І мне пісаць такое як быццам няёмка. Як быццам гэта — толькі наша з табою, не больш.

* * *

З намі тут, у вёсцы, маленькая Дануся, якая ўся жыве ў казачным свеце, заражаючы гэтым і нас.

Учора пад вечар удвух з сынам-студэнтам праходзілі каля знаёмай сасны, дзіўна нахіленай над ракою, з грывай галля — толькі ад вады. На апусцелай буслянцы, якая вянчае сасну, марадзёрылі вароны, штосьці там матлошачы. Без буслоў і жабам жывецца вальней ды смялей. Над самым берагам, дзе ён адхонны, многа іх уцякае з-пад ног ці тлуста чмякаецца ў ваду.

І мы смяяліся, як падзяцінеўшы, што ў жабаў, чаго добрага, і свята ёсць такое — «бусліны адлёт».

— У ладкі плешчуць,— кажу, уявіўшы, як яно выглядала б у мультфільме. А фізік мой дадае:

— Яшчэ таму буслу і хустачкамі махаюць.

* * *

Уранні мы з ёю сустрэліся каля сталовай дома адпачынку. Снедаць яшчэ ранавата было, ніхто не ішоў. А яна ўжо сядзела на лаўцы.

— Здарова, Алеся! Ты ўжо, відаць, паснедала?

І вітацца, і адказваць — замнога адразу, і яна толькі адказвае:

— Паснедала.

Мама малое працуе тут на кухні. У Алесі румяныя, поўныя шчокі, а саліднасць — на пятым годзе — як у дарослай. Нават і хустка завязана «пад бараду», як у бабулі-калгасніцы, пры якой малая гадуецца.

Навокал сосны.

— Вунь там вавёрачка. Бачыш?

Вавёрачкі няма, але мне хочацца пагаварыць.

— Я ўчора бачыла. Яна там учора скакала.

— А ты хацела б так, як яна, паскакаць на сасне?

— Што я — дурная па дрэвах скакаць?

Дома, у горадзе, ёсць у мяне такая ж суседачка. Толькі што далікатна, чула выхаваная іншай бабуляй, артысткай на пенсіі.

Аднойчы, у дачным лясочку, тупае па дарожцы толькі ў трусіках, бела-пяшчотная, поўненькая.

— Мурашка мяне ўкусіла. Але ж і я зрабіла ёй непрыемнасць.

— Якую?

— Патрымала за ножку ўніз галавою.

* * *

Гаварыў па міжгароднім тэлефоне з сынам.

У яго вялікі клопат. Заўтра трэба ехаць з мамай у грыбы, бо яго няма з кім пакінуць дома. І трэба вельмі раненька ўставаць... Голас — амаль праз слёзы.

А прычына, вядома, не ў гэтым. На суседні двор, месца іхніх баталій, прыйшоў экскаватар. І так жа добра глядзець, як ён капае канаву! Глядзець — не так сабе, не як-небудзь, а з даху гаража. Хоць мама і крычыць за гэта, хоць бацька — па тэлефоне цяпер — угаворвае быць асцярожным ды паслухмяным.

Пагаварылі мы з ім пра ўсё гэта, і так мне міла, і смешна, і па-сур’ёзнаму добра было ад нашай дружбы!..

А назаўтра — званок. Мой друг, аказваецца, не вытрымаў саліднасці. Знайшоў адзін баравік, і годзе: «Буду сядзець у машыне». Прыйшлі грыбніцы, глядзяць — яго няма. А потым голас — куды там ужо да геройства! — «Ма-ма!» з самай верхавіны сасны... Страшна, вядома, страшна было, пакуль ён злазіў адтуль, і ручкі дрыжалі, і мама з цёткамі заміралі ўнізе, з усёй сілы трымаліся, каб не ахнуць ды не спалохаць яго...

— Ты што ж гэта, стары, экскаватар убачыць хацеў?

Разумею становішча, стараюся пытацца весела. Ды ў трубцы голас — поўны належнай пакоры, і вечнае:

— Я больш не буду.

Будзеш, хлопец! Будзь, хоць і страшна, хоць я і павінен казаць, што не трэба!..

* * *

Хлопчыку пяць гадоў. «Як мужчына мужчыне» — бацька расказаў яму, што такое ў сапраўднасці Дзед Мароз. І малы паверыў. Аднак, калі яму мама вярнула Дзеда — сказала, што тата пажартаваў, што Дзед прыходзіць, прыносіць пад ёлачку падарункі — хлопчык быў рады яшчэ больш.

Дзецям патрэбна казка. Яна не разбураецца сапраўднасцю.

На піянерскую ёлку хлопчыка ўзяла старэйшая сястра. Найбольш уразілі яго вялікі мішка і ліса, што разам з дзецьмі танцавалі вакол ёлкі. У перапынку ён убачыў, як ліса — зняўшы маску — піла ў буфеце піва. Спацелы дзядзя!.. Цягне з кухля, ажно лісіны хвост падрыгвае... А ўсё ж і пасля гэтага малы расказваў пра лісу — як яна з імі весела, пацешна вырабляла ў карагодзе!..

* * *

Слесараў сын, пяцігадовы, даволі распусны хлапчук, не любіць бабулю:

— Яна такая пагнутая, памятая...

* * *

Навокал лістота, кветкі, а на руках у маладога бацькі — яго першае дзіця, дзяўчынка. Яна яшчэ ўсё маўчыць, відаць, ніяк не могучы пераступіць той парог, за якім, побач з разуменнем жыццёвых з’яў, будзе яшчэ і магчымасць падзяліцца з кім-небудзь першымі ўражаннямі і зародкамі думак. Яна маўчыць, наглядае ці проста глядзіць, час ад часу захоплена махае ручкай і вымаўляе нейкія дзіўныя, таямнічыя, смешныя падабенствы слоў. А потым, нібыта прагнаўшы ад сэрца шчаслівы, але цяжкаваты зарад уражанняў, зноў пачынае маўчаць...

Таму, што ў кожнай хвіліне нашага існавання бацьку хочацца бачыць няспынны рост яго дзяўчынкі, яму здаецца цяпер, што маўчанне і задуменны позірк яе — гэта першыя, ледзь бачныя адзнакі сталасці. І хлопцу чамусьці хочацца быць больш дзяціным, чым яна. Ён прысядзе з ёю на руцэ і з роснай травы ў сасновай засені паднімае на сонца фарфорава-белую кветку рамонка. Ручка працягваецца да яе, і смешна маленькія пальчыкі заціскаюць у жменьку зялёнае каліва. Заціскаюць і — так жа пацешна! — падаюць кветку ў рот, на першы, таксама фарфоравы зуб. Што ж,— такі ўжо спосаб праверкі на трэцяй сотні пражытых дзён!..

І вось ізноў яму радасна ад думкі, што яна, яго наступніца, пачынае жыццё ад пачатку, што ён паможа ёй пачаць яго лепш, чым сам пачынаў.

* * *

Стаміўшыся на вуліцы або ныючы дома, хлопчык, чатыры гады, вельмі любіць гартаць перакідны каляндар.

Пасля неяк маці, вярнуўшыся з працы, ласціцца з ім:

— Вось і вясна. І як жа я цябе ў вёску да цёці адпраўлю? А сама буду плакаць?..

— Я без цябе не паеду. І цяпер не паеду, і на другі каляндар не паеду!..

* * *

Чырванашчокі, вочы блішчаць, рукі ўсе падрапаны да крыві. Шчасліва хваліцца бацьку, як забаўляўся з катом:

— Ён мяне ляпкай, а я яго — люцькай!..

І столькі радасці, смеху!..

* * *

Бабуля расказвае:

— Адзін брат, бяздзетны багацей, хваліўся другому, бедняку, як ён гуляе па сваіх пакоях з «залатымі калясцамі».

А бядняк той пазычыў яшчэ раз міску мукі, зварыў сваім дзецям зацірку — эх, разгулялася тая малеча ад радасці...

«Вось табе,— думае ён,— залатыя калясцы!..»

* * *

Па радыё спявалі дзеці, і вельмі свежа здалося, што гэта — тыя самыя, якіх я слухаў і пяць, і дзесяць, і трыццаць год таму назад...

Такое ж адчуванне бывае, калі слухаеш, а то нават калі назіраеш птушак.

* * *

Званок. Адчыняю. На лесвічнай пляцоўцы чатыры дзяўчынкі. Дагледжаныя, мілыя — усім бы, на ўсім свеце быць такімі. «Добры дзень» і пытаюцца:

— Ці не заходзіла да вас кошачка?

Адказваю, што не, але закончыць на гэтым не хочацца, і я пытаюся:

— А як жа яе зваць?

— Маркіза.

Я не першы, на сваім трэцім паверсе, пошукі будуць працягвацца — да дзевятага, а потым, можа, і ў іншых пад’ездах. Трэба дапамагчы.

— Калі Маркіза зойдзе да нас, дык я скажу, што вы яе шукаеце.

Куды больш сур’ёзна, чым я, яны квартэтам кажуць «дзякуй», «да пабачэння» і кіруюцца да суседніх дзвярэй.

* * *

Слава, якому тры з нечым, вельмі светлавалосы і вельмі замурзаны чалавечак у кароткіх, шырозных портках пасля старэйшага брата, здароўкаецца са мной заўсёды першы: «Здароў! Куды ты?» Яшчэ сталейшы, сур’ёзнейшы ён, калі забаўляецца. У кагосьці там розныя, з горада, больш ці менш адмысловыя цацкі, а Славе, скажам, зусім хапае выпадковага дубца, каб гойсаць конна ці трашчаць на матацыкле.

Да Нёмана сёння ён прыйшоў адзін, з пустою бутэлькай. Сказаўшы мне сваё «здароў», на гэты раз без «куды ты», чалавечак заняўся справай. Тым больш што тут пакуль ціха, дзяцей чамусьці няма. Спачатку ён набіраў у бутэльку вады, уважліва прыглядаючыся і прыслухоўваючыся да бурбалак, а потым падняў з пяску чыгунок-шчарбун, што даўно валяецца тут, на водмелі каля броду, дзе месца малечых гульняў на беразе і ў вадзе, і пачаў цярпліва, з выглядам вучонага ў лабараторыі, выліваць у шчарбун з бутэлькі, а потым — з яго ў бутэльку...

Вельмі ж гэта цікава. Варта толькі спакойна і надоўга засяродзіцца.

Як і мне ў свой час, пастушком, калі прыпасваў адзін на папары і доўга, нястомна гуляў у карты — сам з сабою, каб не заснуць.

* * *

Яна, нарэшце, разбагацела — ёй узялі кацяня. Нават сама хадзіла з татам па яго, і кошку-маму бачыла, а потым з дому, пры татавай дапамозе, пазваніла свайму найлепшаму другу — дзядзьку: што ў яе ёсць!..

Дзядзька-студэнт назаўтра вярнуўся з заняткаў, трохі паспаў і, перш чым заняцца сваёю матэматыкай, пазваніў трохгадовай сяброўцы... ад імя кошкі-мамы:

— Мяў!.. Як там у вас жыве мая маленькая?..

Пляменніца — паверыла і гаварыла з ім, як з мамай кацяняці.

Калі ўжо трэба растлумачваць гэта прозай,— што ж, у яго ёсць адчуванне смешнага, а яна — уся ў краіне казкі.

Так было. Цяпер ёй ужо сёмы год. Зноў у гасцях у бабулі і дзеда, а галоўнае, па-ранейшаму, у дзядзькі, яна ідзе з ім у магазін. Ідуць міма дома, каля якога нейкія слупы, а на слупах крукі. Яна пытаецца, што гэта, а ён не кажа, што проста прыстасаванне для сушкі бялізны, а як заўсёды сур’ёзна жартуе:

— Тут дзіцячы сад. Такі, як твой. Калі дзеці часамі, гуляючы, прамокнуць на дажджы, а потым сонца, дык іх тут падвешваюць за каршэнь — прасушыць.

І яна ўсміхаецца — з такім выглядам, нібы хоча сказаць: «Ты што, маленькую знайшоў?..»

Яшчэ праз год. Дзядзька дапамагае госці ў арыфметыцы, дыктуе:

— У заапарку жылі два сланы і адзін верабей. У абед адзін слон з’еў вядро кашы, другі слон — два вядры, а верабей — тры. Пытанне: колькі яны з’елі ўтрох?

А яна не смяецца — думае, піша адказ.

Затым ідуць другія прыклады: з зайцамі, на галубцы і моркву, з кошкамі і мышамі... Усюды вясёлыя недарэчнасці, але яна іх як быццам не заўважае.

Яшчэ ўсё казка? Яшчэ ўсё поўны давер да старэйшага, найбліжэйшага друга?..

* * *

Гарадская малеча, дзяўчынка і два хлапчукі, летуюць на лясным хутары ў бабулі. Сырадой, сырадой... Тройчы ў дзень, дзень за днём... І вось яны аднойчы ўвечары акружылі сваю харошую каля студні і просяць — просяць вады. Толькі вады! Ужо і плачуць, і крычаць — калектыўны пратэст.

* * *

Шасцігадовая Груня ўцякла з дзіцячага дома, дзе яе крыўдзілі, аб’ядалі большыя дзеці. Ды не таму яна падалася ў родную вёску,— там конча трэба было (якая, божа мой, сталасць!) апалоць у гародзе бульбу, бо няма каму гэта зрабіць...

Іхні тата памёр раней, чым памерла мама, старэйшы брат, афіцэр, і сястра, санітарка, былі на фронце. Тры меншыя дзяўчынкі — шэсць, восем і дванаццаць год — уладжаны такім чынам: найменшую здалі ў дзіцячы дом, найбольшую ў вучылішча, а сярэдняя недзе дома, але не сядзіць яна ў хаце, па людзях пайшла, і з бульбай на яе няма надзеі.

Маленства — ваеннае...

Пра яго ўспамінае, расказвае нам сусед па бальнічнай палаце. Той брат дзяўчынак, афіцэр, які яшчэ ўсё ніяк не адыдзе ад колішніх ран.

* * *

Светлая, зялёная раніца ў парку. Сустракаю малога з канькамі і торбачкай цераз плячо. Зусім незнаёмы, а ўсміхаецца так, нібы рад мяне бачыць. Вітаемся.

— Дзе быў?

— На трэніроўцы.

У другім канцы парку — дзіцячы спартыўны комплекс.

— Колькі ж табе гадоў?

— Заўтра... Не,— радасна паправіў сам сябе,— сёння шэсць!

— Дзень нараджэння. Што ж, браце, віншую.

Руку нават паціснуў, маленькую, цёплую. Спытаўся, як завуць, хто ў яго дома.

Смеласць, талковасць, спорт — усё гэта сучаснае. А мілая, чыстая ўсмешка яго — гэта вечнае. Як гэты Цудоўны сонечны ранак, і зеляніна, і золата верасня. Мне добра. Яму, відаць, таксама. Бо ўжо далей не пайшоў, як дагэтуль, памалу, а пабег са сваімі канькамі і торбачкай.

* * *

Два хлапчукі качаліся ў пыле вясковай вуліцы, весела, сардэчна смеючыся.

Была нядзеля. Па вёсцы хадзіла моладзь — парамі, групамі, з песнямі, так сабе.

Два пажылыя кавалеры, што пабывалі трохі на свеце і мнагавата думалі пра сябе, ішлі асобна, пра штосьці важна гаворачы. У ботах-дудках па модзе, у мяккіх капялюшыках званком. У аднаго за стужку капялюшыка была заткнута хвосцікам вялікая, цёмна-чырвоная вяргіня.

Яны пераступілі цераз вясёлых хлопчыкаў, як пераступаюць цераз лужыну, цераз палена або яшчэ што-небудзь горшае. Хоць і маглі абысці іх або, прынамсі, заўважыць пад ботамі.

Больш за сорак гадоў прайшло з таго летняга адвячорка. Я забыўся, з кім тады радасна смяяўся ў пыле роднай вуліцы. А крыўду нашу вось памятаю. Яна ўжо неаднойчы ўсплывае ў маёй памяці, жыва і ярка, як тая вялікая, налітая густой крывавай чырванню вяргіня. Я ўжо даўно магу з упэўненасцю меркаваць, што не было ў гутарцы тых двух надзьмутых задавакаў такой глыбіні, якая давала б ім права на пагарду да нас, дзяцей пад нагамі. Ды дзе яны, такія думкі, што могуць мець такое права? І я не проста памятаю гэты факт, я не сваю асабістую крыўдачку ўспамінаю,— мне хочацца сказаць:

Не наступайце на дзіцячы смех. Гэтая крыўда не забываецца.

* * *

Васемнаццацігадовая, дробненькая дзяўчына, хатняя работніца:

— У каго я, цётачка, малых ні няньчыла — усюды яны на мяне ўсе падобныя! Люблю я іх, хоць яны мне з самага малку рукі, цётачка, паўрывалі...

* * *

Няньцы чатыры гады, меншай сястрычцы два. Гарадскія госці ў бабулі на хутары. Ідуць па садзе. Большая па прывычцы дае «нашай малой» чарговае настаўленне:

— Днём свеціць сонца, а вечарам лямпа...

Праз дзірку ў плоце вылазяць з саду на выган. Воддаль пасецца кабыла з жарабём. Туды няможна, а вельмі хочацца. І нянька гукае:

— Коська, ідзі сюды! І з рыжыбяткам! Толькі не задаўляйце нас...

* * *

Ад новых непрыемнасцей па радыё, ад думак пра пагрозу новай вайны — сон быў цяжкі, кашмарны. Здаецца, я за горадам, у лесе. На Мінск упала атамная бомба, там ужо нікога няма, а мы тут толькі паслеплі. Таўкуся паміж дрэў, крычу. І гэта — горш за смерць!..

Прачнуўшыся, думаў пра сына: што я сказаў бы яму, калі б пачалася вайна, як растлумачыў бы ўсю яе страшную недарэчнасць?..

А потым ён прачнуўся, прыбег да мяне — доўгі, шчарбаты, цёпленькі — і ўперамежку паміж двума сваімі шчаслівымі снамі паведаміў:

— У Ірачкі паслязаўтра дзень нараджэння.

— Ты яе любіш?

— Ага.

— Мы ёй купім з табой шакаладку, і ты занясеш?

— Ага.

Ірачцы, што гуляе з бабуляй на нашым двары,— два гады.

І ўсё гэта, вядома, вельмі важна.

* * *

Гледзячы праз акно вагона на жоўтую безліч лугавых кветачак, падумаў пра якую-небудзь гарадскую дзяўчынку: як яна разгубілася б ад такога багацця красы...

Успомніў тую маленькую казашку, што вынесла на сцэну алма-ацінскага опернага тэатра кветкі для мілай Бібі-Гуль, спявачкі. Падала, абняла цёцю за шыю адной ручкай, тады пабегла назад і... спынілася, разгубіўшыся ад новых бурных воплескаў. Здзіўлена паглядзела ў залу, на безліч людзей,— відаць, не здагадваючыся, што апладзіруюць яны ўжо і ёй,— тады пайшла, а потым зноў пабегла.

* * *

Простыя чалавечыя радасці. Прыехалі рэдкія, далёкія госці — пляменнік з жонкай і сынам. Адзінаццацімесячны смехунок, ён стаў адразу цэнтрам нашай сям’і. Снедаючы, абгаворваем яго прыкметы. Мама мая, напэўна, сказала б: «Правае вока меншае — нашай пароды». А яшчэ ў яго радзімая плямка на светленькай галаве.

І тут мне ўспомніўся мой — ужо з вусамі і хрыплым трынаццацігадовым басам. Ён у школе. Каб ён быў тут, за сталом, пахваліўся б, вядома, таксама радзімкай на галаве...

Чаму, навошта запісваю такую дробязь?

Бо ад таго, што хлопец умяшаўся б у гутарку са сваёю асобай, нібы просячы звярнуць увагу і на яго, патрымаць і яго, хоць якую хвіліну, у цёплым святле чалавечай увагі,— ад гэтага мне стала і добра на душы, і сумнавата, і захацелася пашкадаваць не толькі яго і не толькі таму, што ён — мой.

Гэтым пачуццём, як сілай жыцця, павінна быць насычана наша слова. І гэтая «дробязь» — не дробязь.

* * *

Люда любіць і ўмее прыдумваць.

Яшчэ калі яна была зусім маленькая, трохі больш за паўтара года, і тата, стоячы на верандзе, трымаў яе на руках, Людачка заўважыла, як пад застрэшкам у павуціне б’ецца і ные муха.

— Пуця! — сказала яна, працягнуўшы заслінены пальчык.— Пуця гута-та!..

А «пуці» было не да гушкалкі.

Потым неяк, гадоў яшчэ праз паўтара, глянула малая раненька ў акно і ўсцешылася:

— Ой, мама, а сняжок які за ноч падрос! Большы яшчэ, як учора!..

Цяпер ужо Людзе пяты год.

Сёння нядзеля, і тата не пайшоў на работу. Люда прачнулася, бачыць — Пампушка, яе меншая сястрычка, яшчэ спіць, мама ўжо кудысьці пайшла, а тата сядзіць ды чытае.

І Люда задумалася, падпёршы кулачком і пасля сну не вельмі румяную шчаку.

— Ну, што? — спытаўся, пачакаўшы, тата.— Што, мая цёця-маркоця?

— Тата, а Маша ж з’ела ўсю пахлёбку!..

— Якая Маша? Якую пахлёбку?

— А там, што мама ўчора нам чытала: пра Машу і пра трох мядзведзяў.

— Ну і што?

— Маша з’ела ўсю пахлёбку, а чым жа мядзведзіха накарміла тады малога Мішутку?

— Та-ак... Тут, брат, і сапраўды задача...

— А я, тата, думала, думала і прыдумала!

— Ну?

— Ты вось паслухай. Маша пайшла тады ў лес па грыбы?

— Ну, скажам, па грыбы.

— І назбірала грыбоў?

— Трэба думаць, што назбірала.

— А потым яна спалохалася мядзведзяў і ўцякла праз акно... А грыбы ж свае яна забылася! Ага!.. І Мішуткава мама падсмажыла іх маленькаму... Праўда?

* * *

У хаце вечарынка. Хлопчыкам — па шэсць, па сем гадоў — дазволена любавацца з печы. Наглядзеліся, насмяяліся, і пацягнула на філасофію. Гавораць пра ікону «Нараджэнне Хрыста», якая на покуце.

— Было!

— Ты ведаеш!..— з пагардаю да меншага.

Той раззадораны:

— Майго бацькі дзедаў дзядзька быў там і сам бачыў!..

Такое — не падслухаеш. Гэта я ўспомніў пра самога сябе.

* * *

Меншай сястрычцы даводзіцца сёе-тое даношваць пасля старэйшай — звычайнае ў многіх сем’ях. Купяць большай што-небудзь, а меншая, трохгадовая Аня, смяецца з адчуваннем перавагі:

— От дзе рада, Галачка! А ўсё роўна ж я буду потым насіць!..

* * *

Са старэйшай бацькі паехалі на курорт, а меншую ўзяла ў вёску бабуля. Там Аня палюбіла Мальву, бабіну карову. Яны з бабуляй удзвюх сустракалі яе з пашы, калі яна мукала яшчэ здалёк, а потым Мальва ціха стаяла, пакуль у даёнку дзюрчаў сырадой. Такі смачны, духмяны, цёпленькі! Бабуля баялася, што тут, у вёсцы, малой, можа, горш, як на тым курорце, і ўсё паіла, паіла малую тым сырадоем — уранні, апоўдні, увечары. І вярнулася Аня дахаты — ну, як пампушка.

Нешта хутка пасля таго, як усе прыехалі зноў дахаты, гаварылі ўвечары, хто кім збіраўся быць, кім стаў. І Аня сказала — зусім сур’ёзна:

— А я вырасту і буду каровай, і буду даваць многа малака.

Пакуль Пампушка была ў бабулі ды пакуль, вярнуўшыся з курорта, тата, мама і Галя прыехалі па яе, у іх акацілася Рыска. У бочцы, што стаяла ў кутку ваннага пакоя, амаль да самага верху поўная ўсякага рыззя. Аню, вядома, адразу павялі паказваць кацянят. Яны ўжо трохі падраслі і цікавалі са свайго гнязда пацешнымі, быстрымі вочкамі. Колькі вочак! А вушкі якія смешныя!..

Аня-Пампушка пасмяялася, тады памаўчала і кажа, уздыхнуўшы па-даросламу:

— От каб не гэтыя транты! Рыска іх поўную бочку вам накаціла б!..

* * *

У кожнага з нас ёсць з самага маленства большы ці меншы запас прыкладаў-успамінаў, што час ад часу прыдаюцца для нейкага сцверджання. Дарослага, разумнейшага, але з цёплай усмешкай журбы.

Паважная масажыстка апрацоўвае маё плячо і расказвае:

— У першым класе я была. Другая дзевачка абмакнула пяро ў маю невылівайку і піша сабе. А я ўзяла ды абмакнула ў яе і хацела тое чарніла здзьмухнуць ў сваю чарніліцу,— як дзьмухнула, дык гэта ў твар сама сабе чарнілам!.. Малое, а ўжо, глядзіце, свайго шкада, ужо якая злосць!..

* * *

Дзед, баба і госця-ўнучка перад тэлевізарам.

Ужо цікавае пачалося, аднак малая саскокнула з канапы, пабегла ў мой пакой, прынесла цёплы халат і палажыла мне на калені.

Потым, калі цікавае закончылася, я паклікаў яе і ціха, у цёплую шчочку, спытаўся, чаму яна так зрабіла.

«А твае ж ногі баляць, і трэба, каб цёпла было».

Восем гадоў. Маленства сутыкаецца з пачаткам сталасці.

* * *

Мама працуе на ферме, занятая з ранняга ранку да позняга вечара. Тату лягчэй — ён вартуе саўгасныя сенакосы. Дарослыя дзеці — сучасная моладзь: пазагараць з транзістарам, парыбачыць, з клуба вярнуцца на досвітку, адаспацца... А маленькая Зося, якой шэсць гадоў, гуляе — па праву маленства. Загарэлая, ціхая, з сарамлівай усмешкай.

З дачніцай, што жыве ў іх, пайшла ў чарніцы. Ідуць дахаты з ягадамі, і цёця пытаецца:

— Каго ж ты, Зося, пачастуеш сваімі ягадамі?

Малая доўга маўчыць, потым кажа:

— Маму.

— А чаму толькі маму?

— Бо яна ўсё робіць.

* * *

Чыстага маленства, зусім без прымесі з пазнейшымі ўспамінамі, з расказамі старэйшых пра мяне,— няма. Я намагаюся яго дастаць і, як дастану, мне вельмі добра.

* * *

Саракатрохгадовая маці, дачка майго даўняга сябра, паказала мне днямі свой... ну, не талісман які, вядома ж, а проста адзін з прыемных успамінаў маленства. Той самаробны альбом з маімі вершамі і братавымі малюнкамі да іх, які мы з братам падаравалі ёй... трыццаць пяць год таму назад. І мне цяпер стала ад гэтай, зусім нечаканай, сустрэчы з тым падарункам вельмі прыемна, можа, не менш, чым ёй калісьці.

І тое прыгадалася, як мы рабілі альбом, як нам здавалася, што праца тая — толькі пачатак таго, што мы будзем рабіць. І сум па брату яшчэ раз вярнуўся: не толькі таму, што яго ўжо даўно няма, але і таму, што ён не здзейсніўся як мастак. І сум толькі мой: што я так мала пісаў для дзяцей, хоць і марыў калісьці быць толькі дзіцячым пісьменнікам. А разам з сумам прыйшло і радасці трохі: ад тых, няхай сабе сціплых, удач, што былі, і ад надзеі, яшчэ ўсё надзеі на ўдачы, што будуць. І тое, нарэшце, прыйшло, ужо амаль невытлумачальнае, што прасвечвае радасць сустрэчы з альбомам — яшчэ адно пранікненне ў чароўны свет паэзіі маленства.

І таму я так рады бываю, што адзін з маіх маладзейшых сяброў, па адукацыі жывапісец, не графік, стаў добрым ілюстратарам дзіцячых кніжак. У кожнай ягонай удачы я адчуваю і мой нейкі... як быццам удзел, бо гэта ж я заразіў яго гэтым жаданнем.

* * *

Хацеў узяць да чаю яшчэ кавалачак пірага, але падумаў: «Няхай застанецца малому». І ўспомніў N., з яго сялянскім розумам, з яго заўсёды бадзёрай, бяскрыўдна-хітраватай усмешкай. Ён напэўна сказаў бы: «Тут нам не ўзяць, не з’есці самому — смачней, чым узяць».

* * *

Прыхварэўшы, добра супакоіцца ад будзённай мітусні, апусціцца да свайго надзейнага грунту, засяродзіцца на галоўным, падумаць, пачытаць, папрацаваць.

Нават прыходзіць, вяртаецца дзіцячая цікаўнасць, вастрыня ўспрымання,— пачынаеш заўважаць тое, чаго раней або даўно не заўважаў.

Задрамаў пасля банек і прачнуўся ўжо цёмначы. Пасля змястоўнага, светлага дня. Ляжаў у сталовай на канапе, глядзеў у змроку на белыя дзверы свайго кабінета, адчыненыя ў сталовую,— дзіўна, нібыта інакш, чым заўсёды, асветленыя адтуль, дзе мой хлапчук чытае або піша за маім сталом, пры маёй настольнай лямпе.

І вось іменна яны, асветленыя белыя дзверы, і напомнілі мне дзіцячую здольнасць ціха, паэтычна засяроджвацца на самым нязначным, самым звычайным.

* * *

У міжгароднім аўтобусе. За маёю спіной малы гаворыць з бабуляй:

— А чаму ў цябе такі ногаць вялікі?.. Бабка, пагладзь маю ручку, пагладзь!..

Якая ж бездань паміж гэтай чыстай душой і нячыстай рукой яго бабы, маёй знаёмай, нядаўна скінутай з пасады старшыніхі калгаса! «За злоўжыванне службовым становішчам...»

Стаім у мястэчку. Піжоністы рыжы сабака сядзіць на асфальце, на самай сярэдзіне шашы. А хлопчык непакоіцца, ледзь не да слёз:

— Цюцьку машына зарэжа!.. Бабка!..

Не адчуеш так поўна і непасрэдна. А шчэбет ягоны — амаль непаўторны, бо ён не паддаецца перадачы словамі дарослага.

Думаў пра абнаўленне душы самай высокай паэзіяй — паэзіяй маленства. Безліч граняў у гэтай паэзіі, як безліч сонечных промняў і пырскаў расы ў гэтых промнях.

1946—1979

 

АБЫ НА ЗДАРОЎЕ

У лодцы на возеры трое. Спінінгіст-тэарэтык дакучліва павучае госця, як трэба лавіць. Тэорыю падмацоўвае прыкладамі. Найбольш, як водзіцца, з уласнай практыкі.

— Навешаў я раз добры такі кукан шчупачкоў і прычапіў за кармой. Дык што ты думаеш? Усе паўцякалі праз горла найбольшага...

Госць у тон яму дадае:

— А найбольшы, раней чым таксама ўцячы, крыкнуў: «Хадзяін, вазьміце вяровачку!» І тады ўжо нырнуў.

Бяззубы мясцовы рыбак, што сядзіць на вёслах, ажно адкінуўся назад — смяецца ціхім, справядлівым рогатам.

* * *

Адзін сынок, дый той у горадзе. Летам старому бацьку яшчэ сяк-так — на сонцы пасядзіць, карову папасе. А зімой занясло двор снегам — роўна са студняй. Рэдка хто зойдзе, сядзіш адзін, як воўк.

У кухні, дзе цяплей, на стале мармыча рэпрадуктар. Дзед ляжыць на печы і слухае. Перадаюць нейкую казачку для дзяцей. Разышліся ў тым радыё раптам сабакі брахаць, гусі гегаць, куры кудахкаць... Дзед ведае — гэта артысты. Рагоча да слёз:

— А каб на вас нечага, каб на вас!..

І ўсё цяплей на душы.

* * *

Шафёры, чалавек з дзесятак, сумуюць на ганку райвыканкома. Гарачыня. Начальства нікуды не едзе — нарада. Лена перабрэхваюцца, мала рагочуць.

Вось грукоча брукам на матацыкле нейкі дзяцюк або, можа, і дзед... Не пазнаць — даўно не голены, ледзь не да самых вачэй абвязаны хусткай.

Ленае слова самага веселуна:

— Гэты ўжо, хлопцы, лішняга слова не скажа.

І вялыя ўсмешкі.

* * *

— Калісьці маці мая ішла замуж, дык не магла дастаць панчох пад вянец. Анучак накруціла беленькіх у хадакі. Спадніца доўгая — яно і не відаць, як там вышэй. А цяпер у мяне тры дзеўкі модныя. Дальбог, братко, мяхі старым капронам завязваю!

* * *

— Яшчэ пасля вайны, як толькі калгасы арганізоўвалі, быў у нас конік Аршын. Збракавалі яго потым і прадалі на беражэнскія хутары. Аднаасобніку. Дык ён назад уцякаў, у калгас. Дядзька, што купіў,— верхам на суседскага каня і наўздагон. Пёр, пёр наш Аршын, а потым, хлопчыкі,— брык! — і інфаркт! Са страху, што трэба вяртацца на хутар. Саз-на-цяль-ны!..

* * *

Поўненькі, з прыемнай усмешкай ляснічы смяяўся калісьці, што з Масквы яму пішуць: «Колькі ў вас рабчыкаў на адзін гектар лесу?»

— Падумаў за сталом дый напісаў — дваццаць тры. Навука! Учот!

А цяпер вось ён прыехаў да мяне шукаць ратунку,— падрабіў сабе атэстат сталасці, а нехта выдаў... З той самай прыемнай усмешкай раіць мне быць добранькім — памагчы яму схаваць канцы.

А дзе ж навука, «учот»?

* * *

Даволі часта чалавечы дур праяўляе ўласцівасць захоўвацца ў свежым выглядзе да самага паважанага ўзросту.

* * *

У перапоўненым вясковым клубе — таварыскі суд. Злавілі самагоншчыка.

Худы, насаты дзядзька, па мянушцы Албанец, сядзіць збоку, у якасці падсуднага. Старшыня суда — брыгадзір; члены суда — сябры падсуднага — участковы і бухгалтар.

— Адказчык, вы давяраеце складу суда?

Ківок галавой і невыразнае:

— Угу.

У зале — выбух рогату.

Пасля бухгалтар просіць:

— Таварыш старшыня суда, можна задаць адказчыку пытанне?

— Можна,— з не меншай важнасцю адказвае брыгадзір.

— Адказчык Піліповіч,— урачыста звяртаецца бухгалтар да Албанца,— скажыце суду, дзе вы ўзялі апарат?

У зале — зноў выбух рогату. Хто чуў, а хто і сам бачыў, як пазаўчора адказчык з членам суда, гэтым самым бухгалтарам, адвозілі на хутар усю самагонную тэхніку.

Прыгавор: Піліповічу — найвышэйшая мера — дзесяць рублёў штрафу.

Суд — па форме.

Абедалі ў Албанца.

* * *

Нарачанскі рыбак пад чаркай расказвае пра зяця-крамніка, што ён — баязлівец. Ішоў па лесе з грашыма, запынілі «нейкія смаркачы», напалохалі — аддаў, а сам цяпер захварэў на сухоты.

— Які ж ты пасля гэтага беларус? — абураецца цесць перад выпадковымі слухачамі.— Прасцеця маю скромнасць і дурату, але, як быўшы ў разведцы мікалаеўскай арміі, я лічу, што беларус павінен быць такі. З куста гавораць: «Я воўк, я цябе з’ем». А ён павінен адказаць: «Калі ты воўк, дык я леў, і я не баюся цябе!» А то што!..

* * *

Бабы з першымі грыбамі лісічкамі падышлі ад лесу да ракі. Крычаць старому, што сядзіць з вудай на тым баку:

— Дядзька Сцяпан, цякай — брод пераходзіць будзем!

Стары рукой махнуў:

— Пераходзьце, чаго там! Я ўжо лісічкі еў — і вараныя, і параныя — не саромейся!..

* * *

На сямейным застоллі малады гаспадар, вясёлы калгасны шафёр, расказвае гасцям пра свае пчолы:

— Паабсякаюць яны трутням крылы — ляжаць тыя ўхаджоры, як збанкі. А раней як жа іх хораша запрашалі туды!.. От дзе, браточкі, наша мужчынская доля!..

* * *

Бабка з кошыкам. Кошык абвязаны.

Малады зладзяйчук пільнаваў яе на вакзале, сесці ёй памог, а толькі цягнік крануўся — выхапіў кошык і пабег.

Паўза. Потым з акна паказалася бабка:

— Еш, еш на здароўе, сынок!

У кошыку быў хрэн. Не цёрты, карэньчыкі.

* * *

Таўкачаваты дзяцюк з багатай хаты. Гадоў пад сорак, а яшчэ ўсё кавалер. Многа сватаўся, скрозь адмаўлялі. Нарэшце адна згадзілася, але... адмовіўся ён сам.

— Чаму?

— Дурная. Бо за мяне адразу йдзе.

* * *

«Чалавек — гэта цэлы свет», як сказаў...»,— гаворыць важны дакладчык, цытуючы агульнавядомае з прыкметным задавальненнем першаадкрывальніка.

А мне ўспамінаецца, што ў гэтага чалавека — цэлы свет рэферэнтаў. Адзін з іх вось і знайшоў яму гэты банальны афарызм. Каб і яшчэ ў адным непатрэбным наказе было славутае «вобразна кажучы».

* * *

Таварыш, якога ўжо трыццаць год кідаюць то на дзёгаць, то на оперу, усюды разбіраецца аднолькава. Але ж усюды кіруе. Цяпер, кіруючы выхаваннем будучых жывапісцаў ды графікаў, прыехаў праверыць, як паводзяць сябе студэнты-мастакі на летняй практыцы.

— Чаго сядзіце тут, а не рысуеце?

— Натуршчыкаў чакаем, Аляксей Міхайлавіч.

Суровы, важны позірк з-пад капелюша:

— Ну дык пакуль што рысуйце фон!..

* * *

Беларускія турысты ў парыжскім аўтобусе. Як звычайна бывае далёка ад дому, у адпачынку: «Таварышы, давайце будзем пасля прыезду дружыць, сустракацца!..» Згода і захапленне. Старшы групы і тут адчувае сябе адказным.

— Арганізацыю гэтай справы бяру на сябе. Мне гэта проста: вазьму ў БРК прафсаюзаў вашы адрасы, даручу свайму сакратару абзваніць усіх, і збяромся.

Малады, вясёлы скептык:

— Міхаіл Сямёнавіч! І я на гэты час найму сакратара. Каб ён дагаварыўся з вашым.

* * *

Грандыёзная дама, што пабывала ў важнай замежнай камандзіроўцы, дакладвае з трыбуны пра сваё падарожжа. На выдатным узроўні спеласці:

— Пасля, таварышы, мы паехалі глядзець Елісейскія палі. Факт застаецца фактам — яны даволі прыгожыя... А вось амерыканскія цукеркі і торты — зусім, таварышы, не смачныя, і гэта — факт...

* * *

Вельмі любіць праяўляць сваю сціпласць у першых радах высокага прэзідыума.

У далейшых радах, тым больш у заднім, рабіць гэта — цяжэй.

* * *

Хваліцца, што калісьці, у маленстве, краў яблыкі ў багатага суседа.

А што краў і ў другіх — не хваліцца: яны былі небагатыя.

І ўжо зусім маўчыць пра тое, што — на цёплай пасадзе — крадзе і цяпер.

* * *

Бывалая і важная курортніца хадзіла ў шторм па беразе. Адна.

— Мора так шуміць, так шуміць!.. Проста станеш ды думаеш... Ах, ды хіба ж гэта хто-небудзь зразумее!..

* * *

Дзве «святыя сям’і» вельмі дружаць. У адной — сын жаніх, разумненькі, адкормлены, вясёлы здаравяк; у другой — дачка на выданні, мілавідная, з тоўстаю залацістай касой. Дачы побач. Купацца ходзяць павольненька. Там перакусваюць. А пад вечар — таксама ціха і радасна — ідуць з вялікімі гарадскімі сумкамі... у калгасны гарох.

* * *

У вагоне, убачыўшы першую горную рэчку, дзяўчынка ўскрыкнула:

— Ах, мама, Церак!

Дзябёлая мама ў раскошнай піжаме, паблажліва:

— Гэта не Церак. Церак я ведаю: у Цераку я мыла мае ножкі.

* * *

Упасвены пудоў на сем, а на курорт паехаў. Жонка звоніць пасля па аўтамату, хваліцца:

— Лёва не ўзяў ні кілаграма. Толькі вельмі пасвяжэў.

А Лёва, стоячы побач з тэлефоннай будкай, толькі пацее ды аддзімае.

* * *

Стары яўрэй, кравец у майстэрні, заваленай маладымі порткамі, якія хочуць стаць вузейшымі і — як мага хутчэй.

— Вы ведаеце, што такое мода? Вазьміце бочку і кладзіце туды порткі — год, два, тры... А потым, калі яна ўжо будзе поўная, перавярніце бочку і даставайце порткі — год, два, тры...

* * *

Сталічны тэатр на гастролях у глыбінным калгасе.

У час спектакля нейкі дзядзька ўсё ўставаў,— устане, пастаіць, зноў сядзе, пачакаўшы, зноў устае...

Усхваляваны рэжысёр спектакля падышоў на пальчыках і шэптам спытаўся:

— Што, дзядзька, падабаецца?

— Не, проста с... забалела.

* * *

Не бачыліся з ваенных дзён. Хлопец быў ён тады нядрэнны, а цяпер — от сабе ды так сабе, з тых, што «сёння інакш не пражывеш». Расказвае пра свой сад, як ён яго даглядае. Па-сяброўску паведамляе вытворчы сакрэт:

— Сучка ёсць у мяне. Калі яна гандлюе, дык я налаўлю тых сабак, навешаю іх ды назакопваю пад яблынямі — во калі родзяць!..

* * *

«Вяселле Кларачкі было ў тую суботу»,

«Ну, і колькі яны выручылі?..»

З падарункаў.

Гэты дыялог дзвюх мінскіх цырульніц успомніўся мне, калі нам паказвалі новыя, зайздросна спланаваныя раёны Ростака. Фройляйн гід, расказаўшы пра многае, прапанавала задаваць пытанні. «Пра горад, пра жыццё ўсёй рэспублікі».

Бывалая, рухавая жоначка велічна маўклівага кампазітара папрасіла з канца аўтобуса перадаць наперад наша першае пытанне:

— А дзе тут, скажыце, можна купіць у вас шчотку для расчэсвання пудзеля?

* * *

Здаравенны, лысы Калодка, не так пісьменны, як хітраваты і ўпарты дзядзька, першы пасляваенны старшыня сельсавета. Апраўдваецца на раённай нарадзе:

— Хто яго, таварышы, так ужо чыста з усім і справіцца. Цяпер жа ў нас, у такім сельсавеце, больш тое пісаніны, чым калі-та было ў мінскім губеранскім упраўленні... Тут вы, таварышы, крытыкуеце нас за падзёж. А які падзёж?! Адна тая цялушка здохла. Дык жа ж мы на месца яе другую купілі!

Пытанне з прэзідыума:

— Купілі? А за што?

Калодка з-за трыбуны:

— Як гэта — за што? Са срэдстваў гэтай самай цялушкі!

У зале рогат. Зноў голас з прэзідыума:

— Калодка, ты вясёлы чалавек. Ды растлумач ты нам, калі ласка, што ж гэта за срэдствы ў той вашай цялушкі.

— Як гэта — што за срэдствы? А мы ж яе скуру прадалі!..

* * *

Растаўсцелая цётка з ордэнскай планкай піша сентыментальныя апавяданнейкі для дзяцей.

А чалавек, што разам з ёю быў у атрадзе, з усмешкай успамінае, як яна,— стоячы ў партызанскіх санях, у галопе махаючы лейцамі,— гнула пры дзецях ультрамужчынскім матам.

Зусім без патрэбы — нібы і гэтым мацуючы абарону краіны.

* * *

Праваслаўныя дзядзькі крытыкуюць баптыстаў:

— Што гэта ў іх за прычасце — хлеба накрышыць у віно... Бацюшка, дык той жа ўсё-такі часціцы з хлеба выразае...

Не менш урачыста гавораць самагоншчыкі:

— Ну, будзем дрожджы ў брагу апускаць...

* * *

Самаздаволены пашляк, пакуль што не выкрыты злодзей, прыехаў у сваю вёску на нядаўна купленай «Волзе». Выходзяць з жонкай — абое да ззяння перапоўненыя шчасцем і сваёй перавагай над гэтымі людзьмі, суседзямі...

Стары Паўлюк, які сёе-тое ведае пра іх, які самому богу ў вочы сказаў бы, што думае:

— Ну ж і раз’еўся ты, падла, як тая карова на казённай бразе!..

* * *

Унук:

— А я, дзеду, болей з’ем за цябе!..

Дзед:

— Я ўжо, браце, за век наеўся.

* * *

Пажылы, з залатымі зубамі дзядзька ідзе пад вечар па вуліцы і з кожным весела загаворвае, крычучы на ўсю вёску.

Сядзіць на лаўцы настаўнік.

— На сонейка выйшлі? Добры вам вечар!..

Едзе з поля калгаснік, з ім пад’язджае раённы ўпаўнаважаны.

— А што ж гэта ён вас, таварышок, ды так неганарова пасадзіў? Хоць бы дзяружку якую... А-я-яй!..

Пасе баба козы.

— Здарова, Агата! Каровы пасеш? Кажаш: козы? Нічога, падрастуць козы — каровы будуць!..

І так — ад хаты да хаты.

* * *

У вагоне прыгараднага цягніка фабзаец частуе аднавяскоўца лімонам. Абабралі яго, як апельсін, і смокчуць, жуюць.

— Не магу, брат,— кажа нарэшце аднавясковец.— Кіслоцце нейкае, аж сцепае...

— Трэба прывыкнуць,— сур’ёзна, з пачуццём перавагі кажа юнец, гараджанін з гадавым стажам.

* * *

Можаш напісаць эпапею, зрабіць незвычайную хірургічную аперацыю, выдумаць звышвадародны цуд — усё адно не будзеш такі задаволены сабою, як дама-мяшчанка, калі яна едзе ў тэатр ці на рынак на ўласнай машыне. Дый на службовай, мужавай.

* * *

Абое сур’ёзныя, тоўстыя, габардзінныя сядзяць у кіно. І раптам яна захіхікала, як дзяўчо. Убачыла на экране — такія во! — «вельмі ж доўгія дудкі»... Трэмбіты закарпацкіх пастухоў.

* * *

У праўленні калгаса, дзе вырашаюцца жыццёва важныя справы, дзе сядзяць у шапках, плююць на падлогу, густа лаюцца самым непрыкрашаным матам,— жыве белы коцік.

Маўклівы дзядзька, рахункавод, штодзень, з гаспадарскай акуратнасцю, корміць коціка малаком, якое прыносіць з дому і ставіць у шафе з паперамі.

Коцік садзіцца да яго на стол і час ад часу падсоўвае лапкай костачкі лічыльнікаў, думаючы, што гаспадар яго, калі лічыць,— таксама гуляе.

* * *

Заслужаны чалавек прыехаў у родную вёску.

Спраўная, хітраватая маладзічка, пляменніца, просіць у яго за малодшага брата. Сяк-так закончыў вячэрнюю школу, валочыцца толькі.

— Каб гэта яго, дзядзька Валодзя, у фельчарскую хоць?..

Вядома, дзядзька — абы захацеў — прапіхне.

Ды ён вось абедае і расказвае прытчу:

— Сабраліся раз яўрэі, мужчыны, і вырашылі добра выпіць на свае кучкі. Каб танней абышлося, надумаліся прыкаціць у сінагогу бочку і кожны раз, прыходзячы маліцца, прыносіць кожны па шклянцы віна. Вось і падумаў адзін бедны Янкель: «А што там вельмі пазначыцца, калі я ўлію адну-другую шкляначку вады?» І стаў прыносіць ваду. Прыйшлі тым часам кучкі, адкрылі хлопцы бочку, а там — адна вада!.. Ты мяне зразумела?

Відаць, зразумела. Маўчыць.

* * *

Пра другога мужа яна нарэшце справілася ў народнага артыста:

— Ці вялікая будучыня ў майго Васіля?

— Не думаю,— адказаў ёй народны.

Яна сабрала мужу чамадан, правяла яго да дзвярэй, абняла і ледзь не заплакала:

— Праводжу цябе, Васілёчак, як на курорт...

Гладкая, энергічная, адна дачушка ў разумненькай мамы, яна цяпер шукае трэцяга.

А Васілёчак, сяк-так таленавіты малады акцёр, вялы вясковы целяпень, пад чаркай бубніць знаёмым пра сваё гора...

* * *

Стары вясковы байдун, што любіць кнігі, расказвае:

— Ішлі раз Пушкін, Лермантаў і яшчэ адзін, каб паглядзець, каб было пра што пісаць. А насустрач ім едзе цар Петр (не Пётр, а Петр) і Сталыпін. Сталыпін кажа: «Давай спытаемся, чаму таўстадумы пехатой ідуць».— «Лепш ты іх не чапай»,— кажа Петр. А Сталыпін не вытрываў і спытаўся. Дык Пушкін кажа яму: «Бо цар усіх аслоў саноўнікамі парабіў, няма на кім ездзіць». А Петр Сталыпіну: «А што, маць тваю, не казаў — не чапай!..»

* * *

Да майкі прышыта кішэнька, у якой зашпілены партбілет. Так і мыцца выходзіць на агульную кухню камунальнага асабняка, і ў прыбіральню ідзе за дрывотню, і дровы коле так, і на лаўцы сядзіць, калі не на службе.

Усю вайну быў ваенкомам у глухім узбекскім кішлаку. Жонка, настаўніца, хваліцца суседкам, як ім тады цягалі бараноў, ды рыс, ды фрукты ўсякія — за бронь ці хоць за адтэрміноўку...

Цяпер, на другім годзе пасля перамогі, гэты прававерны працуе інструктарам.

Вярнуўся з пасяўной, выйшаў на кухню — у майцы з зашпіленай кішэнькай — уздыхнуў, пазяхнуў і прызнаўся заслужана:

— Ну, адсеяўся!..

Таксама, як і адваяваўся.

* * *

Калі мы хадзілі ў школу, некалькі хлапчукоў і дзяўчынак з Загора, каля Турца пасвіў каровы наняты пастушок, як нам здавалася, вельмі пацешны: мардаты, з бабскім голасам. І часта мы, то хто-небудзь адзін, то ўсе разам, пакеплівалі з яго. І вось аднойчы старэйшы брат таго хлапчука, ужо не пастушок, а парабчук у тым самым Турцы, залёг у прыдарожнай канаве і, як толькі мы зноў пачалі пацяшацца з малога, выскачыў са свае засады і пагнаў нас, «гімназістаў», пугаю перад сабой!..

Успамінаецца гэта даволі часта, і смяюся я — смехам тых парабчукоў.

* * *

У Маскве, на Усесаюзнай сельскагаспадарчай выстаўцы, з павільёна ў павільён хадзіў пенсіянер і ўсюды пакідаў у кнізе водгукаў запісы вершам. Накшталт гэтага:

 

 

Далей былі подпіс, прафесія, дакладны адрас, дата.

* * *

Ён не дзівак, як той апостал Пятро,— не будзе чакаць трэцяга пеўня, прадасць цябе трохі раней.

* * *

Дама-ўрач, прыкметна закаханая сама ў сябе, вальсуе ў доме адпачынку, лёгка і важна носячы вакол кавалера свой здаровы, выдатна вядомы ёй арганізм.

Хлопец танцуе не толькі культурна, але і скульптурна — без усякага выразу твару, з аднастайна і нудна правільнымі рухамі. Так будуць весяліцца робаты?

* * *

Загадчык базы, пакуль папаўся на недастачы, закладваўся з жонкай, хто з іх з’есць больш шакаладных цукерак.

Гаворка пра гэта ідзе на судзе.

* * *

У Пятра і Паўла, двух абібокаў, даўно ўжо цякуць хаты. У дажджлівыя ночы, сплючы, Пятро накрываецца непрамакальным плашчом. А Павел, як менш культурны, лезе ў печ.

* * *

Шырокая дачніца ў шахеразадным халаце велічна праплыла па вёсачцы з трыма лісічкамі ў манерна ўзнятай руцэ. Сама знайшла!..

За ёю — муж. З кошыкам. Сухашчавы, у паласатай піжаме. Як вязень канцлагера.

* * *

Пра прымака, які ўзяў у хаце ўладу:

— Учора купалі яго. Жонка шаруе плечы, цешча грэе каля грубы споднікі, а цётка стаіць каля дзвярэй, каб дзеці холаду не напусцілі...

* * *

Кавалер з другое вёскі, каб паказаць сябе, насыпаў у кішэню портак дробязі. Скача польку са звонам.

А падшыванцы бегаюць, хіхікаюць, крычаць:

— Дзядзька, дай цвік!

* * *

Даўнейшае.

Карчма над Нёманам, на ўскраіне малога заходнебеларускага мястэчка. Карчмар, стары Абрам-Эля, прыехаў са станцыі, прывёз сякі-такі тавар. Нашылася суседскай дзетвары. Просяць, каб расказаў, як ён бачыў цягнік. Расказвае, з добрай усмешкай у барадзе:

— Машынке хап а пружынке, пружынке хап а машынке, машынке хап а паравоз, паравоз хап а калёс, калёс хап а вагон, вагон хап а пасажыр, пасажыр хап а чамадан, чамадан хап а вешч... Кандуктар — грэйсэ пуза, а клайнэ дудочке — фю-ю-ю! І ўшо!..

* * *

Сімпатычны маёр, падвыпіўшы ў гасцях, абураецца, як дрэнна ідзе ў нас змаганне з хуліганствам. Абурэнне — на філасофскай аснове.

— Паколькі дзяржава трымаецца на сіле, дык і трэба гэтую сілу прымяняць. Разумна. А то паставяць міліцыянера з адным лёгкім ды з пустой кабурой — хто яго будзе баяцца? А трэба мужчына — во! — складвае два кулакі ў адзін.— Такі як дасць шпане якой, дык той з першабытнаабшчыннага ладу, мінаючы ўсе стадыі развіцця, адразу шугане ў вышэйшую свядомасць!..

* * *

Калі знялі рэдактара газеты, сакратар — таварыш рухавы ды з паслухмянай усмешкай — тры дні хадзіў на працу ў новым гарнітуры, повен затоенай, хвалюючай надзеі...

Пасля надзеў старэйшы гарнітур і... радасна сустрэў новае начальства.

* * *

Упаўнаважаны:

— Крычым, крычым за план, а ўвечары сяду вячэраць і... масла есці не магу. Здаецца, усё яно нашым матам насычана.

* * *

Калгасны брыгадзір расказвае, пасварыўшыся з гультаём, што вельмі доўга запрагаў:

— Быў такі парабак у папа, што сам ніколі не ўставаў, а поп яго будзіў. А неяк сам устаў. «А мой жа ты Зміцерка!» — узрадаваўся поп. А той: «Нічога, бацюшка, я сваё нацягну абуванейкам!..»

* * *

Гаваркая, прыемная гаспадынька, палячы раненька ў печы, расказвае праезджаму начлежніку:

— Пляменніца мая, Анюта, сястрына дачка, у вайну была ў Германіі. Вывезлі іх, усю сям’ю... Потым амерыканцы іх аслабанілі. І Анюта ледзь не выйшла, кажа, за аднаго француза. Таксама вывезены быў, толькі што з Францыі... Цяпер ужо Анюта замужам. І чалавек, здаецца, нішто сабе, і дзеткі харошыя. А яна ўсё шкадуе, што за таго свайго Жана не выйшла. Ніхто, кажа, не ўмее так хораша ўхаджваць, як французы... Можа быць.

* * *

Стары рыбак пад чаркай раіць маладому дачніку:

— Калі, не дай бог, што здарыцца, дык не бяры ты, браток, удавы. Ведае яна, зараза, усе ходы і выхады!.. Бяры лепш зноў маладую.

* * *

Вусаты, салідны дзядзька, калгаснік, хваліцца прыезджаму інжынеру:

— Мой пляменнік таксама ў Мінску вялікі чалавек: іграе ў оперным тэатры на трубе нумар адзін.

* * *

Студэнты праходзяць у клініцы практыку. Хворым не вельмі падабаецца быць аб’ектамі назіранняў. Раз, другі, і нарэшце старому абрыдзела. Разбурчаўся перад урачом:

— Глядзець — няхай сабе глядзяць, а свае гіяграфіі больш расказваць не буду!..

* * *

У маскоўскім кафэ.

Загарэлы, стомлены палкоўнік глядзіць на тоўсты карак і азадак маладога афіцыянта і, уздыхнуўшы, з прыціскам кажа:

— Эх, паганяць бы хоць тыдзень!.. Яны тут — усе сардэчнікі. А пражыве такі трыста гадоў, як крумкач!..

* * *

Малады інструктар райкома па зоне. А зона яму трапілася — проста рай. Возера, лес, леснічоўка, вёска. Знаёмыя настаўнікі, у якіх канікулы,— кампанія. Зойдзе таварыш у ваду, спачатку толькі па калені, і пастаіць сабе даўжэй на сонейку. Здаровы, сыты — на радасць усёй радні. «Як перамыты», кажуць пра такіх.

Ды тут яго райскае лета абтрагедзілася: аднаго з калгасных старшыняў прыйшлося зняць, а на яго месца, не маючы лепшага выбару, прызначылі нашага курортніка. Божа мой — колькі гора!.. Толькі назаўтра душа яго выплыла наверх з прадоння чорных дум і ён сказаў найбліжэйшаму сябру-настаўніку:

— Чорт яго, зрэшты, бяры! Хоць добры дом пабудую!..

* * *

У летнім парку дохленькі мешчанін фатаграфуецца на фоне здаравеннага, страшэннага льва. Ад радасці, што той — каменны.

* * *

«Мараль, браток, ідзе з жывата! Быціе акрэслівае свядомасць!»

«Ды не,— з твайго адкормленага жывата ідзе, вядома, што... Часамі нават здаецца, што не толькі адтуль...»

* * *

Усе мы, відаць, у той ці іншай меры падобныя да Дон Кіхота,— калі не барацьбой з ветракамі, дык тым, што самі сабе прыдумваем ці дадумваем Дульцынеяў.

* * *

Сённяшні магнат вельмі любіць расказваць, як ён бедаваў ды гараваў у маленстве. Колькі яшчэ ў яго апраўдання для раскошы і дармаедства, колькі здаровай спажывецкай прагнасці!..

* * *

Трыццаць дзевяты год. Заходнебеларускі гарадок. Кірмашны дзень. Праезджы бедны яўрэй пытаецца ў тутэйшага багатага:

— Ну, вы ўжо, таварыш Борух, «Кацюшу» навучыліся спяваць?

— Ох, умею! І вывучыў, і запомніў. Умею. Яна мне каштавала ўжо дзве камяніцы і аптэку!..

* * *

Спакойны, целюкаваты дзядзька, які вярнуўся з вайны паранены ды з ордэнам і медалямі, расказвае ў гасцях:

— Перакусіў я ў Міры, еду дахаты лежачы. І здаецца, што гэта Масква, а я з бальніцы выпісаны, іду сабе па вуліцы, прадукты на дарогу палучаць... Вуліца доўгая, доўгая, доўгая!.. А потым конюх штурхае: «Уставай, завала п’яная, а то з возам у адрыну закачу!..»

* * *

У пуставатым вакзальным рэстаране джазгае аркестр. Барадаты, абшарпаны аматар класікі не вытрываў, крычыць з-за століка:

— Не наганяй на душу таінсцвенны мрак — іграй Чайкоўскага!

* * *

— Начальніка гэтага трэба яшчэ ўмець пачаставаць. Ён табе правай курынай лапкі есці не будзе!..

— Чаму?

— Бо курыца ж сядзіць заўсёды на правай лапцы. Дык левая — мякчэйшая.

* * *

Стары прадавец у кніжна-газетным кіёску ніяк не можа знайсці фота кіназоркі, якое просяць дзве школьніцы.

Пачынае іх далікатненька адгаворваць:

— Яна, вы знаеце, такая шчупленькая... Нічога асаблівага!..

* * *

У міжгароднім аўтобусе — элегантная дамачка з мужам-афіцэрам. Наша, мясцовая моладзь. Ды ўжо толькі па саломінцы на яе паліто можна здагадацца, што на аўтобусны прыпынак бацька са свёкрам прывезлі іх у развалах.

* * *

Амаль усё геніяльна простае ўжо выдумана. Пакуль мы збіраліся выступіць, мудрацы мінулага разабралі ўсе лягчэйшыя, выгаднейшыя тэзісы.

* * *

Дзядзька-малакавоз, у якога на пункце не прынялі пракіслага малака, прыйшоў у райком, да самога першага сакратара.

— Скажыце мне, калі ласка, якім малаком мы будзем план даганяць — толькі салодкім ці і кіслым таксама?

Сакратар быў у вясёлым настроі.

— А гэта як хто любіць. І прастакваша таксама добра.

— Ну, дык пазваніце вы, таварыш сакратар, тым абармотам, каб прынялі маю прастаквашу.

* * *

Артыстка і на пляжы іграе — выконвае ролю прыгожа, пяшчотна адпачываючай. Пачне ў ваду заходзіць — проста танец німфы па каменьчыках!..

Атрымаўшы званне заслужанай, яна пакінула свайго старога мужа, рэжысёра.

Матылёк выпырхнуў, а кокан недзе застаўся.

* * *

Работнікаў культуры прывезлі ў перадавы калгас.

«Охі» ды «ахі» сведчаць больш пра адарванасць высокіх гасцей ад жыцця, чым пра веліч ды выключнасць поспехаў гэтага калгаса.

А ў час абеду, які ім даў калгас, поспехі тыя яшчэ пабольшалі — каму ўдвая, а каму дык і больш...

* * *

Увосень сорак восьмага года я прыехаў у вельмі рэдкі тады — трохі добры, а трохі паказны — калгас на Стаўбцоўшчыне. Сядзіба былога маёнтка. На двары нікога не відно. Толькі дзверы адрыны адчынены. Падыходжу туды. Хтосьці нябачны верне з торпа на ток атаву. Потым яна перастала валіцца, а з цёмнага, пыльнага паднябесся пачуўся голас:

— Дай яму, божа, здароўя!

— Каму? — здзівіўся я.

— О, ён яшчэ пытаецца каму! Бацьку Сталіну нашаму!

Дзед Ігнат, авечы пастух і актывіст — на выпадак прыезду карэспандэнтаў. Дух часу дакрануўся і да яго,— трошкі стары сам дакумекаў, больш навучыўся, наслухаўся ад другіх. Былы панскі парабак хваліць правадыра народаў — першая фраза ў карэспандэнцкі блакнот. Большасць журналістаў ці начавала ў старшыні калгаса, ці толькі «перакусвала». І кожны раз старому перападала чарка. Ён паднімаў яе з тым самым «дай яму, божа, здароўя!».

* * *

«Цяпер інакш не пражывеш»,— гавораць некаторыя, апраўдваючы большую або меншую подласць.

Як быццам не цяпер, а калісьці, у любы іншы час, нельга было сказаць і не гаварылася таксама.

* * *

Дзве бабулькі сустрэліся, добра такі пагаварылі, стоячы на дарозе, а потым адна схамянулася:

— Я ж табе, мілая, здаецца, здрастуй не сказала! Ну, то здрастуй.

* * *

Канцылярская пстрычка (зранку нервовая):

— Не дурыце вы мне, бабка, галавы! Я вам не машына!

Бабка (нібы не маючы права нервавацца):

— Была б ты, мая дзевачка, машынай, дык хоць не лаялася б так.

* * *

«Ідзі, каб ты ў Цінева зайшоў!» — клялі ў нашай вёсцы старыя. І нідзе навокал ніякага Цінева не было.

Няўжо гэта ад ціны,— каб цябе цінай у рэчцы якой зацягнула?

Цётка ўсё наракала, войкала: «Ой, гора, гора!..» І пачалі яе зваць Горай. Ну, а мужа — адпаведна — Горам.

Пайшоў аднойчы дзядзька Гор у заработкі з касой, на князева ўрочышча Пісараўшчыну. Махаў, пацеў цэлы дзень, а ідучы дахаты (і сапраўды — «ой, гора, гора!..»), згубіў заробленую саракоўку.

З таго часу і ходзіць па вёсцы свая, мясцовая прыказка, гадоў каля сотні:

«Зарабіў, як Гор на Пісараўшчыне».

Толькі ўсё менш ды менш людзей памятае, адкуль яна з'явілася.

І яшчэ адна: «Спазніўся, як кожаўскі святы».

У недалёкай вёсцы Кожава завялася была калісьці нейкая секта. Дайшлі да таго, што іхні «старэйшы брат», прапаведнік, павёў тых дзядзькоў ды цётак з сем’ямі ў белы свет. Па святому пісанню: «Идите и проповедуйте евангелие». Выйшлі за вёску, і тут адзін дзядзька спыніўся ды кажа:

— Брація і сёстры, забыўся я свіней з хлява выпусціць. За што будзе скацінка божая пакутаваць!.. Пайду я выпушчу яе і даганю вас.

Пабег і... не вярнуўся «кожаўскі святы». Так і спазніўся ў царствія нябеснае.

* * *

Мужчыны мыюцца пад душам.

Балбатлівы:

— Усё памыем, усё!..

Маўклівы яму:

— Ты язык свой не забудзься адшараваць.

* * *

Мілыя рэдакцыйныя дамачкі!

Адна з іх наткнулася ў рукапісе на такую фразу:

«Она протянула руку и теми же белыми теплыми пальчиками, что гладили когда-то его волосы и обнимали его шею, ласкала серо-голубой, с розовыми пятнами и щекочущими волосками нежный храп кобылицы».

Наткнулася і — стомленая, з цыгарэтай у пальцах, з выразам незразумела грэблівых пакут на тварыку — напісала на полі адрасаванае аўтару:

«Храп? Может быть, круп? А если круп, то почему же с розовыми пятнами?..»

Другая прачытала ў іншым рукапісе наступнае:

«В штаб отряда, который остановился на дневку, пришел старый крестьянин.

— Сынок,— сказал он командиру,— есть у меня поросенок откормленный: прячу от злыдней в гумне под соломой. Пускай твои хлопцы возьмут. За то, что вы молодцы. До Баранович отсюда — четыре километра, там их, немцев,— гиблота, а вы вот стали у них под боком и стоите!..»

Другая дамачка не выказала аўтару свайго недаўмення, а проста трошкі паправіла тэкст, зрабіла ў ім адзін касметычны мазочак. Дадала адно слова ў самым канцы, пасля чаго апошні сказ загучаў такім патрыятычным чынам:

«...а вы вот стали у них под боком и стоите, сражаясь!..»

Аўтару — прыгадаўшы «Рабіну» — ажно заспяваць захацелася:

 

 

Прычым «сражаясь» — на днёўцы, нібыта нават так сабе, між іншым. Малы атрадзік — з вялікім, цяжка ўзброеным гарнізонам...

Стой аўтар ды маўчы. Або сядзі, «сражаясь»...

* * *

Трохі начытаны, недавучаны дзядзька, філосаф і сектант, але сумленны чалавек. Я хачу яго паважаць, не хачу, каб ён падумаў, чаго добрага, што я гляджу на яго зверху. А ён, пасля доўгай гутаркі, дзе я больш слухаў, хутчэй з ветлівасці, чым з цікавасці, гаворыць з хітранькай усмешкай перавагі:

— У вас, у вашай суяце, няма калі нават падумаць. А я сабе ў дзярэўні многа мыслю. Многа, спакойна мыслю...

Нібы алей цісну — саматужная вытворчасць думкі. Часамі толькі з меншай карысцю. Як самамэта.

* * *

Толькі ж гадоў са два таму назад гэта быў цуд нашай тэхнікі — ТУ-104. А цяпер ужо бабка,— сам бачыў у Хабараўску,— стаіць у чарзе на пасадку і маракуе:

— Білеты ўзялі на сто чатырнаццаць, столькі чакалі, а вось ляцець давядзецца на гэтай дрэні..

* * *

Пяць год пасля вайны. Да земляка ў горад прыехалі з вёскі суседкі. Прыйшоў з работы, павіталіся, сеў перад імі:

— Нешта ж вы, мусіць, не так сабе?

Здаравенная маладзіца, з усёй прастадушнасцю, як свайму, з кім гулялі і пасвілі разам:

— Мне б, Сашачка, да доктара. Па-жэнскаму. «Здорава я выглядаў бы — з маладзіцай у гінеколага!..» — думае гаспадар і, тушачы ўсмешку, звяртаецца да старэйшай:

— Ну, а вы?

Яна, ужо даволі бывалая цётка, што і сама калісьці ў горадзе жыла, пачала ледзь не ўстаўшы, так урачыста:

— Саша, мілы і родны! У імя светлай памяці нашага Валодзі, з якім вы так дружылі хораша... Загінуў бедненькі, пад тым праклятым Кенігсбергам... Дзеля Валодзі, Сашачка, памажы ты мне...

«Тут — не да жартаў, відаць, тут ужо гора сапраўднае»,— думае гаспадар.

— ...памажы-раскажы, дзе купіць майму хлопчыку афіцэрскую сумку.

Сыночак ходзіць у шосты клас. Афіцэрская сумка — на кнігі ды сшыткі — вельмі ж патрэбна яму. Ён у мамы адзін. Дый народжаны познім і выпадковым каханнем.

* * *

Імя калгаса — высокае, а на працадзень выдалі па трыста грамаў. Стары пячнік, валачашчы п’янчуга, звоніць туды з сельсавета:

— Скажыце, калі ласачка, гэта калгас «Няпоўны фунт»?..

* * *

Дзядзька прыехаў з суда, дзе яго зноў пакрыўдзілі. Вячэрае і, нібы на пацеху сабе, расказвае бабе:

— Ну ж адвакаты і рэзаліся — як сабакі!..

* * *

— Сустрэўся я ў Кіславодску са школьным сябрам. Калісьці булава быў, булава, а цяпер — начальнік. Хаджу з ім і думаю: як жа гэта магло так здарыцца?.. А тут бабка стаіць, працягнуўшы руку з медзякамі. Пакуль я ў кішэню, дык ён апярэдзіў мяне:

— Прасіце, бабуля, у новенькіх, а мы ўжо ад’язджаем — ані капейчыны!..

А сам жа толькі ўчора прыехаў.

* * *

Вельмі пасрэдны, але зусім дастаткова самаўпэўнены паэт за трыбунай.

— Прачытаю вам свой новы верш. Верш — без назвы.

І ўздыхнуў. Як быццам толькі ў гэтым і бяда.

* * *

— Скажы ты, браце, што гэта робіцца? Чацвёрты год у нас калгас, і насенне далі гатунковае, і хімпраполка пачалася, а асоту скрозь поўна. Так і прэ, так і прэ!..

— А што ты хочаш? Тыя разы, пры адзіналічастве, як ты на сяўбу выязджаў? Баба табе і хвартух памые беленька, і перахрысцішся ты, укленчыўшы на раллі, набярэш таго жыта... Ну, проста свята ў цябе! А цяпер? Толькі маць ды перамаць адзін перад адным... Вось асот той і прэ!..

Народны толк: мала любасці да зямлі.

* * *

Бяздзетная цётка, пава акадэмічнага выгляду. А пляменніца, яшчэ падлетачак, а ўжо стараецца пераймаць яе хаду, і выгляд, і філасофію.

— Собака, видимо, очень голодная: ест хлеб. Ни одна уважающая себя собака не станет есть хлеба.

* * *

Групу стваральнікаў мастацкіх вартасцей, людзей пераважна пажылых і нямоглых, што ўжо і вартасцей сваіх даўно не ствараюць, зноў шчодра ўзнагародзілі.

Узяць бы ды нетактоўна спытацца ў каторага або і ва ўсіх адразу:

— Ну, надоўга вам гэтага хопіць?

Бо кожны год паважаным трэба пачэсваць пяткі, пры кожнай — і агульнанароднай, і асабістай — нагодзе.

* * *

Успамінаецца аптыміст:

— Баба мая нажала тры капы пшаніцы. Снапы велікаватыя. Казаў ёй: меншыя вяжы. Глядзі ты, што было б не тры, а без малога і чатыры!..

* * *

Сядзім за багатым і шумным вясковым сталом. Кіраўніцтва калгаснае, раённае, абласное. Пісьменнікі свае, беларускія, і госці з іншых рэспублік, дзеля якіх і свята наладжана.

Насупраць мяне, цераз стол — мясцовы лысенькі калялітаратурны старацель. Нібы разгублены, нібы сумнавата яму без работы. Ды вось нехта з раённых таварышаў, цераз тры чалавекі налева, у нейкай незразумелай руплівасці папрасіў старацеля наглядаць, каб «на гэтым участку стала ўсё было добра». Усцешаны і натхнёны даверам, той нахіліўся да мяне над посудам і закрахтаў, перабіваючы нашу вясёлую гаману:

— Іван Антонавіч! Памагайце мне, калі ласка, сачыць за парадкам!

Штат ужо намячаецца.

* * *

Былая красуня, калісьці дробная і быстрая, за дваццаць пяць пасляваенных гадоў трохі залішне распаўнелая, адна з тых мілых і гераічных дзяўчат, што не трапілі ў рукі ворага, як Зоя, а дайшлі з-за лініі фронту ў партызанскі тыл і ваявалі, радысткамі ці падрыўніцамі, пакуль не сталі — некаторыя — жонкамі камандзіраў.

На партызанскім свяце ў прыпушчанскай вёсцы, крыху захмялеўшы, з многімі сустрэўшыся, многім сказаўшы сваё бравае «здароў, фашыст!», яна прысела на лаўцы перад хатай і прыціхла побач са старэнькай партызанскай маці.

— Цётачка, родная, калі мы з Вялікай зямлі прабіраліся, дык трапілі адзін раз ноччу пад першы агонь. І я адбілася ад групы. Дзевятнаццаты, цётачка, год! Бягу па лесе, плачу адна. Усе малітвы бабчыны паўспамінала. Усе іх уголас пералічыла. Во — камсамолка!..

* * *

...Напрацаваўшыся тыдні за два ў сястры на малацьбе, я вяртаўся ў нядзелю з далёкай вёскі дахаты.

Снег, снег — глыбокі, белы, ціхі снег. Сяджу на лясных санях, на мяху сена, а кабыла ахвотна бяжыць ці рупліва ідзе, і на душы ў мяне так добра. Бо і чытаў я там трохі (найбольш Андэрсена), і перакладаў нейкі добры верш, лічачы тую паэтычную гульню за сур’ёзную работу, у цьмяна радасным прадчуванні будучыні...

Даў дарогу аднаму сустрэчнаму, другому даў, прычым кабыла мая гразла ў снезе да самага чэрава, а потым сустрэўся з брычкай. Брычка ехала хітра — нібы зусім не бачачы мяне, пакуль нашы коні не сутыкнуліся храпа ў храпу. Тады, нарэшце, брычка павярнула з наезджанай дарогі на цалік, конь уграз і пачаў церабіцца ў аб’езд, а шляхцюкі пачалі мяне дружна лаяць. Усё — як усё, але іхняе «курвель ты!» так рассмяшыла мяне, падлетка, сваёй бяссільнай неадпаведнасцю, што я і смяяўся, і рагатаў у той белай ды ціхай, радаснай дарозе — доўга...

* * *

У доме, дзе трэба пісаць, два маладыя, таленавітыя дзень у дзень частуюцца, то самі толькі, то ў кампаніі са старэйшым калегам. Ён, праўда, менш здольны, але таксама душэўны.

Вось яны зашчапіліся ў пакоі аднаго з маладых, а ля дзвярэй, на посцілцы ляжыць рыжая сучка, з якою гаспадар пакоя, ад шчодрасці пачуццяў, вельмі дружыць.

Ён мне спатрэбіўся, і я спусціўся з другога паверха, пастукаў, пастаяў побач з сучкай, якая ветліва ўстала і ціха, прыязна віляла хвастом. За дзвярыма — маўчанне. А ведаю, што яны там. Пастукаў яшчэ раз. Дарма. Ну што ж, пайду. На сходках — тоўстая дарожка, крокі ў тапачках ім, у пакоі, нячутныя. А ключ у замку, з сярэдзіны, пачуўся мне выразна. Я спыніўся. Дзверы прыадчыніліся — сучка ўвайшла ў пакой — дзверы зноў зачыніліся.

Колькі ж трэба там калектыўна тварыць, каб узяло ды здалося, адразу ўсім тром, што пастукала, папрасілася — сучка?..

* * *

Бабуля, калгасная пенсіянерка:

— Кажуць жа ўсё, што скора ў нас будзе так, што машыны будуць усё-ўсенька самі рабіць. То, можа, хоць машыны піць ужо так не будуць?..

* * *

Сам ад сябе ў бутэльку не ўцячэш.

* * *

Які няўдзячны сон! Ён даў мне службовую машыну, прыехаць сюды, у вёску, а я ўзяў ды сасніў, што ён пашыў сабе — нарэшце! — нейкую вельмі ж адказную літаратурную уніформу, спачатку доўга стаяў у ёй задам да мяне, а потым павярнуўся і бліснуў у вочы ўсімі сваімі галунамі ды эмблемамі.

* * *

Давай лепш без лішняга гонару — абодва будзем у пяхоце, побач. Бо на ліха мне тая кавалерыя, дзе я — найчасцей — за каня!

* * *

Насі сабе доўгія патлы, вусы, бараду, толькі не думай, што гэта так важна, сучасна, рэвалюцыйна... Купі сабе джынсы за дзвесце дзесяць рублёў, толькі, дарэчы, за ўласныя, запрацаваныя грошы...

Зяць-прымак, нейкі трохі настаўнік ці выхавацель у вячэрняй школе, здаравяк, растаўсцелы на цесцевых халтурных ганарарах. Чырвоная, гладкая маска не тоўпіцца ў багатай барадзе,— хоць ты вазьмі ды падумай, што толькі на дзярме яна, такая пышная, і вырастае. Смачна абедаючы, расказвае госцю:

— Кагда мы, яшчэ студзентамі быўшы, прачыталі сціх NN, што і ён — за бароды, за доўгія валасы, то очань абрадваліся, дажа хацелі ісці ў саюз пісацяляў, паблагадарыць.

Усё — у барадзе...

* * *

Дакладчык цытуе ўрывачак юбіляравай прозы. Самай звычайнай, нават на думку самога юбіляра. Ды вось найважнейшы ў гэтым прэзідыуме павярнуўся да тых, што сядзяць ззаду, кіўнуў галавой і шапнуў: «Добра». І пайшло па службовай лесвіцы: ківанне галовамі і паўтаранне шэптам таго «добра» — аж да апошняга раду, хто чуў, а хто і не чуў той цытаты.

* * *

Гаспадар падмазвае кола старога, растрэсенага воза.

— Добрай раніцы! — вітаюся.— Не падмажаш — не паедзеш?

— Асобенна цяпер,— смяецца ён, не спыняючыся квэцаць вось.

Успамінаем вазы на драўляным хаду, калі, відаць, і нарадзілася такая прыказка. Тэхніка тая не толькі ўжо састарэла, але ў большасці знікла, а прыказка засталася — у шырокім дастасаванні. Пра што і ён, мой дабрадушны ды вясёлы гаспадар, мог бы сказаць сёе-тое. Бо і яго ж, калгаснага лесніка, сяды-тады даволі-такі прыкметна падмазвалі, і яму, бацьку дарослых дзяцей, прыйшлося сям-там падмазваць, уладжваючы і на вучобу, і на працу, і прапіску ў горадзе...

А ці толькі яму?..

* * *

Дробны зазнайка і паслядоўны, напорысты руцінёр. Садзіцца ў адзін з самых першых радоў і цярпліва перажывае «вялікую несправядлівасць»: і адзнаку з'езда, пяро, далі яму не «залатое», а «сярэбранае», і фатаграфуюць яго не столькі, як іншых...

Ды вось пад вечар зала амаль апусцела ад доўгіх прамоў, фатографы аціхлі. Толькі адзін, найбольш назолісты і найлепш знаёмы з нашай мінскай абстаноўкай, яшчэ усё бушуе. «За неимением гербовой» пачаў апрацоўваць Яго,— з усіх бакоў заходзячы, пільна наводзячы сваю трубу. І вось на твары аб’екта з’явіўся выраз: «Нарэшце!..»

* * *

З партфелем, піжоністы. Чакаючы электрычкі, стаіць на пероне, у сонейку, паміж людзей, і старанна, страсна, доўга абгрызае пазногці. Адзін за адным, адзін за адным...

Падумалася пра вясёлага дзядзьку, які, паўсміхаўшыся моўчкі, сказаў бы яму:

— А ведаеце, таварыш, у нас быў адзін, дык ён мог і на нагах пазногці паабгрызаць. Разуецца і абгрызае сам сабе. Палец за пальцам, палец за пальцам. Шчацельна так, акуратна.

* * *

Трэба думаць, што птушка спявае толькі таму, што захацелася спяваць.

Маладзенькая пасудніца Айстэ, літоўка з яшчэ дзіцячымі коскамі, дзіцячымі вачыма і губамі, з гуллівай усмешкай і сарамлівым выстаўляннем кончыка языка — любіміца ўсяго санаторыя Айстэ — уключыла ў пустым вестыбюлі праігрывальнік і пад гукі моднага танца модна і міла танцуе. І вучыцца, і цешыцца — усё сама сабе.

Я прыпыніўся, ідучы з марозу, і паглядзеў здалёк, і стала хораша на душы, дарма, залішне сур’ёзнай ды пацяжэлай.

* * *

У парку.

П’яны хацеў паказаць малым вельмі смешнае. Схапіў сабачку за хвост, размахаў вакол сябе, каб шпурнуць у раку, але выйшла наадварот,— цюцька на бераг паляцеў, а дурань — у плашчы, без шапкі, пад гальштукам — у неглыбокую і гразкую ваду.

Бурная радасць дзяцей.

* * *

Пра гэтага чалавека гавораць, што ён «суб’ектыўна сумленны». «Каб гэта ж ад аднаго яго залежала... Каб у яго не сям’я... Каб яму не трэба было друкавацца, абараняць дысертацыю, ехаць у замежнае падарожжа...» Можа, ён і сказаў бы тады якое смялейшае, разумнейшае слова. А так сумленне ў яго — «аб’ектыўнае», «на грамадскіх пачатках» — звыш усіх тых названых і не названых «каб».

* * *

Лепей ужо самому піць, чым наліваць паважанаму госцю гарэлку, а сабе — ціхачом, непрыкметна — ваду.

«З маральных меркаванняў».

* * *

«Туды выбраны толькі лепшыя з лепшых...»

Чуючы такое, адразу і міжвольна думаеш пра самога сябе, нявыбранага, і пра іншых, што таксама не «лепшыя», а — выходзіць па простай логіцы — горшыя.

Калі гэта — жарт у мяне, дык зусім ужо прыкра чуць тое «лепшыя з лепшых» ад чалавека, што сам трапіў туды і сам жа пра гэта гаворыць, нават — тым больш абдумана — піша...

* * *

Ад перастаноўкі складаемых сума не мяняецца.

Убачыў у газеце яшчэ адзін здымак таварыша, які апошнім часам вельмі ж прыкметна дбае пра сваю партызанскую славу, і ўспомніў тое, што мне другі таварыш гаварыў пра гэтую славу,— колькі сапраўдных герояў адсунута ў цень...

Гераізм наш быў вялікі, усенародны. Многа герояў займае належнае месца, многіх народ яшчэ не ведае, пра многіх не даведаецца ніколі.

А тою акалічнасцю, што «сума не мяняецца», задаволены асабліва тыя, хто так ці інакш прымасціўся на віднейшым месцы.

* * *

«У рабоце семінара прыняла ўдзел...»

Так будзе заўтра надрукавана ў газеце. І я магу засведчыць, што гэта праўда. Я сам бачыў і чуў, як яна пазваніла алоўкам па графіне, калі адзін з удзельнікаў семінара больш-менш цікава выступаў і ў зале пачулася ажыўленне.

* * *

Госця, блізкага чалавека, папрасілі заспяваць. І ён спявае. Нягучна, але прыемна і шчыра.

Гаспадыня, дама цалкам станоўчая, паслухала разам з усімі, а потым, выбраўшы зручную паўзу, спакойна, салідна сказала бясспрэчную ісціну:

— Калі б вам, Міхаіл Пятровіч, своечасова паставіць голас, вы маглі б добра спяваць.

Госць не вельмі збянтэжыўся: ён яе ведаў даўно. Яму хацелася, у тон гаспадыні, дадаць: «Магчыма, нават і на сцэне». Ды ён маўчаў і думаў:

«А я на сцэну не хачу. І не збіраўся. А хачу проста спяваць, калі бывае весела, і тады, калі плакаць хочацца, і тады, калі з добрымі хлопцамі, хоць і ўяўляючы толькі, што мы спяваем добра...»

Толькі цяпер яму спяваць ужо больш не хацелася.

* * *

Зямляк, былы барытон у славутым ансамблі, хваліцца шчыра, што перайшоў на... мясакамбінат, і там яму жывецца значна лепш.

— Уранні бясплатная шклянка кофы і булачка, а ўдзень — тры блюды за пятнаццаць капеек...

І трэба ж было так доўга барытоніць!

* * *

З адным работнікам выдавецтва стаялі мы ўдвух каля нейкай гарызантальнай, глыбокай нары. Гаварылі пра штосьці вясёлае, і раптам аднекуль пачуўся несусветны лямант знаёмага графамана, якому толькі што забракавалі рукапіс. Крык набліжаўся, і я, каб схавацца, уцячы ад яго, нырнуў у тую нару. Далёка, глыбока — ажно пачаў задыхацца...

Дзякуй богу — прачнуўся!

* * *

Сустракаючы самыя простыя прозвішчы, бачыш, што любое слова можа быць умоўным, і ганарыцца можна прозвішчам Дзірка, Парцянка, Дубіна...

«Мы, Дубіны, любім есці забелены панцак гарачы...» Чым гэта горш, менш ганарова за «мы, Вішнявецкія», «мы, Сапегі»? Або той «друг человечества граф Безбородько» (ці як там яго), што насмяшыў мяне такою эпітафіяй у някропалі Аляксандра-Неўскай лаўры.

* * *

Ён ганарліва закапыліў губу. Нам гэта смешна, а для яго за гэтай грымасай — дурное шчасце самаздаволенасці.

* * *

Нарцысу не абавязкова быць інтэлігентам.

Быў у нас калісьці адзін такі, цёмны вясковы хлопец, з беднай сям’і, але панічык, вельмі задаволены самім сабой. Хоць і не майстар які, не гарманіст. Толькі гладзенькі. Хлопцы падпільнавалі, як ён купаўся пад вечар у рэчцы, адзін, як паласкаў свой крыж, «падсяваў» ім ва ўсе бакі, паляпваў па клубах далоньмі і прыгаворваў:

— Ата-та, мілая! Ата-та!..

Гэта ўвайшло ў мясцовы фальклор.

А мне часамі ўспамінаецца, калі бывае на каго прымераць. З творчай інтэлігенцыі.

* * *

Дырэктар аднаго з выдавецтваў забракаваў фальклорны зборнік з-за прадмовы, дзе гаварылася, што і да Кастрычніцкай рэвалюцыі нашы фалькларысты мелі пэўныя поспехі.

— Як гэта так! — абурыўся «падкаваны» таварыш.

Калі ж яму падсунулі, як прыклад, Шэйна і Карскага, гэта яму «нічога не сказала». Сваё рашэнне ён абгрунтаваў:

— Талстой, Леў Мікалаевіч,— вялікі пісьменнік? Бясспрэчна, вялікі. Але ж мы гэтага не падкрэсліваем.

* * *

Нарысіст — «для ўзмацнення канфлікту» — зрабіў героя свайго нарыса інвалідам вайны, з пустым рукавом. Сустрэліся потым — герой і кажа:

— Вось як трэсну вам гэтым пустым рукавом!..

І тыцкае пад нос пісаку здаравенны кулачышча.

* * *

Два работнікі Акадэміі навук, суседзі па дачах, сварацца за градкі. Сварка ідзе на высокім інтэлектуальным узроўні. Па дапаможніках.

— У вас, магчыма, ёсць нават Даль?

— А што ж вы думалі — няма?

— Ну, дык ідзіце паглядзіце там на літару «г». Адно слова. Яно вас датычыць! Яно адпавядае вашай гнюснай сутнасці!

* * *

Ён горача пакахаў, але яна адказала:

— Працуй лепш, можа тады я і адкажу табе ўзаемнасцю...

Прачытаўшы гэта ў новым рамане, крытык млява, бяззуба гугніць:

«У каханні яна аддала перавагу грамадскаму над асабістым...»

* * *

«Як мыш пад венікам»...

А калі ўдумацца ў такое становішча, у такі настрой? Каб самому так апынуцца?..

* * *

Рамантык (крыху захмялелы):

— Ён, брат, як заспявае — шыбы звіняць!..

Рэаліст (цверазейшы):

— Вядома, браток, як дрэнна закітаваныя, дык і будуць звінець.

* * *

Пільнае вока спынілася на цьмяным загалоўку.

— «Души священные порывы...» Вы што? Як можна іх душыць, і хто ў нас іх, скажыце, калі ласка, душыць?

* * *

У трылогіі Сянкевіча крымскі хан, слухаючы іншаземных паслоў, жаваў бананы. Потым вялікі меў ласку загаварыць. Ён выплюнуў недажаванае на далонь, падаў яго бліжэйшаму візіру. Той з паклонам прыняў, стаў з глыбокай пашанай дажоўваць...

Калісьці гэта напамінала мне некаторых філосафаў.

* * *

Сядзіць сабе ў любой кампаніі ціхенькі, малапрыкметны таварыш і хітранька ўсміхаецца...

Ты красамоўны, разумны, вясёлы — што ж, смейся, жартуй, разгортвай, як паўлін, свой хвост бліскучасці. Але глядзі — спаткнешся, скажаш ці зробіш якое глупства — малапрыкметны таварыш абавязкова заўважыць. І ты тады зусім інакш зразумееш ягоную ўсмешку — усмешку з надзеяй на гэтае глупства.

Страшны ты чалавек, хітраваты таварыш!

1946—1979

 

НІБЫТА РОЗНАЕ

Гэта — не зорка Героя, не слава паэта ці касманаўта, а толькі простае слова «дзякуй» ад чалавека, якога ты паважаеш. І тое «дзякуй» — вялікае шчасце, узнагарода за шчырую працу.

Думаю так, лежачы на густой канюшыннай атаўцы, каля чыстай і светлай школы, абсаджанай кветкамі.

За гэтую школу загадчыца, адзінокая жанчына, атрымала днямі падзяку... толькі ад інспектара раяна, пажылога настаўніка. І пра гэтую радасць, пра гэтую славу сваю расказала нават мне, сваяку, сарамліва.

* * *

Вяселле. Усе, хто як можа і ўмее, весяляцца: танцуюць, п’юць, гарланяць, цалуюцца. А ён, ціхі ды працавіты чалавек, маўчыць. Гаспадар непакоіцца:

— Як ты там, браце Юрка?

— Ды вось грушу ем. Усё — вельмі добра.

І харошая ўсмешка.

* * *

У вялізным свеце — сціплы чалавек, які заслужана ганарыцца тым, што ўмее:

— Я навастру брытву — ніхто не паправіць!..

* * *

Сябры едуць дахаты, з далёкай камандзіроўкі. Адзін вязе хваляванне другога. Вялікае. Учора яшчэ даведаўся, жонка пазваніла па міжгароднім, што сябрава дачка папала на вуліцы пад машыну. «Цэлая ўся, але траўма вялікая». І везці гэтую таямніцу — нялёгка. Асабліва бачачы, як ён нічога не ведае і смяецца... Найцяжэй стала ўранні, калі ўжо блізка было. Сябар ідзе, памыўшыся, па калідоры вагона, смяецца, бачачы, як дзяўчынка цікуе ў акно:

— Вось хто, мусіць, хвалюецца найбольш! За ўвесь вагон!

А той, хто сапраўды хвалюецца — відаць, за ўвесь цягнік,— маўчыць, ківае галавой, згаджаецца. Нават з усмешкай...

* * *

Баяцца за другіх — не баязлівасць. Гэта называецца крышку інакш.

* * *

Па прапанове райкома партыі калгаснікі падсявалі ў калгаснае жыта сырадэлю для сваіх кароў.

Гэта, вядома, парушэнне статута сельгасарцелі. Але зробяць так і на наступны год. Сакратар з усмешкай гаворыць, што статут таксама павінен ісці ў ногу з жыццём, дыялектычна развівацца.

Праўда, гэта магчыма пры наяўнасці такой вось разумнай усмешкі.

* * *

Верхняга, знешняга бляску ў гэтага чалавека вельмі нямнога. Затое моцная карнявая сістэма: у народзе, з якога ён выйшаў у вялікі свет — былы рабацяга-бядняк, баявы партызан, добры, шчыры таварыш.

* * *

У злосным настроі праведніка сяджу ў тралейбусе і назіраю, як два маладыя піжоны занялі бліжэйшыя да дзіцячых ды інвалідскіх месцы і гутараць сабе, не заўважаючы нікога і нічога.

Увайшла бабуля, прабіраецца каля іх на свабоднае месца. Ёй нязручна і цяжка — з кіёчкам, ледзь ідзе.

Ды тут адзін з тых піжонаў, не ўстаючы і не спыняючы гутаркі з сябрам, неяк міжволі спрытна і асцярожна, як хворую маці, узяў старую пад локаць, трошкі правёў і пасадзіў.

Тады мне і гутарка гэтых... прабачце, хлопцы, што так падумаў,— піжонаў... і гутарка іх, хоць я і не чуў яе добра, здалася куды больш сур’ёзнай, і вось наогул...

Наогул гэта мне ўспамінаецца даволі часта. Як дакор.

* * *

У былым княжацкім парку, на вялікай паляне — шырокая паласа цямнейшай травы.

Як гэта проста і як гэта страшна — чаму яна цямнейшая!.. Тут у сорак другім годзе фашысты закапалі паўтары тысячы нашых людзей.

Днямі я быў падумаў, нават нібыта жыва ўявіў, што вось яны — усталі, жывуць... Ідуць па парку. Усе — са сваімі старэчымі, маладымі, дзіцячымі асаблівасцямі жывых...

Аднак запісаць тады — не запісаў, бо не ўявіў, як здалося, на ўсю глыбіню.

А хіба ж цяпер уяўляю?

* * *

Здраднік, адбыўшы пакаранне, вярнуўся ў родную вёску. Закуткі самыя патаемныя, ціхія, мілыя ў маленстве — і яны цяпер не свае. І там няма яму супакою, спагады. Там — на калодцы або проста на пяску ці на траве — сядзе які-небудзь дзед або дзядзька і скажа:

— Чулі, вярнуўся і Ганнін сабака!..

* * *

Госці, людзі, што называецца, забяспечаныя, успамінаюць, колькі хто страціў на грашовай рэформе сорак сёмага года. І сёння яшчэ некаторыя цмакаюць, шкадуючы леташні снег. Толькі адна, былая партызанка, урач, весела смеючыся, расказвае:

— У нас у інтэрнаце... ну, у нашым пакоі, была такая завядзёнка: хто з дзяўчат скажа грубае слова — дзесяць, пятнаццаць, дваццаць капеек штрафу. Ступень кары — у залежнасці ад ступені грубасці. А гэтага ў нас часам хапала. Што ж — хто з партызан вярнуўся, хто з фронту, хто з фашысцкага лагера. Штраф апускалі мы ў глінянага ката. Месяц канчаецца, стыпендыю праелі — высыпаем свой штрафны капітал на стол і давай!.. Так і перад рэформай. Перавярнулі мы свайго ката — хапіла на булку хлеба і каструлю журавінавага кісялю. Акружылі яе з лыжкамі і рагочам. Як мама мая гаварыла: «Няхай багаты дзівіцца, чым бедны жывіцца». Які быў цудоўны, божа мой, час!..

* * *

Маладзенькая, сціплая мама. Красуня. І хлопчык вельмі прыгожы. Стракатая кепачка, смешна-салідны клёшык.

Гляджу і думаю: як яны дружаць, як яны любяць адно аднаго!..

І — грэшнаму — мне хочацца спытаць:

— Скажыце, хто мае шчасце быць бацькам гэтага хлопца?

* * *

«Часта ў сапраўднасці мы бываем лепшыя, чысцейшыя, чым у думках...»

Так думаў ён, успамінаючы ўчарашнюю госцю.

У гасцініцу да яго зайшла студэнтка-зямлячка, у якую ён, значна старэйшы, даўно быў... закаханы. Патаемным, міжвольным, нейкім журботным каханнем. Была яна воддаль, і вось прыйшла, і ён ніяк не здолеў бы пачаць нічога, пра што так часта думаў, пры ёй ён адчуў сябе вельмі далёкім ад гэтага, яму было брыдка нават падумаць, успомніць пра ранейшыя «мары і сны». Адчуў, што проста любіць яе, разумную, душэўную дзяўчынку — любоўю «не для сябе, а для яе», што проста яму хочацца рабіць ёй добрае, глядзець на яе, любавацца — з харошай, чыстай любасцю старэйшага.

«І правільна»,— сказаў ён у думках.

Але... з невясёлай усмешкай.

* * *

Рэйсавы аўтобус спыніўся каля вясковага касцёла. Зайшло многа старых жанчын. Амаль усе яны стаяць.

Барацьба з самім сабой: уступіць каторай месца ці не?

Уступіў. І адразу ж у думках асуджэнне горшых, хто не ўступіў. Тады асуджэнне самога сябе — за асуджванне іншых.

Нарэшце — задаволенасць сабой: што сам сябе асудзіў...

А што найгорш?

* * *

У тралейбус зайшоў інвалід. Яму далі месца. Другі інвалід, што сядзеў цераз праход, паспеў за гэты час заўважыць, што ў калегі няма правай нагі, а паколькі ў самога няма левай — усцешыўся. Спытаўся, які той носіць нумар, даведаўся, што аднолькавы з ім — яшчэ больш усцешыўся. Яны купяць адны чаравікі на двух. У магазіне бачыў. Вось разам сыдуць і купяць!..

Чаму было прыемна слухаць іх размову? Чаму захацелася запісаць гэта — скажаш: вельмі звычайную сцэнку?

* * *

У клініку з глыбіннай партызанскай вёскі прывезлі пасля вызвалення падлетка з прастрэленай дыяфрагмай. Бледны, нямоглы, і рана задаўнена.

Стары прафесар, рухавы сангвінік, зрабіў яму аперацыю. Вельмі складаную і — удала! Гаварылі: «Дзевятую ў свеце, другую ў СССР!..»

Хлопец стогне, трызніць. Бабка не спіць пры ім каторую ноч.

А прафесар, як бог — у белым акружэнні анёлаў-студэнтак,— грыміць радасна каля ложка:

— Дзякую, хлопчык, дзякую, мілы мой, за тое, што ты мне прывёз такую цікавую хваробу!..

* * *

Плывём па Амуры. Гляджу на зялёную сопку. Успамінаюцца лапці — вялізныя, старыя, латаныя-пералатаныя, падбітыя нават раскляпанымі баначкамі ад ваксы. Лапці старога дзядзькі Івана. І яго расказы пра японскую вайну, якія я, таксама як і лапці, ведаю з маленства.

Цяпер выразна, з нейкай кінанагляднасцю, уявіў сутычку на схіле такое вось сопкі.

Белая кашуля, белая бесказырка, шынельная скатка цераз плячо, даўжэзная вінтоўка з нахабна-непераможным штыхом...

І так далёка ад дому, куды ён, дзядзька Іван, вярнуўся потым з георгіеўскім крыжам і са скрыпучымі да смерці ранамі. У тую самую беднасць, да тых самых лапцей. Так і не ведаючы, за што і навошта ішоў на кулі, штыхі і асколкі, за што і навошта сам забіваў...

* * *

Чорны, цёмны, «пакрыўджаны богам» бабыль доўга і нудна расказвае, як ён быў занядужаў...

Няхай расказвае — трэба ж яму знайсці хоць якую палёгку!

* * *

Дабрадушны, двухжыльны вахлак. На фронт, у мікалаеўскую вайну, ішоў ад дзядзькі з горада. Так разгубіўся, што пачаў, адыходзячы, хрысціцца перад вялікім люстрам у кутку, як перад іконай,— на самога сябе...

Цяпер, пасля другой сусветнай вайны, ужо стары, мнагадзетны ўдавец расказвае мне, як малыя ў іх вёсцы бомбачку нейкую разбіралі, а яна ўзяла ды разарвалася. Суседняга хлопца забіла, а дзядзькаву малую толькі страшна пакалечыла.

— Так яно, браце. Скаціну — дык чалавек або прадаў бы, або дарэзаў бы, а з дзіцем што будзеш рабіць?..

Ад люстра было мне калісьці смешна.

Цяпер — да болю, да жудасці — горка...

* * *

У беднай пасляваеннай вёсцы многа дачнікаў.

Калі па вуліцы праходзіць статак, гарадскія дзеці кормяць крз хлебам і пячэннем.

Пастух, пажылы і падсухі мужчынка, злосна сцёбае коз пугай.

Мамы-дачніцы абураюцца. Ім «соль дастаецца лягчэй»...

* * *

Калісьці ў суседняй вёсцы была чума. З акружанай вёскі вырваўся адзін зачумлены. Мужчыны, вартаўнікі, прыглушылі яго дручкамі і закапалі амаль жывога.

На гэтым месцы стаіць цяпер каменны помнік з крыжам. Ужо і камень у лішаях, і крыж чыгунны парыжэў, а людзі ўсё яшчэ расказваюць пра тую страшную неабходнасць — як быццам просячы прабачэння, ціха і трошкі ўрачыста.

* * *

Учора глядзеў цікавую кінакарціну «У свеце жывёлін».

Міжнародны калектыў яе стваральнікаў з асаблівым майстэрствам і стараннасцю паказаў барацьбу за існаванне — пажыранне зверху ўніз, па лесвіцы сілы, хітрасці, спрыту.

Думалася — і ўчора, і сёння ўранні,— што або свет не так зроблены, або я зусім сапсаваўся: чаму так успрымаю крыўду слабейшага?..

Ці проста я — чалавек, а нам уласціва іншая форма суіснавання?

Калі чалавечы розум падпражэцца да звярыных норм паводзін, да таго «маральнага кодэкса»,— будзе фашызм ва ўсіх яго праявах.

Успомніў расказ аднаго з сяброў.

Два бацькі загінулі на фронце. А жонкі іхнія, дзве маці, былі замардаваны гітлераўцамі. Цудам выжылі толькі дзеці дзвюх сем’яў, хлопчык і дзяўчынка. Пасля яны пакахалі адно аднаго, пажаніліся.

Цяпер іхні сын — ужо тым часам падлетак — глядзіць па тэлевізары міжнародную сустрэчу баксёраў.

Наш баксёр здорава цяў чужаземцу. Той паляцеў, не ўстае...

Падлетак ажно ўсхапіўся:

— Ён несумленна яго! Ён яго не па правілах! Нельга так, не!

І слёзы на вачах.

А госць замежны — немец. Нават з ФРГ.

* * *

Дзесяцікласнік «без дай прычыны» застрэліўся з бацькавай паляўнічай стрэльбы.

Калі маці на стрэл убегла ў ягоны пакой, хлопец паспеў яшчэ сказаць:

— Мама, як мне баліць!..

Сама доктар, яна дала яму ўкол, выклікала «хуткую дапамогу»,— замчалі ў бальніцу, і там ён памёр.

«Мама, як мне баліць!..»

А ў нас жа, на Зямлі, пры вырашэнні канфліктаў у чалавечым сужыцці, дзесяць тысяч забітых за дзень — «нязначныя страты».

І жывём. І смяёмся. І верым.

* * *

Ці ёсць мяжа самалюбаванню?

Бабе ўжо за шэсцьдзесят, баба старая, нудна дэфармаваная лішнім салам, а вось на табе — у лірычным настроі яшчэ любуецца сама сабой. Ды не тым, што было, а тым, што ёсць. Расказвае суседцы, як гэта нядаўна, год таму назад, адзін вучоны ў яе закахаўся. Проста на вуліцы. І ўжо — казалі — сох, сох дый памёр...

* * *

Пенсіянер шпацыруе з жонкай па могільніку і радуецца, што на помніках — «так многа маладзейшых» за яго...

* * *

Адназубая бабка прыстае да ўнука, маладога рабочага-грузчыка, які трымае поўную шклянку гарэлкі і ці баіцца, ці не хоча піць:

— Пі, я сказала! Пі!..

Сынам хваліцца:

— Ого, майго Піліпа ў нашай вёсцы ніхто не перап’е!..

І сама, амаль штодня, нап’ецца ды ляжыць на печы, нешта мармычучы, спяваючы пад нос. Відаць, для душы...

* * *

Восень сорак другога года. Цёмная, мокрая ноч.

А мужчыны стаяць на загуменні і глядзяць, як — за сем кіламетраў адгэтуль — гарыць, дагарае падпаленая партызанская вёска. Глядзяць і сварацца.

Баптыст, гугніла з багатае хаты, даводзіць, што гэта ўсё — ад бога, што «збываецца пісаніе».

— Госпад недарма казаў: я — агонь усёпажыраючы!..

— Ну дык няхай жарэ, калі не нажорся!..

Успамінаюць потым і тое, што рабін, летась, калі ў недалёкім мястэчку стралялі яўрэяў, казаў тое самае. Нават талмудзіў над ямай, чытаў: «Збываецца воля Яговы, нічога не зробіш...»

* * *

Стары парабак, з рыжага сівы дзядзька Кандрат, адзінокі і трохі «блажэнны» чалавек, насіў з сабою — ад пана да пана — мяшок крамянёў, скалачак...

Хто смяяўся, што гэта вярыгі ў яго, хто думаў: «Што ты хочаш — от, проста дурны чалавек!..»

І вельмі нямногія ведалі, што дзядзька марыў пра ўласную хату, ужо збіраў краменьчыкі — каб упрыгожыць, як добрыя людзі, цэментавы высокі падмурак!..

* * *

Чытаю гісторыю, думаючы пра змены фармацый, пра стагоддзі... І раптам яскрава, міжволі ўбачыў нястомную бабку Прузыну або Агату — як яна дробна, мільгаючы чорнымі парэпанымі пяткамі, ідзе, спяшаецца ў поле ці з поля, дзе толькі праца ды праца... Дзеля кавалка яшчэ ўсё не вельмі шчодрага хлеба.

Бабка прайшла, услед за многімі, Зямля ўсё круціцца, ідуць другія бабкі...

* * *

Былы афіцэр-франтавік, пасля студэнт, дырэктар сярэдняй школы, цяпер — старшыня адсталага калгаса. Мужчына энергічны, падцягнуты, як спартсмен. Новы домік, асобны пакой, які ён лічыць сваім кабінетам, хоць сядзець тут яму не даводзіцца. Даволі цікавая бібліятэка, нават з рэдкімі кнігамі.

Лёгка можна падумаць, нават і напісаць:

«Ах, які культурны, які сучасны старшыня калгаса!..»

А гэта — добры настаўнік, які — заядла намагаючыся падняць грунтоўна разваленую гаспадарку — вось ужо чатыры гады, з кожным годам мацней, тужыць па сваёй любімай працы.

* * *

Якім бы пустым, нецікавым ні быў гэты чалавек, я не хачу, не магу забыцца, што ён — той адзіны таварыш, з якім мы зімовым вечарам сорак першага года радасна абняліся на адзіноце, пачуўшы пра разгром фашыстаў пад Масквой.

* * *

Маленькі хлопчык так азірнуўся ўлева і ўправа, пераходзячы вуліцу з бацькам за ручку, столькі страху было ў гэтым позірку, што ў бацькі ажно сэрца забалела... З самага малку чалавеку так хочацца жыць!..

Такое было калісьці з маім трохгадовым сынам. Я ўспомніў гэта, убачыўшы ў «Комсомольской правде» здымак: паўднёва-в’етнамскае хлапчаня, знятае італьянскім карэспандэнтам каля амерыканскіх снарадных гільзаў, што ляжаць пад сцяною, як спраўна наколатыя дровы. На адной з гэтых цацак хлопчык сядзіць, другая стаіць перад ім, а на ёй — яго ручкі з маленькімі пальцамі. А вочы якія сумныя... Колькі матак ва ўсім нашым свеце сказала ці падумала, гледзячы на гэты здымак: «Бедны мой, мілае дзіцяня!..»

Яно ўвайшло ў жыццё, у жахлівую ваенную рэчаіснасць — не ведаючы іншага. Там, у гэтай няшчаснай краіне, на гэтым злачынным палігоне, тым в’етнамцам, што не памятаюць неваеннай рэчаіснасці, ужо далёка не столькі гадоў, як гэтаму хлопчыку з гільзай,— вельмі і вельмі многія, каму і дзесяць, і дваццаць, жывуць у рэчаіснасці ваеннай, мірнага часу не памятаюць, да мірнага часу ім трэба будзе прывыкаць.

Пачуўшы пра парыжскае пагадненне, успомніў адразу, як я ў 1953 годзе расхваляваўся радасна, калі па радыё перадалі пра мір у Карэі. А ўчора, калі мы пачулі, што мір пачнецца не адразу, толькі праз чатыры дні, а тое, што называецца ваеннымі дзеяннямі, яшчэ ўсё працягваецца — стала горка і страшна...

Як гэта нізка, і як для кагосьці звычайна — якою звычайнасцю!.. І як балюча будзе для родных тых людзей, хто загіне іменна ў гэтыя дні — дні неймавернай подласці...

* * *

У кіеўскім Уладзімірскім саборы я быў ужо неаднойчы. Ды вось нарэшце ўпершыню пашанцавала трапіць туды ў час набажэнства. Да роспісаў Урубеля, Несцерава, Васняцова дадалася ўзвышаная краса нечай — прыкра, што не ведаю! — не менш класічнай музыкі. Выконваўся «Ойча наш». Цудоўны тэнар з боскай свабодай хадзіў па галасах выдатнага хору...

Якога жалю варта бывае часамі грубае дылетанцкае спаборніцтва з рэлігіяй,— як прымітыўна яно вядзецца.

* * *

— Аркестр, увага — Шапэн!..

Маладыя, вясёлыя хлопцы, салдаты, іграюць. Замкнутая ў нотах музыка зноў ажывае, падключаецца да новага смутку і жалю...

Цябе выносяць. Ідуць пад труною сябры. Сонца свеціць на твой, ужо адсутны, твар.

І ўсім гэта відно — апроч цябе.

* * *

Мужа-камуніста шукалі. Жонцы фашысты прастрэлілі рукі і ногі, каб выдала, дзе ён. Ляжала на двары ўвесь дзень. Назаўтра — зноў пыталіся... Яна не вынесла пакут, сказала. Яе дабілі. Мужа і дзяцей спалілі ў хаце. Хаваць — суседзі сабралі косці ў мех, але поп і з гэтым не пусціў на могілкі...

Цяпер на месцы іхняй хаты вёска паставіла помнік.

* * *

«Адзін матацыкліст, праязджаючы па начным горадзе, прымушае прачнуцца і ўздрыгнуць прыкладна дваццаць тысяч чалавек».

Прачытаўшы гэта, міжволі ўсміхнуўся: і самога не раз абураў той дурны, фанабэрысты грукат.

Цяпер чытаю зноў. На другі дзень, другога аўтара. І вось, па вельмі далёкай асацыяцыі з тым нахабным матацыклістам, успомніў раптам... кулямётчыка з эсэсаўскага батальёна карнікаў. Таго худога, нікчэмнага дзядзьку, якім я нядаўна бачыў яго на фотаздымку ў судовай справе. Як быццам без вачэй, толькі кадык ды вушы. А побач з прышпіленым здымкам — адбіткі пальцаў. Вялікіх пальцаў абедзвюх рук. Ім бы не сінімі быць, а чырвонымі — гэтым адбіткам. І не з двух пальцаў, а з лапаў, з усіх чатырох...

Знойдзены праз дваццаць пяць гадоў, асуджаны на смерць, ён яшчэ літасці прасіў. У сваёй каравай касацыйнай скарзе падкрэсліваў, што быў калісьці і бедняком, і актывістам, і толькі два класы закончыў, і галоўнае,— што ён і цяпер яшчэ, у свае шэсцьдзесят тры, хоча «сумленнай працай акупіць сваю віну»...

Чым жа ён быў у гады фашысцкай акупацыі, калі разам з ворагам грукатаў сваім кулямётам па родных вёсках -— па дзецях, жанчынах, старых? Колькі тысяч перажыло той жах, у колькіх душах перадсмяротны? Якой гэта «сумленнай працай» можна грукат такі акупіць?..

* * *

Архіў. Чытаю справы пра фашысцкія карныя экспедыцыі. Многа, да жаху многа ахвяр...

А тут чалавек памятае трыццаць гадоў, як ён, тады малы, бачыў такое:

«Немец і паліцай вялі да ямы на ўзлеску жанчыну. Яна плакала. Потым пачуўся стрэл. Адзін».

І ўсё, што ён ведае, што ён можа сказаць. Як гэта многа!..

* * *

У цэнтры мястэчка, на плошчы, стаіць закрытая царква. Аслоненая дрэвамі, на гусценькай траве, за каменнаю агароджай.

Прахожыя, бацька і хлопчык, абышлі яе навокал, а потым малы, як яму і належыць, вельмі ж захацеў паглядзець у акно. Высакавата. А ўсё ж, пры бацькавай дапамозе, паглядзеў.

— Ой, колькі там бутэлек! Колькі скрынак з бутэлькамі! Што гэта?

— Гарэлка, сынок. Бачыў: над дзвярыма шыльда вісіць — склад сяльпа.

— Колькі гарэлкі — ай-яй-яй!

— Раней, сынок, тут быў опіум для народа.

* * *

Якіх толькі людзей няма на свеце! — хочацца сказаць разам з аднавяскоўцамі. Заходзіў малады, здаровы мужчына з торбамі і спяваў «Во Иордане...» Не за так, вядома, а трэба падаць. Хата ёсць, карова, разам з ім маці старая жыве. І кнігі ён чытае, і ў арміі адслужыў. А скажы яму праўду ў вочы — ён зноў... «ненармальны». «Вы самі ...нулі!» — адзін адказ усім, на ўсе пытанні. У каморцы ў яго вісіць нажабраванае сала — кожны кавалачак на асобным матузку.

* * *

Бяда з культурнасцю.

У местачковай чайной, абедаючы з паважанымі гасцямі, былы настаўнік, якога нядаўна скарацілі з-за недахопу адукацыі, грунтоўна і дабрадушна расказвае:

— Прымерна, ведаеце, быў у мяне парсючок. Хварэў тожа паносам. І я пачаў лячыць яго сырымі яечкамі. Упатрабіў і — пачаў папраўляцца!..

І такая ж пры гэтым нявінная ўсмешка!..

* * *

Чарнявая, дужая красуня, дзеўка на ўсю ваколіцу, нарадзілася ад манаха, што будаваў у прыходзе царкву і каплічку пры ўездзе ў мястэчка.

Тыя разы, казалі, маці гэтай дзяўчыны месіць хлеб, а ён — яшчэ калі падлашчваўся — пакратае за руку вышэй локця і ажно вочы заплюшчыць:

— Якое нежнае цельца!..

Мужык бабін быў на мікалаеўскай вайне.

* * *

Ідылія. Назаўтра пасля вяселля яна — румяная, у светлым плацці, басанож — гнала, ужо не са свайго двара, гусей на расу і, ідучы па вёсцы, усіх сустрэчных саромелася.

А ён, звыштэрміновы старшына ў адпачынку, з тоўстым гадзіннікавым ланцужком на поясе, у наглянцаваных ботах, ішоў побач, за гаманлівым статкам, і задаволена, больш дурнавата, чым салідна, усміхаўся.

* * *

Віншуючы з днём нараджэння жанчыну, скромнага, простага чалавека, ён шчыра пацалаваў ёй руку. Апроч усяго іншага — ветлівасці, пашаны — ён успомніў у гэты момант, як яна калісьці наведала яго ў бальніцы. Раней за ўсіх самых шчырых сяброў... Сказаў бы нехта, што наведаць — гэта быў, урэшце, яе службовы абавязак... Дык ён адказаў бы, што вось і схіляецца перад носьбітамі такіх абавязкаў.

* * *

Дзяўчына-ўрач працавала летам у піянерскім лагеры.

Утапіўся хлопчык, сын бальнічнай прыбіральшчыцы. Дзяўчыну, як наймалодшую, паслалі перадаць пра няшчасце маці.

Колькі яна адпакутавала, колькі паездзіла па горадзе на таксі, возячы бедную жанчыну і ніяк не асмельваючыся ёй сказаць!..

Пакуль тая не прыгразіла, што выскачыць на хаду з машыны, урач — баючыся сарвацца, заплакаць — цадзіла патрошку: то захварэў, то руку зламаў...

* * *

Чытаю ўспаміны ўдзельніка грамадзянскай вайны ў Іспаніі.

«...Танкі непашкоджаны, але ў людзях ёсць страты, хоць і невялікія.

— Цярпець не магу такія дамскія выразы,— сказаў Лукач, даведаўшыся пра змест тэлефоннай гутаркі.— Трэба лічбу называць, а то — невялікія. Для забітых яны вельмі вялікія».

Падкрэсліўшы гэта, хочацца дадаць:

Для забітых горам яны, тыя страты, таксама вялікія.

* * *

У бязмежжы космасу адбываюцца чым далей, то ўсё больш незвычайныя справы. Людзі ўжо абляцелі Месяц. Перад абліччам гэтага бязмежжа, гэтай сусветна-гістарычнай незвычайнасці — ці так гэта ўжо важна, як называюцца тыя тры амерыканцы або як называліся б нашы, калі б мы апярэдзілі ў гэтым Амерыку? Ці так гэта важна ў той час, калі ўжо можна бачыць Зямлю здалёк — як зіхатлівы дыск, як планету на небе, калі ўжо можна думаць адтуль, з далечыні, што наша чалавечая сям’я, нашы тры з нечым мільярды — можна заціснуць у жмені, як нейкі мікрамурашнік ці мікрарой?

А што ўжо думаць адтуль пра нашу дурасць з бясконцымі войнамі?..

Няўжо і на іншых планетах працэс жыцця ідзе таксама крывава?..

* * *

Чытаю ў дзённіку Льва Талстога:

«Иду по Кремлю, мимо стен кремлевских и бойниц и думаю: было время, когда это было нужно; нужны были пыточные приспособления, и орудия казни, и цензуры, а пришло время, и уже некоторые из этих предметов и для некоторых людей уже представляют только памятники древности. Так же придет время, когда так будут показывать пушки, сабли, крепости, мундиры, ордена...»

Засмяяўся, успомніўшы дзядзьку Алеся, поўнага георгіеўскага кавалера. У «свабоду», пасля Лютаўскай рэвалюцыі, ён убачыў гэтых крыжоў: «Цэлыя, браце ты мой, скрыні стаялі. Чапляй, колькі хочаш!..»

Калі не адразу, не поўнасцю тады, ды і тады, і потым, калі расказваў пра гэта — бедны заходнебеларускі мужык,— ён зразумеў, што здорава яго ашукалі з тым георгіеўскім кавалерствам.

Каментарый рабіць не хочацца, хоць не паленаваўся ж выпісаць доўгую цытату.

* * *

Чаму некаторыя людзі бываюць такія важна-суровыя, нібыта ім не проста трэба жыць, пражыць свой век, а неяк суха, натужна, злосна ісці міма ўсяго вясёлага, а потым усё роўна, як і ўсе, памерці?

Успамінаюцца старыя вясковыя маці, бацькі — з іх нястомнай падзвіжніцкай звягай, з іх бязлітаснай працавітасцю, з аскетызмам...

Лягчэй жывіце, людзі, весялей!..

Тут часамі не толькі змаганне з галечай, адчайная барацьба за жыццё. Куды больш агідна стараннымі бываюць тыя, што ўжо маюць кавалак хлеба, і добры, але хочуць большага.

Старая мяшчанка, бацька якое меў калісьці тры выяздныя тройкі, а ў самой — два трохкватэрныя дамы, цэлы пук, як радыскі, ключоў ды ключыкаў ад розных каморак і шафаў... Страшнай зімой сорак першага — сорак другога года яна штодня, а то і па некалькі разоў на дзень — «пад ляжачы камень вада не цячэ» — бегала да гетаўскага дроту, каб «абмяняць» на некалькі бульбін яшчэ адно дарослае або хоць дзіцячае паліто... Нават плакала над лёсам бедных яўрэяў, але ж прыносіла тое паліто і... бегла зноў,— нібы ратуючыся ад галоднай смерці.

* * *

На лаўцы ў парку хлопец і дзяўчына выясняюць штосьці вельмі важнае толькі жэстыкуляцыяй і мімікай,— нямыя. Але яна, прыгнуўшыся, плача звычайнымі слязьмі.

* * *

Пра Льва Мікалаевіча і нямногіх падобных бывае да болю крыўдна слухаць або чытаць, што яны будуць доўга... толькі доўга, а не вечна. Цяжка ўявіць такое. І не таму нявечна будуць яны, што пра яго ці іх забудуцца, а таму, што планета наша неяк закончыць сваё існаванне.

Не можа гэтага быць!..

* * *

Старэнькая маці, узятая з вёскі ў горад, ніяк не можа зразумець, як гэта так — чалавек хоча да іх зайсці, а яму яшчэ трэба ў дзверы пастукаць або пазваніць?.. Як гэта не пусціць чалавека, калі яму трэба, калі ён хоча зайсці?..

Яшчэ раз пра народную гасціннасць, спагадлівасць да людзей.

* * *

Як лёгка мы асуджаем сваіх папярэднікаў за іх нерашучасць, нясмеласць, непрынцыповасць і як ганебна ціха паводзім сябе, бачачы, чуючы сёння тое, што не так як трэба, далёка не так. Толькі шэпчамся з найбліжэйшымі...

* * *

Гонару ён — цішком, цярпліва — назапасіў. Дайце толькі якую магчымасць, нагоду праявіць яго, хоць якую шчыліну, каб пачаць выпускаць той запас навонкі,— паглядзіце, як ён вам насмуродзіць бязглуздаю пыхай.

Мы ўжо, дарэчы, бачылі такое, і не раз. Ад самых нібыта ціхіх, лагодных і, як здавалася, сціплых і не дурных.

* * *

Нават і лепшыя так зайздросцяць адзін аднаму, так стараюцца шукаць у тым, каму зайздросцяць, недахопы ды памылкі, так засмучаюцца яго поспехам, як быццам народу патрэбен толькі адзін-адзіны добры пісьменнік — не больш!..

* * *

У машыне, едучы ў родную вёску.

Не зазнавайся — ты прыйшоў на ўсё гатовае. І восень — гэтую, што абапал дарогі, у сонцы — назвалі залатой таксама без цябе.

* * *

Прага шчасця настолькі вялікая ў нас, што нават самыя шчаслівыя моманты, дні, тыдні, гады — часцей за ўсё здаюцца... уступам да шчасця.

* * *

Ты пачынаешся тады, калі ты застаешся адзін, калі ніхто і нішто не памагае табе быць добрым ці дрэнным, калі ты робіш выбар сам.

* * *

Каб ведаць усё, што трэба ведаць сапраўднаму чалавеку, не хапіла б і соцень гадоў. А ўсё-такі хочацца ведаць як найбольш, каб як найбольш зрабіць людзям на шчасце.

Пчаліны закон? Мурашыны?

Не, чалавечы.

* * *

Я магу памыляцца шмат у чым, у жыцці маім было нямала меншых і большых памылак, але адно я ведаю цвёрда:

Вышэй за ўсё і перш за ўсё — чалавечнасць.

Я веру ў гэта ўсё сваё жыццё, і толькі гэта засталося б у мяне, калі б прыйшло найбольшае ці апошняе гора.

1945—1980

1945-1980

---

Тэкст падаецца паводле выдання: Брыль Я. Збор твораў: У 5-ці т. Т. 5. Лірычныя запісы і мініяцюры. -Мн.: Маст. літ., 1981. - с. 5-112
Крыніца: скан